pobierz

Ireneusz E. THOMAS
Uniwersytet Rzeszowski
HISTORIA
„POLSKI LAD” – BRYTJSKIE OBOZY NA CYPRZE
DLA NIELEGALNYCH YDOWSKICH EMIGRANTÓW
W LATACH 1946 – 1949.
„…i s yszysz, jak wydaj jeden tylko okrzyk:
Przyszli my, aby umrze za nasz Ojczyzn .”1
Tytu em wst pu
Zagadnienie powstania i funkcjonowania przez niemal trzy lata, brytyjskich, wojskowych obozów na Cyprze, pojawi o si podczas gromadzenia materia ów do zdecydowanie obszerniejszego tematu, zwi zanego z udzia em ydów z Polski w utworzeniu pa stwa Izrael. O ile w
polskiej historiografii kwestia uzyskania przez ydów pa stwowo ci w
1948 roku, jest dosy szczegó owo omówiona, to wydarzenia z Cypru
nie by y szerzej opracowane do tej pory, zwykle stanowi tre pojedynczego artyku u, b
tylko cz
wi kszej publikacji. Wszystkie te
opracowania zosta y wykorzystane w poni szym tek cie. Je eli chodzi
o ród a i publikacje zagraniczne, to okazuje si , e jest ich stosunkowo
du o. Oczywi cie najwi cej jest opracowa izraelskich historyków i ich
angloj zycz1nych t umacze , oraz prac tych autorów, dla których problematyka zwi zana z okoliczno ciami utworzenia Izraela stanowi
przedmiot badawczy2. Zainteresowanie „polskim ladem” w tej historii
nast pi o w trakcie opracowywania skali zjawiska nazwanego z hebraj-
ska Aliya Bet. By a to nielegalna emigracja 3 ydowska do Palestyny w
latach 1934 – 1948, zorganizowana przez ugrupowanie paramilitarne
Hagana, które przekszta ci o si po uzyskaniu niepodleg ci w regularn izraelsk armi - The Jewish Defence Forces. Sprawdzaj c, i porównuj c dane statystyczne z wielu opracowa , zwi zane z liczb i
narodowo ci emigrantów zatrzymanych przez brytyjskie wojska mandatowe i Royal Navy, okaza o si , e nie daj
si pomin liczb ,
nielegalnych emigrantów, internowanych na Cyprze, stanowili ydzi z
Polski.
Dotarcie do bezpo rednich róde z epoki, prezentuj cych ówczesny
punkt widzenia na interesuj cy nas temat, by o ju zadaniem bardziej
skomplikowanym, ze wzgl du rozproszenie dokumentacji. Jednak ju
wprowadzenie, prasowych komentarzy z cypryjskich („Cyprus Mail”,
„The Cypriot”) i palesty skich („Palestine Post”) gazet, przyda o dodatkowej jako ci niniejszemu opracowaniu. Nieocenion merytoryczn
pomoc, autor niniejszego artyku u, otrzyma od Youli Nicolaides z Ambasady Izraela w Nikozji, która przekaza a izraelskie opracowania i
zdj cia prezentuj ce wydarzenia w obozach na Cyprze.
Pod aj c, zgodnie z postmodernistycznym nurtem, prezentowania
elementów „mikrohistorii” w badaniach i opracowaniach historycznych,
autorowi uda o si tutaj odnale i przedstawi relacje autentycznych
wiadków i uczestników opisywanych zdarze . Byli to bojownicy Palyam, wydzielonej z Hagany grupy ydowskich komandosów - marines,
którzy dotarli do obozów na Cyprze i pomagali przetrwa znajduj cym
si tam emigrantom. Z ich relacji dowiadujemy si jakim ciosem dla
tych ocala ych z holocaustu ydów, by o ponowne uwi zienie w obozach otoczonych drutem kolczastym, wie ami stra niczymi i uzbrojon
za og . wiadectwa bojowników Palyam wnosz te elementy subiektywnych spostrze , które lepiej pomagaj nam obecnie odczu brutaln realno minionych zdarze .
1
W oski poeta Mercantini, cyt za: Marceli Handelsman, Rozwój narodowo ci
wspó czesnej, Warszawa 1973, s.27.
2 Patrz: M. Laub, Last Barrier to Freedom: Internment of Jewish Holocaust
Survivors on Cyprus, 1946-1949 (Berkeley 1985); F. Liebreich, British naval
and political reaction to the illegal immigration of Jews into Palestine 19451049 (Londyn 2004); R. Gruber, Exodus 1947. The Ship that Launched a Nation (Nowy Jork 1999); N. Bogner, The Deportation Island: Jewish Illegal
Immigrant Camps on Cyprus 1946-1948 (Tel-Aviv 1991).
1
3
Na potrzeby tego opracowania b dzie stosowany zapis emigracja, emigranci
w znaczeniu uchod ców ydowskich przedostaj cych si z ró nych krajów do
Palestyny. To samym zapisem w tym przypadku by aby równie imigracja
oznaczaj ca ludno obc przybywaj ca do danego kraju i osiedlaj ca si tam.
Jednak skala zjawiska, jego masowo i niepowtarzalno w historii sk ania do
stwierdzenia e by a to migracja, czy wr cz exodus. (patrz Uniwersalny S ownik J zyka Polskiego, PWN, 2004).
2
Zasadniczo artyku ten sk ada si z dwóch cz ci, z których w pierwszej prze ledzimy okoliczno ci, na zasadzie antecedencji zasadniczego
tematu pracy, które doprowadzi y Brytyjczyków do konieczno ci utworzenia na Cyprze zamkni tych obozów dla nielegalnych ydowskich
emigrantów. Pos
nam do tego opracowania z epoki oraz wspó czesne, które obrazuj brytyjsk , imperialna polityk kolonialn w kontekcie emigracji ydowskiej do Palestyny. Kwestia udzia u ydów z Polski w tych wydarzeniach zosta a zdecydowanie wyeksponowana w tym
opracowaniu, podobnie jak i w przypadku prezentacji z drugiej cz ci
artyku u, gdzie odnajdziemy autentyczne relacje ludzi przebywaj cych
w tych obozach. To w nie druga – zasadnicza cz
pracy odnosi si
do zagadnienia funkcjonowania brytyjskich obozów na Cyprze.
o historyczno – polityczne
i wydarzenia poprzedzaj ce utworzenie obozów
Od lat siedemdziesi tych XVI wieku Cypr stanowi cz
Imperium
Otoma skiego. Jednak na mocy zawartej dnia 4 czerwca 1878 roku w
Stambule, tajnej konwencji, kontrola nad nim zosta a przekazana Wielkiej Brytanii. Turcja, tocz ca wtedy wojn z Rosj , oddawa a Wielkiej
Brytanii t wysp , w zamian za ochron i protekcj mi dzynarodow . 4
Dla imperium brytyjskiego Cypr by niezwykle wa nym punktem strategicznym, gwarantuj cym wraz z Gibraltarem, Malt i Kana em Sueskim, kontrol niemal nad ka dym regionem Morza ródziemnego i
otwieraj cym drog do dalszej ekspansji na Bliskim Wschodzie. 5 Su tan
turecki pozostawa jednak e nominalnym w adc Cypru do dnia 5 listopada 1914 roku, kiedy w reakcji na podj cie przez Turcj dzia
wojennych po stronie Trójprzymierza, Wielka Brytania wypowiedzia a
wojn Turcji i og osi a aneksj Cypru. W traktatach pokojowych podpisanych z Turcj dnia 10 sierpnia 1920 roku w Sevres, a nast pnie dnia
24 lipca 1923 roku w Lozannie, Turcja uznawa a aneksj Cypru przez
Wielk Brytani . Imperium brytyjskie uzyskiwa o w tym rejonie Morza
ródziemnego zdecydowan dominacj .6
Równocze nie w najbli szym s siedztwie, rozgrywa a si kwestia
Palestyny, która po zako czeniu pierwszej wojny wiatowej, b c,
podobnie jak Cypr, cz ci dawnego imperium osma skiego (od 1518
roku), by a okupowana przez zwyci skie wojska Wielkiej Brytanii.
Podkre li tutaj nale y spor pomoc, jak amia brytyjska gen. Edmunda
Allenby, otrzyma a w ramach tej kampanii od „Arabskiej Armii Wyzwolenia”7 i „Legionu ydowskiego”.8 Te obszary Azji Mniejszej,
traktowano jednak, jako zdobycze wojenne, poniewa de facto nale y
one do cz onka koalicji pokonanych pa stw Trójprzymierza. Najwy sza
Rada Aliantów, podczas konferencji obraduj cej w dniach 25-26 kwietnia 1920 roku w San Remo, postanowi a nada Wielkiej Brytanii mandat nad Palestyn i Irakiem, natomiast Francja otrzymywa a obszary
Syrii i wyodr bnionego Libanu.9 W tekst zawartej umowy w czono,
wynegocjowan w trakcie trwania zmaga wojennych, Deklaracj Jamesa Balfoura z 1917 roku, która zawiera a obietnic utworzenia pa stwa ydowskiego w Palestynie.
Deklaracja lorda Balfoura, szefa brytyjskiej dyplomacji w rz dzie
premiera Davida Lloyda Georgea , w sprawie utworzenia siedziby narodowej, dla „narodu ydowskiego w Palestynie”, oprócz wymiaru
ideologicznego, uznaj cego prawo narodów do samostanowienia, mia a
tak e wymiar polityczny, a szczególnie, kluczowy aspekt ekspansjonistycznej polityki imperialnej.
Podczas trwania konfliktu zbrojnego pierwszej wojny wiatowej,
wszystkie pa stwa prze ywa y kryzys zwi zany z zaopatrzeniem w
ywno , uzbrojenie, a zw aszcza brakiem rekrutów nierzy. Jednym z elementów walki politycznej pa stw koalicji tamtych czasów
by o przeci ganie na swoj stron narodów, znajduj cych si pod panowaniem pa stw centralnych (min. Polaków, Czechów, Ukrai ców,
itd.). Tak e ydzi, zamieszkuj cy w olbrzymiej liczbie tereny nale ce
6
4
J. Prokopczuk, „Historia Powszechna 1871-1939”, Warszawa 1984, s. 70.
A. Patek, „Brytyjskie obozy na Cyprze dla deportowanych imigrantów ydowskich (1946 – 1949)”, [w:] Portolana. Studia Mediterranea, vol.1, s.233,
Kraków 2004.
5
3
por.
http://www.politics.ankara.edu.tr/dosyalar/MMTY/19/4_sukru_s_gurel.pdf
7
Arabska Armia Wyzwolenia (Jaysh al-Inqadh al-Arabi) by a armi wolontariuszy z wielu arabskich krajów
kierowan w Palestynie przez Fawziego Al-Qawuqji.
8
A. Bukowska, „Palesty czycy. Ich ycie i walka”, Warszawa 1988, s. 27.
9
Ibidem, s. 27. Liban zosta wyodr bniony dopiero w 1926 roku.
4
do Austro-W gier i Niemiec, i maj cy nadziej na utworzenie pa stwa
na terenie Palestyny, znajduj cej si w r kach Turcji, a wi c obecnego
sojusznika Trójprzymierza, byli naturalnym „sprzymierze cem” dla
obydwu stron konfliktu. Przewaga syjonistów, pochodz cych z niemieckoj zycznego obszaru etnicznego, we w adzach „Organizacji Syjonistycznej” (The Zionist Organization), sprawi a, e to w nie w
dzia aniach pa stw centralnych upatrywano pocz tkowo szans na utworzenie w Palestynie siedziby narodowej10. W pó niejszym etapie dziawojennych to Brytyjczykom ich stronnikom uda o si ostatecznie
pozyska przychylno syjonistów. Trzeba jednak sprawiedliwie odda ,
e przedstawiciele syjonistycznego lobby ydowskiego we Francji,
USA i Wielkiej Brytanii, równie mocno zabiegali o poparcie swojego
pomys u.11 Ostatecznie to Wielka Brytania wzmocniwszy swoje deklaracje, skutecznymi dzia aniami wojennymi na terenie Palestyny przeciwko Turkom, przypiecz towa a swoj supremacj w tej cz ci wiata.
Dla ydów oznacza o to zako czenie trwaj cej blisko dwa tysi ce lat
tu aczki po wiecie i koniec przymusu ycia w diasporze. Natomiast
Wielka Brytania pozyskiwa a wp ywowego i lojalnego sojusznika. Jednak imperialna polityka jednych oraz znacznie przewy szaj ca wst pne
za enia emigracja drugich, musia a doprowadzi do konfliktu zbrojnego. Pami tajmy o funkcjonuj cy na tym obszarze jeszcze jednym
ywiole – arabskich Palesty czykach.
Od pocz tku prac i rozmów nad projektem mandatu Ligi Narodów w
Palestynie, ostry sprzeciw Arabów budzi y liczne – uznawane przez
nich za krzywdz ce b
niejasne – zapisy umów mandatowych. 12
Sam tekst umów mandatowych, jak i jego egzekwowanie przez
Wielk Brytani , zostawia y sporo do yczenia. Z jednej strony interpretacja deklaracji Balfoura o przekazaniu ca ci obszaru Palestyny na
siedzib narodow dla ydów „…the establishment in Palestine of a
national home for the Jewish people…”13, jak i z drugiej strony ufno
Arabów, w respektowanie przez Brytyjczyków klauzuli rozwoju insty10
http://www.izrael.badacz.org/historia/syjonizm1_wzo.html - Organizacja
Syjonistyczna, z dn. 15.03.2009.
11
F. Soko ów,„Nahum Soko ów– ycie i legenda”, Kraków 2006, s.211–212.
12
K. Bojko, „Izrael a aspiracje Palesty czyków 1987–2006”,W wa 2006,. 24.
13
The Balfour Declaration 1917, [w:] S. Panteli, „Place of Refuge – A history of the Jews in Cyprus, London 2003, s. 104.
5
tucji samorz dowych poprzez ochron praw obywatelskich i religijnych
wszystkich mieszka ców Palestyny, niezale nie od rasy i religii „…that
nothing shall be done which may prejudice the civil and religious rights
of existings non – Jewish communities in Palestine...”,14 okaza y si
jedynie z udnymi marzeniami rozmy lnie lekcewa onymi i wykorzystywanymi przez Imperium Brytyjskie.
„Królewska Komisja ledcza”, przeprowadzaj c badania sytuacji w
Palestynie po krwawym st umieniu rebelii arabskiej (1936 rok), a której
zabrak o tam przed oddaniem tego obszaru Brytyjczykom, potwierdzi a,
e wykonanie mandatu nie jest mo liwe do zrealizowania, gdy zak adana przychylno arabska nie zosta a pozyskana dzi ki korzystnej
koniunkturze gospodarczej. Wed ug teorii, koniunktura ta, mia a rozwisi wraz z nap ywem imigracji ydowskiej do Palestyny oraz reprezentowanego przez ni kapita u.15 Pocz tkowo przychylnie nastawiona
do takich teorii „post powa” cz
palesty skich Arabów, z up ywem
czasu dostrzeg a wielki zagro enie dla w asnej egzystencji. Przypomnijmy, e dzi ki przychylno ci brytyjskiej administracji mandatowej
liczba legalnych osadników ydowskich stale wzrasta a z 83 ty . w
1922 roku do 445 ty . w 1939 roku. Praktycznie nielimitowany – z wytkiem dwóch okresów – nap yw emigrantów spowodowa bunt ludnoci arabskiej, który przybra form zbrojnych wyst pie .16Mia y one
charakter polityczno - ekonomicznej walki, gdzie tak e aspekt religijny
mia decyduj ce znaczenie, a wszystko to wykorzystywa o imperium
brytyjskie, które zgodnie z zasad divide at impera, faworyzowa o, na
przemian, jednych przeciwko drugim. 17
W 1921 roku Wielka Brytania podzieli a terytorium mandatowe Palestyny. Oddzielono terytorium po one na wschód od rzeki Jordan i
ustanowiono tam emirat Transjordanii. Z ziem obiecanych ydom pozosta tylko ma y pasek ziemi na zachód od rzeki Jordan. W maju 1921
roku wybuch y pierwsze arabskie zamieszki w Palestynie. Nast pnie
palesty scy Arabowie zaatakowali ydowskie spo eczno ci w Jaffie i
Tel Awiwie. Z powodu napi tej sytuacji Brytyjczycy ulegli arabskim
naciskom i nakazali wstrzymanie nap ywu nowych ydowskich imi14
Ibidem
M. Buchwajc, Mandat Ligi Narodów nad Palestyn , Karków 1939, s. 148.
16
K. Kubiak, Dzia ania si morskich po drugiej wojnie wiatowej, Warszawa
2007, s. 17.
17
K. Bojko, „Izrael a aspiracje… op. cit., s. 25.
15
6
skiego
o si na terytorium
oficjalnych
dokumengrantówdosta
do Palestyny.
W sierpniumandatowe
tego roku,bez
w adze
brytyjskie
wpro20
tów
– certyfikatów
emigracyjnych.
.W
trakcie sukcesywnego
nap ywu
wadzi
y nowe przepisy
imigracyjne,
ograniczaj
ce liczb ydowskich
emigrantów przybywaj
do Palestyny
dochodzi Potwierdzeniem
o do zbrojnych tej
wyst
pie
imigrantów
cychnadal
do Palestyny.
polityki
ludno
ci arabskiej, protestuj
przeciwko
wzrostowi
yby
o opublikowanie
przez rz dcejWielkiej
Brytanii
dnia 18aktywno
czerwcaci1922
dowskiej
w Jerozolimie,
zw aszcza
na obszarze
Wzgórza
wi tynnego.
roku pierwszej
„Bia ej Ksi
gi”. 18 Ogranicza
a ona
liczebno
ydowydziemigracji
odpowiadali
na te ataki,
na arabskie
mecze-y
skiej
do Palestyny.
Odakcjami
tej pory zbrojnymi
w adze brytyjskie
przydziela
21
ty.ydom
Sytuacja
by a na
bardzo
przypomina
a niemal
wojn
domocertyfikaty
okrenapi
lon ta,liczb
imigrantów,
którzy
w danym
. Brytyjskie
wojskado
kolonialne
czasie
mogli przyby
Palestyny.interweniowa y, natomiast rz d wyda
kolejn
„Bia
” (1930
rok),nieustanny
ograniczajnap yw
liczbydowskich
legalnychemiyKolejne
lata Ksi
przynios
y jednak
dowskich
do Palestyny,
oraz zaostrzaj
ca przepisy
dotygrantów wemigrantów
cyklach zwanych
Aliya. Wielka
fala emigracyjna
ydów,
w
cz
ce nabywania
nich ziemi.
Zmiana
sytuacji
politycznej
ramach
tak zwanejprzez
„Czwartej
Aliya”,
z lat 1924
– 1929,
przyby w
a gEuroówpie znie
pozwoliPolski.
a opanowa
Brytyjczykom
dalszej
nieuporz
nie
obszarów
W jej szczytowym
okresie
polscy
ydzidkowanej
stanowifali
emigracyjnej.
Niewieleemigrantów.
mniejsze grupy
z Polski
l dowa
y na paleli ponad
50 % wszystkich
W opinii
wielu
rodowisk
ysty
skim wybrze
u tak
w czasie
kolejnych
Aliya.
dowskich
w Polsce,
ta efala
emigracyjna
by fal
a konsekwencj
wprowaWielko
ci te charakteryzuje
poni szy wykres.
dzenia
w kraju
reform gospodarczych
przez rz d W adys awa Grabskiego, które szczególnie uderza y w przemys i handel ydowski.
Wielko
ci te charakteryzuje
poni emigracji
szy wykresz Polski do
Wykres nr.
2. Liczba
ydowskiej legalnej
Palestyny,
w stosunku
takiej emigracji
z innych
krajówwed
w laWykres nr.
1. Liczba do
ydowskich
legalnych
emigrantów
ug
1933skiego
– 35.22za lata 1920 – 1935.19
sprawozdania rz dutach
palesty
35000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
0
Polska
Niemcy
Rumuni
a
Grecja
1933
1934
1935
Tak znaczna liczba emigrantów z Polski wi za a si z kilkoma czynnikami.
Niew tpliwie
zaliczyz uwagi
do nichnamo
emy, najwiliczby
ksze na
wiecie
W omawianym
okresie,
ograniczenie
legalnych
skupisko
ydów
tutaj
mieszkaj
cych
i
ilo
sympatyków
ruchu
syjoniemigrantów, do Palestyny zaczynaj dociera równie nielegalni emistycznego
op acaj „Aliya
cych roczn
sk adkw latach
w wysoko
szekla,
granci, w ramach
Bet”. Tylko
1932ci– jednego
33 wed ug
szauprawniaj
ubiegania
si ooko
dokumenty
emigrantów.
cunków rz dudo
palesty
skiego,
o 22.400 dla
osóblegalnych
pochodzenia
ydowDystrybucj tych dokumentów zajmowa y si krajowe organizacje
18
20
Ibidem, pierwsza „Bia a Ksi ga” jest znana tak e jako Bia a Ksi ga ChurIbidem
chilla
– przyp. aut.
21
19 K. Bojko, „Izrael a aspiracje… op. cit., s. 27.
M.
Buchwajc, „Mandat…, op. cit., s. 67.
22
Ibidem, s. 69.
7
8
Ha’haluc23, proporcjonalnie do ilo ci osób odbywaj cych w danym
roku szkolenia zawodowe i ideowe. 24 Skala tego zjawiska, pozwala nam
dostrzec, znaczenie ydów z Polski dla okoliczno ci utworzenia dla
nich w Palestynie ich siedziby narodowej.
Wydarzenia w Niemczech zwi zane z przej ciem w adzy przez
Adolfa Hitlera spowodowa y jeszcze wi kszy nap yw emigrantów.
„Aliya Bet”, czyli nielegalna emigracja sk ada a si w tym okresie
ównie ydów pochodz cych z III Rzeszy i obszarów wp ywów nazistowskich. W praktyce znaczy o to, e przybywaj cy w jej ramach ydzi nie posiadali brytyjskich dokumentów, byli wi c z tego powodu
poszukiwani i zatrzymywani przez w adze mandatowe. W latach 193336 liczba imigrantów do Palestyny wzros a gwa townie do 175 tys.
adze brytyjskie zastosowa y wtedy kolejne ograniczenia emigracyjne, poprzez ustalenie rocznego limitu migracyjnego. Ten masowy nayw ludno ci ydowskiej powodowa wci narastaj ce protesty Palesty czyków, maj ce g ównie t o ekonomiczne, gdy ydzi przybywaj cy z kapita em wykupywali palesty sk ziemi i domy. Arabscy Palesty czycy ostro protestowali, daj c od w adz mandatowych ca kowitego zakazu sprzeda y ziemi ydom. W 1936 roku d ugotrwa e strajki
przerodzi y si w regularne zbrojne powstanie, prowadzone przez powo any w tym celu, „Najwy szy Komitet Arabski”, którym kierowa
mufti Jerozolimy - Amin el-Husejni.25 Mandatowe jednostki armii brytyjskiej podj y nieudolne próby st umienia zamieszek. Jednak mno y
si nadal napady na kibuce i osady ydowskie, a mieszka cy ydowskiej dzielnicy w Jerozolimie zostali ewakuowani. Do Palestyny wkroczy a brytyjska dywizja z Egiptu, która si zd awi a arabskie powstanie.
Brytyjskie mediacje pokojowe oraz próby nowego podzia u Palestyny zosta y odrzucone przez obie strony konfliktu. Wprowadzenie kolejnych limitów ilo ciowych dla legalnych emigrantów (trzecia „Bia a
Ksi ga” z 1939 roku), jako odpowied na wzrost nastrojów pronie-
mieckich w ród Arabów, nie przynios y równie spodziewanego zawieszenia broni.26 Pocz tkowo ydzi odpowiedzieli kampani obywatelskiego niepos usze stwa wobec w adz mandatowych, oraz maksymaln
rozbudow zakonspirowanych jednostek samoobrony – Hagana (z
hebr. Obrona)27. Jednak wydarzenia z Europie, zwi zane z nazistowsk
polityk eksterminacji narodu ydowskiego, oraz zapowied Palesty czyków, „o prowadzeniu walki zbrojnej do momentu utworzenia rz du
arabskiego w Palestynie”, a tak e rygorystyczne przestrzeganie przez
Brytyjczyków regulacji z „Bia ej Ksi gi”, zosta y odebrane przez ydów jako akty agresji i zmusi y ich do prowadzenia walki partyzanckiej.
Ekstremalne ugrupowane ydowskie Irgun28 rozpocz o przeprowadzanie ataków terrorystycznych na terenie brytyjskich obiektów publicznych.
Wybuch II wojny wiatowej w 1939 roku, przyniós czasowe uspokojenie partyzanckich dzia
zbrojnych na terenie Palestyny. Pomimo,
nadal trwa a nielegalna emigracja zwalczana przez Brytyjczyków, to
jednak ponad 100 ty . ydów zg osi o si na ochotnika do Armii Brytyjskiej, aby walczy przeciwko hitlerowcom. Jednak nawet taka postawa nie zmieni a stanowiska w adz mandatowych, w sprawie zwi kszenia liczby ydowskich legalnych emigrantów. W sytuacji, kiedy
setkom tysi cy ydów w Europie grozi a eksterminacja, brytyjskie w adze mandatu palesty skiego, w dalszym ci gu nie dopuszcza y do wybrze y statków z uciekinierami. Brytyjczycy po prostu obawiali si
sojuszu niemiecko – arabskiego w Azji Mniejszej, ku któremu coraz
bardziej naciskali nazi ci. Taka postawa musia a wp yn na radykalizacj i pojawienie si wyra nie anty-brytyjskiego nastawienia w ród
liderów spo eczno ci ydowskiej w Palestynie. 29
W czasie dzia
wojennych mia y miejsce dwa spektakularne wydarzenia zwi zane ze statkami przewo cymi emigrantów – uciekinierów
26
K. Bojko, „Izrael a aspiracje… op. cit., s. 29.
Formalne utworzenie Hagany nast pi o 15 czerwca 1920 roku w kibucu
Kinneret, organizacja ta zast pi a
pierwszy ruch samoobrony ydowskiej w Palestynie Ha-Shomer.
28
. Irgun Cwai Leumi – Narodowa Organizacja Wojskowa - za ona przez
. aboty skiego z cz onków
ugrupowania rewizjonistycznych syjonistów.
29
M. Dobrosielski, „Przes anki konfliktu izraelsko – palesty skiego” [w:]
„Dzi ”, 2001, nr. 2, s. 48.
27
23
He’haluc – organizacja m odzie owego ruchu syjonistycznego, w Rzeczpospolitej wywodz ca si z PPS, która zajmowa a si przygotowaniem ideologicznym m odych ludzi wyruszaj cych na emigracj do Palestyny, uczono ich
tak e pracy na roli i rozwijania rzemie lniczych uzdolnie .
24
K. Bojko, „Izrael a aspiracje… op. cit., s. 67.
25
A. Bukowska, „Palesty czycy…, op. cit., s. 38-39.
9
10
ydowskich z Europy. Pierwsze mia o miejsce w listopadzie 1940 roku
i dotyczy o brytyjskiego statku „PATRIA”, który dotar do Palestyny z
1700 osobami, ale zosta zatrzymany na redzie portu w Hajfie. Brytyjczycy nie chcieli dopu ci do opuszczenia pok adu przez emigrantów i
planowali, aby po do czeniu ydów z wcze niej zatrzymanych statków, deportowa ten statek na Mauritius.30 W obliczu takich planów,
bojownicy Hagany, z jej morskich oddzia ów komandosów – Palyam,
zdecydowali o przeprowadzeniu akcji sabota owej. Mieli jedynie za
zadanie unieruchomi statek, na którym nadal przebywali emigranci,
aby uniemo liwi mu odp yni cie. Brak dostatecznych umiej tno ci
sprawi , e dosz o do tragedii. Statek zaton wraz z 250 pasa erami.
Jeszcze drastyczniejszy epizod mia miejsce w lutym 1942 roku, kiedy
do wybrze y Palestyny zbli si statek „STRUMA”. Nie otrzyma on
zgody na zawini cie do portu w Hajfie, ani do adnego innego na wybrze u, nie wpuszczono go tak e do Stambu u. Ostatecznie statek zatow niewyja nionych okoliczno ciach na Morzu Czarnym wraz z
oko o 770 ydowskimi emigrantami na pok adzie, ocala tylko jeden.
cznie w czasie II wojny wiatowej do Palestyny chcia y usi owa y si
przedosta dwadzie cia cztery statki, z których jedynie dwa zdo y
wyokr towa pasa erów. Wi kszo pozosta ych jednostek odes ano do
portów tureckich.31
Okoliczno ci utworzenia i funkcjonowanie obozów
dla nielegalnych ydowskich emigrantów na Cyprze
Cypr by traktowany przez Wielk Brytani , jako bardzo cenny punkt
kontroli sytuacji politycznej we wschodniej cz ci Morza ródziemnego. By to jednak e obszar podleg y Sekretarzowi Stanu ds. Kolonii.
Pocz tek polityki zmierzaj cej do wykorzystania Cypru jako koloni
ydowskiej, by ju od dawna przedmiotem rozmów i sporów przedstawicieli Agencji ydowskiej i cz onków brytyjskiego gabinetu Rady
Ministrów.32 Cytuj c za prof. S. Pantelim brytyjski argon polityczny,
który w swojej wieloznacznej plastyczno ci, okre la mianem: „clearing
area”, „temporary reception area”, czy „dumping ground”, obszar na
którym maj funkcjonowa obozy dla nielegalnych ydowskich emigrantów na Cyprze, jasno widzimy ambiwalentny stosunek Imperium
do swoich kolonii. 33 ydowscy przywódcy zdecydowanie odmawiali
uznania Cypru jako centrum przysz ego pa stwa, tylko Erec Izrael w
Palestynie by dla nich opcj , inna by a nie do przyj cia.
Zako czenie dzia
wojennych w Europie wi za o si z olbrzymim
wzrostem fali emigracji ydowskiej. Wi kszo z tych ludzi swoje przetrwanie holocaustu okupi o utrat najbli szej rodziny i ca ego maj tku.
ydowscy
nierze zap acili te danin krwi walcz c po stronie aliantów przeciwko nazistom. Z tych to przyczyn wiatowa opinia publiczna,
a tak e Agencja ydowska usi owa y wp yn na liberalizacj brytyjskiej polityki emigracyjnej. Polityka imperialna pozosta a jednak nieugi ta. Odpowiedzi syjonistów by a zorganizowana nielegalna emigracja – Aliya Bet, która ze wzgl dów geograficznych przeprowadzona
by a tylko drog morsk . Zwielokrotniono tak e akcje dywersyjne. O
ile wcze niej walk tego typu prowadzi y jedynie ydowskie ugrupowania ekstremistyczne (Irgun), to po zako czeniu wojny regularne ataki
na posterunki w adz mandatowych, instalacje wojskowe rozpocz a
Hagana, cz ste by y wtedy porwania urz dników i
nierzy administracji mandatowej. Najbardziej spektakularny atak terrorystyczny
przeprowadzi Irgun dnia 22 lipca 1946 roku, wysadzaj c w powietrze
hotel „King David” w Jerozolimie. Odpowiedzi na t akcje, by y masowe aresztowania przywódców Agencji ydowskiej, a tak e bojowników Hagany i Irgunu.34 Równocze nie nie ustawa a praca ydowskich
kurierów w Europie. Ich zadania polega y na zorganizowaniu sieci regionalnych punktów rekrutacji potencjalnych kandydatów na emigrantów. W punktach tych prowadzono szkolenia przygotowawcze dla przysz ych osadników, ale równie wynajmowano statki, rekrutowano za ogi i modernizowano okr ty na potrzeby transportu ludzi. Dzia ania emi32
30
A. Patek, „ ydzi w drodze do Palestyny 1934 – 1944. Szkice z dziejów aliji
bet nielegalnej imigracji
ydowskiej, Kraków 2009, s. 199.
31
K. Kubiak, Dzia ania si morskich…, op. cit., s. 18.
11
por.
http://www.politics.ankara.edu.tr/dosyalar/MMTY/19/4_sukru_s_gurel.pdf,
15.05.2009.
33
S. Panteli, „Place of Refuge – A history of the Jews in Cyprus”, London
2003, s. 119 – 120.
34
A. Bukowska, „Palesty czycy…, op. cit., s. 57.
12
sariuszy syjonistów w Europie by y skoordynowane z prac i walk
konspiracji ydowskiej w Palestynie. Dla ka dego statku przygotowywano specjalnie wyznaczone odcinek dzikiego wybrze a gdzie nast powa o wyokr towanie pasa erów. Akcja taka zwykle przebiega a w
atmosferze zakonspirowanej akcji, wzmo onego po piechu i strachu
przed interwencj brytyjskich wojsk mandatowych. Z regu y jednak
statki z nielegalnymi emigrantami by y przechwytywane wcze niej
przez lotnictwo zwiadowcze. Zazwyczaj w takim przypadku kilka jednostek brytyjskiej marynarki, kieruj c si uzyskanymi namiarami, przechwytywa o statek, zmuszaj c go albo do zawrócenia, albo nast powa o
internowanie uchod ców, czasami poprzedzone akcj aborda u.
Wszystkich ydów bez wiarygodnych dokumentów, zatrzymanych
przez brytyjsk policj mandatow i wojsko na terenie Palestyny, osadzano w obozie w Atlit – oko o 10 mil na po udnie od Hajfy. 35 Kiedy
latem 1945 roku nast pi ydowski exodus z Europy, by on ju zdecydowanie niemo liwy do opanowania przez Brytyjczyków. Dowództwo
Hagany wyda o podleg ym si om rozpocz cie operacji „Bricha”, obejmuj cej przerzut emigrantów do Palestyny z pogwa ceniem przepisów
wydanych przez administracj mandatow .36Skala zjawiska oraz dzia anie ydowskich ugrupowa zbrojnych w Palestynie, zmusi y rz d Wielkiej Brytanii do wprowadzenia nowych regulacji w celu utrzymania
adzy na obszarze mandatu. W sierpniu 1946 roku og oszono now
polityk antyemigracyjn , nazwan „transshipment policy”. Zgodnie z
jej wytycznymi usankcjonowano dalsz blokad wybrze a Palestyny,
nadzór nad dzia aniami „uszczelniaj cymi” przej a Royal Navy, policja
pe ni a ju wtedy tylko pomocnicze zadania. W my l postanowie tej
„nowej brytyjskiej polityki mandatowej” ydzi z obozu w Atlit, wraz z
ich pobratymcami zatrzymanymi na statkach, przechwyconymi u wybrze y Palestyny, mieli zosta odes ani do obozów przej ciowych dla
nielegalnych ydowskich emigrantów na Cypr. 37 Nadzieje, e tak drastyczna polityka przyniesie powstrzymanie fali emigracji okaza y si
udne. Takiej fali nic nie mog o ju zatrzyma .
35
http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/atlit.html,
10.05.2009.
36
K. Kubiak, Dzia ania si morskich…, op. cit., s. 21.
37
M. Gilbert, „Israel. A History”, Londyn 1999, s.135 – 137.
13
Cypryjczycy ju od dnia 8 sierpnia 1946 roku byli informowani przez
lokaln pras o zbli aj cej si chwili, kiedy do portu Famagusta przyyn statki brytyjskie z nielegalnymi ydowskimi emigrantami. Mieli
oni zosta umieszczeni w obozie Karaolos na obszarze dystryktu Famagusta. Oprócz emigrantów mieli si tam te pojawi „terrorist prisoners”.38 Wbrew wcze niejszym obawom nie zosta przyznany ydom
okre lony obszar do osiedlenia na wyspie. W obozie mieli by jednak
tylko czasowo. Od kilku dni przygotowano dla nich namioty, i prace w
przygotowaniu zaplecza obozu nadal trwa y. Lokalna administracja
cypryjska zosta a zobowi zana do dostarczania emigrantom ywno ci i
wody do obozu. W wyniku wcze niejszych informacji o potencjalnym
otwarciu obozów, uda o si ju zgromadzi dostateczne zapasy mas a,
margaryny i cukru.39 Pomimo tych zapewnie , ju w nast pnych wydaniach „Cyprus Mail”, czytamy, mi dzy innymi opini burmistrza Famagusty, Adamosa Adamandosa, który wyra aj c zdanie miejscowej
ludno ci stwierdza, e obozy te mog przekszta ci si albo w obozy
koncentracyjne, albo stanowi pocz tek ydowskiej kolonizacji Cypru.
adna z powy szych mo liwo ci nie ma akceptacji greckiej spo ecznoci Cypru, z któr niczego nie konsultowano. W dzia aniach tych dostrze ono wyra ny atak na suwerenno greckich mieszka ców wyspy
(ortodoksyjnych chrze cijan), zw aszcza w wietle istniej cego ju konfliktu z tureck ludno ci osiad po pó nocnej stronie wyspy. Je eli
jednak zgodnie z zapewnieniami rz du brytyjskiego, sytuacja ta ma
charakter czasowy, to ludzie ci – emigranci – otrzymaj wszelk mo liwa pomoc na jak b dzie sta miejscow ludno .40 Kolejny dzie
przynosi informacje o przybyciu do obozu oficerów i personelu zarz dzaj cego wraz ze wsparciem w postaci Drugiego Batalionu Lekkiej
Piechoty Króla ze Shropshire (Kings Shropshire Light Infantry). Obóz
zosta ju otoczony wysokim ogrodzeniem z drutu kolczastego, posiada
38
„Cyprus prepares for 1500 Jews” [w:] „Cyprus Mail”, 8.08.1946, s. 1.
S. Panteli, „Place of…, op. cit., s. 120.
40
„Cypriots suspect large scale jewish colonisation of Cyprus”[w:] “Cyprus
Mail”, 10.08.1946, s. 1.
Ta dzia alno Cypryjczyków zosta a doceniona w 1998 roku, kiedy mia y
miejsce uroczysto ci w Tel-Avivie z okazji 50-lecia pa stwa Izrael, i kiedy to
jeden z dzia aczy „Zwi zku Przyja ni Cypryjsko – Izraelskiej” - Prodromos
Papavasiliou, zosta odznaczony tytu em Konsula Honorowego za pomoc dla
internowanych ydów.
39
14
te cztery wie e stra nicze, doprowadzono tak e ruroci giem wod ,
natomiast wewn trz ustawiono pi set namiotów dla ydowskich emigrantów. 41
Pierwszy transport zosta zorganizowany ju 13 sierpnia 1946 roku,
tj. pierwszego dnia obowi zywania „transshipment policy”. Podczas tej
akcji dosz o do gwa townych, antybrytyjskich demonstracji w Hajfie.
Zgromadzony w porcie t um zaatakowa posterunki wojskowe, w rezultacie czego
nierze otworzyli ogie zabijaj c trzy osoby i wiele rani c. W drodze na Cypr statki p yn y w konwoju, którego os on stanowi kr owniki HMS „ AJAX” i „MAURITIUS”. Po dop yni ciu do
portu Famagusta emigranci zostali przetransportowani na brzeg, stamd odwiezieni ci arówkami z uzbrojon eskort do obozu. Jak podaj
korespondenci oby o si tutaj bez incydentów zbrojnych jak mia o to
miejsce w Palestynie. Zes cy nie mieli wiele baga u, posiadali ubrania zupe nie niedostosowane do klimatu, jeden z m czyzn mia na
owie czapk Armii Czerwonej.
nierze utrzymuj c reporterów na
dystans uniemo liwili przeprowadzenie wywiadów na ywo. Niektórzy
z tych nieszcz liwych ludzi znaj c podstawowe s owa po grecku,
krzyczeli do zgromadzonej ludno ci Famagusty, e „…nie s oni kryminalistami, wi c dlaczego s zamykani w obozie koncentracyjnym”. 42
Pomimo tak przygn biaj cych wydarze operacja blokady morskiej
Palestyny trwa a nadal. W Hajfie przygotowywane kolejne transporty.
W Atlit wi niowie og osili strajk g odowy przeciwko deportacjom, a
na nadbrze u portu, gdzie równie przetrzymywano uchod ców wci
dochodzi o do walk z Brytyjczykami. W ci gu nast pnych dni na Cypr
przybywa y kolejne statki. „Cyprus Mail” z dnia 20 sierpnia podaje
ciekawe fakty dotycz ce nowo przyby ych nielegalnych emigrantów.
„Nowi znajduj si w gorszej kondycji psychofizycznej, niewielu rozumie po angielsku, wi kszo mówi po polsku b
niemiecku. Wielu z
nich ma wytatuowane na przedramionach numery z obozów koncentracyjnych z Buchenwaldu, oko o 200 spo ród nich by o Polskimi partyzantami. W tym transporcie byli tak e trzej rabini wraz z grup religij-
„Agudat Israel”.43 Kolejne statki szykowane by y ju do drogi, z
uwagi na przepe nienie obozu w Atlit. Z tego powodu rozpocz to tak e
budow drugiego kompleksu obozowego w miejscowo ci Xylotymbou
(Dystrykt Larnaka). Przy jego budowie zatrudniono cypryjskich robotników, oraz grup 800 je ców niemieckich. 44 Zak adano, e wkrótce
oko o dwudziestu tysi cy nowych uchod ców zostanie przetransportowanych na Cypr. Ze wzgl du na z y stan zdrowia wielu osadzonych,
wojskowe dowództwo obozów podj o decyzj o wys aniu najci szych
przypadków do szpitala wojskowego w Nikozji, tam te odwo one s
kobiety w ci y, dla pozosta ych zorganizowano punkt medyczny na
terenie obozu. Za priorytetow uznano tak e kwesti dostarczania wieego mleka dla ma ych dzieci. Aby zapewni w miar cywilizowane
warunki pobytu w obozach dla nielegalnych emigrantów, w adze wojskowe zorganizowa y cotygodniowe pokazy filmów, osadzonym dostarczano tak e gazety palesty skie. 45 W tych dniach 21 -23 sierpnia,
pokazano w dzienniku „Cyprus Mail”, pierwsze i jedyne, zdj cia z obozu w Karaolos. Widzimy na nich d ugie kolejki dzieci czekaj cych na
posi ek ( by o ich oko o 200 w wieku poni ej 14 lat), dostrzegamy prymitywne warunki mieszkaniowe w namiotach polowych, kuchnie i jaodajnie zorganizowane na wie ym powietrzu. Mimo podejmowania
takich dzia
„o wiatowych” przez w adze wojskowe atmosfera wci
by a napi ta. Dla podkre lania nieust pliwo ci w adz wojskowych,
przekazano emigrantom, jak podaje „The Palestine Post”, regulacje
prawne w sprawie buntów i zamieszek w obozach. Dla z apanych przewidziano kary do 3 lat wi zienia i 100 funtów grzywny. Ka de wyst pienie przeciwko regulaminowi obozu mia o by karane 25 funtami
grzywny i aresztem do siedmiu dni.46 Do pierwszych ucieczek z obozu
dochodzi ju pod koniec sierpnia 1946 roku. Pocz tkowo s one ignorowane przez wojsko i policj , jednak z czasem zaczyna w obozach
narasta atmosfera buntu.
43
41
„First batch of illegal immigrants expected in Cyprus tomorrow”, [w:]
“Cyprus Mail”, 11.08.1946, s. 2.
42
„Cypriots assure immigrants of good British treatment” [w:] „Cyprus
Mail”, 16.08.1946, s. 1.
15
„Second shipload of illegal immigrants reaches Famagusta”[w:] “Cyprus
Mail”, 20.08.1946, s. 1.
44
“Winter quarters for deportees”[w:] “The Palestine Post”, 24.11.1946, s. 1.
45
„Caraolos camp life pulling itself together” [w:] “Cyprus Mail”
27.08.1946, s. 1.
46
“Cyprus ready for 10.000” [w:] “The Palestine Post”, 18.08.1946, s. 1.
16
Takiemu rozwojowi sytuacji zapobiega pomoc nades ana g ównie
przez American Jewish Joint Distribution Committee (JOINT).47 Do
obozu przes ano ywno , odzie , lekarstwa oraz inne przedmioty codziennego u ytku. Dla m odzie y zorganizowano materia y edukacyjne,
zapewniono tak e kadr nauczycielsk . Pomoc organizowa y tak e
Agencja ydowska oraz Hagana. Po konsultacjach z w adzami mandatowymi, zgromadzone rodki by y dostarczane statkami p yn cymi w
konwojach z Palestyny. Ci a walka z brytyjskimi wojskami mandatowymi, sta a si na pocz tku listopada 1946 roku, przedmiotem sporu
na Kongresie Syjonistów w Jerozolimie. Pot piono wtedy metody prowadzenia walki przez dwie grupy ekstremistyczne „Irgun Zvei Leumi” i
„Lehi”48, przeprowadzaj ce zamachy terrorystyczne i porwania przedstawicieli w adz mandatowych. Zadeklarowano, e „…nie mier dla
Brytyjczyków, a ratunek dla ydów jest tym o co walczymy”.49
Pod koniec pierwszego roku funkcjonowania na Cyprze obozów dla
nielegalnych ydowskich emigrantów, nast pi o przesilenie wskazuj ce
na pozytywne rozwi zanie zaistnia ego konfliktu. Pocz tkowo rz d w
Londynie nie zak ada , by internowani na Cyprze, mogli skorzysta
nawet z cz ci oficjalnie obowi zuj cych limitów imigracyjnych. Gdy
jednak okaza o si e, nowa polityka nie zahamowa a nielegalnej emigracji, w grudniu 1946 roku, podj to decyzj , by procedur t obj
tak e internowanych.50 Utworzenie dodatkowego obozu w miejscowoci Hadera (Palestyna) pozwoli o rozwi za problem nadmiernego zaszczenia w obozie w Atlit, oraz pozwoli o po raz pierwszy, grupie
750 emigrantów z obozów na Cyprze, powróci do Palestyny. Zastosowano tutaj zasad „first in, first out”, co oznacza o, e w pierwszej
kolejno ci b
wyje ali ci, którzy przebywali tam najd ej.51 Mo 47
„American Joint Distribution Committee at Caraolos Camp”[w:] “Cyprus
Mail” 31.08.1946, s. 2.
48
w . - Lohamei Herut Israel (hebr. Bojownicy o Wolno Izraela) – za onej przez Abrahama Sterna
organizacji separatystycznej, a dla bezprzyk adnych metod ich walki nazwanej przez Brytyjczyków „The
Stern Gang”.
49
„1500 more Jews for Cyprus”[w:] „Cyprus Mail”, 02.11.1946, s. 1.
50
A. Patek, „Brytyjskie obozy na Cyprze…, op. cit., s. 236.
51
„Palestine Government regrets immigrants from Cyprus to Hadera
camp”[w:] “Cyprus Mail”, 1.12.1946, s. 1.
17
na stwierdzi , e wraz z tym wydarzeniem, zako czy si pierwszy z
czterech, daj cych si wydzieli , okresów w trakcie deportacji ydowskich emigrantów na Cypr. Armia brytyjska przygotowywa a si ju
wówczas do nadchodz cej pory zimowych ch odów i zorganizowa a
oprócz namiotów, tak e blaszane baraki (Nissen huts). Doprowadzono
ruroci gami wod , utworzono punkty medyczne, opracowano procedury bezpiecze stwa, nawi zano wspó prac z powsta ym na terenie obozów „Komitetem”, który przej ca
obowi zków zwi zanych z
funkcjonowaniem spo eczno ci ydowskiej wewn trz obozów. Brytyjczykom pozosta a funkcja nadzoru i kontroli bezpiecze stwa z zewn trz, oraz transport i zaopatrzenie. Na teren obozu mogli wchodzi
tylko podczas pe nienia s by i tylko bez broni.
Je eli chodzi o pozosta e trzy okresy daj ce si wydzieli , to mo emy tutaj mówi o klasycznym okresie roku 1947, kiedy „procedury”
deportacyjne by y realizowane bez szczególnych zmian. Oko o 20.000
emigrantów zosta o wtedy deportowanych na Cypr. Byli to w wi kszoci m odzi ludzi, którym uda o si przetrwa holokaust. Stracili jednak
wi kszo swoich bliskich i dorobek ycia. Silny instynkt przetrwania
oraz absolutna deklaracja poparcie dla ruchu syjonistycznego czyni y z
nich niebezpiecznych przeciwników dla wojsk brytyjskich w Palestynie. Znali ryzyko zakonspirowanych rejsów przez Morze ródziemne,
jednak wiedzieli, e to nie tylko ci ka i niebezpieczna droga do Eretz
Yisrael, ale tak e demonstracja wobec wiata, swojego poparcia dla
ydowskiej siedziby narodowej. Ich po wi cenie mia o umo liwi w
przysz ci, woln od wszelkich ogranicze , emigracj ydowsk do
Izraela. Nie powinni my jednak s dzi , e osadzeni w obozach na Cyprze z pokor i rezygnacja przyj li swój los. Na prze omie marca i
kwietnia 1947 roku dosz o w obozach Karaolos i Xylotymbou do strajku
odowego. 52 Obecnie mo emy jedynie spekulowa na temat przyczyn
podj cia tak radykalnych kroków przez emigrantów, bior c pod uwag
ich tragiczn egzystencj . W okresie tym mia y bowiem miejsce wydarzenia, które niew tpliwie wp yn y na radykalizacj nastrojów wi niów. Pierwszym z nich by o zapewne tragiczne zdarzenie z dnia 18
kwietnia, kiedy to jeden z przetrzymywanych w obozie ydów (Moshe
Lerer, lat 29)53 zosta zastrzelony przez
nierzy brytyjskich podczas
52
53
„Jews still on hunger strike”[w:] “Cyprus Mail”, 21.04.1947, s. 1.
S. Panteli, „Place of Refuge…, op. cit., s.125.
18
próby ucieczki, a trzech innych zosta o ci ko rannych54 Innymi faktami mog cymi mie wp yw na rozgoryczenie emigrantów by o zmniejszenie comiesi cznych limitów uprawniaj cych do powrotu do Palestyny, wobec kilku udanych prób prze amania blokady morskiej i dotarcia
do tamtejszego wybrze a statków z nielegalnymi emigrantami. Bezsprzecznie wp yw na nastroje w obozie mia sposób rozwi zania problemu statku „EXODUS 1947”.55 Pogarszaj ca si sytuacja zatrzymanych uchod ców by a powodem wizyty Goldy Meyerson (pó niejszej
Goldy Meir - premier Izraela w latach 1969 – 1974) na Cyprze latem
1947 roku.56 Rozmowy toczy y si wówczas zarówno z wojskowymi
adzami obozów jak i z emigrantami. W tym roku jeszcze jeden incydent wstrz sn emigrantami osadzonymi w obozach Karaolos i Xylotymbou. Chodzi tutaj o wydarzenia z pa dziernika 1947 roku, kiedy
dosz o do zamieszek wywo anych faktem, i ydowscy wi niowie
korzystaj cy ze specjalnych przepustek umo liwiaj cych im k piel w
morzu pod eskort brytyjskich
nierze, zauwa yli, a nast pnie obrzucili kamieniami grup je ców niemieckich, korzystaj cych z takich
samych przywilejów. 57
Pomimo tych wydarze mo na stwierdzi , e w pewnym sensie, rok
1947 dla sprawy obozów na Cyprze jak i sytuacji ydów na terenie
Palestyny, by prze omowym. Brytyjczycy dostrzegli wreszcie swoj
zupe
bezradno w kwestii bliskowschodniej. Próby mediacji prowadzone w Londynie nie przynios y zmiany stanowiska ani ydowskiej,
ani arabskiej strony. Dalszy nap yw emigrantów nakr ca wci spiral
konfliktu. Walka na dwa fronty w Palestynie, brak akceptacji spo ecze stw brytyjskiego dla dalszego wype niania ustale mandatu, naciski
rz du Stanów Zjednoczonych, aby jak najszybciej zako czy t skomplikowan sytuacj , sk oni y rz d brytyjski do oddania tego problemu
pod obrady ONZ. Kolejny rok mia przynie decyzje kluczowe dla
sprawy ydowskiej siedziby narodowej w Palestynie.
54
„Jews now 80 hours foodless”[w:] „Cyprus Mail”, 22.04.1947, s. 1.
A. Patek, „Na pok adzie EXODUSU 1947 – Dziennik imigranta”[w:] Studia Judaica 2006, nr. 1, s. 178.
56
https://goldameir.secured.co.il/zope/home/he/4/1229437943 , z dnia
15.05.2009.
57
“Clash with Germans P.o.W’s at Xylotymbou”[w:] “The Palestine Post”,
11.10.1947, s. 3.
55
19
Kolejny – trzeci, daj cy si wyró ni okres w funkcjonowaniu obozów na Cyprze, to czas pi ciu pierwszych miesi cy 1948 roku, kiedy
sytuacja mi dzynarodowa wydawa a si sprzyjaj ca do uzyskania przez
ydów siedziby narodowej w Palestynie, a sytuacja w obozach diametralnie si zmieni a. Powodem tego by o skierowanie na pocz tku 1948
roku na Cypr, dwóch statków przechwyconych przez brytyjsk marynark wojenn . „Pan York” i „Pan Crescent” by y to jednostki o niespotykanym do tej pory tona u i przewo ce najwi ksza liczb nielegalnych ydowskich emigrantów w historii Aliya Bet. Nieco ponad
15.000 uchod ców zosta o skierowanych do obozów Karaolos i Xylotymbou, podwajaj c niemal tym samym liczb dotychczas tam zatrzymanych58. Dla w adz mandatowych taka skala emigracji musia a by
szokiem. Sytuacja stawa a si równie utrudniona ze wzgl du na informacj o wykryciu, w ród nowo przyby ych emigrantów, komunistycznych agentów na us ugach Zwi zku Radzieckiego. 59 O ile te informacje
nie znajduj potwierdzenia w wielu ród ach, to mia o mo na za
,
e wi kszo m odych ludzi, zatrzymanych na Cyprze, mia a koneksje z
ruchem syjonistycznym, a zw aszcza z jego prawicowym skrzyd em –
rewizjonistami. Wszyscy emigranci mieli wiadomo
e po dotarciu
do Palestyny czeka ich walka zbrojna z dwoma przeciwnikami – Brytyjczykami i Palesty czykami. Przekroczenie ilo ciowych limitów osadzonych w obozach na Cyprze, wraz z dotarciem tutaj wspomnianych
dwóch najwi kszych transportów, spowodowa o zaostrzenie sytuacji, ze
wzgl du na uci liw konieczno rozdzielania rodzin i bliskich osób.
Pod koniec stycznia dosz o znowu do sytuacji, kiedy brytyjscy stra nicy
obozu w Xylotymbou, strzelali do uciekaj cych emigrantów. Kilku z
nich zosta o rannych, tym razem szcz liwie nikt nie zgin .60By mo e
wydarzenia te mia y zwi zek z odkryciem kilku podziemnych tuneli,
którymi niektórzy emigranci opuszczali obozy, ale prawdopodobnie
ywali ich emisariusze Hagany, którzy docierali do internowanych na
Cyprze aby prowadzi akcje propagandow .61
Poni ej przedstawiam tabel obrazuj
skal nielegalnej ydowskiej
emigracji do Palestyny w okresie funkcjonowania obozów na Cyprze.
58
Opracowania poszczególnych autorów prezentuj rozbie ne ilo ci pasa erów tych statków.
59
„Communist in Cyprus Camps”[w:] „The Cypriot”, 05.02.1948, s. 1.
60
„On Cyprus Prisoners”[w:] „The Palestine Post”, 18.01.1948, s. 1.
61
„Tunnel in Camp”[w:] „The Palestine Post”, 23.01.1948, s. 1.
20
Analizuj c dane z tej tabeli mo emy zauwa
pewne zale no ci dotycz ce transportów. Przede wszystkim s to charakterystyczne miejsca
sk d wyp ywa y statki z nielegalnymi ydowskimi emigrantami, a wi c
ochy (Bari, Brindisi, La Spezia) i Francja (Marsylia, St. Tropez),
przy wyj tkowo nielicznych transportach z innych krajów - Grecja (Pireus), lub ich zupe nego braku (Hiszpania, Jugos awia). Co ciekawe
dwa statki z najwi ksz liczb emigrantów wyp yn y z portów w Rumunii i Bu garii (Konstanca, Burgas). Odpowiedzi na t pewn zale no , s najprawdopodobniej trasy którymi przedostawali si uwolnieni
wi niowie obozów koncentracyjnych w kierunku wybrze y Morza
ródziemnego na po udniu Europy.
Tabela nr. 1. Lista wszystkich statków deportowanych na Cypr
z nielegalnymi ydowskimi emigrantami. 62
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Nazwa statku
Yagur
Henrietta Szold
Katriel Yaffe
Kaf-Gimel
Yordei Hasra
Arbah Heruyot
Palmach
Bracha Fuld
Latrun
Knesset Yisrael
Rafiah
Lanegev
Ham’apil
Ha’almoni
Chaim Arlosoroff
Kraj
zaokr towania
Francja
Grecja
ochy
Data
wyp yni cia
Data dotarcia na Cypr
Pasaerów
29.07.1946
03.07.1946
30.07.1946
14.08.1946
14.08.1946
18.08.1946
754
536
601
Polska i inne
Grecja, W gry
Polska, Rumunia
ochy
02.08.1946
18.08.1946
790
Polska i inne
W ochy
ochy
ochy
Francja
Jugos awia
Jugos awia
Francja
23.08.1946
11.09.1946
09.10.1946
19.10.1946
08.11.1946
26.11.1946
18.01.1947
04.09.1946
23.09.1946
21.10.1946
02.11.1946
27.11.1946
12.12.1946
17.02.1947
1015
614
806
1252
3845
785
647
Polska i inne
Polska
Polska, Rumunia
Polska
Rumunia
Rumunia
Polska
Francja
03.02.1947
17.02.1947
796
Polska
Szwecja
?
?
?
14.
Ben Hecht
Francja
22.02.1947
10.03.1947
626
15.
Shabbatai
ochy
04.03.1947
13.03.1947
848
62
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
Lozinnsky
Moledet
Theodor Herzl
Shear Yashuv
Hatikva
Mordei Haggetaot
Yehudah Halevi
Shivat Tzion
Yud-dalet Chalalei Gesherhaziv
Af-al-pi
Geule
Medinat Hayehudim
27.
Kadima
28.
Lo-Tafschidunu
ochy
Francja
ochy
ochy
23.03.1947
01.04.1947
06.04.1947
08.05.1947
30.03.1947
15.04.1947
23.04.1947
17.05.1947
1563
2641
768
1414
Polska
Polska W gry
Polska
Polska i inne
ochy
13.05.1947
25.05.1947
1457
Polska
Algieria
Algieria
10.05.1947
16.07.1947
31.05.1947
28.07.1947
460
411
KrajeAfryki P n.
Kraje Afryki n.
ochy
16.07.1947
29.07.1947
685
Polska i inne
ochy
Bu garia
15.09.1947
26.09.1947
27.09.1947
02.10.1947
434
1388
Polska i inne
Rumunia
Bu garia
26.09.1947
02.10.1947
2644
Rumunia
ochy
05.11.1947
16.11.1947
792
W ochy
11.12.1947
24.12.1947
884
Korsyka
14.12.1947
29.12.1947
680
Rumunia, W gry
Bu garia
26.12.1947
01.01.1948
7612
Rumunia, Bu gari
Bu garia
26.12.1947
01.01.1947
7557
Rumunia
ochy
16.01.1948
01.02.1948
274
Polska, Rumunia
gry
ochy
03.02.1948
Polska, Rumunia
gry
Polska, Rumunia
gry
Kraje pasa erów
Polska, Niemcy
Polska, Francja,
Tunezja
Polska
Przygotowane na podstawie opracowania dr. Nachuma Bognera dla ambasady
Izraela
na
Cyprze
w
2008
roku,
por.
tak e
z
http://www.paulsilverstone.com/immigration/Primary/Aliyah/shiplist2.php, z
15.05.2009.
29.
30.
31.
32.
33.
Kaf-tet
b’november
Atzmaut (Pan
Crescent)
Kibbutz Galuyot
(Pan York)
Lamed-Hei
Giborei Kfar
Etzion
Yerushalayim
Hanetzura
679
34.
Lakomemiut
Francja
08.02.1948
20.02.1948
699
35.
Bonim Velochamim
Jugos awia
18.02.1948
28.02.1948
1002
36.
Yechaim
ochy
09.03.1948
28.03.1948
767
37.
Tirat Zvi
ochy
03.04.1948
12.04.1948
38.
39.
Mishmar
Nachshon
Francja
Francja
RAZEM:
14.04.1948
14.04.1948
24.04.1948
26.04.1948
Polska, Rumunia
Wegry
Kraje Afryki
n.
798
788
533
52.221
Pewna regularno dostrzegamy tak e w liczbie comiesi cznych deportacji na Cypr. Osobn kwesti jest ogromna liczba ydów, podaj -
21
22
Bu garia
gry i inne
Inne
Inne
Inne
cych w trakcie czynno ci meldunkowych, Polsk jako kraj ojczysty.
Dlatego kwestia ta wymaga dalszych pog bionych bada ród owych,
gdy stanowi kontynuacj ofiary nazistowskiego holokaustu jak z yli ydzi z Polski, aby wreszcie
we w asnym kraju. Z uwagi na niekompletno dost pnych róde , podanie bezwzgl dnej liczby ydów z
Polski, którzy zostali zatrzymani w obozach na Cyprze, jest niemo liwe. Dlatego, bior c pod uwag dost pne materia y ród owe, sugerowana przez autora tego opracowania, szacunkowa liczba 15.000 ydów
pochodzenia polskiego, którzy byli internowani w tych obozach jest
ca kiem realna. Jest wi c to niew tpliwie wielko zdecydowanie warta
zainteresowania; dotyczy ona co prawda osób, które decyduj c si na
emigracj zrzeka y si polskiego obywatelstwa, ale do momentu utworzenia pa stwa Izrael (14 maja 1948 r.), mo emy o nich mówi jako o
obywatelach Polski.
Dok adna analiza danych zaprezentowanych w powy szej tabeli pozwoli dostrzec pewn ciekaw wielko . Je eli porównamy czas potrzebny na dotarcie z portów macierzystych poszczególnych statków do
portu Famagusta na Cyprze, to zauwa ymy zupe nie ró ne wielko ci.
Pewnym rozwi zaniem tego zagadnienia b
okoliczno ci w jakich
brytyjska marynarka wojenna przechwytywa a powy sze statki. Zwykle
procedura w takich przypadkach polega a na konwojowaniu takiego
statku do redy w Hajfie. Nast pnie, nawet przez kilka dni, trwa y
sprawdzania dokumentów i rejestracja emigrantów, dodatkowe za adunki towarów na potrzeby obozów na Cyprze. Wszystko to odbywa o
si w atmosferze niemal stanu wojennego. Bardzo cz sto dochodzi o
wtedy do akcji sabota owych Hagany, a i sami pasa erowi przechwyconych statków nie pozostawali bierni wobec przemocy stosowanej
przez Brytyjczyków. Innym powodem dla którego statki te, przyp yway do Famagusty o tak ró nym czasie, jest fakt ci ego zmieniania
kursów poszczególnych jednostek. Jedne p yn y bezpo rednio do wybrze y Palesty skich, eby jak najszybciej tam dotrze , inne, zw aszcza
te wyruszaj ce z portów Morza Czarnego, próbowa y przedosta si
wzd wybrze y Turcji. Wyj tkowo, niektórzy kapitanowie, nadk adali
sporo drogi i p yn li a do Egiptu, aby t drog omin brytyjska blokad morsk Palestyny.63 W celu zobrazowania tras, którymi ydowscy
nielegalni emigranci docierali z ró nych krajów europejskich, zamiesz63
K. Kubiak, Dzia ania si morskich…, op. cit., s. 25 – 26.
23
czam poni ej map przygotowan w Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie. Ciekawostk zwi zan ze statkami uczestnicz cymi w migracji
ydów do Palestyny jest fakt zmiany dotychczasowych nazw statków
na okre lenia symboliczne zwi zane najcz ciej z religi ydowsk ,
zabieg maj cy na celu zapewni szczególne powodzenie trudnej misji.
Mapa nr. 1. Trasy zorganizowanej przez syjonistów, ydowskiej
nielegalnej emigracji do Palestyny w latach 1945 – 1947.64
Kwiecie 1948 roku by „gor cym” czasem dla sprawy ydowskiej w
Palestynie. Od 29 listopada 1947 roku by o wiadome, e ju tylko kilka
miesi cy dzieli ydowski naród od momentu uzyskania w asnego pa stwa. Wtedy to, decyzja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, usankcjonowa a podzia palesty skiego mandatu Wielkiej Brytanii pomi dzy dwa nowe pa stwa: ydowskie i arabskie. 65 Brytyjczycy
spodziewaj c si rozpocz cia dzia
wojennych pomi dzy tymi dwo64
http://www.ushmm.org/wlc/media_nm.php?lang=en&ModuleId=10005139&
MediaId=393
65
K. Bojko, „Izrael a aspiracje… op. cit., s. 30.
24
ma ywio ami przygotowywali si do ewakuacji, jednak nadal prowadzili, z godn „podziwu” determinacj , blokad morsk wybrze y Palestyny. Niemal do ostatnich dni sprawowania mandatu przewozili na
Cypr nielegalnych ydowskich emigrantów. Jednak powszechnie panowa o w ród nich przeczucie, e wraz z utworzeniem pa stwa Izrael,
najszybciej jak b dzie to tylko mo liwe, odp yn z Cypru. Sugerowa a
to równie rozpocz ta akcja, odsy ania do Palestyny emigrantów z obozu w Xylotymbou, gdy mia by on przekszta cony na baz dla wycofucych si jednostek brytyjskich pe ni cych s
w Palestynie. 66Jednak Brytyjczycy w obawie przed spodziewan wojn arabsko – ydowsk postanowili wstrzyma odsy anie do Palestyny emigrantów w wieku od 17 do 45 lat, jako potencjalnych, przysz ych cz onków ydowskich jednostek bojowych. Dramat jaki rozgrywa si podczas selekcji
w obozach, kiedy rozdzielano rodziny zosta w przera aj co realistycznych barwach opisany w jednym z artyku ów w „The Palestine Post”. 67
Tak ko czy si trzeci okres, daj cy si wydzieli , w analizie funkcjonowania obozów dla emigrantów na Cyprze.
Czwarty i ostatni okres funkcjonowania obozów na Cyprze to czas od
maja 1948 do lutego 1949 roku, kiedy zamkni to ostatni obóz. Utworzenia pa stwa Izrael dnia 14 maja 1948 roku, uczczono bardzo uroczycie w obozach ju nast pnego dnia. W Karaolos i Xylotymbou panowa a podnios a, ale zarazem radosna atmosfera. piewano pie ni, s uchano przemówie dzia aczy syjonistycznych, od wi tnie przybrano
namioty i baraki we flagi i transparenty, ta czono. W ten szcz liwy dla
emigrantów dzie , rozesz a si tak e niepomy ln dla nich informacja,
e ewakuacja do Izraela mo e potra jeszcze nawet kilka tygodni. Z
jednej strony Brytyjczycy odmówili pomocy w odes aniu emigrantów
do portów palesty skich, sk d przemoc ich zabrali; a z drugiej strony
syjoni ci mieli spore trudno ci w przyjmowaniu nowych statków z emigrantami p yn cymi znad Morza Czarnego i Adriatyku. Dla wszystkich
chciano przygotowa humanitarne warunki mieszkaniowe i zorganizowa zaopatrzenie. Poza tym wszystkie te dzia ania przebiega y w atmosferze wojny domowej i przygotowa do dzia
obronnych, na wy-
66
„Troops Instead of Refugees in Camp”[w:] „The Palestine Post”,
26.04.1948, s. 3.
67
“Life began at 45”[w:] “The Palestine Post”, 22.08.1948, s. 4.
25
padek spodziewanej zbrojnej interwencji koalicji pa stw arabskich. 68
Dzia ania te by y jednak wyra nym krokiem w kierunku dalszego prowadzenia przez Brytyjczyków imperialnej polityki. Nieustaj ce zamachy terrorystyczne na przedstawicieli w adz mandatowych prowadzone
przez bojówki ydowskie nie przyczyni y si tak e do polepszenia stosunków Wielkiej Brytanii z Izraelem. Dostrze ono mo liwo nawi zania prawdopodobnego sojuszu syjonistów ze Zwi zkiem Radzieckim, i
wobec spodziewanej olbrzymiej liczby emigrantów z tych terenów,
podj to decyzj o zachowaniu poprawnych stosunków z pa stwami
arabskimi. Na linii Londyn – Tel Awiw zacz kszta towa si stan
swoistej „zimnej wojny” i prze
si na losy ydów internowanych
na Cyprze. 69 Bezprecedensowa decyzja Londynu, o dalszym przetrzymywaniu ydowskich emigrantów na Cyprze, pomimo utworzenia pa stwa Izrael, spotka a si z ostrym sprzeciwem opinii mi dzynarodowej.
Kwestia ta by a nawet przedmiotem dyskusji na forum ONZ. Równocze nie prowadzono akcj protestacyjn w obozach. Jeden z liderów
„Komitetu” – Ari Zizienski, yd urodzony w Polsce, który prze obozy koncentracyjne, podj si nawet oddania swoje sprawy przed s d
cypryjski. Z
on pozew przeciwko komendantowi obozu w Karaolos, by nim wtedy pu kownik John Tilly, podnosz c kwesti bezprawnego uwi zienia go na ziemi cypryjskiej. 70W jego opinii by o to pogwa cenie, jednego z najwa niejszych praw obywatelskich Wielkiej
Brytanii – Habeas Corpus.71Jak nale o si spodziewa , interwencja ta
nie przynios a zamierzonego skutku. S d Okr gowy w Famagu cie
wyda decyzj , i nie jest kompetentny w sprawie prawa brytyjskiego i
sugerowa y aby odda t kwesti pod obrady S du Najwy szego w
Londynie. 72Nie takie jednak mia y by dalsze losy internowanych na
68
“While Cyprus Camps planned rejoin, Egyptian forces invade Palestine”[w:] “The Cypriot”, 16.05.1948, s. 1.
69
A. Patek, „Brytyjskie obozy na Cyprze…, op. cit., s. 240.
70
„Cyprus case to be heard this week”[w:] “The Palestine Post”, 31.08.1948,
s. 1.
71
Habeas Corpus Act - ustawa angielska z 1679 wydana za rz dów króla Karola II zakazuj ca organom pa stwa
aresztowania obywatela bez zezwolenia s du.
72
„Cyprus legalizes Detention”[w:] „The Palestine Post”, 19.09.1948, s. 2;
“Cyprus Habeas Corpus Case”[w:]
“The Palestine Post”, 12.10.1948, s. 2.
26
Cyprze emigrantów ydowskich. Pod koniec roku 1948, kiedy wi kszo transportów z emigrantami ydowskimi (w wieku do 17 i powyej 45 lat) odp yn a do Izraela, prasa cypryjska poda a niezwyk , ale
bardzo pocieszaj
dla pozosta ych internowanych informacj . Mianowicie, ju wkrótce mia a rozpocz si aukcja – gie da sprz tów pozosta ych w obozach Karaolos i Xylotymbou:
ek, koców,
ek, widelców, talerzy, r czników, grzejników itp.73 By to pierwszy znak, e
dni obozów na Cyprze s ju policzone.
Ust puj c pod naciskiem mi dzynarodowej opinii publicznej rz d
Wielkiej Brytanii wyda 17 stycznia 1949 roku decyzj o uwolnieniu
wszystkich, przetrzymywanych jeszcze w obozach na Cyprze, emigrantów ydowskich.74 Teraz ju tylko mo liwo ci transportowe floty izraelskiej by y kwesti , od której zale
szybki powrót emigrantów do
Izraela. Emigranci rozegrali po egnalny mecz pi ki no nej z brytyjsk
za og obozów (prasa niestety nie podaje wyniku spotkania), oraz
otrzymali dokumenty to samo ci od pracowników JOINT-u.75Ostatni
etap opuszczania cypryjskich obozów przez ydowskich emigrantów
rozpocz si 25 stycznia 1949 roku. W sze ciu wahad owych kursach,
statki „GALILA” i „ATZMAUT”, przetransportowa y wszystkich pozosta ych na Cyprze emigrantów. Ostatni kurs odby si 11 lutego 1949
roku. Po opuszczeniu obozów na ich teren wkroczy y inspekcje wojskowe, które mia y nadzorowa zagospodarowanie pozostawionych tam
sprz tów. W tym czasie odkryto osiem tuneli, którymi emigranci przedostawali si za druty. Wyja ni a si wtedy kwestia brakuj cych ok.
1800 emigrantów, którzy wed ug skrupulatnie prowadzonych rejestrów
administracji obozu, powinni nadal przebywa na ich terenie. Wtedy
administracja obozów przyzna a, e w okresie po uzyskaniu przez Izrael
niepodleg ci fale ucieczek z obozów narasta y, i nie przeciwdzia ano
im76 Tak zako czy a si historia ydowskich emigrantów, którym czasowo uniemo liwiono dotarcie do Palestyny, któr obrali za swoj ojczyzn - Eretz Yisrael. Z Cypru dotar o te do Palestyny dodatkowo
1916 osób, którymi by y dzieci, które przysz y na wiat w czasie funk73
“Beginning of The End”[w:] ”The Palestine Post”, 29.12.1948, s. 3.
A. Patek, „Brytyjskie obozy na Cyprze…, op. cit., s. 243.
75
„Cyprus Detainees prepare to leave foe Israel”[w:] “The Palestine Post”,
23.01.1949, s. 1.
76
“How 1.800 escaped from Cyprus”[w:] The Palestine Post, 11.02.1949, 2.
74
27
cjonowania obozów dla emigrantów. Jak podaj ród a wszystkie ci e
zako czy y si pomy lnym porodem i wszystkie urodzone wtedy dzieci
bezpiecznie dotar y z rodzicami do Izraela.77
Na koniec, chcia bym jeszcze przedstawi kilka relacji uczestników
opisywanych powy ej wydarze . Niestety, autorzy ci przedstawiaj
nieprecyzyjnie czas opisywanych przez siebie zdarze . Ogólnodost pne
ród a, opisuj ce wydarzenia z obozów na Cyprze, odnajdujemy obecnie równie w archiwum organizacji Palyam. W interesuj cym nas
okresie, wchodzi a ona w sk ad jednostek Hagany i jej g ównym celem
by a ochrona ydowskich jednostek p ywaj cych, którymi docierali do
Palestyny emigranci z Europy w ramach Aliya Bet. Palyam podejmowaa tak e z powodzeniem akcje wodnego sabota u przeciwko brytyjskim
okr tom. Po utworzeniu pa stwa (1948) organizacja „ ydowskich marines” wesz a w sk ad Si Morskich Izraela.
W relacjach weteranów tej organizacji odnajdujemy opisy wydarze ,
które rozgrywa y si w ramach przeprowadzanej przez Brytyjczyków
akcji deportacyjnej na Cypr. Cz
z tych relacji z yli ydzi pochodz cy z Polski. Brali oni udzia zarówno w akcjach sabota u jak i
ochrony wielu jednostek, które dociera y do wybrze y Palestyny unikac brytyjskiej blokady morskiej. Zdecydowana wi kszo takich akcji
polega a na osadzeniu statku na mieli nie przybrze nej, a nast pnie jak
najszybszym przetransportowaniu emigrantów do bezpiecznych kryjówek, aby unikn wy apania ich przez
nierzy brytyjskich jednostek
ochrony wybrze a i policji. Niepowodzenie takich akcji ko czy o si
czasowym osadzeniem w obozie przej ciowym w Atlit, i odtransportowaniem uchod ców do obozów na Cyprze.
Kilka ciekawych relacji polskich ydów przedstawia sytuacj w samych obozach Karaolos i Xylotymbou. Palyam, jako organizacja utworzona w celu umo liwienia dotarcia emigrantom do Palestyny, nie pozostawi a swoich „podopiecznych” w asnemu losowi po przechwyceniu
transportów przez Brytyjczyków. Wielu z jej bojowników zosta o oddelegowanych do kontynuowania walki partyzanckiej i dalszej opieki nad
emigrantami do cypryjskich obozów. Wed ug relacji Shmuela Yannayego, urodzonego w 1921 roku w Warszawie, który dotar z rodzicami
do Palestyny w 1935 roku, a cz onkiem Palyam by od 1944 roku,
przedstawiciele ydowskiego podziemia wzi li na siebie obowi zek
77
http://www.hri.org/news/cyprus/cna/1998/98-12-09.cna.html#03
28
maksymalnego z agodzenia szoku wywo anego w ród emigrantów na
widok obozów otoczonych drutem kolczastym i wie yczkami stra ników, tym razem na ziemi cypryjskiej. 78 Pami tajmy, e w obozach tych
przebywali ydzi z ró nych pa stw europejskich, w ró nym wieku,
ci, a tak e kondycji fizycznej, natomiast Brytyjczycy traktowali ich z
surow
niersk dyscyplin , wystawiaj c na niedogodno ci zwi zane
z klimatem, wy ywieniem, warunkami higienicznymi i notorycznym
brakiem wody. Z tych te powodów w „Komitecie Emigrantów”, znale li si w g ównej mierze przedstawiciele ydowskiego podziemia,
którzy organizowali ycie obozowe dla swoich rodaków. Do zada
przedstawicieli „Komitetu” nale a opieka nad nowo przyby ymi, dystrybucja ywo ci, wody, rodków higieny osobistej, ubra , zapewnieniem opieki medycznej i sta a edukacja patriotyczna. 79
Szczególne wiadectwo na temat wydarze w obozie w Karaolos daje Aryeh Kaplan, urodzony w 1924 roku w Pi sku. Znalaz si on w obozie na rozkaz
Mosadu80 (w tym okresie to jedna z wielu ydowskich, bojowych organizacji
podziemnych), gdzie reprezentowa on emigrantów ze statku „Henrietta Szold”
podczas ich osadzenia w tym obozie. Wed ug jego relacji zapobieg on, interweniuj c u brytyjskiego dowódcy obozu, odbieraniu emigrantom ich rzeczy
osobistych, w tym zegarków, które to zarz dzenie w adz wojskowych by o
„normaln procedur ” wobec nowo przyby ych.81 Innym wa nym wiadectwem jest relacja Moshe Klein’a urodzonego w 1927 roku w Polsce, który by
jednym z cz onków grupy bojowników Palyam, która dotar a na Cypr, do obozu Karaolos podziemnym tunelem. Wcze niej przeszed specjalistyczne szkolenie z zasad sabota u, nast pnie wraz z grup przyp yn ryback odzi na
Cypr. Tutaj, w pobli u obozu, ukryli przywiezione materia y wybuchowe i
bro , a nast pnie tunelem podziemnym przedostali si do wn trza obozu.
Tunele te s
y jak wida komunikacji w obie strony. Moshe pocz tkowo
prze
szok warunkami jakie panowa y w obozie, mizernym wygl dem g odnych i spragnionych rodaków. Jako do wiadczony partyzant nie potrafi odnale si w ród ofiar brytyjskiej polityki kolonialnej, prosi nawet o mo liwo
powrotu do Palestyny i kontynuowania walki zbrojnej. Dopiero rozmowa z
komendantem Komitetu pozwoli a mu dostrzec specyfik pomocy, któr nale78
http://www.palyam.org/English/IS/Yannay_Shmuel_Samek
N. Bogner, The island of deportation: Jewish illegal immigrant camps in
Cyprus 1946–1948, Tel Aviv 1991, s. 62.
80
chodzi tutaj o Mosad le’Aliyah Bet, Instytut Imigracji B czyli Organizacj
Nielegalnej Imigracji – przy. aut.
81
http://www.palyam.org/English/IS/Kaplan_Aryeh_Kippy
79
29
y nie rodakom. Przecie to Ci którzy uratowali si z hitlerowskich obozów
zag ady, z Shoah, a teraz trafili ponownie do zamkni tych obozów, tym razem
jednak do brytyjskich dla nielegalnych emigrantów .82
To tylko niektóre z relacji cz onków organizacji Palyam, które odnosz si
do polskich ydów. Te wspomnienia pozwalaj dostrzec wyj tkowo postaw
tych bohaterów wobec tragicznych losów ydowskiej emigracji do Palestyny.
ydów z Polski widzimy tutaj jako aktywnych bojowników podziemia, wspieraj cych swoich rodaków w trudach egzystencji w wojskowych obozach brytyjskich na Cyprze.
ZAKO CZENIE
Niniejsze opracowanie wype nia cz ciowo luk w historiografii ydów
polskich. Okres, w którym walczyli o utworzenie w asnego pa stwa, zw aszcza
po traumatycznych do wiadczeniach holocaustu, by dla nich szczególnie trudny. Dla wielu by to przys owiowy krok „z deszczu pod rynn ”. Internowanie
w brytyjskich obozach na Cyprze, by o dla nich jak kontynuacja po wi cenia
jednostki, tak aby mog a powsta siedziba narodowa dla ydów z ca ego wiata. W historycznie udokumentowanych granicach. Polityka kolonialna Imperium Brytyjskiego wprowadzi a na terenie Bliskiego Wschodu chaos; który
niestety, w realiach niemal ci ych walk zbrojnych, trwa do czasów wspó czesnych. To w nie te dzia ania, „kreatorów polityki kolonialnej”, doprowadzi y
do sytuacji, e s uszne okaza y si obawy arabskiej cz ci ludno ci Palestyny,
e „Eretz Yisrael” nie b dzie dla wszystkich jego mieszka ców, krajem swobód spo ecznych i religijnych.
Polscy ydzi bez w tpienia stanowili znaczn i wyró niaj
si grup
ród emigrantów zatrzymanych w obozach na Cyprze. Ale byli te w ród
tych, którzy nie li pomoc i otuch swoim siostrom i braciom, uwi zionym za
brytyjskimi drutami. Jest jasn spraw , e decyduj c si na emigracj do Palestyny wyrzekali si kraju swojego urodzenia. Odt d mieli rozmawia u ywaj c
zyka hebrajskiego, który dla wielu pocz tkowo by j zykiem egzotycznym i
musieli si go uczy ; wszyscy ch tni do wzi cia udzia u w organizowanej
przez syjonistów Alayi, przechodzili tak e szkolenia ideologiczne, przygotowuj ce ich do ycia w nowej rzeczywisto ci. System polityczny Izraela opiera
si bowiem pocz tkowo na specyficznej mieszance norm religijnych z elementami kibucowskich komun, wraz z wybitnie nacjonalistycznym syjonizmem,
pojmowanym jako bezgraniczne przywi zanie do „ziemi przodków”. ydowscy emigranci swoje internowanie w obozach na Cyprze, po wi cili w nie na
przygotowanie si do ycia w swoim pa stwie, gdzie po raz pierwszy od oko o
2000 lat, mogli wreszcie
i stanowi prawo dla siebie. Jednak nierozwi zana kwestia „ ywio u” arabskich Palesty czyków, mia a zaci
na losach tego
odego pa stwa.
82
http://www.palyam.org/English/IS/Klein_Moshe_Moishale
30