FULL TEXT

ibu
tio
np
roh
ibit
This copy is for personal use only - dist
-
dis
tr
on
ly -
Najstarszy zawód świata.
Zjawisko prostytucji
w starożytnej Grecji i Rzymie
-
se
op
y is
for
pe
rso
na
lu
Prostytucja od dawna budziła zainteresowanie wielu dziedzin nauki. Socjologia
szuka relacji pomiędzy społeczeństwem a prostytucją. ,,Antropologia dostarcza etnograficznych ujęć semantycznych odnośnie prostytucji ulicznej jako subkultury
i bada przejawy życia związane z tym zjawiskiem”1. Prostytucja leży także w zasięgu zainteresowań kryminologii, psychologii i etyki. Dziś zjawisko to – posiadające
głębokie korzenie społeczne, ekonomiczne, kulturowe i klasowe – obserwowalne
jest w prawie każdej kulturze czy społeczeństwie. Jednak w przeciwieństwie do prostytucji starożytnej, obecnie uważa się ją za patologię społeczną.
Nie bez powodu prostytucję nazywa się najstarszym zawodem świata. Pierwszych śladów powinniśmy szukać już w Chaldei2. Także Egipt i Grecja nie zdołały
uchronić się przed rozwijającym się zjawiskiem, jakim była prostytucja3.
,,Prostytucja kultowa istniała w Grecji, odkąd w kraju tym istnieli bogowie
i świątynie”4. To właśnie z kultem bogini Wenus często kojarzone jest zjawisko
kultowej prostytucji. Wenus uosabiająca ten rodzaj prostytucji nazywana była Pandemos5. Miejscem kultu Wenus Pandemos stała się świątynia wybudowana przez
Solona. Wenus ta miała także swoje święto, które przypadało na czwarty dzień każdego miesiąca. Cały dochód prostytutek z tego dnia przeznaczany był na tę właśnie
J. Świst, Prostytucja – rys historyczny [1], http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4028,
10.12.2006.
2
F.S.P. Dufour, Historia prostytucji. Od czasów najdawniejszych do XX w., przeł. A. Baniukiewicz, Gdynia 1997, s. 25.
3
Ibidem, s. 35.
4
Ibidem, s. 63.
5
Ibidem, s. 63–64.
is c
1
Th
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
Magdalena Lasecka
ibu
tio
np
roh
ibit
Magdalena Lasecka
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
świątynię. Wenus w Grecji nosiła jeszcze wiele innych przydomków, między innymi: Peribasia, a także Melangis6, czyli ,,czarna bogini nocy miłosnych”7.
Z czasem za sprawą Solona usankcjonowano prostytucję jako legalną, na co na
pewno wpływ miała prostytucja obrzędowa prowadzona w świątyniach ateńskich.
Jak dziś, tak i wtedy, wielkie znaczenie dla rozwoju miały pieniądze. Solon widząc,
jak kapłani bogacą się na prostytucji, otworzył dom nierządu, w którym płacono
za usługi niewolnic zakupionych za pieniądze państwowe. Państwo szybko doceniło prostytutki jako dobrą inwestycję finansową. Otwarte zostały także inne domy
publiczne zarządzane przez urzędników. Jak podają źródła, to dzięki pieniądzom
z prostytucji wybudowano port w Pireusie8. ,,Prawo greckie było w ogóle liberalne
wobec przejawów seksualności”9. W Grecji niewielkim uznaniem cieszyła się natomiast prostytucja sakralna. Jedynym wyjątkiem był Korynt, gdzie w świątyni każdy,
nawet przyjezdny, mógł uprawiać stosunek z kapłankami Afrodyty. Żyjący w I wieku p.n.e. geograf Strabon, opisując wspaniałe dzieje Grecji, wspomina o prostytucji
uprawianej w tejże świątyni10. Oczywiście, odwdzięczali się oni hojnymi zapłatami,
nie tylko pieniężnymi.
Jednak komercyjna prostytucja rozwinęła się najszerzej. Prostytutki te zazwyczaj
pochodziły z warstwy niewolniczej, czyli najniższej. Na drugim biegunie znajdowały się hetery, które były wolnymi Greczynkami. Odznaczały się one nie tylko pięknem, ale i mądrością. I co ważne, ,,obsługiwały” tylko mężczyzn z wyższych klas11.
Swoją popularność zawdzięczać mogły filozofkom. Nazwa ta pochodzi od tego, że
zazwyczaj zajmowały się one zaspokajaniem potrzeb filozofów oraz stosowały się
do ich nauki12.
Do najbardziej znanych heter, tych, które na stałe zapisały się w historii, należały Gnatena, Lais i Fryne. Ta pierwsza zasłynęła z dość ciętego języka, ale także
z ostrych reguł, jakie wyznawała. Prowadziła dom otwarty, to znaczy każdy mógł
uczestniczyć w organizowanych przez nią przyjęciach. Oczywiście, tylko wtedy gdy
opłacił swój udział i gotów był zastosować się do jej regulaminu. Chętnych jednak
nie brakowało. Co ciekawe, oskarżono ją o bluźnierstwo, w jej obronie stanął jednak ateński mówca Hypereides, który na koniec mowy, aby uczynić wrażenie na
sędziach, odsłonił piersi swej klientki.
Kolejną znaną heterą była sławna dzięki iesamowitej urodzie Lais. Zgromadziła
ona ogromny majątek, który w całości przeznaczyła na budowę świątyń i innych
budynków. Nie mniej znaną od Lais była Fryne. Ta jednak różniła się od dwóch
Ibidem, s. 65–67.
Ibidem, s. 67.
8
A. Grzybek, Z prostytucją przez wieki, http://www.oska.org.pl/biuletyn/b1/prostytucja.html,
7. 12.2006.
9
K. Imieliński, Seksuologia. Mitologia, historia, kultura, Warszawa 1989, s. 342.
10
Z. Wróbel, Erotyzm w religiach świata, Łódź 1990, s.130.
11
K. Imieliński, op. cit., s. 344.
12
F.S.P. Dufour, op. cit., s. 139.
6
is c
7
Th
This copy is for personal use only - dist
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
206
ibu
tio
np
roh
ibit
207
14
Ibidem, s. 158–172.
K. Imieliński, op. cit., s. 345–346.
F.S.P. Dufour, op. cit., s. 81.
A. Sokala, Lenocinium w prawie rzymskim, Toruń 1992, s. 7.
Idem, Meretrix i jej pozycja w prawie rzymskim, Toruń 1998, s. 22–23.
Idem, Lenocinium..., s. 12.
is c
15
16
17
18
13
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
pozostałych tym, że rzadko bywała na uroczystościach, w teatrze czy na wyścigach
konnych. Kryła się także przed wzrokiem innych mężczyzn, którym oddawała się
tylko nocą. Prawie jak każda nierządnica, tak i Fryne pomimo wielkiego bogactwa
sprzedawała swoje ciało do ostatnich dni. Warto także wspomnieć, że imiona Fryne
i Lais z czasem stały się synonimami pięknych nierządnic i były przyjmowane przez
wiele kobiet uprawiających prostytucję13.
Sława heter wynikała na pewno z tego, że pomimo niezwykłej urody czarowały
one mężczyzn także inteligencją. Dzięki temu miały dużo klientów, a tym samym
pieniędzy. Większość z nich mieszkała w bardzo luksusowych domach. To one także
zapoczątkowały modę, a dokładniej mówiąc ciągłą jej zmianę14.
Jak już wspomniano, w Grecji można było podzielić prostytutki na hetery i dikteriady. Trzecią kategorią były natomiast auletrydy – pomocnice prostytutek. Często zapraszano je na uroczystości, na których miały zabawiać gości swym śpiewem
i tańcem. Wszystkie trzy rodzaje prostytutek traktowano jak osoby pełniące służbę
publiczną, dlatego też ich decyzje uzależnione były wiele razy od urzędników. Oni
też wprowadzili obowiązek noszenia przez prostytutki specjalnych strojów, które
umożliwiały ich rozpoznanie. Był to zabieg mający na celu ograniczenie prostytucji
niższego szczebla do pewnych tylko dzielnic15.
Prostytucja rozwijała się także w Rzymie i – tak jak obecnie – przybierała różne
formy. Wyróżnić możemy prostytucję heteroseksualną, homoseksualną i lesbijską16.
Zajmę się w niniejszej pracy tą pierwszą, jako że odgrywała znaczącą rolę. Zanim
zacznę dokładniej opisywać to zjawisko, warto przywołać terminy używane dla
określenia prostytucji, prostytutki i domu publicznego. Według źródeł tak nieprawniczych, jak i prawniczych, prostytutki nazywano mianem meretrix, scortum, lupa
czy prostibulum. Samo zjawisko natomiast opisywane było wyrażeniami: corpore
quaestum facere i corpore quaestum exercere. Dla określenia domu publicznego stosowano natomiast terminy: lupanar, lupanarium i fornix. Ciekawe jest, że rzadko
pojawiało się określenie prostituta czy prostitutio17.
Dziś uznaje się, że zjawisko prostytucji przywędrowało do Rzymu z momentem
rozprzężenia obyczajowego, a także za sprawą kontaktów z miastami greckimi. To
od Greków Rzymianie przyjęli poglądy na temat małżeństwa, rodziny czy stosunku
do kobiety. Na przełomie republiki i pryncypatu zjawisko to bardzo się rozprzestrzeniło. Domy publiczne znajdowały się już wszędzie. Najbardziej znana była Subura18. Jak podaje Pseudo-Demostenes, w Rzymie występowały trzy rodzaje kobiet.
Po pierwsze, były nimi żony potrzebne do rodzenia mężczyźnie legalnych dzieci
i do dbania o domowe ognisko. Po drugie – niewolnice, niezbędne do codziennej
Th
This copy is for personal use only - dist
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
Najstarszy zawód świata...
ibu
tio
np
roh
ibit
Magdalena Lasecka
20
Ibidem, s. 11–12.
M. Kuryłowicz, Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1994, s. 117.
A. Sokala, Meretrix..., s. 69.
Ibidem, s. 35–36.
Ibidem, s. 44.
M. Kuryłowicz, op. cit., s. 119.
F.S.P. Dufour, op. cit., s. 207.
is c
21
22
23
24
25
19
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
troski o ciało. Trzecią grupę stanowiły prostytutki, które mężczyźni utrzymywali dla
przyjemności19. Tak jak greckie, tak i rzymskie prostytutki dzieliły się na kurtyzany,
czyli prostytutki z ,,wyższej półki”, na zwykłe pensjonariuszki domów publicznych
i ulicznice. Te drugie rekrutowały się zazwyczaj z niższych warstw społecznych.
Często do uprawiania tej profesji zmuszało je samo życie. Dużo jednak było też
prostytutek uważających, że lepiej być bogatą i niemoralną niż biedną i uczciwą20.
Domicjusz Ulpian wprowadza taką oto definicję prostytutki: ,,prostytucja to jawne,
wielokrotne i bez wyboru partnera dokonywane świadczenie usług seksualnych, podejmowane przez kobietę działającą świadomie, choć niekoniecznie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”21.
Działalność prostytutek pozostawiła swój ślad w literaturze. Możemy tu wyróżnić wiersze Katullusa, satyry Horacego czy komedie Plauta. Jednak nie były one
przedstawiane w nich pozytywnie. Zarzucano im chęć zysku, pogoń za pieniądzem,
a także szkodliwy wpływ na społeczność22. Negatywny stosunek do prostytucji
wskazywali także rzymscy chrześcijanie. Prostytucja zaliczała się do grzechów niedopuszczalnych, czyli takich, za które można otrzymać przebaczenie jedynie u Boga23. Według Ulpiana pomimo tego, że prostytutka wykonuje niegodny zawód, musi
dostawać za to wynagrodzenie24. Sposób zapłaty za usługi prostytutek wiele razy
prowadził do konfliktów.
Warto wspomnieć o jeszcze jednym podziale prostytutek na: meretrices i prostibulae. Te pierwsze pracowały nocą, te drugie także w dzień. Noninus Marcellus
w dziele De proprietate sermonis pisze: ,,Należy odróżnić meretrices od prostibulae;
pierwsze z nich wykonują swe rzemiosło w sposób przyzwoitszy od tych drugich,
sprzedając się jedynie nocą. Nazwa ich pochodzi od słowa merenda, to jest podwieczorek. Natomiast prostibula pochodzi od stabulum, to znaczy szopa. Stały one
bowiem przed szopami w dzień i w nocy, by się sprzedawać”25. W literaturze można
jeszcze spotkać kilka określeń na prostytutkę, zależnie od tego, gdzie lub komu lubiła się oddawać. Podobnie jak w Grecji, także i w Rzymie prostytutki nosiły specjalne ubrania wskazujące na ich profesje.
Jak już wspomniano, prostytutki dzieliły się na pracujące w nocy i w dzień, więc
i domy publiczne różnicowano według dwóch kategorii. Pierwsze, zwane lupanarami, przeznaczono całkowicie do uprawiania prostytucji. Drugie natomiast były zwykłymi lokalami, które udzielały prostytutkom schronienia. Co do wyglądu domów
publicznych, to w literaturze znajdujemy niewiele wzmianek na ten temat. Zapewne
dlatego, że nie zachwycały one swym wystrojem i świeżością. To ubóstwo miało
Th
This copy is for personal use only - dist
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
208
ibu
tio
np
roh
ibit
209
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
ustrzec przed kradzieżą. Oczywiście, domy publiczne dla wyższych sfer różniły się
nieco od tych dla biednych26.
Warto dodać, że nierząd w Rzymie był zawsze legalny, a wskazuje na to wiele rozporządzeń i obowiązków. Pierwszym z nich i najbardziej godnym uwagi jest
wprowadzenie przez cesarza Kaligulę specjalnego podatku, który był pobierany
z dochodów prostytutek. Taki podatek był ściągany aż do V wieku i zasilał skarbiec
państwa27. Ważne w tej kwestii jest także zezwolenie, zwane licentia stupri, które
dało początek rejestracji nierządnic. Każda kobieta uprawiająca prostytucję musiała
zostać wpisana na listę i już nie było szans się z niej wypisać. Te natomiast, które
sprzedawały swoje ciała, a nie były zarejestrowane, podlegały karze. Często była to
grzywna, ale zdarzały się też wypędzenia z miasta28.
Podsumowując, podkreślić trzeba, że na określenie prostytucji i prostytutki odnaleźć możemy wiele terminów. Prostytucja jako zjawisko społeczne pojawiła się
w Rzymie prawdopodobnie nie później niż w III wieku p.n.e., w następstwie wielkich podbojów. Pomimo wszelkich rozporządzeń i prób władzom nie udało się ograniczyć tego zjawiska. Warto pamiętać, że stosunek rzymskiej opinii publicznej do
prostytucji, nie był jednoznaczny. Z jednej strony traktowano ją jako zawód potępiany, negatywny, grzeszny, z drugiej zaś korzystano z usług prostytutek, tolerowano
je. Ujmowano prostytucję jako zło, ale konieczne. Formalnie jednak uznawano za
zajęcie ,,niehonorowe”. I tak też prostytutce zakazano zawierania małżeństwa z osobami wolnymi z urodzenia. Oczywiście, wśród środowisk chrześcijańskich były one
jednoznacznie potępiane, choć i tu nie było sposobu, by usunąć je ze społeczeństwa.
Prostytucja więc była w Rzymie od zawsze legalna. Wskazują na to np. tak zwane
licentia stupri, czyli obowiązek ujawniania swojej profesji odpowiednim urzędnikom, czy fakt obciążenia prostytutek obowiązkiem płacenia podatku od dochodu.
pe
Abstract
is c
op
y is
for
The point of this article is to present the phenomenon of prostitution, and confirming the opinion that it is the oldest occupation in the world’s history. The article is
endeavoring to demonstrate, that the origins of the phenomenon can be traced as far
back in time as ancient Greece and Rome.
In the article there are presented various divisions, used to define prostitutes,
as well as their profession. Hence, we can distinguish commercial prostitution, as
well as sacral, nightly and daily, directed at poor as well as rich, heterosexual and
homosexual.
Ibidem, s. 219–222.
A. Sokala, Meretrix..., s. 105–106.
28
F.S.P. Dufour, op. cit., s. 229–231.
26
27
Th
This copy is for personal use only - dist
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
Najstarszy zawód świata...
ibu
tio
np
roh
ibit
ly -
dis
tr
Also the naming for prostitutes is very different. According to Roman sources,
both juridical and non-juridical, the names used for a prostitute were meretrix, scortum, lupa or prostibulum.
The phenomenon itself, on the other hand, has been described with the terms corpore quaestum facere and corpore quaestum exercere. The names for a public house
were lupanar, lupanarium and fornix.
The author of the text is also endeavoring to present the Roman society’s public
opinions on prostitution, which was not equivocal, and also a legal opinion on the
subject in both Greece and Rome.
on
This copy is for personal use only - dist
-
Magdalena Lasecka
-
y is
op
is c
Th
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
for
pe
rso
na
lu
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
se
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
210