fragment publikacji

Tytuł oryginału: Batman and Philosophy: The Dark Knight of the Soul
Tłumaczenie: Olga Kwiecień-Maniewska
Projekt okładki: ULABUKA
Materiały graficzne na okładce zostały wykorzystane za zgodą
Shutterstock.com
ISBN: 978-83-246-6477-1
Copyright © 2008 by John Wiley & Sons, Inc. All rights reserved.
Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.
All Rights Reserved. Authorised translation from the English language
edition published by John Wiley & Sons Limited. Responsibility for the
accuracy of the translation rests solely with Helion S.A. and is not the
responsibility of John Wiley & Sons Limited.
No part of this book may be reproduced in any form without the written
permission of the original copyright holder, John Wiley & Sons Limited.
Translation copyright © 2013 by Helion S.A.
All rights reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości
lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione.
Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie
książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie
praw autorskich niniejszej publikacji.
Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi
bądź towarowymi ich właścicieli.
Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte
w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej
odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne
naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION
nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe
z wykorzystania informacji zawartych w książce.
Wydawnictwo HELION
ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE
tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63
e-mail: [email protected]
WWW: http://editio.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)
Printed in Poland.
• Kup książkę
• Poleć książkę
• Oceń książkę
• Księgarnia internetowa
• Lubię to! » Nasza społeczność
Spis treści
PODZIĘKOWANIA
Oscarowa przemowa, której George Clooney
nigdy nie mia okazji wygosi
WSTĘP
Moja zagadka do prawdy zmierza…
9
11
CZĘŚĆ I
CZY MROCZNY RYCERZ
ZAWSZE POSTĘPUJE WŁAŚCIWIE?
1 Dlaczego Batman nie zabija Jokera?
Mark D. White
15
2 Czy stworzenie Robina byo suszne?
James DiGiovanna
27
3 Cnotliwa nienawi Batmana
Stephen Kershnar
37
CZĘŚĆ II
SPRAWIEDLIWOŚĆ, PRAWO I PORZĄDEK SPOŁECZNY:
GDZIE TU MIEJSCE DLA BATMANA?
4 Ziemia niczyja: porzdek spoeczny
w Gotham City i Nowym Orleanie
Brett Chandler Patterson
Kup książkę
49
Poleć książkę
SPIS TREŚCI
5 Rzdy w Gotham
Tony Spanakos
63
6 Szalestwo Jokera: czy Bazeskiego Ksicia Zbrodni
moemy uzna za moralnie odpowiedzialnego?
Christopher Robichaud
77
CZĘŚĆ III
POCHODZENIE I ETYKA:
SKĄD SIĘ WZIĄŁ ZAMASKOWANY KRZYŻOWIEC?
7 Obietnica Batmana
Randall M. Jensen
91
8 Czy Bruce Wayne powinien by zosta Batmanem?
Mahesh Ananth i Ben Dixon
107
9 Co by zrobi Batman? Bruce Wayne jako przykad moralny
Ryan Indy Rhodes i David Kyle Johnson
119
CZĘŚĆ IV
KIM JEST BATMAN?
(CZY TO PODCHWYTLIWE PYTANIE?)
10 Pod mask: kady moe zosta Batmanem
Sarah K. Donovan i Nicholas P. Richardson
133
11 Czy Batman mógby by Jokerem?
Sam Cowling i Chris Ragg
145
12 Kryzys tosamoci Batmana
i rodzinne podobiestwo wedug Wittgensteina
Jason Southworth
13 Jak to jest by Batmanem?
Ron Novy
159
169
6
Kup książkę
Poleć książkę
SPIS TREŚCI
CZĘŚĆ V
BYCIE NIETOPERZEM Z PUNKTU WIDZENIA
EGZYSTENCJALIZMU I TAOIZMU
14 Alfred, mroczny rycerz wiary: Batman i Kierkegaard
Christopher M. Drohan
183
15 Mroczne noce i gos sumienia
Jason J. Howard
197
16 Batmana zmagania ze mierci, lkiem i wolnoci
David M. Hart
211
CZĘŚĆ VI
PRZYJACIEL, OJCIEC, RYWAL…?
WIELE RÓL BATMANA
17 Dlaczego Batman jest lepszy od Supermana?
Galen Foresman
225
18 Najlepsi na wiecie… przyjaciele?
Batman, Superman i natura przyjani
Daniel P. Malloy
237
19 Wyjcie z cienia skrzyde nietoperza:
Arystoteles, Kant i Dick Grayson o ksztaceniu moralnym
Carsten Fogh Nielsen
251
20 Tao nietoperza
Wywiad z Bat Tzu, przeprowadzony przez Marka D. White’a
O AUTORACH
Ksita (i ksiniczki) kazuistyki
i imperatywów kategorycznych
263
273
7
Kup książkę
Poleć książkę
BŁĄD! W DOKUMENCIE NIE MA TEKSTU O PODANYM STYLU.
14
Kup książkę
Poleć książkę
Dlaczego Batman
nie zabija Jokera?
Mark D. White
Poznaj Jokera
W cigu ostatnich kilku dziesicioleci Joker zmieni si z Bazeskiego
Ksicia Zbrodni w ohydnego morderc, niemajcego rywali. Co najgorsze,
zabi drugiego Robina, Jasona Todda, tukc go na krwaw miazg przed
wysadzeniem w powietrze. Na oczach dziesitek dzieci zastrzeli porucznik
Sar Essen, drug on komisarza Jima Gordona, zwabiwszy j w puapk
grob ich zabicia. Lata wczeniej Joker postrzeli w krgosup Barbar
Gordon — adoptowan córk Jima Gordona i by Batgirl — co wywoao u niej parali od pasa w dó, a nastpnie drczy Jima zdjciami,
na których ley ona twarz do dou, naga i krwawica. Nie zapominajmy
te o niezliczonych zwyczajnych mieszkacach Gotham City — Joker
zmiót z powierzchni ziemi nawet swoich wasnych popleczników!1
Za kadym razem, gdy Jokerowi udaje si uciec z Azylu Arkham, popenia on nikczemne zbrodnie — takie, o których filozof Joel Feinberg
(1926 – 2004) mówi: „chore! chore! chore!” lub te „potrójnie chore!”2.
Oczywicie Batmanowi nieodmiennie udaje si schwyta Jokera i znowu
Kup książkę
Poleć książkę
MARK D. WHITE
zamkn go za „obrotowymi drzwiami” Arkham3. Batman wie, e Joker
ponownie ucieknie i bdzie zabija, o ile Zamaskowany Mciciel nie zdoa
temu zapobiec, co, rzecz jasna, nie zawsze jest w stanie zrobi.
Dlaczego wic Batman po prostu nie zabije Jokera? Pomyl o wszystkich tych yciach, które mógby ocali! Pomyl o jego najbliszych przyjacioach i wspópracownikach, których by uratowa, gdyby zabi go lata
temu! Komisarz Gordon sam zastanawia si kilkakrotnie nad zabiciem
Jokera i zwykle to wanie Batman go powstrzymywa4. W niesamowicie
wiele mówicej scenie w wtku Husha Batman jest bardzo bliski zabicia
Jokera i tym razem to Jim go od tego odwodzi. Batman pyta go: „Ile jeszcze
y pozwolisz mu zniszczy?”, na co Jim odpowiada: „Nic mnie to nie obchodzi. Nie pozwol mu zniszczy twojego”5.
Tak wic mimo e Batman rozwaa to wielokrotnie, nigdy nie zabi
Jokera, swojego najbardziej morderczego wroga. Oczywicie, za wyjtkiem
kilku najwczeniejszych spraw, Batman w ogóle unika zabijania, zwykle
tumaczc, e gdyby zabi, staby si tak samo jak zy jak przestpcy, z którymi poprzysig walczy. To wydaje si niemal egoizmem — kto mógby
powiedzie: „Hej, Nietoperzu, tu nie chodzi o ciebie!”. A moe jednak?
Czy powinno tak by? Zazwyczaj uwaamy, e dana osoba ma obowizek
zrobi to, co przyniesie korzy wielu osobom, ale co, jeli to „co” oznacza
popenienie morderstwa? Co jest waniejsze — czynienie dobra czy nieczynienie za (och, Alfredzie, przydaaby si nam aspiryna)?
W tym rozdziale zastanowimy si nad etycznoci zabijania w celu
uniknicia dalszych morderstw, co jest dokadnie tym problemem, przed
którym staje Batman, gdy na jednej szali kadzie swój kodeks moralny,
a na drugiej niezliczone ycia, które mógby ocali. Tak naprawd ta kwestia bya podnoszona wielokrotnie, ostatnio przez zoczyc Husha i samego
Jasona Todda (który wróci z martwych), a wczeniej przez Jean-Paula
Valleya (który zastpi Batmana w serii Knightfall). aden z nich jednak
nie mia tak surowego kodeksu moralnego jak Batman6. Dla celów naszych rozwaa przedstawiam tu kilka synnych filozoficznych eksperymentów mylowych, które pozwol nam przyjrze si bliej sytuacji etycznej poprzez rozoenie jej na podstawowe elementy, tak jak robi to
Batman, rozwizujc zagadk przemylnej zbrodni (no, moe nie cakiem
tak samo, ale pozwól mi marzy).
16
Kup książkę
Poleć książkę
DLACZEGO BATMAN NIE ZABIJA JOKERA?
Czy Batman jest utylitarystą, czy deontologiem
(a może ani jednym, ani drugim)?
Argument za zabiciem Jokera jest oczywisty — jeli Batman zabije Jokera,
zapobiegnie popenianiu przez niego morderstw w przyszoci. Takie rozumowanie jest typowe dla utylitaryzmu, systemu etycznego, który wymaga
od nas dziaa prowadzcych do maksymalizacji ogólnego szczcia i dobrostanu. Uratowanie wielu y kosztem jednego mona potraktowa jako
czysty zysk, jeli chodzi o uyteczno lub ogólny dobrostan, i chocia z ca
pewnoci byby to wybór tragiczny, utylitaryci zasadniczo skanialiby si
ku niemu (moglibymy tu wprowadzi inne kwestie, jak na przykad zaspokojenie dzy zemsty rodzin ofiar Jokera albo nieszczcie, jakim dla
niektórych ludzi jest zabicie kogokolwiek, ale na razie nie komplikujmy
spraw zanadto).
Superbohaterowie na ogó jednak nie s utylitarystami. Naturalnie
zaley im na szczciu i dobrym samopoczuciu tak samo jak wszystkim,
lecz nie uwaaj, e w tym celu mona zrobi wszystko. Oczywicie
przestpcy zdaj sobie z tego spraw i wykorzystuj to: w kocu dlaczego
kryminalici bior niewinnych ludzi jako zakadników? Superbohaterowie — tak samo jak policja w realnym wiecie — raczej nie zaryzykuj
ycia niewinnych osób, by schwyta przestpc, nawet jeli miaoby to
oznacza powstrzymanie go przed zabijaniem kolejnych ludzi w przyszoci. Ogólnie moemy powiedzie, e wikszo superbohaterów nie
bdzie zabija nawet po to, by uratowa wiele innych y7.
Dlaczego jednak nie chc zabija w takiej sytuacji? Utylitarysta nie
zrozumiaby tego rozumowania: „Pozwalasz wielu ludziom umrze, poniewa ty nie chcesz zabi jednego czowieka?”. W rzeczy samej to prawie
dokadnie takich sów uyli Jason Todd i Hush w rozmowie z Batmanem.
Hush zapyta: „Jak sdzisz, jak cen w yciach zapacie, ile rodzin zrujnowae przez to, e pozwolie Jokerowi y…? I dlaczego? Ze wzgldu na
swoje poczucie obowizku? Sprawiedliwo?”. Jason Todd uj to w bardziej osobisty sposób (oczywicie): „Bruce, wybaczam ci, e mnie nie uratowae. Jednak dlaczego… dlaczego, na Boga, on wci yje…? Ignorowanie tego, co zrobi w przeszoci. lepo, gupio ignorujesz cae cmentarze,
które zapeni, tysice ludzi, którzy przez niego cierpieli… przyjació, z których uczyni kaleki… Mylaem… mylaem, e zabicie mnie... e bd
17
Kup książkę
Poleć książkę
MARK D. WHITE
ostatni osob, któr kiedykolwiek pozwolisz mu skrzywdzi”8. Batman
zawsze odpowiada, e gdyby zabija, to staby si tak samo zy jak przestpcy, z którymi walczy, albo e w ten sposób przekroczyby granic, zza
której nie byoby powrotu — chocia bez oporów przyznawa si do
swojego pragnienia zabicia Jokera9.
Podczas gdy utylitaryci na ogó zgodziliby si na zabicie jednej osoby,
gdyby miao to zapobiec mierci wielu innych, czonkowie szkoy etycznej
zwanej deontologizmem nie zgodziliby si z ich postaw10. Deontolodzy oceniaj moralno danego czynu na podstawie cech samego czynu, niezalenie od wynikajcych z niego konsekwencji. Dla deontologa cel nigdy
nie usprawiedliwia rodków, lecz rodki same w sobie musz by uzasadnione i suszne. Tak wic fakt, e zabicie Jokera mogoby zapobiec
kolejnym zbrodniom, jest bez znaczenia — jedynym istotnym czynnikiem jest to, i zabijanie jest ze i kropka. Jednak nawet dla najsurowszego
deontologa istniej wyjtki — na przykad na ogó uznaj oni za dopuszczalne zabicie w obronie wasnej. Zabijanie jest zatem dozwolone, ale tylko
z waciwych powodów? Czy zabicie maniakalnego mordercy mogoby
by takim powodem? Zobaczymy, najpierw jednak musimy si wybra na
przejadk…
Do wagonika, profesor Thomson!
Jednym z klasycznych dylematów moralnych rozwaanych przez filozofów
jest „dylemat wagonika”, wprowadzony przez Philipp Foot i rozwinity
przez Judith Jarvis Thomson11. Wyobra sobie pdzcy po torach wagonik.
Na dalszym odcinku torów znajduje si pi osób, które nie sysz wagonika i nie bd w stanie usun mu si z drogi. Niestety, nie ma czasu, by
zatrzyma wagonik, nim ich zabije. Jedynym sposobem na zapobiegnicie
ich mierci jest skierowanie wagonika na inny tor. Jednak na tym torze
znajduje si osoba, która równie jest tak blisko wagonika, e nie zdy si
on zatrzyma i j zabije. Wyobra sobie, e obok torów stoi przypadkowy
obserwator, który musi dokona wyboru: moe nie zrobi nic, co doprowadzi do mierci piciu osób na torach, lub moe skierowa wagonik na
inny tor, co umierci jedn osob.
18
Kup książkę
Poleć książkę
DLACZEGO BATMAN NIE ZABIJA JOKERA?
Nazwijmy osob, która moe zmieni bieg wydarze, Brucem. Czy Bruce ma moralne prawo skierowa wagonik na drugi tor, czy nie? Jeli tak,
to czy moemy te powiedzie, e powinien to zrobi? Thomson wybiera
wersj poredni, twierdzc, e Bruce moe — lecz nie musi — zmieni tor
jazdy wagonika. Typowy utylitarysta wymagaby od Bruce’a przestawienia
zwrotnicy i uratowania wikszej liczby osób, podczas gdy deontolog miaby
problem z tym, e podjcie dziaania przez Bruce’a spowodowaoby mier
jednej osoby (a nie z tym, e brak dziaania z jego strony przyczyniby si do
mierci piciu osób). Odpowied Thomson wydaje si czy rozwaania
utylitaryzmu i deontologii. Bruce’owi wolno (moe nawet powinno si go
do tego zachci) przestawi zwrotnic i zabi jedn osob zamiast piciu,
ale jego wtpliwoci, czy to zrobi, s uzasadnione.
Jednym ze sposobów na uchwycenie rónicy pomidzy utylitaryzmem
a deontologi jest przyjrzenie si zalecanym przez nie typom zasad. Utylitaryzm gosi zasady, w których sprawca czynu pozostaje neutralny, jak na
przykad: „Maksymalizuj ogólny dobrostan”, i nie ma znaczenia, kim jest
ten, który si do danej zasady stosuje. Wszyscy powinni dziaa tak, by
powiksza ogólny dobrostan, i nie ma adnego usprawiedliwienia dla osoby,
która mówi: „Nie chc tego robi”. Z kolei deontologia stosuje zasady odnoszce si do sprawcy czynu. Gdy deontolodzy stwierdzaj: „Nie wolno zabija”, to maj na myli „Tobie nie wolno zabija”, nawet jeli jakie inne przyczyny sprawiaj, e nie wydaje si to dobrym pomysem. Innymi
sowy, podczas gdy utylitaryzm kadzie nacisk na osiganie dobrych rezultatów, deontologia zajmuje si tym, by dziaanie byo waciwe. Cho
przeczenie zwrotnicy, by zabi jedn osob zamiast piciu, moe by dobre, to jednoczenie moe nie by suszne (ze wzgldu na dziaania, jakie
musi podj konkretna osoba)12.
Hushowi bardzo by się ta historia spodobała…
Thomson porównuje sytuacj z wagonikiem do dylematu chirurga majcego piciu pacjentów, z których kady umiera z powodu niewydolnoci
innego organu i mógby zosta uratowany dziki przeszczepowi. Ze wzgldu
na to, e narzdy do przeszczepów nie s dostpne normaln drog,
19
Kup książkę
Poleć książkę
MARK D. WHITE
chirurg rozwaa, czy nie upi jednego ze swoich (zdrowych) wspópracowników i nie pobra od niego organów13. Robic to, zabiby swojego
koleg, ale uratowaby ycie piciu pacjentów.
Z wyjtkiem naszego dr. Husha, którego mózg uleg uszkodzeniu, niewielu ludzi zgodzioby si na tak drastyczny plan (a ju na pewno nie p.
dr Thomas Wayne!). Chyba domylasz si ju, do czego zmierzam (w kocu
mionicy Batmana s bystrzy) — jaka jest rónica pomidzy przypadkow
osob na drugim torze a koleg chirurga? W obydwu sytuacjach mona
nie zrobi nic i pozwoli, by pi osób umaro, lub podj dziaania, które
je uratuj kosztem ycia jednej osoby. Zarówno Thomson, jak i inni filozofowie borykali si z takimi pytaniami i nie znaleli jednoznacznej odpowiedzi.
Wikszo ludzi zgodziaby si, e przesunicie zwrotnicy jest usprawiedliwione, podczas gdy dziaania chirurga nie, lecz bardzo trudno byoby
nam (nawet filozofom) powiedzie, dlaczego odbieramy to w ten sposób.
Dziesięć najważniejszych powodów,
dla których Batmobil nie jest wagonikiem…
W jaki sposób sytuacj Batmana mona odnie do historii z wagonikiem
(lub przeszczepami)? Jakie czynniki, zwizane z Batmanem i Jokerem, nie
s obecne w tych dwóch klasycznych dylematach filozoficznych? Co mówi
nam o Batmanie jego odmowa zabicia Jokera?
Oczywist rónic pomidzy przypadkami opisanymi przez Thomson
oraz przypadkiem Batmana i Jokera stanowi fakt, e osoby, które zgin, jeli nie przestawi si zwrotnicy, i osoba, która zginie, jeeli si j przestawi, s sobie moralnie równe. Innymi sowy, nie ma moralnej rónicy pomidzy tymi osobami, jeli chodzi o to, jak naley je traktowa, jakie maj
prawa i tak dalej. Wszyscy ludzie w przypadku wagonika s pod wzgldem
moralnym „niewinni”, podobnie jak pacjenci i kolega chirurga w przykadzie z przeszczepami.
Czy ma to znaczenie? Thomson wprowadza kilka modyfikacji, by zasugerowa, e tak. Co, jeli pi lecych na torach osób przewrócio si
tam tego ranka po pijaku, podczas gdy czowiek znajdujcy si na drugim
torze jest pracownikiem kolei, wykonujcym prace naprawcze? On ma
prawo tam by, natomiast tych piciu pijaków nie. Czy to uatwioby nam
20
Kup książkę
Poleć książkę
DLACZEGO BATMAN NIE ZABIJA JOKERA?
podjcie decyzji o przesuniciu zwrotnicy? A co, jeli piciu pacjentów
potrzebujcych przeszczepu znalazo si w takim stanie z uwagi na wasne
zaniedbania, podczas gdy kolega chirurga bardzo dba o swoje zdrowie?
W obu przypadkach moglibymy powiedzie, e owe pi osób znalazo si
w rozpaczliwej sytuacji z powodu swoich (niewaciwych) wyborów i musz
ponie ich konsekwencje. Co wicej, ycie tych osób nie powinno by
uratowane kosztem osoby, która postpowaa odpowiedzialnie.
Przypadek Jokera stanowi jednak dokadne przeciwiestwo tych scenariuszy. To on jest t jedn osob na drugim torze lub stole operacyjnym,
podczas gdy jego ofiary (najprawdopodobniej niewinne) to pozostae pi
osób. Zgodnie z przedstawion powyej logik istniaaby przesanka za tym,
by zabi Jokera. W kocu dlaczego jego ofiary miayby powici swoje ycie, by on móg y (tym bardziej e yje po to, aby zabija niewinnych)?
Ten przypadek jest inny od pierwotnych filozoficznych dylematów pod
tym wzgldem, e wprowadza moraln rónic midzy stronami. W odrónieniu od klasycznego dylematu wagonika i sytuacji z przeszczepami
Joker jest osob, która naraa innych na niebezpieczestwo. W przypadku
wagonika byoby tak, jakby to Joker przywiza pi osób do torów, a nastpnie stan na drugim torze, by sprawdzi, co zrobi Batman (to dopiero
gra w wyzwania)! Gdybymy skaniali si do tego, by zabi jedn osob,
eby uratowa pi, to wiedza o tym, e ta pitka znalaza si w niebezpieczestwie ze wzgldu na postpowanie tej jednej, mogaby nas tylko utwierdzi w takim wyborze.
Moemy powiedzie, e osoba na drugim torze ma prawo do ycia,
nawet kosztem ycia piciu osób. Byoby oczywicie szlachetne z jej strony,
gdyby si powicia, jednak wikszo filozofów (za wyjtkiem utylitarystów) zaprzeczyaby, e jest to jej obowizkiem. Staje si to jeszcze bardziej
wyrane w przypadku przeszczepów. Chirurg mógby oczywicie zapyta
swojego koleg, czy chce odda swoje organy (i ycie), aby uratowa piciu
pacjentów, ale trudno byoby powiedzie, e musi tak postpi. I znowu
rónica pomidzy tym scenariuszem a przypadkiem Jokera polega na tym,
e to on naraa innych na niebezpieczestwo, i byoby absurdem — czyli
czym cakowicie stosownym w odniesieniu do Jokera — stwierdzi: „Jasne, e zamierzam zabi tych ludzi, jednak nie powinno si zabija mnie,
by ocali ich!”.
21
Kup książkę
Poleć książkę
MARK D. WHITE
Rozpoznanie roli Jokera w stworzeniu tych sytuacji rzuca te wiato na
odpowiedzialno, przed jak stoi Batman. Gdybymy powiedzieli zamaskowanemu rycerzowi, tak jak mówio mu to wielu innych: „Jeli nie zabijesz Jokera, to krew jego przyszych ofiar spadnie na twoje rce”, mógby
odpowiedzie: „Nie, za mier zabitych przez siebie ludzi odpowiada tylko
sam Joker. Ja odpowiadam jedynie za mier tych osób, które sam zabijam”14.
Jest to kolejny sposób spojrzenia na zasad, która w centrum stawia sprawc
dziaania — przypadkowy przechodzie w przykadzie z wagonikiem mógby
powiedzie: „Nie jest moj win, e wagonik zagraa piciu osobom, jednak spowodowabym mier jednej osoby, gdybym przestawi zwrotnic”15.
„Chcę mojego prawnika! A, prawda, jego też zabiłem”
To, co robi chirurg w przypadku przeszczepów, jest oczywicie nielegalne.
Niemniej jednak jeli przypadkowy przechodzie przeczy zwrotnic, wiedzc, e spowoduje tym mier jednej osoby, ale uratuje pi innych, to nie
jest jasne, czy postpi legalnie. Oczywicie legalno w przypadku Batmana
i Jokera jest kwesti nieco prostsz. Zaómy (na razie), e Batman ma
takie same prawa i obowizki jak policjant. W jakich okolicznociach policjant mógby zabi Jokera (pomijajc samoobron)? Gdyby Joker mia wanie kogo zabi, to zgodnie prawem policjant mógby go zastrzeli (jeli nie
byby w stanie po prostu go unieszkodliwi i zabicie go pozostawaoby jedyn moliwoci). Tak wic jeeli Batman przyapaby Jokera w momencie,
gdy ten usiowaby pozbawi ycia niewinn osob, a jedynym sposobem,
by j uratowa, byoby zabicie Jokera, to Batman byby usprawiedliwiony
(cho znajc go, moemy przypuszcza, e znalazby jakie inne wyjcie).
Spróbujmy jeszcze bardziej skomplikowa sprawy: Batman znajduje
Jokera tu po tym, jak ten kogo zabi. Batman (czy te policjant) nie jest
w stanie ju nic zrobi, by uratowa t osob, jednak jeli zabije Jokera,
to uratuje innych, których Joker prawdopodobnie zabije w przyszoci.
Prawdopodobnie? Có, bdmy sprawiedliwi — nie wiemy, czy Joker zabije
wicej ludzi. „To ju ostatni raz, Nietoperzyku, przysigam!” — Jokerowi
zdarzao si ju co prawda twierdzi, e si zmieni, ale moe tym razem
zmieni si naprawd? A moe jutro umrze z naturalnych przyczyn i ju nikomu nie zagrozi? Faktem jest, e nie moemy by pewni, i znowu zabije,
zatem nie wiemy, czy uratujemy jakiekolwiek ycie, odbierajc je jemu.
22
Kup książkę
Poleć książkę
DLACZEGO BATMAN NIE ZABIJA JOKERA?
Biorc to pod uwag, moemy zmodyfikowa sytuacj z wagonikiem
w nastpujcy sposób: gsta mga zasania widok na gówny tor, ale widzimy osob na drugim torze. Nie wiemy, czy ktokolwiek jest na gównym
torze, a jedynie to, e czasami spaceruj tam ludzie. Co robimy? Albo
zmieniajc przykad z przeszczepem: chirurg nie ma obecnie adnych pacjentów, którzy potrzebuj przeszczepu, jednak przypuszcza, e pewnie jutro
jacy si pojawi, a wtedy jego zdrowy kolega bdzie ju na wakacjach.
Czy powinien powici dzisiaj ycie kolegi?
Sdz, e nikt z nas nie czuby si dobrze, zabijajc jedn osob, by
unikn ryzyka zabicia innych. Co innego obarczy Jokera odpowiedzialnoci za zabicie ludzi i nawet skaza go za to na kar mierci (gdyby nie
by sztandarowym przykadem osoby powoujcej si na niepoczytalno,
by unikn kary), a co innego kalkulowa, czy mógby kogo zabi w przyszoci. Nie da si ukry, e jego dotychczasowa historia go obcia, w dodatku sam mówi, e zamierza nadal mordowa. Co, jeli mamy wszelkie
powody — tak jak ma je Batman — by mu wierzy? Czy moemy co z nim
zrobi, zanim znów zabije?
Karanie ludzi, zanim popeni przestpstwo, byo dyskutowane przez
filozofów, a jako koncepcja zostao rozsawione przez krótkie opowiadanie
Philipa K. Dicka z 1956 roku Raport mniejszoci i oparty na nim film w reyserii Stevena Spielberga z Tomem Cruise’em w roli gównej16. Wprawdzie
zabicie Jokera przez Batmana trudno uzna dosownie za kar — nasz superbohater nie ma adnego prawa, by naoy na Jokera taki wyrok — jednak moemy si zastanawia, czy kara poprzedzajca jest moralnie akceptowalna, szczególnie w tym przypadku. Niektórzy powiedzieliby, e skoro
Joker znowu zamierza zabi i mówi o tym bez ogródek, to nie ma adnego
moralnego problemu z naoeniem na niego tego typu kary (moemy tu
jednak mie do czynienia problemem epistemicznym lub informacyjnym
— dlaczego Joker miaby wyjawia swoje przysze zbrodnie, wiedzc, e zostanie zabity, zanim zdoa je popeni?). Inni natomiast twierdz, e nawet
jeli Joker mówi, i znowu zabije, to wci ma wybór i moe zmieni zdanie,
a w zwizku z tym nie powinnimy go kara z góry, szanujc jego zdolno do
dokonywania etycznych wyborów17. Myl o karze poprzedzajcej zbrodni
moe w wielu z nas wywoa atak paniki, ale w czasach, w których wiele osób
moe zosta bardzo atwo zabitych przez zaledwie jednego czy kilku sprawców, ju wkrótce moemy zosta zmuszeni do rozwaenia tej kwestii.
23
Kup książkę
Poleć książkę
MARK D. WHITE
A więc kwestia zamknięta, tak?
Zatem wszyscy jestemy przekonani, e Batman mia racj, nie zabijajc
Jokera.
Co takiego? Nie jestemy?
Có, oczywicie, e nie. Spójrzmy na to w ten sposób — uwaam si za
deontologa, a nawet ja musz przyzna, e moe Batman powinien zabi
Jokera (mam nadziej, i nie przeczyta tego aden z moich kolegów z Pónocnoamerykaskiego Towarzystwa Mioników Kanta, bo przez cay rok
musiabym przynosi przekski i poncz na nasze zebrania!). Niezalenie od
tego, e my, deontolodzy, twierdzimy, i to, co suszne, jest zawsze waniejsze od tego, co opacalne, zabicie Jokera lata temu byoby korzystne.
Moesz zestawi to z niedawn debat na temat tortur — nawet ludzie,
którzy caym sercem sprzeciwiaj si torturom w jakichkolwiek okolicznociach, musz mie wtpliwoci, gdy w gr wchodz tysice lub miliony
niewinnych istnie.
Na szczcie literatura — w tym przypadku rozumiem przez to pojcie
komiksy — daje nam sposób, by dyskutowa o tego typu zagadnieniach
bez koniecznoci dowiadczania ich. Nie musimy namawia ludzi, aby
stanli na drodze rozpdzonego wagonika, i nie musimy mie prawdziwego
Batmana i Jokera. Temu wanie su eksperymenty mylowe — pozwalaj
nam odegra wymylony scenariusz i wyobrazi sobie, co powinnimy lub
czego nie powinnimy zrobi. Na nieszczcie dla naszego bohatera, lecz na
szczcie dla jego fanów, Joker jest dla Batmana postaci zupenie realn
i jestem pewien, e bdzie si boryka z problemem zabicia lub ocalenia go
jeszcze przez wiele lat.
UWAGI:
1
Jason Todd zgin w komiksie Death in the Family (1988), porucznik Essen w No
Man’s Land, t. 5 (2001), Barbara Gordon zostaa postrzelona w Zabójczym arcie
(1988, wyd. polskie 2012), a wikszo popleczników Jokera zgina w Batmanie
nr 663 (kwiecie 2007).
2
Joel Feinberg, Evil, w: Problems at the Roots of Law, Oxford University Press, Oxford
2003, s. 125 – 192.
24
Kup książkę
Poleć książkę
DLACZEGO BATMAN NIE ZABIJA JOKERA?
3
Joker, jako typowy przykad przestpcy chorego psychicznie, nigdy nie moe otrzyma
kary mierci.
4
Na przykad po tym, jak zgina porucznik Essen pod koniec No Man’s Land.
5
Batman nr 614 (czerwiec 2003), zamieszczony w Hushu, t. 2 (2003). Niestety nie
byem w stanie zacytowa fragmentów wewntrznego dialogu Batmana z tego
wydania, jednak jest to wspaniay kawaek literatury autorstwa Jepha Loeba.
6
Hush w Gotham Knights nr 74 (kwiecie 2006), Jason Todd w Batmanie nr 650
(kwiecie 2006) i Jean-Paul Valley w Robinie nr 7 (czerwiec 1994).
7
Przeprowadzona przez Wonder Woman w opowieci Sacrifice egzekucja Maxa
Lorda, majca na celu przerwanie jego psychicznej wadzy nad Supermanem, jest
znaczcym wyjtkiem i tak bya traktowana w kolejnych opowieciach (patrz Wonder
Woman nr 219, wrzesie 2005; opublikowane równie w albumie Superman: Sacrifice,
2006).
8
róda podane w przypisie 6.
9
W scenie z Jasonem Toddem wyjania: „Zawsze pragnem go zabi… Chc widzie
go martwym — by moe bardziej ni kiedykolwiek pragnem czegokolwiek”.
W The Man Who Laughed (2005), trzymajc Jokera ponad zatrutym zbiornikiem
wody dla Gotham City, Batman myli sobie: „W tej wodzie znajduje si do
trucizny, by zabi tysice ludzi. Tak atwo byoby go po prostu do niej upuci.
Tak wielu ludzi ju zgino przez niego… [jednak] nie mog”.
10
Najsynniejszym deontologiem jest Immanuel Kant, którego istotn prac na
temat etyki jest Uzasadnienie metafizyki moralnoci (tum. Mcisaw Wartenberg,
Wydawnictwo Antyk, Kty 2009).
11
Pierwotne rozwaania Foot mona znale w jej eseju The Problem of Abortion
and the Doctrine of the Double Effect, zamieszczonym w jej ksice Virtues and Vices
(Clarendon Press, Oxford 2002, s. 19 – 32). Rozwaania Thomson znajduj si
w eseju The Trolley Problem, przedrukowanym w jej ksice Rights, Restitution,
& Risk pod red. Williama Parenta (Harvard University Press, Cambridge 1986,
s. 94 – 116), jak równie w rozdziale 7. ksiki The Realm of Rights (Harvard
University Press, Cambridge 1990). Polski przekad eseju Foot autorstwa Marka
Wichrowskiego mona przeczyta pod adresem: http://pl.scribd.com/doc/23789480/
Przek%C5%82ad-tekstu-Ph-Foot-Spor-o-aborcj%C4%99-i-doktryna-podwojnego-skutku
(dostp: 23 sierpnia 2012).
12
Doskonae omówienie zasad odnoszcych si do sprawcy mona znale w ksice
Samuela Schefflera The Rejection of Consequentialism (wyd. poprawione, Oxford
University Press, Oxford 1990).
13
Pomimy tu astronomiczne nieprawdopodobiestwo, e osoba ta okazaaby si
pasujcym dawc dla wszystkich piciu pacjentów!
25
Kup książkę
Poleć książkę
MARK D. WHITE
14
W 614 numerze komiksu Batman myli: „Nie mog… Nie zrobi tego… Nie przyjm
adnej odpowiedzialnoci za Jokera”. Jednak potem dodaje: „Tyle e powinienem
by go zabi dawno temu”. I wreszcie, po rozmylaniach o tym, e Joker znowu
mógby zabi kogo, kto jest mu bliski, mówi: „Dzisiaj zginie z mojej rki”, po
czym zaczyna sobie wyobraa róne sposoby umiercenia go. Moemy si zacz
zastanawia, co by si stao, gdyby nie byo przy nim Jima, który go powstrzyma.
15
To z kolei przywouje kontrowersyjne etyczne rozrónienie pomidzy spowodowaniem
mierci przez dziaanie a jej spowodowaniem przez brak dziaania. Przyzwolenie na
mier jest zwykle uwaane za mniej problematyczne ni bezporednie przyczynienie
si do niej — we pod uwag decyzj Mrocznego Skrzyda (ang. Nightwing), by nie
powstrzyma Tarantuli przez zabiciem jego gównego wroga Blockbustera, który
te grozi, e w przyszoci zabije wielu ludzi (Nightwing nr 93, czerwiec 2003).
Co interesujce, Dick umierci raz take Jokera, tyle e Batman go oywi
(Joker: Last Laugh nr 6, stycze 2002).
16
Opowiadanie mona znale w czwartym tomie Opowiada zebranych Philipa K. Dicka
wydawnictwa Prószynski i S-ka, jak równie w zbiorze Raport mniejszoci wydawnictwa
Amber. Jeli chodzi o Toma Cruise’a, to jest on znany gównie z tego, e oeni
si z Katie Holmes, która zagraa w filmie Batman: Pocztek (w moim odczuciu
nie dokona niczego innego wartego wzmianki).
17
Christopher New przestawia argumentacj za kar z góry w artykule Time and
Punishment („Analysis”, 52, nr 1 (1992), s. 35 – 40). Saul Smilansky z kolei opowiada
si przeciwko niej (i argumentom Newa) w artykule The Time to Punish
(„Analysis”, 54, nr 1 (1994), s. 60 – 62).
26
Kup książkę
Poleć książkę
Kup książkę
Poleć książkę