Tomalak M. Czy powinniśmy obawiać się węgorka sosnowca
Transkrypt
Tomalak M. Czy powinniśmy obawiać się węgorka sosnowca
Czy powinniśmy obawiać się węgorka sosnowca (Bursaphelenchus xylophilus) w Polsce? Marek Tomalak Zakład Biologicznych Metod Instytut Ochrony Roślin - Państwowy Instytut Badawczy ul. W. Węgorka 20, 60-318 Poznań [email protected] Będlewo, 17-20.10.2016 Choroba więdnięcia sosny Bursaphelenchus xylophilus Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Prefektura Hiroshima, Japonia, Choroba więdnięcia sosny Bursaphelenchus xylophilus Valverde del Fresno, Hiszpania (16-18.09.2014) 2012 – 1 opanowane drzewo Zagrożenia 1. Bezpośrednie oddziaływanie na drzewa i drzewostany 2. Lokalne i międzynarodowe konsekwencje administracyjne: • Status szkodnika kwarantannowego (EPPO Lista A2) EPPO Standards Diagnostics PM 7/4 (3), 2013 • DECYZJA IMPLEMENTACYJNA KOMISJI EUROPEJSKIEJ z dnia 26 września 2012 r. w sprawie środków nadzwyczajnych zapobiegających rozprzestrzenianiu się w Unii organizmu Bursaphelenchus xylophilus (Steiner et Buhrer) Nickle et al. (węgorek sosnowiec) (2012/535/UE) Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Bursaphelenchus xylophilus (Steiner et Buhrer) Nickle, 1970 Główne cechy morfologiczne Samiec Samica Węgorek sosnowiec (Bursaphelenchus xylophilus) Szkodnik kwarantannowy – EPPO Lista A2 Zasięg geograficzny EPPO: https://gd.eppo.int/taxon/BURSXY/distribution) Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań W Europie badania z Bursaphelenchus xylophilus tylko w obiektach kwarantannowych W drzewostanach zastępczo rodzimy, nieszkodliwy Bursaphelenchus mucronatus Centrum Badania Organizmów Kwarantannowych, Inwazyjnych i Genetycznie Modyfikowanych Instytut Ochrony Roślin – PIB, Poznań - 5 laboratoriów kwarantannowych - Szklarnia kwarantannowa - 15 odrębnych komór z pełną automatyką kontroli warunków środowiskowych Institute of Plant Protection National Research Institute Poznań, Poland Żerdzianki (Monochamus spp) Wektory Bursaphelenchus xylophilus i B. mucronatus Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Larwy infekcyjne Bursaphelenchus xylophilus w tchawkach chrząszcza żerdzianki Bursaphelenchus xylophilus Cykl rozwojowy owada wektora i nicienia Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Choroba więdnięcia sosny Zagrożenie - niezbędne warunki 1. Obecność wrażliwych gatunków drzew i drzewostanów √ 2. Potencjalna / rzeczywista obecność nicienia √ 3. Potencjalna / rzeczywista obecność owadów-wektorów √ 4. Występowanie odpowiednich warunków termicznych dla rozwoju populacji nicienia i symptomów chorobowych √ Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Niezbędne warunki zagrożenia 1. Obecność wrażliwych gatunków drzew i drzewostanów Wrażliwe gatunki drzew: Sosna i potencjalnie inne iglaste (oprócz Thuja i Taxus) • • • • Ameryka Północna: - większość rodzimych gatunków sosny może być zasiedlanych, lecz brak symptomów chorobowych - większość gatunków obcych może być zasiedlanych i ujawniają ostre symptomy chorobowe (w tym Pinus silvestris, P. nigra bardzo wrażliwe) Azja: P. densiflora, P. thunbergii, P. luchuensis, P. massoniana Portugalia: P. pinaster Hiszpania: P. pinaster, P. nigra, P. radiata Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Ocena wrażliwości najczęściej występujących w Polsce gatunków drzew iglastych Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Niezbędne warunki zagrożenia 2. Potencjalna / rzeczywista obecność nicienia • • • Powszechnie obecny (rodzimy) w Ameryce Pn. (USA, Kanada, Meksyk) W Azji zadomowiony w Japonii, Chinach, Taiwanie, i Korei Pd. W Europie zadomowiony w Portugalii i Hiszpanii – do tej pory nie zdołał zadomowić się w innych krajach europejskich. Jednakże, wykrywany przez służby fitosanitarne wielu państw UE w transportowanym drewnie i opakowaniach (najczęściej w Norwegii, Szwecji, Finlandii) W Polsce został wykryty jeden raz w roku 2013 -----------------------Rozprzestrzenianie się wegorka sosnowca: - na skalę globalną / regionalną zależy głównie od transportu morskiego, lotniczego, samochodowego → Inspekcja fitosanitarna - na skalę lokalną zależy głównie od krótko- i długodystansowej dyspersji chrząszczy–wektorów → Inspekcja fitosanitarna + Służby leśne Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Niezbędne warunki zagrożenia 3. Potencjalna / rzeczywista obecność owadów-wektorów Najważniejsze wektory: niektóre gatunki żerdzianek (Monochamus spp) • Ameryka Północna: Monochamus carolinensis, M. titillator, M. scutellatus, M. obtusus • Azja: M. alternatus, M. saltuarius, M. nitens • Portugalia / Hiszpania: M. galloprovincialis Okazyjnie, inne gatunki chrząszczy kózkowatych Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Potencjalne wektory Bursaphelenchus xylophilus w Polsce Żerdzianki występujące w Polsce: • Monochamus galloprovincialis – potwierdzony wektor w Europie • Monochamus sutor – sugerowany, jako możliwy wektor ??? • M. sartor - ??? • M. rosenmuelleri (= M. urussovi) - ??? • M. saltuarius – potwierdzony wektor w Azji Inne potencjalne wektory: • Acanthocinus giseus, Arhopalopus rusticus, Spondylis buprestoides – potwierdzone okazyjnie jako wektory w Azji Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Nicienie z rodzaju Bursaphelenchus związane z owadami saproksylicznymi zasiedlającymi sosnę w Polsce POTENCJALNY WEKTOR NICIENIE W OWADACH NICIENIE W ŻEROWISKACH Bursaphelenchus Bursaphelenchus 1. Żerdzianka sosnówka (Monochamus galloprovincialis) B. mucronatus B. mucronatus 2. Cetyniec większy (Tomicus piniperda) B. piniperdae B. piniperdae 3. Cetyniec mniejszy (Tomicus minor) B. piniperdae B. piniperdae 4. Rytownik dwuzębny (Pityogenes bidentatus) B. pinophilus B. pinophilus 5. Polesiak obramowany (Hylurgops palliatus) --- B. piniperdae mix 6. Drzewisz owłosiony (Hylurgus ligniperda) --- B. piniperdae mix 7. Zakorek czarny (Hylastes ater) --- inne grupy 8. Szeliniak sosnowiec (Hylobius abietis) --- inne grupy 9. Smolik sosnowy (Pissodes pini) --- B. pinophilus, B. leoni mix B. pinophilus B. pinophilus mix --- inne grupy 12. Kłopotek czarny (Spondylis buprestoides) inne grupy inne grupy 13. Wykarczak sosnowiec (Arhopalus rusticus) inne grupy inne grupy 14. Przypłaszczek granatek (Phaenops cyanea) --- inne grupy 10. Smolik drągowinowiec (Pissodes piniphilus) 11. Rębacz pstry (Rhagium inquisitor) Niezbędne warunki zagrożenia % ZAMIERAJĄCYCH / MARTWYCH SIEWEK 4. Występowanie odpowiednich warunków termicznych dla rozwoju populacji nicienia i symptomów chorobowych 100 90 80 70 a. Zamieranie siewek w temperaturach 20 i 24oC miało podobną dynamikę b. W temperaturze 16oC siewki ujawniały symptomy choroby i zamierały wolniej, jednakże po 6 miesiącach 70% siewek było martwych c. W poszczególnych temperaturach liczebność nicieni w świeżo zamarłych drzewkach była podobna 60 50 40 30 16oC 20 20oC 10 24oC 0 ŚREDNIA LICZBA NICIENI W SIEWCE 06 06 07 07 08 08 08 09 09 10 10 11 11 12 .0 .2 .0 .1 .0 .1 .2 .1 .2 .1 .2 .0 .2 .0 5 0 4 9 1 5 9 2 5 0 4 7 5 3 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 16oC 20oC TEMPERATURA 24oC Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Wpływ temperatury na rozwój choroby więdnięcia sosny 24oC – 05.06 - 21.08.2013: 2-letnia sosna 20 i 24oC – 05.06 - 29.08.2013: 3-letnia sosna 16oC – 05.06 - 29.08.2013: 3-letnia sosna 16oC – 05.06 - 02.12.2013: 3-letnia sosna Niezbędne warunki zagrożenia 4. Występowanie odpowiednich warunków termicznych dla rozwoju populacji nicienia i symptomów chorobowych • Średnie temperatury lata (ŚLT) (czerwiec-lipiec-sierpień) ŚTL ≥ 20oC - wysokie zagrożenie chorobą więdnięcia sosny 19,31oC ≤ ŚTL < 20oC - średnie zagrożenie chorobą więdnięcia sosny ŚTL < 19,31oC niskie zagrożenie chorobą więdnięcia sosny REPHRAME Model prognozowania zagrożenia wystąpieniem choroby, prawdopodobieństwa opóźnienia wystąpienia symptomów i terminu zamierania drzew http://www.rephrame.eu/ptk-toolkit.php Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Uwzględniane parametry: Średnia temperatura lata Średnia temperatura roczna Termin zasiedlenia drzewa przez nicienie Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań http://www.rephrame.eu/ptk-toolkit.php http://www.rephrame.eu/ptk-toolkit.php Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań http://www.rephrame.eu/ptk-toolkit.php http://www.rephrame.eu/ptk-toolkit.php Rok 2012 Rok 2015 http://www.imgw.pl/klimat/ Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Rok 2012 Rok 2012 Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań http://www.rephrame.eu/ptk-toolkit.php Rok 2015 Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań http://www.rephrame.eu/ptk-toolkit.php Prawdopodobieństwo wystąpienia objawów choroby więdnięcia sosny w Europie Model opracowany przez Hannah Gruffudd (REFRAME project) w oparciu o temperatury roku 2009 (przeciętne) i roku 2010 (najwyższe od 130 lat ) Bardzo wysokie Średnie (wolniejsze) Rok 2009 Bardzo niskie Wystąpienie objawów choroby więdnięcia sosny jest możliwe w wielu rejonach południowej i centralnej Europy, a obszar ten będzie się powiększał wraz z obserwowanym ocieplaniem się klimatu B. xylophilus Mad25c + B. mucronatus Sls-01 Na niektórych obszarach zasięgu choroby opóźnione ujawnianie się jej symptomów może mieć negatywny wpływ na prawidłową identyfikację drzew wysokiego ryzyka zanim owady-wektory zakończą swój cykl Rok 2010 rozwojowy i opuszczą żerowiska Identyfikacja taksonomiczna Bursaphelenchus xylophilus na tle pozostałych gatunków rodzaju Bursaphelenchus Analiza morfologiczna (mikroskop optyczny, skaningowy) ---------------------------------- Analiza molekularna: - PCR ze specyficznymi starterami - sekwancjonowanie DNA B. xylophilus - Real Time PCR B. mucronatus B. fraudulentus - RFLP (restriction fragments length polymorphism) - PCR-HRM (PCR – high resolution melting) - LAMP (loop-mediated isothermal amplification) Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań B. mucronatus B. xylophilus Identyfikacja taksonomiczna Bursaphelenchus xylophilus na tle pozostałych gatunków rodzaju Bursaphelenchus - Na świecie: 110-120 gatunków Bursaphelenchus W tym 13-16 gatunków w grupie ‘xylophilus’ - morfologicznie podobnych do B. xylophilus -------------------------------------W Polsce, w roku 2000 - 4 znane gatunki Bursaphelenchus, a w roku 2015 - 25 gatunków rodzimych (6 nowych, ostatnio wykrytych w Polsce i opisanych przez nas) W tym 4 gatunki z grupy ‘xylophilus’: - Bursaphelenchus mucronatus - B. fraudulentus - B. populi - B trypophloei Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań 01. Gatunki z rodzaju Bursaphelenchus izolowane dotychczas na terenie Polski GATUNEK NICIENIA DRZEWA Bursaphelenchus abietinus Jodła 14. Braasch & Schmutzenhofer, 2000 02. Bursaphelenchus crenati Rühm, Bursaphelenchus eggersi Rühm, Jesion 15. Bursaphelenchus eremus Świerk 16. Bursaphelenchus eucarpus Dąb 17. Bursaphelenchus fagi Tomalak & Czeremcha, Dąb 18. Buk 19. 08. 20. Rühm, 1956 Bursaphelenchus glochis Sosna 21. Bursaphelenchus hofmanni Bursaphelenchus leoni Baujard, Bursaphelenchus mucronatus Bursaphelenchus naujaci Bursaphelenchus piceae Tomalak & Pomorski, 2015 Bursaphelenchus sexdentati Bursaphelenchus sychnus Bursaphelenchus taphrorychi sp. n. Tomalak - w opisie Modrzew, Sosna 23 Bursaphelenchus tiliae Topola - osika Brzoza Świerk Sosna Dąb Lipa Tomalak & Malewski, 2014 Sosna, Świerk 24. Bursaphelenchus trypophloei Topola - osika Tomalak & Filipiak Sosna 25. Bursaphelenchus xerokarterus Rühm, 1956 Wiąz Świerk 26 Bursaphelenchus xylophilus Sosna, Świerk Baujard, 1980 13. Bursaphelenchus sachsi 22. Mamiya & Enda, 1979 12. Bursaphelenchus ratzeburgi Sosna, Wierzba 1980 11. Bursaphelenchus populi Rühm, 1956 Braasch, 1998 10. Świerk Rühm, 1960 Brzeski & Baujard, 1997 09. Bursaphelenchus poligraphi Rühm, 1956 Dąb, Buk, Olsza, Grab, Modrzew Bursaphelenchus fraudulentus Sosna Rühm, 1956 Filipiak, 2014 07. Bursaphelenchus pinophilus Tomalak & Filipiak, 2010 Rühm, 1956 06. Sosna (Fuchs) Goodey, 1951 Rühm, 1956 05. Bursaphelenchus piniperdae Brzeski & Baujard, 1997 1956 04. DRZEWA (Fuchs) Goodey, 1937 1956 03. GATUNEK NICIENIA (Steiner & Buhrer) Nickle, 1979 file:///C:/Documents%20and%20Settings/MT/Moje%20dokumenty/Downloads/Klucz%20do%20identyfikacji%20wystpujcych%20w%20Polsce%20gatunkw%20nicieni%20z%20rodzaju% 20BURSAPHELENCHUS%20Fuchs%201937%20z%20uwzgldnieniem%20nie%20wystpujcego%20%20%20(1).pdf Filogeneza nicieni rodzaju Bursaphelenchus z grupy ‘xylophilus’ Daty wykrycia gatunków - 2012 Kanzaki, Maehara, Aikawa & Matsumoto - 1979 Mamiya & Enda - 1970 (Steiner et Buhrer, 1934) Nickle - 1956 Rühm - 2010 Tomalak & Filipiak - 2008 Gu, Zhang, Braasch & Burgermeister - 2003 Kanzaki & Fitai - 2005 Gu, Zhang, Braasch & Burgermeister - 2005 Braasch, Gu, Burgermeister & Zhang - 2000 Kanzaki, Tsuda & Futai - 2011 Tomalak & Filipiak - 2013 Tomalak, Worrall & Filipiak - 2014 Tomalak & Malewski - 2014 Tomalak & Filipiak - 2015 Tomalak & Pomorski - 2009 Kanzaki, Aikawa & Giblin-Davis Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Nowe gatunki Bursaphelenchus z grupy ‘xylophilus’ Bursaphelenchus populi Tomalak & Filipiak, 2010 Tomalak, M. & Filipiak, A. 2010. Description of Bursaphelenchus populi sp. n. (Nematoda: Parasitaphelenchidae), a new member of the xylophilus group from aspen, Populus tremula L., in Europe12, 299416. Nowe gatunki Bursaphelenchus z grupy ‘xylophilus’ Bursaphelenchus trypophloei Tomalak & Filipiak, 2011 Tomalak, M. & Filipiak, A. 2011. Bursaphelenchus trypophloei sp. n. (Nematoda: Parasitaphelenchinae) – an associate of the bark beetle, Trypophloeus asperatus (Gyll.) (Coleoptera: Curculionidae, Scolytinae), in aspen, Populus tremula L. Nematology 13, 619-636. Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Bursaphelenchus, grupa xylophilus samce – morfologia spikuli Końcowy (1/3 – 1/4) odcinek laminy prosty ( ), rostrum wydłużone ( ) – Bursaphelenchus populi Spikule wąskie, w kształcie łódki, lamina zaokrąglona ( ), rostrum krótkie ( ) – Bursaphelenchus trypophloei Końcowy (1/3 – 1/4) odcinek laminy wklęsły ( ), rostrum wydłużone ( ) - Bursaphelenchus xylophilus, - B. mucronatus, - B. fraudulentus Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Bursaphelenchus , grupa xylophilus samice – zakres zmienności kształtu ogona B. mucronatus B. fraudulentus B. populi B. trypophloei B. mucronatus B. xylophilus B. fraudulentus B. populi B. xylophilus B. trypophloei Zagrożenia – dostępność materiału lęgowego dla rozmnażania się i rozwoju żerdzianki oraz Bursaphelenchus spp. Okazyjne pozostawianie stosów drewna sosnowego w korze 22 października 2014 Zagrożenia – Pozostawianie niekontrolowanych resztek pozrębowych Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań 10 maja 2014 Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań 13 kwietnia 2014 Pozostawione, pozrębowe resztki ekologiczne Przykładowe, zróżnicowanie zagęszczenia żerdzianki sosnówki w Polsce Owady/żerowiska bardzo liczne , pojedyncze Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Mapa: http://www.imgw.pl/klimat/ Zagrożenia: Brak szczegółowych informacji o występowaniu żerdzianki sosnówki w Polsce. Potrzebne rozwiązanie problemu: Włączenie do bazy danych informacji o rozmieszczeniu i względnej liczebności żerdzianki Formularz nr 3 Kwestionariusz występowania uszkodzeń spowodowanych przez owady, ssaki, ptaki i wybranych zabiegów ochronnych Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Działania pro-ekologiczne Wiedza o rozmieszczeniu i liczebności żerdzianki sosnówki w kraju jest niezbędna do planowania i podejmowania ewentualnych działań w przypadku pojawienia się węgorka sosnowca. Jednakże, bez szaleństwa !!! Obecnie nie ma uzasadnienia - - - dla eliminacji tego owada z drzewostanów gdyż, jak wszystkie inne organizmy spełnia określone funkcje w środowisku Gatunek zwykle nieszkodliwy Bierze udział w obiegu materii Pełni funkcję wektora rodzimego, nieszkodliwego gatunku nicienia Bursaphelenchus mucronatus, który, jak wykazały nasze badania, w pewnym stopniu może konkurować o środowisko rozwoju z B. xylophilus i w ten sposób spowalniać jego ekspansję na nowych obszarach Obecność lepiej adaptowanej do lokalnych warunków, rodzimej populacji żerdzianki poprzez zajmowanie dostępnych nisz reprodukcyjnych może również ograniczyć ekspansję populacji obcej, potencjalnie przenoszącej węgorka sosnowca Ponadto, środowiska zajmowane przez żerdziankę zasiedlane są również przez wiele innych owadów saproksylicznych i usunięcie ich mogłoby spowodować dalej idące zmiany – redukcję pasożytów i drapieżców, etc. Działania administracyjne: Monitorowanie drzewostanów i interwencja w przypadku ewentualnego zadomowienia się węgorka sosnowca DECYZJA IMPLEMENTACYJNA KOMISJI EUROPEJSKIEJ z dnia 26 września 2012 r. w sprawie środków nadzwyczajnych zapobiegających rozprzestrzenianiu się w Unii organizmu Bursaphelenchus xylophilus (Steiner et Buhrer) Nickle et al. (węgorek sosnowiec) (2012/535/UE) ROZPORZĄDZENIE Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 9 października 2013 r Artykuł 2. Coroczny przegląd drzew i drzewostanów na obszarach wolnych (wg EPPO Standards, Diagnostics PM 7/4 (3), 2013) Artykuły 4-5-6-7... Plan awaryjny, Obszary wyznaczone (strefa porażenia, strefa bezpośrednia, strefa bezpieczeństwa); Zwalczanie; Powstrzymanie rozprzestrzeniania … Obecnie szereg zastrzeżeń i modyfikacji zgłaszanych przez naukę, administrację państw dotkniętych inwazją węgorka sosnowca i ekspertów, a dotyczących postępowania interwencyjnego Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Działania administracyjne: Inspekcja fitosanitarna na granicy, Port (Ningbo, Chiny) Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Działania administracyjne: Monitorowanie drzew i drzewostanów pod względem obecności węgorka sosnowca i owadów-wektorów zasiedlonych przez nicienie Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Poznań Zwalczanie węgorka sosnowca poprzez zastosowanie zrębu zupełnego wrażliwych drzew w strefie porażenia i eliminację owada-wektora (zgodnie z Decyzją 2012/535/UE) HISZPANIA: Strefa zrębu zupełnego wprowadzona we wszystkich przypadkach wykryć - Sierra de Dios Padre – promień 3 km (2826 ha) (ok. 1 413 000 drzew) - Valverde del Fresno – promień 500 m (78,5 ha) (ok. 39 270 drzew) - Spiritus-Sancti – promień 500 m (78,5 ha) (ok. 39 270 drzew) Praktyka: Nie można zagwarantować usunięcia wszystkich fragmentów gałęzi (= rozwój żerdzianki) Zrąb zupełny w strefie porażenia może stymulować dłuższe loty chrząszczy żerdzianki - Zwarty drzewostan - odłowy: 26-38 % - Rzadki drzewostan - odłowy: 2% - Lot 50% chrząszczy: 250 - 532 m - Lot 99% chrząszczy: 2334 – 3495 m duże małe zagęszczenie drzew Model Christelle Robinet - REFRAME project (Sanchez et al., 2015) Zwalczanie węgorka sosnowca poprzez usuwanie symptomatycznych drzew i zrębkowanie ich w lesie (zgodnie z Decyzją 2012/535/UE) Dziękuję za wzmożoną uwagę !!!