Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Dyskryminacja. Przyczyny - przejawy - sposoby zapobiegania, pod red. Magdaleny Lesińskiej-Staszczuk, Justyny Wasil,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Równość w ludzkiej godności i wynikająca stąd rów­
ność praw i obowiązków jest wymogiem, bez którego sto­
czylibyśmy się w barbarzyństwo. [...] Wiara w tę równość
nie tylko chroni naszą cywilizację, ale czyni nas ludźmi.
Leszek Kołakowski
Wstęp
D
yskryminacja jest zjawiskiem stale obecnym we współczesnym świecie. Nierówne traktowanie jednostek albo grup ze względu na płeć,
rasę, pochodzenie narodowe lub etniczne bądź też z jakichkolwiek
innych przyczyn bez racjonalnego wytłumaczenia staje się niejednokrotnie
praktyką stosowaną w poszczególnych państwach zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej. Nieracjonalne różnicowanie jednostek często oparte jest
na tendencyjnych ocenach wynikających ze stereotypów, czyli jednostronnych, upraszczających i wyidealizowanych obrazów własnej zbiorowości oraz
tak samo jednostronnych, upraszczających i negatywnych obrazów zbiorowości obcych1.
W przedkładanej publikacji istotne jest również pojęcie nierówności społecznej, definiowane jako nierówność szans życiowych poszczególnych ludzi,
ściślej, szans korzystania z tworzonych społecznie dóbr ekonomicznych i kulturowych normalnie istniejących w społeczeństwie2. Powstaje zatem pytanie,
czym będzie równość i w jaki sposób można ją osiągnąć.
Analizowane pojęcie powinno ujmować równość praw, ale także równość
przed prawem3. Na gruncie społecznym równość oznaczać będzie brak zróżnicowania ludzi, którzy są równi ze swej natury – bez względu na rasę, płeć,
1 P.
Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 197.
Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 279.
3 Ch. Tobler, Indirect Discrimination. A case study into the development of the legal concept of
indirect discrimination under EC law, Antwerpen–Oxford 2005, s. 17.
2 B.
Wstęp
narodowość, wyznanie czy pochodzenie; ponadto równość społeczna dotyczyć będzie określenia stanu stosunków społeczno-ekonomicznych, w którym
członkowie społeczeństwa mają takie same szanse życiowe. W terminologii
prawniczej równość oznacza równe formalnie prawa obywatelskie i polityczne, nie zaś jednorodność osób ze względu na ich naturę czy położenie4. Równość, do której powinniśmy współcześnie dążyć, to równość pod względem
zdolności funkcjonowania w pełni jako jednostki ludzkie. Możliwości te obejmują takie kwestie, jak: samo przeżycie, stan zdrowia, wolność i wiedzę (edukację), umożliwiające wybór własnej drogi życiowej, a także zasoby pozwalające nią podążać5 .
Celem publikacji oddanej do rąk czytelników jest przedstawienie przejawów dyskryminacji, przyczyn oraz sposobów jej przeciwdziałania. Zakaz dyskryminacji jest jedną z fundamentalnych zasad prawa międzynarodowego,
która zawarta jest w takich dokumentach, jak: Powszechna Deklaracja Praw
Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności czy
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Jak określa art. 7 Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka:
Wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo, bez jakiejkolwiek różnicy, do jednakowej
ochrony prawnej. Wszyscy mają prawo do jednakowej ochrony przed jakąkolwiek dyskryminacją, będącą pogwałceniem niniejszej Deklaracji, i przed jakimkolwiek narażeniem
na taką dyskryminację6.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w art. 2 ust. 1
stanowi:
Każde z Państw – Stron niniejszego Paktu zobowiązuje się przestrzegać i zapewnić
wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji,
prawa uznane w niniejszym Pakcie, bez względu na jakiekolwiek różnice, takie jak: rasa,
kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub
społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności7.
4 Ibidem,
s. 182–184.
G. Therborn, Nierówność, która zabija. Jak globalny wzrost nierówności niszczy życie
milionów i jak z tym walczyć, Warszawa 2015, s. 51.
6 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, [w:] Prawa człowieka. Dokumenty mię­d zy­­
narodowe, B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik (red.), Toruń 1993, s. 20.
7 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 roku,
Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167.
5 8
Wstęp
Analogicznie uregulowana została kwestia niedyskryminacji w art. 2 ust. 2
Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych8.
Wart odnotowania w kontekście analizowanej kwestii jest także art. 26
Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, który stanowi:
Wszyscy są równi wobec prawa i są uprawnieni bez żadnej dyskryminacji do jednakowej ochrony prawnej. Jakakolwiek dyskryminacja w tym zakresie powinna być ustawowo zakazana oraz powinna być zagwarantowana przez ustawę równa dla wszystkich
i skuteczna ochrona przed dyskryminacją z takich względów, jak: rasa, kolor skóry, płeć,
język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja
majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności9.
Pojęcie dyskryminacji ze względu na określone pojedyncze kryterium
zostało zdefiniowane w Międzynarodowej Konwencji w Sprawie Likwidacji
Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej, z której wynika, że za dyskryminację
rasową należy uznać:
Wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu
rasy, koloru skóry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu
lub pociąga za sobą przekreślenie bądź uszczuplenie uznania, wykonywania lub korzystania (na zasadzie równości) z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie
politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej lub w jakiejkolwiek innej dziedzinie
życia publicznego10.
Zakaz dyskryminacji wprowadzony został także na mocy art. 14 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
(EKPC), który stanowi:
Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej Konwencji powinno być
zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak: płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne,
przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn11.
8 Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 19 gru­dn
­ ia
1966 roku, Dz. U. 1977, nr 38, poz. 169.
9 Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167.
10 Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji
Rasowej z 7 marca 1966 roku, Dz. U. 1969, nr 25, poz. 187; por. S. Łodziński, Równość i różnica.
Mniejszości narodowe w porządku demokratycznym w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2005, s. 55.
11 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950
roku, Dz. U. 1993, nr 61, poz. 284 z późn. zm.
9
Wstęp
W Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej zakaz dyskryminacji zawarty został w art. 21, z którego wynika:
Zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub światopogląd, opinie polityczne lub wszelkie inne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie,
niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. W zakresie zastosowania Traktatu
ustanawiającego Wspólnotę Europejską i bez uszczerbku dla jej postanowień szczególnych, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową12 .
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (RP) równość uregulowana została w art. 32 w brzmieniu:
Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez
władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym
lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny13 .
Mimo uregulowań prawnych zabraniających dyskryminacji przyjętych na
forum międzynarodowym oraz w aktach prawa wewnętrznego poszczególnych państw przeciwdziałanie dyskryminacji we współczesnym świecie pozostaje wciąż zadaniem trudnym z uwagi na zakorzenione w narodach stereotypy, mity, różnice kulturowe czy wręcz niewiedzę.
Problem nieracjonalnego różnicowania osób zajmuje coraz więcej miejsca
w dyskursie publicznym prowadzonym zarówno w społeczeństwach poszczególnych państw europejskich, jak i na forum organizacji międzynarodowych.
Tematyka ta podejmowana jest przez przedstawicieli środowiska naukowego:
prawników, politologów, socjologów, historyków i kulturoznawców, a także
praktyków działających na rzecz zapobiegania zjawisku dyskryminacji.
Problematyka badawcza zawartych w niniejszym tomie tekstów dotyczy
różnych aspektów występowania dyskryminacji, przyczyn, przejawów oraz
sposobów jej przeciwdziałania w wymiarze prawnym, instytucjonalnym
i społecznym. Zagadnienia natury definicyjnej nie są poruszane we wstępie,
ale czynią to autorzy poszczególnych tekstów naukowych, które składają się
na przedkładany tom.
Ponadnarodowy aspekt przeciwdziałania zjawisku dyskryminacji w wy­
miarze instytucjonalnym ukazany został w pierwszym z artykułów dotyczącym analizy wybranych orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości UE pod kątem
przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć. Przeciwdziałanie dyskryminacji kobiet w świetle Światowej Rady Kościołów oraz Konferencji Kościołów Europejskich stanowi przedmiot analizy następnego artykułu, w którym
podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego kwestia ochrony praw kobiet,
12 Karta
Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Dz. U. UE C. 07.303.01, 14 grud­nia 2007.
RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483.
13 Konstytucja
10
Wstęp
jak również wdrażania polityki antydyskryminacyjnej nie została w pełni zrealizowana w żadnej z tych organizacji. Ujęcie podstaw doktrynalnych określających pozycję kobiety w ideologii nazistowskiej stanowi przedmiot rozważań
podjętych w kolejnym artykule. Tekst ten jest ciekawą analizą poglądów jednego z czołowych działaczy nazistowskich – Alfreda Rosenberga, dotyczących
kobiet i ich roli w społeczeństwie III Rzeszy. Tematyka uregulowań prawnych
i instytucjonalnych przyjętych na rzecz ochrony mniejszości narodowych ujęta została w tekstach dotyczących mniejszości narodowych w państwach Kaukazu Południowego oraz w Republice Austrii.
Stosunkowo nowym przejawem dyskryminacji jest wykluczenie informacyjne i informatyczne związane z rozwojem technologii teleinformatycznych
opisane w artykule dotyczącym braku dostępu określonych obszarów i grup
do infrastruktury i usług technologii informacyjnych oraz komunikacyjnych.
Przedmiotem analizy następnego tekstu są kampanie społeczne ukazane jako
narzędzie przeciwdziałania dyskryminacji w Polsce.
Kolejny z przedstawionych artykułów ma charakter historyczny i dotyczy
wykluczenia społecznego występującego wśród ziemiaństwa polskiego przełomu XIX i XX wieku. Kwestie związane z występowaniem dyskryminacji
w wymiarze lokalnym zawarte zostały w tekstach dotyczących wykluczenia
społecznego mieszkańców polskich wsi oraz reprezentacji kobiet w samorządzie gminnym na obszarach wiejskich województwa lubelskiego.
Przedkładana książka z pewnością nie wyczerpuje całości tematyki dotyczącej dyskryminacji we współczesnym świecie, jej przyczyn, przejawów
i sposobów przeciwdziałania. Zaprezentowane analizy, stanowiska i wnioski
to niewielki fragment szeroko dyskutowanego problemu. Redaktorki pracy żywią jednak nadzieję, że będzie ona stanowić przyczynek i inspirację do
dalszych badań nad zjawiskiem szeroko pojętej dyskryminacji zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym. Książka może być również cennym
głosem w toczącej się dyskusji, zwłaszcza że autorzy, których teksty składają
się na niniejszy tom, to grono interdyscyplinarne, są wśród nich politolodzy,
prawnicy i historycy.
Magdalena Lesińska-Staszczuk
Justyna Wasil
11