Wykorzystanie walorów turystyczno

Wykorzystanie walorów turystyczno-krajoznawczych
wycieczek szkolnych w procesie dydaktyczno-wychowawczym
mgr Ewelina Biel
mgr Magdalena Szumieć
„Nie próbujcie sprowadzić
całego świata do szkoły.
Raczej weźcie dzieci na
zewnątrz tam,
gdzie ten świat naprawdę jest"
L.B.Sharp
W dzisiejszych czasach słowa poety J. E. Minasowicza (1718 - 1796):
„Świat takich nauczycieli chwalił i chwali, którzy ucząc chodzili, a
chodząc nauczali”1 nadal są żywe i pomimo upływu wielu lat nie straciły
na aktualności. Turystyka zwłaszcza dzieciom i młodzieży umożliwia
poznanie historii, krajobrazu, przyrody, gospodarki i kultury kraju.
Odgrywa ważną rolę wychowawczą kształtując pozytywne cechy
charakteru. Daje możliwość racjonalnego i pożytecznego spędzania
wolnego czasu, rozwija indywidualne zainteresowania, zapewnia też
czynny wypoczynek i zbliża człowieka do przyrody.
Słowo turystyka pochodzi od francuskiego wyrazu tour przyjętego
także przez język angielski, który oznacza wycieczkę lub podróż kończącą
się powrotem do punktu wyjścia. Jest to jedna z podstawowych cech
turystyki; nie oddaje jednakże całej jego istoty. Różnorodność
interpretacji zjawiska turystyki, jej wieloaspektowość w sferze społecznej,
gospodarczej, środowiska kulturowego i przyrodniczego, a ponadto
interdyscyplinarność spowodowały trudności jej jednoznacznego
określenia, sformułowania uniwersalnej i powszechnie akceptowanej
definicji turystyki. Wynika to z faktu, że inną treść przedstawia turystyka
jako zjawisko dla socjologa, inną dla ekonomisty, a jeszcze inną dla
geografa czy historyka. W literaturze przedmiotu spotkać się można z
szeroką definicją tego pojęcia: „Turystyka stanowi całość zjawisk
społecznych i gospodarczych, wynikających z dobrowolnej i czasowo
ograniczonej zmiany miejsca pobytu, która podejmowana jest przez
' M. Drogosz, Krajoznawstwo i turystyka w szkołach i placówkach oświatowych. Poradnik dla
dyrektorów i kadry pedagogicznej, Warszawa 2009 r., s. 1.
181
obcych dla zaspokojenia potrzeb niematerialnych, przy czym użytkuje się
przede wszystkim urządzenia przeznaczone dla dużej liczby ludzi”2.
Początków turystyki europejskiej można dopatrywać się już w
starożytności. W czasach greckich i rzymskich odbywano liczne podróże,
przy okazji których poznawano obce kraje i nawiązywano kontakty
społeczne z ich mieszkańcami. Były to podróże specjalnych wysłanników
i posłów, wędrówki kupców, pielgrzymki do miejsc świętych, wyprawy
do obiektów kąpielowych, podróże w celu załatwiania różnych interesów
lub po prostu dla przyjemności. Zatem już w starożytności odnajdujemy
zaczątki turystyki oraz pierwsze instytucje związane z obsługą turystów3.
W średniowieczu turystykę identyfikowano z wędrówkami
krajoznawczymi, uprawianiem sportów, podróżami dla przyjemności lub
zaspokojenia ciekawości. Miała ona wówczas charakter elitarny dostępna była jedynie dla niewielkich, zamożnych i uprzywilejowanych
grup społecznych4.
W raz z rozwojem życia kulturalnego i umysłowego w epoce
renesansu nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania turystyką. Krajem
szczególnie odwiedzanym były Włochy, przy czym większość turystów
pochodziła z Niemiec, Francji i Hiszpanii. W tym czasie zaczęła się
również dynamicznie rozwijać turystyka lecznicza, powstawały obiekty,
które dzisiaj nazwalibyśmy sanatoriami5.
W XVI wieku nastąpił dalszy rozwój turystyki wiążący się z szybkim
wzrostem liczby urządzeń służących turystom - gospód przydrożnych,
stacji dyliżansów, hoteli. Dynamicznie rozwijała się turystyka poznawcza,
zdrowotna i wypoczynkowa, przy czym nadal wiele podróży miało
związek z odwiedzaniem miejsc kultu religijnego oraz handlem.
W końcu XVII wieku zaczęły już także pojawiać się osoby pełniące
rolę dzisiejszych przewodników. W niektórych krajach wprowadzono
paszporty, które spowodowały pierwsze ograniczenia w ruchu osobowym
między państwami6.
Do pierwszej połowy XIX wieku turystyka miała charakter wybitnie
elitarny. Dopiero rozwój przemysłu i urbanizacja, a przede wszystkim
podniesienie się poziomu życia (powstanie klasy średniej), rozwój
środków transportu (zwłaszcza kolejnictwa) i wzrost zasobów wolnego
2 A. Panasiuk, Ekonomika turystyki. Warszawa 2006 r., s. 23.
3 K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków 1997 r., s. 7.
4 G. Gołębicki (red.). Kompendium wiedzy o turystyce , Warszawa 2002 r., s. 19.
5A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, Warszawa 2001 r., s. 69.
6 K. Przecławski, Człowieka turystyka... op. cit., s. 10.
182
czasu dały początek gwałtownemu rozwoju turystyki. Narodziła się
turystyka masowa, zorganizowana. Rozpoczęły się masowe wędrówki
młodzieży. Zaczęły powstawać różne formy turystyki kwalifikowanej.
Okres I wojny światowej (1914-1918 r.) spowodował znaczny regres w
turystyce, zaś lata międzywojenne cechowały się intensywnym procesem
jej demokratyzacji. Rozwinęła się tzw. turystyka socjalna. Kres temu
rozwojowi przyniosła II wojna światowa. Dopiero po 1950 roku dał się
zauważyć gwałtowny rozkwit turystyki, który jest zauważalny do dnia
dzisiejszego.
Współczesna turystyka jest stałym elementem życia, sposobem
poznawania świata, przyrody, ludzi, kultury; daje możliwość odpoczynku,
relaksu, regeneracji zdrowia. Powoduje też rozwój gospodarczy i
społeczny regionów turystycznych, a jednocześnie w wyraźny sposób
wpływa na stan środowiska naturalnego. U podstaw turystyki leży
znużenie codziennością, powtarzalnością sytuacji i spotykanych ludzi,
zdarzeń i krajobrazów. Turystyka rozwija się, ponieważ człowiek
odczuwa ciekawość, napędza go chęć poznania innych miejsc, krajów,
ludzi, sposobów spędzania czasu, kierunków myślenia. Podstawowym
motywem skłaniającym ludzi do podejmowania wyjazdów turystycznych
oraz krajoznawczych jest dążenie do poznania świata i zweryfikowanie
swej wiedzy teoretycznej z doświadczeniem7.
Turystyka oddziałuje na rozwój osobowości człowieka w sposób
wszechstronny. W zakresie rozwoju fizycznego - stwarza możliwość
zapobiegania chorobom, regeneruje siły, zaspokaja potrzebę wypoczynku
i ruchu. W odniesieniu do rozwoju psycho-społecznego zaspokaja
poznawczą sferę człowieka, pomaga w nawiązywaniu stosunków
interpersonalnych, a więc zaspokaja potrzebę osobistych kontaktów
międzyludzkich. Dzięki turystyce człowiek zaspokaja również: potrzebę
wolności i dokonywania wyboru (turystyka zapewnia poczucie
psychicznego wyzwolenia), potrzebę nowości i nowych doświadczeń,
oraz potrzebę twórczości, twórczej pracy i twórczego działania.
Uprawiając turystykę, człowiek wchodzi w bezpośredni, osobisty kontakt
z przyrodą, kulturą, z życiem społecznym i ludnością odwiedzanych
terenów. Szczególna wartość tego sposobu poznawania polega na tym, że
dokonuje się on bezpośrednio, a nie za sprawą książek, czasopism, filmu,
telewizji czy radia.
7 K. Denek, Krajoznawstwo i turystyka w wychowaniu dzieci i młodzieży szkolnej, Warszawa 1989 r.,
s. 11.
183
Poznawanie świata poprzez turystykę jest pierwszoplanowym
elementem jej wychowawczej funkcji. Sprzyja bowiem kształtowaniu się
określonych postaw ludzi wobec różnych sfer rzeczywistości - postaw
altruistycznych, życzliwości i sympatii, przyjaźni wobec ludności
odwiedzanych krajów a także wobec innych współuczestników
wycieczek8. Podkreślić tu należy wagę integracyjną wspólnych przeżyć
tworzącą bardzo silne więzy między ludźmi. Uprawianie turystyki
kształtuje postawę aktywną, uczy pokonywania trudności, usuwa obawy
przed wysiłkiem, odsłania ukryte pokłady odwagi i solidarności,
mobilizuje zdolności do adaptacji w nowych warunkach i sytuacjach oraz
wyrabia przyzwyczajenia do zmiany.
Turystka jest również środkiem kształtowania uczuć, formowania
emocjonalnej warstwy ludzkiej psychiki: dostarcza niezapomnianych
nieraz przeżyć, uwrażliwia na piękno, umożliwia kochanie przyrody,
kultury, ludzi. Stwarza ponadto możliwość działania twórczego, uczy
wykonywania konkretnych obowiązków wynikających z podziału pracy
w zespole, daje szansę na zdrową rywalizację, kształci określone
umiejętności i nawyki oraz regeneruje siły i potęguje energię.
W wielu przypadkach turystyka może być również czynnikiem
resocjalizacji. Wyrazem tego są podejmowane próby oddziaływania na
trudną młodzież przez wdrażanie jej do uprawiania turystyki, a
świadectwem sukcesów w tym obszarze jest osiąganie zazwyczaj
pozytywnych rezultatów.
Terminy krajoznawstwo i turystyka nie są tożsame, choć funkcjonują
obok siebie i często są stosowane zamiennie. Bez wątpienia elementem
łączącym krajoznawstwo z turystyką jest pojęcie czasu wolnego.
Współczesna turystyka spełnia wszystkie funkcje czasu wolnego,
natomiast krajoznawstwo turystyczne aktywizuje głównie funkcję
rozwojową i poprzez nią podkreśla znaczenie wolnego czasu dla kultury
człowieka i stanowi również środek kształcący jego osobowość. Według
prof. W. Gaworeckiego turystyka jest drogą do krajoznawstwa, a
krajoznawstwo jest środkiem realizacji pozaekonomicznej funkcji
współczesnej turystyki9. Krajoznawstwo zbliża się do turystyki o wybitnie
poznawczo-dydaktycznym charakterze; szeroko pojęte krajoznawstwo
wykracza jednak wyraźnie poza jej ramy, obejmując np. regionalne
obserwacje czy nawet badania naukowe.
8 K. Przecławski, Człowieka turystyka... op. cit., s. 100.
^ M. Drogosz. Krajoznawstwo i turystyka... op. cit., s. 16.
184
Początki ruchów krajoznawstwa, chociaż sięgają czasów starożytnych,
znacząco rozwinęły się dopiero wraz z nastaniem Oświecenia. Wynikało
to przede wszystkim z silnego dążenia do poznania własnego kraju i
regionu. Działalność krajoznawczą tego okresu można podzielić na dwa
główne nurty. Jednym było zbieranie i popularyzowanie wiadomości o
kraju, a drugim krajoznawstwo edukacyjne.
Powstały w końcu XVIII wieku ruch krajoznawczy wraz z nastaniem
nowej epoki stał się bardziej powszechny. Zainteresował szersze grono
osób, objął swoim zasięgiem większe terytorium. W tym okresie
narodziły się nowe, mocno związane z ideologią romantyzmu nurty:
poetycko-opisowy i krajoznawstwa wycieczkowego.
W dwudziestoleciu międzywojennym działalność krajoznawcza bardzo
się rozwinęła. Wszystkie kierunki obecne we wcześniejszych okresach
zaznaczyły się po uzyskaniu niepodległości. Możemy, zatem mówić o
krajoznawstwie w szkołach, krajoznawstwie turystycznym, naukowym,
organizacjach społecznych i organach rządowych. Doszło też do
powstania nowego nurtu - regionalnego; niektórzy z badaczy uważają
nawet, że podzielił on krajoznawstwo.
Olbrzymi wpływ na działalność krajoznawczą miała zmiana ustrojowa,
która dokonała się w Polsce po II wojnie światowej. Za główne kierunki
tego okresu należy uznać umasowienie i upowszechnienie. Starano się
dotrzeć i zainteresować najszersze kręgi społeczne krajoznawstwem, aby
z kolei zachęcić je do takiej działalności. Odejście od tego trendu
nastąpiło dopiero pod koniec lat 80-tych w wyniku powszechnie znanych
przeobrażeń.
Mówiąc o współczesnym krajoznawstwie należy zaznaczyć, iż
umożliwia ono poznanie wszystkich elementów i całości, zapewnia
integralność wiedzy w sytuacji zatomizowania nauk oraz kreuje
aktywność społeczną i kształtuje krajobraz10.
W warunkach współczesnej cywilizacji, w życiu każdego człowieka,
jak i całego społeczeństwa krajoznawstwo może spełniać wiele ról;
najczęściej wymienianymi są:
• edukacyjna,
• upowszechniania kultury,
• techniczna.
10 Z. Kruczek, A. Kurek, M. Nowacki, Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki, Kraków 2003 r., s. 44.
185
Rola edukacyjna obejmuje zarówno cele wychowawcze jak i
kształceniowe. Uczestnicy mchu krajoznawczego zdobywają określony
zasób wiedzy, umiejętności i sprawności. Krajoznawstwo wpływa też na
osobowość uczestników, zmieniając ją i kształtując, doprowadzając do jej
rozwoju czy wzrostu świadomości, co z kolei jest niczym innym jak
wychowaniem. Podczas imprez krajoznawczych człowiek odkrywa też
nowe wartości moralne i intelektualne, rozwija zainteresowania. Dużą rolę
odgrywa krajoznawstwo również w nasilaniu się aktywności
samokształceniowej, która w istotny sposób stymuluje wychowanie.
Kultura w najszerszym rozumieniu obejmuje całokształt dorobku
ludzkości i jest przedmiotem zainteresowania i propagowania przez
krajoznawstwo. Poprzez uczestnictwo w kulturze można zaspokoić sferę
potrzeb intelektualnych i estetycznych oraz nabyć właściwego
zachowania się w różnych sytuacjach działalności krajoznawczej.
Krajoznawstwo uczy umiejętności wyboru tego, có z dóbr kultury jest
najcenniejsze i najbardziej wartościowe; jest to tzw. kulturalna aktywność
dostarczająca emocji wyższego rzędu.
Rola techniczna krajoznawstwa polega na wprowadzaniu zdobyczy
krajoznawstwa do konkretnych warunków życia społecznego11. Najlepiej
można zrozumieć tę funkcję analizując metodę inwentaryzacji
krajoznawczej,
która
polega
na
spisywaniu,
rejestrowaniu
i ewidencjonowaniu z natury walorów krajoznawczych. Wyniki tej
metody mogą być wykorzystywane do celów zagospodarowania
turystycznego, rozbudowy znanych, uznanych i całkowicie nowych
ośrodków, wytyczania atrakcyjnych szlaków znakowych, sterowania
mchem turystycznym oraz kształcenia wysoko kwalifikowanych
działaczy turystycznych. Stanowią też cenne źródło informacji dla
autorów przewodników i innych publikacji krajoznawczych. Ponadto
źródła te mogą być wykorzystywane do ochrony przyrody i dóbr kultury
materialnej. Mogą też być inspiracją do badań naukowych, pobudzać
twórczość literacką itp.
Efektywność i celowość działań krajoznawczo-turystycznych w szkole
musi pozostawać w zgodzie z wymienionymi wyżej funkcjami.
Działalność ta ma większe szanse stać się skuteczną wychowawczo, jeżeli
jej cele zostaną jasno i wyraźnie sformułowane. Te „powzięte z góry
11 Tamże, s. 20.
186
wyobrażenia efektów działalności” 12 powinny uwzględniać: co uczestnicy
działań krajoznawczo-turystycznych powinni wiedzieć, rozumieć i umieć
wykonać, bowiem jasno sprecyzowane cele wyrażają oczekiwany rezultat
końcowy.
Aby szkolna działalność turystyczno-krajoznawcza przynosiła
oczekiwane rezultaty powinna zatem w ramach celów poznawczych:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
kształtować i zaspokajać potrzeby poznawcze,
sprzyjać rozwojowi zainteresowań i uzdolnień,
kształtować umiejętność obserwacji,
kształtować naukowy pogląd na świat,
stwarzać warunki do kształcenia politechnicznego,
wzbogacać wiadomości i umiejętności,
rozbudzać nawyki samokształceniowe,
wiązać naukę szkolną z życiem,
ułatwiać świadome i aktywne zdobywanie wiedzy,
umożliwiać międzyprzedmiotową korelację wiedzy,
stwarzać sytuacje sprzyjające poglądowemu nauczaniu,
kształtować postawy diałektyczno-materialistycznego poznawania
świata,
• uczyć samodzielnego i racjonalnego myślenia i krytycyzmu13.
Cele wychowawcze z kolei powinny wyrażać się w:
• rozbudzaniu uczuć patriotycznych,
• wyrabianiu postawy obywatelskiej,
• kształceniu umiejętności oraz skłonności do myślenia i reagowania
na różne zjawiska w kategoriach dobra ogółu,
• nauczeniu zasad demokratycznego współdziałania w gromadzie,
• wdrożeniu do poszanowania elementarnych zasad dyscypliny
społecznej i harmonijnego współżycia w drodze tolerancji,
• rozwijaniu tendencji do przestrzegania etycznych zasad,
prawdomówności, dotrzymywania słowa, uczciwości, życzliwości,
uprzejmości,
• wyrobieniu postawy opiekuńczej,
• wyrobieniu zdolności adaptacji do nowych warunków i sytuacji14.
12 K. Denek, Krajoznawstwo i turystyka... op. cit., s. 14.
13 M. Drogosz, Krajoznawstwo i turystyka... op. cit. s. 112.
14Tamże, s. 112-113.
187
Nie należy także zapominać o celach zdrowotnych i rekreacyjnych
szkolnej działalności turystyczno-krajoznawczej. Aby osiągnąć zakładane
korzyści w tym obszarze, osoba podejmująca się prowadzenia wycieczki
dla zapewnienia jej uczestnikom odpowiednich warunków, powinna:
• posiadać właściwe przeszkolenie, zgodne z obowiązującymi
przepisami,
• znać i stosować przepisy bezpiecznego uprawiania turystyki,
• prowadzić zajęcia zgodne z programem wycieczki,
• dozować umiejętnie wysiłek,
• uwzględniać hartowanie organizmu,
• przeciwdziałać znużeniu psychicznemu, właściwie dozując zakres
wiedzy krajoznawczej,
• uczyć bezpiecznych zasad uprawiania turystyki,
• uczyć przestrzegania higieny osobistej,
• przestrzegać prawidłowego żywienia uczestników,
• przestrzegać przepisów ruchu drogowego i zapewnić właściwe
warunki przejazdu15
Dzięki działalności turystyczno-krajoznawczej mogą kształtować się w
jej uczestnikach różnorodne postawy wyrażające się w stosunku do
współuczestników i samego siebie, własnego i poznawanego narodu,
państwa, kultury, a także środowiska naturalnego, przyrody i wielu
innych.
Działalność krajoznawczo-turystyczna służy więc kształtowaniu wśród
dzieci i młodzieży dwojakiego rodzaju dyspozycji:
• instrumentalnych - wiedzy, umiejętności, uzdolnień, inteligencji i
sprawności;
• kierunkowych - postawy, przekonania i ideały.
Podstawową formą działalności turystycznej jest wycieczka. Wielu
autorów literatury turystycznej, m.in. T. Łobożewicz dostrzega jej
znaczące walory i uznaje za niezastąpioną w pracy dydaktycznowychowawczej: „żaden wykład prowadzony nawet przez najbardziej
utalentowanego pedagoga nie jest w stanie zastąpić poznania przez ogląd
osobisty”16. Bezpośrednie bowiem zetknięcie się uczniów z urokiem
15 Tamże, s. 114.
16T. Łobożewicz (red.), Krajoznawstwo i turystyka w szkole. Warszawa 1985 r., s. 114.
188
natury, wielkomiejskim ruchem, pomnikami kultury owocuje żywym i
trwałym doznaniem, towarzyszącym nawet do końca życia.
Różne są definicje wycieczek szkolnych. M. Drogosz rozumie pod tym
terminem: „celowe i zorganizowane wyjście w naturalne środowisko
przyrodnicze lub społeczne”17. W słowniku pedagogicznym W. Okonia
wycieczki szkolne określane są jako „formy pracy dydaktycznowychowawczej szkoły, umożliwiającymi uczniom bezpośrednie poznanie
środowiska lokalnego, własnego regionu, kraju ojczystego bądź innych
krajów, ich właściwości geograficznych, historycznych, etnicznych,
kulturowych lub gospodarczych”1819.
Rola i znaczenie wycieczek szkolnych znacząco zmieniały się na
przestrzeni dziejów. W średniowieczu ich praktycznie nie znano; nie były
one źródłem wiedzy o świecie, a spełniały jedynie rolę zabawy, za którą
zresztą często karcono. „Dopiero prądy umysłowe XVIII wieku pozwoliły
się zwrócić dzieciom i młodzieży w stronę natury i środowiska”1 .
Zasadniczy wpływ na rozwój wycieczek szkolnych wywarła przede
wszystkim zasada poglądowości wprowadzona przez włoskiego filozofa
T. Campanellego. Ideę wycieczek jako formy poznania propagował
również J. J. Rousseau — francuski filozof i pedagog. Duży wkład w
upowszechnienie się koncepcji wycieczek szkolnych miała także „Wielka
dydaktyka” J. A. Komeńskiego.
W Polsce wycieczki szkolne upowszechniły się w XVIII wieku za
sprawą Komisji Edukacji Narodowej - pierwszej państwowej władzy
szkolnej w Polsce i Europie. W połowie XIX wieku zasłynęły wyprawy
naukowe pod przewodnictwem profesora nauk przyrodniczych - W.
Jastrzębowskiego - organizowane dla uczniów Instytutu Gospodarstwa
Wiejskiego i Leśnictwa na Marymoncie w Warszawie. W. Jastrzębowski
- uznany później za prekursora krajoznawstwa i turystyki szkolnej uważał, że naukę powinno zdobywać się zarówno w sali szkolnej, co i
poza murami klas. Podobną rolę przypisuje się Jerzemu Michejdzie organizatorowi i popularyzatorowi wycieczek szkolnych z końca XIX
wieku, autorowi wielu prac o tematyce dydaktyczno-krajoznawczej.
Ważną rolę w propagowaniu wycieczek szkolnych odegrała także Rada
Szkolna Krajowa Galicji, która w 1907 roku wydała okólnik
17 M. Drogosz, Krajoznawstwo i turystyka... op. cit., s. 110.
18 W. Okoń, Słownik pedagogiczny. Warszawa 1981 r., s. 35.
19 W. Stawiński (red.). Dydaktyka biologii i ochrony środowiska, Warszawa 2002 r., s. 17.
189
podkreślający wagę i dydaktyczno-wychowawcze znaczenie wycieczek,
szczególnie w zakresie poznawania ziemi ojczystej.
Wycieczki szkolne należą do bardzo efektywnych i łubianych przez
dzieci i młodzież zajęć. Wielu nauczycieli zalicza je do podstawowych
form kształcenia, za pośrednictwem których proces nauczania-uczenia się
przebiega niezwykle przystępnie. Także z badań ankietowych M.
Bereźnickiej, przeprowadzonych wśród 713 uczniów i 170 nauczycieli
gimnazjów, wynika, że korzyści płynące z wycieczek docenia zarówno
jeden, jak i drugi podmiot edukacji. Uczniowie uznali bowiem, że
wycieczki są najbardziej przydatną formą organizacji pracy dydaktycznej
w realizacji wartości kształcenia w praktyce szkolnej, zaś w przekonaniu
nauczycieli, wycieczki zajmują drugie miejsce, zaraz po zajęciach
lekcyjnych20. Niezależnie od danego programu edukacyjnego, wycieczki
szkolne zawierają w sobie wiele aspektów humanistycznych i
filozoficznych. Najważniejsze z nich tworzą triadę: piękna - prawdy dobra. Wymienione wartości w znaczący sposób wpływają na
kształtowanie osobowości ucznia.
Wycieczka, bezspornie będąc wartościową i wysoce atrakcyjną patrząc z punktu poznawczego - formą pracy z uczniami, umożliwia
wprowadzenie jej uczestników w tajniki turystyki znanej jako korzystnie
wpływającej na zdrowie psychiczne i fizyczne. Posiadając wielorakie
możliwości wychowawcze w kształtowaniu postaw pożądanych
społecznie, wycieczki
szkolne
stanowią
skuteczne narzędzie
pedagogicznego oddziaływania na wychowanka. Dodatkowo stymulując
własną aktywność wychowywanej osoby, utrwalają w nim poprzez
samowychowanie właściwe cechy21.
W czasie wycieczek szkolnych realizowany jest szereg celów
wychowawczych, zorientowanych prospołecznie i humanistycznie oraz
samowychowanie ukierunkowane na samorealizację22. Podczas takich
wędrówek można wśród dzieci i młodzieży kształtować prawidłowe
postawy odnoszące się do przyrody, takie jak: opiekuńczość w stosunku
do dzieł natury, odpowiedzialność za środowisko naturalne, krótko
mówiąc zachowania proekologiczne. Zadaniem nauczyciela jest
uzmysłowić uczniom, jak dalece bezprawne jest przedkładanie korzyści
ekonomicznych ponad wartości świata natury23. Dzięki wycieczkom,
20 M. Bereźnicka, Wartości kształcenia we współczesnej szkole, Kraków 2010 r., s. 164.
21 J. Merski, Turystyka kwalifikowana, Warszawa 2002 r., s. 1-2.
22 L. Turos, Pedagogika turystyki. Warszawa 1999, s. 269.
23 Społeczne towarzystwo oświatowe nr 4 177, Edukacja i dialog. Warszawa 2006 r.
190
również postawy prospołeczne ulegają „modelowaniu” - rozwija się
wrażliwość emocjonalna, uczuciowy stosunek do wszelkich zjawisk życia
społecznego oraz altruizm. Ponadto kształtują się postawy prokulturowe,
takie jak zainteresowanie kulturą regionu czy też umiłowanie piękna.
Wycieczka umożliwia również regenerację sił, aktywny wypoczynek,
odprężenie psychiczne. Przyczynia się także do rozwoju pewnych
własności umysłu, takich jak: krytycyzm i samodzielność myślenia,
otwartość umysłu i uczciwość intelektualną. Nie mniej ważną jej rolą jest
podnoszenie sprawności fizycznej młodzieży oraz propagowanie
zdrowego stylu życia.
Wycieczki szkolne są specyficzną formą lekcji w terenie - jednostkami
wprowadzającymi, rozszerzającymi lub utrwalającymi nabytą wiedzę.
Mogą być ilustracją poznawanego materiału, inspiracją lub punktem
wyjścia do dalszego rozwijania treści programu nauczania, samodzielnej
pracy i samokształcenia. Dzięki zasadzie poglądowości, wiązania teorii z
praktyką i wzbudzaniu emocjonalnego zaangażowania, wycieczki
gwarantują skuteczność realizacji zakładanych celów kształcenia i
wychowania. Stanowią też przy okazji jedną z najbardziej łubianych
przez młodzież form pracy w szkole.
Udział w wycieczkach rozwija zainteresowania, przyczynia się do
weryfikacji teoretycznej wiedzy o świecie, a także do „sprawdzenia jej
prawidłowości, wiarygodności, nowoczesności, przydatności do
rozumienia rzeczywistości społecznej, kulturowej i cywilizacyjnej”24.
Szkolne wycieczki krajoznawcze mają nie tylko umożliwiać dzieciom i
młodzieży nawiązanie bezpośredniego kontaktu z przyrodą czy
artefaktami kulturowymi; służą również rozwijaniu uzdolnień i
zainteresowań, nasileniu kontaktów między uczniem i nauczycielem, a
także wzmożeniu interakcji uczeń-uczeń, co w rezultacie prowadzić ma
do uspołecznienia. W tym aspekcie, znaczenie wychowawcze wycieczek
sprowadza się głównie do tworzenia warunków integracji zespołu
klasowego, umożliwienia poznania się jego członków i wytworzenia
poprawnej relacji między nimi. Potwierdzeniem tej opinii są również
wnioski z badań M. Bereźnickiej, w których autorka podkreśla, że:
„Powinno się zwiększyć liczbę zajęć pozalekcyjnych oraz wyjść poza
teren szkolny i wycieczek (...), co będzie sprzyjać zarówno rozwijaniu
zainteresowań uczniów, jak i integracji i budowaniu więzi
24 L. Turos, Pedagogika... op. cit., s. 265.
191
międzyludzkich"25. Wycieczki są też istotnym elementem wychowania
obywatelskiego i patriotycznego - unaoczniają związki jednostki ze
społeczeństwem i jego historią, przekonują o potrzebie aktywnego
włączania się do prac na rzecz ochrony środowiska, uczą ciekawości
świata i przyrody. W niezwykle interesujący sposób o fuzji patriotyzmu i
pasji poznawczej młodzieży pisał ks. W. Gadowski: „(...) uczył
ostrożności, a równocześnie szacunku dla gór i umiłowania ich piękna uczył studentów i uczniów, z którymi najbardziej lubił wędrować.
Wycieczki z nimi uważał za najpiękniejszą przygodę. Pozwalały one
zetknąć się młodym ludziom z surowością i pięknem przyrody poznawać i ukochać kraj ojczysty - co w warunkach zaborów uważał za
obowiązek patriotyczny wobec zniewolonej Ojczyzny”26.
Aby owocnie zrealizować założenia turystyczno-krajoznawcze
wycieczek szkolnych, należy uwzględnić podczas planowania i
organizacji wycieczki jej charakter, treść i metodykę. Wielkie znaczenie
ma wybór odpowiedniej trasy, związanej z zainteresowaniami
uczestników wycieczki i odpowiadającej ich możliwościom psycho­
fizycznym. Zdaniem T. W. Gierata „chodzi o to, aby przygotowywać
wycieczki tak, żeby wszyscy uczestnicy byli zaangażowani, żeby były
ciekawe, przynosiły dużo emocji, by młody człowiek nie mógł się wręcz
doczekać na kolejny raz”27. Podczas planowania wycieczki, należy
kierować się jej trzema podstawowymi celami: wychowawczym,
poznawczym oraz wypoczynkowym.
Tylko od umiejętnego przygotowania i właściwego przeprowadzenia
wycieczki zależeć będzie czy dane cele zostaną osiągnięte. Warto w ten
proces wdrożyć uczniów, gdyż istnieje ścisła zależność pomiędzy ich
osobistym zaangażowaniem a końcowym efektem wycieczki. Mając na
uwadze korzyści płynące ze wspólnego ustalania programu wycieczki, K.
Schaefer proponuje w tym celu stworzyć niezwykle obrazową mapę
myśli28. Warto zaznaczyć, że im bardziej organizacja wycieczki, jej trasa,
program oraz wymagania i oczekiwania będą przez uczniów
akceptowane, tym większy będzie pożytek płynący z udziału w niej.
25 M. Bereżnicka, Wartości kształcenia... op. cit., s. 203.
26 T. W. Gierat, Twórca podniebnej ścieżki, Tuchów 2011 r., s. 26.
27 T. W. Gierat, Czas wolny studentów, [w:] Czas wolny młodzieży szkolnej, (red.) M. Banach, T. W.
Gierat, MTM Levoca 2010 r., s. 211.
28 K. Scheafer, Jak przeżyć szkolę, Gdańsk 2005 r., s. 145,151.
192
Oprócz tego bardziej znacząco wpłynie też na kształtowanie się
dociekliwości poznawczej.
Działalność turystyczno-krajoznawcza jest nieodłączną częścią pracy
szkoły. Została ona bardzo wyraźnie określona w Zarządzeniu
Ministerstwa Oświaty i Wychowania z dnia 12 maja 1983 r. - w sprawie
szkolnego ruchu krajoznawczo-turystycznego. W myśl tego zarządzenia,
każda szkoła na wszystkich etapach nauczania zobowiązana została do
rozwijania turystyki i krajoznawstwa wśród dzieci i młodzieży. Poznanie
walorów turystyczno-krajoznawczych, zabytków, zwyczajów i tradycji
należy uznać za jeden z najważniejszych celów w pracy dydaktycznowychowawczej szkoły. Podstawą formalną tej działalności są wycieczki
szkolne, które stwarzają m.in. możliwość stymulowania rozwoju
psychicznego uczniów, a ponadto stanowią urozmaicenie od monotonii
codziennych zajęć szkolnych i domowych, są okazją do poznania nowych
miejsc i ludzi oraz sprzyjają nawiązaniu bliższych kontaktów z kolegami i
nauczycielami. Nie wolno jednak tracić z oczu zasadniczego celu
wycieczek szkolnych - powinny być one uzupełnieniem, rozszerzeniem
lub podsumowaniem wiedzy, nabywanej podczas toku nauki. Mają być
ilustracją poznawanego materiału, inspiracją lub punktem wyjścia do
dalszego rozwijania treści programu nauczania, samodzielnej pracy oraz
samokształcenia dzieci i młodzieży.
W obecnych czasach bardzo ważny jest rozwój zainteresowań
uczniów. Człowiek jest nierozerwalnie powiązany ze światem przyrody,
powinien więc o niej wiedzieć jak najwięcej. Należy dzieciom już od
najmłodszych lat stworzyć warunki, w których mogłyby wyrastać
w klimacie szacunku dla piękna i wartości przyrody. Powinny ją
poznawać, zgłębiać jej dzieje i z wiekiem starać się zrozumieć prawa nią
rządzące. Rozwijanie zainteresowań przyrodą u uczniów i stwarzanie
możliwości poznania jej piękna jest sprawą bardzo istotną. Uczy, bowiem,
dostrzegania różnorodnych zależności mających miejsce w otaczającym
nas środowisku, przyzwyczaja do dostrzegania i analizowania wpływu
działalności człowieka na otoczenie. Bardzo ważny jest też fakt, że
obcowanie z przyrodą sprzyja właściwemu, harmonijnemu rozwojowi
dzieci i młodzieży. Wycieczki szkolne są doskonałą okazją do poznania
otaczającej rzeczywistości, umożliwiając jej bezpośrednią obserwację i
dostarczając materiał spostrzeżeniowy. Dodatkowo wywierają ogromny
wpływ na rozwój myślenia, rozbudzają poczucie estetyki, oddziałują na
sferę emocjonalną. W odniesieniu do programu nauczania, wycieczki
193
szkolne ułatwiają jego realizację gdyż posiadają niezastąpione wręcz
walory kształcące, poznawcze i wychowawcze.
Reasumując powyższe rozważania z całą pewnością można stwierdzić,
że wycieczka jest jedną z ważniejszych form pracy dydaktycznowychowawczej, spełniającą ogromną rolę w procesie nauczania-uczenia
się. Jest to forma atrakcyjna, przystępna i wielce poglądowa. Za sprawą
wycieczek następuje uruchomienie różnych rodzajów aktywności
uczniów, umożliwiające im, tak cenny, wielostronny rozwój. Warto więc
zapamiętać, że „istnieje takie powiedzenie, że lepiej raz coś zobaczyć, niż
dziesięć razy o tym przeczytać”29.
Bibliografía
Bereźnicka M., Wartości kształcenia we współczesnej szkołę, Kraków 2010 r.,
Bielski J., Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego, Kraków 2005 r.,
Denek K., Krajoznawstwo i turystyka w wychowaniu dzieci i młodzieży szkolnej,
Warszawa 1989 r„
Drogosz M., Krajoznawstwo i turystyka w szkołach i placówkach oświatowych.
Poradnik dla dyrektorów i kadry pedagogicznej. Warszawa 2009 r.,
Gierat T. W., Twórca podniebnej ścieżki, Tuchów 2011 r.,
Gierat T. W., Czas wolny studentów, [w:] Czas wolny młodzieży szkolnej, (red.)
M. Banach, T. W. Gierat, MTM Levoca 2010 r.,
Gołębicki G. (red), Kompendium wiedzy o turystyce, Warszawa 2002 r.,
Kowalczyk A., Geografia turyzmu, Warszawa 2001 r.,
Kruczek Z, Kurek A. Nowacki M .,Krajoznawstwo. Zarys teorii i
metodyki, Kraków 2003 r„
Łobożewicz T. (red.), Krajoznawstwo i turystyka w szkole. Warszawa 1985 r.,
Merski J„ Turystyka kwalifikowana, Warszawa 2002 r„
Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984 r.,
Panasiuk A., Ekonomika turystyki, Warszawa 2006 r.,
Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków 1997 r„
Scheafer K., Jak przeżyć szkołę, Gdańsk 2005 r.,
Stawiński W.(red.), Dydaktyka biologii i ochrony środowiska, Warszawa 2002 r.,
Turos L., Pedagogika turystyki, Warszawa 1999 r.,
Społeczne towarzystwo oświatowe nr 4 177, Edukacja i dialog. Warszawa 2006 r.
29 J. Bielski, Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego, Kraków, 2005 r., s. 316
194