tutaj - WordPress.com

Wyrok ETPC w sprawie rodzin katyńskich...
105
Wyrok ETPC w sprawie rodzin katyńskich
– wątpliwości na tle dotychczasowego
orzecznictwa Trybunału
Jakub Czepek
Uniwersytet Warmińsko Mazurski w Olsztynie
1. Wprowadzenie
16 kwietnia 2012 roku Izba Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC)
wydała wyrok w sprawie Janowie i inni przeciwko Rosji1, dotyczącej skargi rodzin
katyńskich.
Sprawa samej zbrodni katyńskiej z 1940 r. rodzi wielkie cierpienie, zwłaszcza
wobec wieloletniego zatajania jej przez stronę rosyjską, braku możliwości mówienia o samej zbrodni oraz braku udostępniania dokumentów czy informacji rodzinom ofiar, nawet po upadku ZSRR. Wiele emocji budziła także sama skarga rodzin
katyńskich do ETPC. Wreszcie, wiele kontrowersji, pytań i niejasności rodzi wyrok Izby z 16.04.2012, zwłaszcza w odniesieniu do dotychczasowego orzecznictwa
Trybunału w kontekście artykułu 2 i 3 Konwencji, a więc w zakresie prawa do życia
oraz zakazu tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania, bądź karania.
Oczywiście, pomimo wielu wątpliwości związanych zwłaszcza z interpretacją
artykułów 2 i 3 Konwencji, warto docenić pozytywne aspekty wyroku w sprawie
Janowiec przeciwko Rosji.
Przede wszystkim, we wspomnianym wyroku Trybunał podkreślił jasno, że
zaprzeczanie zbrodniom przeciwko ludzkości, takim jak holokaust jest sprzeczne z fundamentalnymi wartościami Konwencji oraz demokracji, takimi jak wolność i pokój2. Tym samym jest uzasadnianie stanowisk mających na celu uspra1 Wyrok ETPC w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji z 16.04.2012, nr skargi 55508/07;
29520/09.
2 Wyrok ETPC w sprawie Lehideux i Isorni przeciwko Francji z 29.09.1998, nr skargi
24662/94, § 53.
106
Jakub Czepek
wiedliwianie zbrodni wojennych, takich jak tortury, czy zbiorowe egzekucje3.
Potwierdzając, że krewni skarżących byli przetrzymywani w obozach sowieckich,
a jednocześnie deklarując, że ich późniejszy los pozostaje niewyjaśniony, sądy rosyjskie zaprzeczały prawdziwości zbiorowych egzekucji przeprowadzonej w lesie
katyńskim oraz innych miejscach masowych mordów. Trybunał uznał również, że
takie podejście, wybrane przez władze rosyjskie, jest sprzeczne z podstawowymi
wartościami Konwencji oraz że dodatkowo zwiększyło ono cierpienie skarżących.4
Powyższe stanowisko Trybunału zasługuje na szczególną uwagę. Jest bowiem,
realnym potępieniem i – co ważne – potwierdzeniem faktu zbrodni katyńskiej.
Istotne w nim jest również podkreślenie wagi tej zbrodni poprzez porównanie jej
do zbrodni holokaustu, jakie zastosował Trybunał. Wspomniany fragment orzeczenia w sposób jasny piętnuje również podejście sądów rosyjskich oraz władz
rosyjskich, które pomimo rozpadu ZSRR, w dalszym ciągu unikają wyjaśnienia tej
sprawy i podejmują starania mające na celu zaprzeczenie zbrodni katyńskiej, choćby poprzez zmianę statusu polaków będących na listach jenieckich z „zabitych” na
„zaginionych”.
ETPC we wspomnianym fragmencie wyroku podkreślił również wagę cierpienia samych skarżących, którzy właściwie przez całe swoje życie nie mieli możliwości uzyskania jakiejkolwiek informacji o losie swoich najbliższych. Tym bardziej w
okresie PRL, gdy nie mogli nawet wspominać o zbrodni katyńskiej. Ponadto, takie
podkreślenie rangi zbrodni katyńskiej poprzez umieszczenie jej obok holokaustu
ma fundamentalne znaczenie i to nie tylko dla rodzin katyńskich, ale także dla
polskiego interesu publicznego. I jako takie, należy je uznać za pozytywny aspekt
wyroku w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji.
Ponadto, ważnym, pozytywnym aspektem omawianego wyroku jest stwierdzenie przez Trybunał naruszenia obowiązku państwa z art. 38 EKPC5. Formułuje
on obowiązek współpracy Państwa-Strony z Trybunałem. Oznacza to konieczność
współdziałania, a więc „udzielenia wszelkich niezbędnych ułatwień” celem skutecznego przeprowadzenia dochodzenia. Obowiązek ten odnosi się nie tylko do
przeprowadzenia czynności dowodowych na terytorium państwa, ale również do
wszystkich form ustalania faktów i zbierania dowodów, prowadzonych przez sam
Trybunał.6
3 Wyrok
§ 35.
ETPC w sprawie Orban i inni przeciwko Francji z 15.01.2009, nr skargi 20985/05,
4 Janowiec i inni przeciwko Rosji, § 165.
5 Artykuł 38 EKPC stanowi: Trybunał rozpatruje
sprawę z udziałem przedstawicieli stron i,
jeśli zachodzi potrzeba, podejmuje dochodzenie, a zainteresowane Wysokie Układające się Strony
udzielą dla jego skutecznego przeprowadzenia wszelkich niezbędnych ułatwień.
6 L.Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom II.
Komentarz do artykułów 19–59 oraz Protokołów dodatkowych, Warszawa 2011, s. 210.
Wyrok ETPC w sprawie rodzin katyńskich...
107
Ważnym elementem obowiązku z art. 38 EKPC jest obowiązek współpracy z
Trybunałem7. Dotyczy to obu stron postępowania. Niezwykle ważnym aspektem
tego obowiązku jest konieczność złożenia Trybunałowi dowodów dotyczących
danej sprawy. Obejmuje to dokumenty dotyczące sprawy, komentarze do sprawy
(które zawierają również odpowiedzi na stawiane stronom przez ETPC pytania),
zidentyfikowanie i zapewnienie stawiennictwa świadków, którzy mogą posiadać
istotne dla sprawy informacje.8
W sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji naruszenie obowiązku współpracy
z Trybunałem przez stronę rosyjską dotyczyło właśnie dostarczenia kluczowych
dla sprawy dokumentów. Rosja odmówiła dostarczenia Trybunałowi decyzji z dn.
15.09.2004, na mocy której śledztwo w sprawie masakry katyńskiej zostało przerwane9.
Trybunał w odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 38 przywołał swoje wcześniejsze orzecznictwo i podkreślił, że dla skutecznego funkcjonowania systemu
skarg indywidualnych, przewidzianych w art. 34 EKPC jest sprawą najwyższej
wagi, aby państwa udzieliły wszystkich niezbędnych ułatwień żeby umożliwić właściwe i skuteczne zbadanie skarg10. Brak przedstawienia takich informacji, które
znajdują się w posiadaniu przez stronę rządową, bez satysfakcjonującego wyjaśnienia może skutkować uznaniem za słuszne wnioskowań skarżącego, ale może
również skutkować stwierdzeniem naruszenia przez państwo jego obowiązku wynikającego z art. 38.11
ETPC przypomniał też, że rząd naruszył wymogi art. 38 w sprawach, w których
nie przedstawił żadnego wyjaśnienia dla odmowy przedłożenia wymaganych dokumentów12 albo przedstawił niepełną lub zniekształconą kopię, odmawiając przy
tym przedstawienia oryginalnego dokumentu do wglądu Trybunałowi13. Ponadto
w sytuacjach, kiedy rząd wskazywał na poufność lub względy bezpieczeństwa jako
powód braku przedstawienia wymaganych materiałów, Trybunał podejmował
niezależną weryfikację, mającą na celu sprawdzenie czy rzeczywiście wystąpiły
rozsądne i solidne podstawy dla traktowania kwestionowanych dokumentów jako
tajne lub poufne.14
7 Obowiązek współpracy stron z Trybunałem został przewidziany również w Regulaminie
ETPC zob. Regulamin Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 1.05.2012, zasada 44A.
8 L.Garlicki (red.), op.cit., s. 215.
9 Zob. Janowiec i inni przeciwko Rosji, § 91 i nn.
10 Zob. Wyrok ETPC w sprawie Tanrikulu przeciwko Turcji z 8.07.1999, nr skargi 23763/94, § 70.
11 Janowiec i inni przeciwko Rosji, § 99.
12 Zob. np. wyrok ETPC w sprawie Bekirski przeciwko Bułgarii z 2.09.2010, nr skargi
71420/01, § 115.
13 Zob. wyrok ETPC w sprawie Trubnikov przeciwko Rosji z 5.07.2005, nr skargi 49790/99,
§ 50–57.
14 Janowiec i inni przeciwko Rosji, § 101–102.
108
Jakub Czepek
W odniesieniu do samej sprawy Janowiec i inni przeciwko Rosji, ETPC podkreślił, że strona rosyjska odmówiła przekazania decyzji z dn. 15.09.2004, na mocy
której śledztwo w sprawie masakry katyńskiej zostało przerwane. Rząd rosyjski
jako przyczynę powołał się na klauzulę tajności na poziomie krajowym.15 W odniesieniu do argumentu strony rosyjskiej co do rzekomej nieistotnej roli tego dokumentu dla postępowania, Trybunał podkreślił też, że posiada on absolutną kompetencję do określenia jakie dowody są niezbędne dla zbadania danej sprawy.16
Trybunał nie dał się również przekonać argumentem, że publiczne i przejrzyste śledztwo dotyczące zbrodni poprzedniego totalitarnego reżimu mogłoby zagrażać interesom bezpieczeństwa narodowego obecnej demokratycznej Federacji
Rosyjskiej, szczególnie że odpowiedzialność władz sowieckich za tę zbrodnię został już potwierdzona na najwyższym szczeblu politycznym. Ponadto, wydaje się
że decyzja o utajnieniu tego dokumentu może być rozbieżna z wymogami prawa
rosyjskiego, w tym sekcją 7 Ustawy o tajemnicach państwowych, która wyraźnie
wyklucza możliwość utajnienia jakiejkolwiek informacji o naruszeniu praw człowieka przez urzędników państwowych.17
Jak widać stwierdzenie przez Trybunał naruszenia art. 38 przez Rosję było w
pełni uzasadnione. Samo naruszenie art. 38 w sprawie Janowiec i inni przeciwko
Rosji nie budzi większych wątpliwości w kontekście dotychczasowego orzecznictwa Trybunału. Pewne wątpliwości pojawiają się natomiast w kontekście zarzutu
naruszenia art. 2 EKPC.
2. Zarzut naruszenia art. 2 EKPC w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji
Artykuł 2 Konwencji chroni prawo każdej osoby do życia18. Jest to prawo szczególne, zarówno w systemie EKPC, jak i w innych dokumentach międzynarodowej
ochrony praw człowieka. Należy również podkreślić, że jest to prawo niederogowane. Wskazuje na to także art. 15 Konwencji. Prawo do życia usytuowane jest w
15 Ibidem, § 103.
16 Ibidem, § 104.
17 Ibidem, § 109.
18 Artykuł 2 Konwencji stanowi:
1. Prawo każdej osoby do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie
pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądu, skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.
2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w
wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:
a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki
osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem,
c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania.
Wyrok ETPC w sprawie rodzin katyńskich...
109
szczególnej pozycji wobec pozostałych praw i wolności jednostki. Jest ono bowiem
gwarancją i warunkiem korzystania z pozostałych praw i wolności. Ze względu
na swój fundamentalny charakter wobec innych praw jednostki, prawo do życia
zawsze otwiera też katalog praw chronionych.19
Szczególna znaczenie prawa do życia wymaga też zapewnienia temu prawu
szczególnej ochrony. Stąd niezwykle szerokie rozbudowanie w sferze art. 2 zobowiązań pozytywnych Państw–Stron. Warto wspomnieć, że to właśnie w sferze prawa do życia, Trybunał poszedł najdalej w zakresie tworzenia zobowiązań
pozytywnych. Gwarantując ochronę prawu do życia, Trybunał niejako podzielił
zobowiązania pozytywne spoczywające na Państwu–Stronie w zakresie ochrony
tego prawa. I tak, ETPC wyróżnia w sferze art. 2 obowiązki o charakterze materialnym20 i te o charakterze proceduralnym21.
W sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji Trybunał koncentrował się na zarzucie naruszenia prawa z art. 2 EKPC właśnie w jego aspekcie proceduralnym. Jako,
że sama zbrodnia katyńska miała miejsce w 1940 roku, a więc 10 lat przed powstaniem samej Konwencji i – co za tym idzie – przed powstaniem samego Trybunału,
zarzut naruszenia Konwencji w odniesieniu do samej zbrodni katyńskiej nie mógłby spełnić przesłanki ratione temporis skargi.
Prawo do życia, sformułowane w art. 2 chroni także aspekt proceduralny prawa
do życia, ze względu na ogromne znaczenie tego prawa. Aspekt proceduralny art.
2 nakłada na państwa, między innymi, obowiązek przeprowadzenia adekwatnego i
skutecznego oficjalnego śledztwa, które doprowadzi do wskazania winnych pozbawienia życia i pociągnięcia ich do odpowiedzialności. Formułując ten obowiązek
ETPC podkreślił, że art. 2 musi zapewnić niezależne i bezstronne oficjalne śledztwo, które zapewni określone minimalne standardy efektywności. Prowadzące
je uprawnione władze muszą działać z niezwykłą dokładnością i szybkością.
Ponadto, podejmując śledztwo z własnej inicjatywy, muszą ustalić okoliczności,
w jakich zdarzenie miało miejsce oraz ustalić wady wynikające z funkcjonowania
systemu prawnego, a także zidentyfikować władze lub funkcjonariuszy państwa z
nimi związanych.22
Trybunał wielokrotnie potwierdzał, że art. 2 zajmuje w Konwencji główne
miejsce i w połączeniu z art. 3 stanowi jedną z fundamentalnych wartości społe19 Zob. J.Czepek, State’s Positive Obligations Under Article 2 of the ECHR. Part 1 – Material
Obligations, [w:] J.Czepek (ed.) Selected Problems of the European Protection of Human Rights,
Olsztyn 2011, s. 11
20 Ibidem, s. 7–37.
21 J.Czepek, State’s Positive Obligations Under Article 2 of the ECHR. Part 2 – Procedural Obligations, [w:] S. Ożóg (ed.), Modern Challenges of Human Rights Protection. Selected Problems,
Olsztyn 2011, s. 7–31.
22 Np. wyrok ETPC w sprawie Kats i inni przeciwko Ukrainie z 18.12.2008, nr skargi
29971/04, § 116.
110
Jakub Czepek
czeństw demokratycznych tworzących Radę Europy.23 W związku z powyższym,
każdy przypadek pozbawienia czy utraty życia wymaga dokładnego wyjaśnienia.
Obowiązek przedstawienia takiego wyjaśnienia w efekcie przeprowadzenia skutecznego śledztwa spoczywa na Państwu–Stronie.
Obowiązek ten spoczywa na Państwach–Stronach od momentu ratyfikacji
EKPC przez państwo. W przypadku Rosji ta data to 5.05.1998r. Istotne dla sprawy rodzin katyńskich jest to, że oficjalnie śledztwo w Rosji już wówczas trwało.
Trybunał nie może badać ewentualnego naruszenia EKPC sprzed daty przystąpienia przez państwo do EKPC.24 Naturalnie wszystkie okoliczności poprzedzające
powinny być wzięte przez Trybunał pod uwagę. ETPC nie badał jednak naruszenia
Konwencji z tytułu samej zbrodni katyńskiej z 1940 roku.
Trybunał skoncentrował się na zbadaniu ewentualnego naruszenia w sferze
proceduralnej prawa do życia. Jak podkreślił ETPC, choćby w sprawie Šilih przeciwko Słowenii25 obowiązek proceduralny przeprowadzenia skutecznego śledztwa
ewoluował do postaci odrębnego i autonomicznego obowiązku mogącego wiązać
państwa, nawet w sytuacji gdy śmierć nastąpiła przed datą przystąpienia państwa
do Konwencji.26
Aby ETPC mógł zbadać istnienie naruszenia proceduralnego, kiedy śmierć nastąpiła przed tą datą, należy spełnić określone wymogi:
• tylko naruszenia (lub zaniechania) proceduralne następujące po tej dacie
mogą podlegać jurysdykcji temporalnej Trybunału;
• musi istnieć prawdziwe powiązanie pomiędzy śmiercią a wejściem w życie
Konwencji w odniesieniu do danego państwa.
• znacząca proporcja kroków proceduralnych powinna zostać podjęta po tej
dacie.
Trybunał podkreślił też, że w określonych okolicznościach takie powiązanie
(pomiędzy śmiercią a wejściem w życie Konwencji – przyp. J.C.) może wynikać
z konieczności zapewnienia, że gwarancje i wartości leżące u podstaw Konwencji
będą przestrzegane w sposób rzeczywisty i skuteczny.27
W sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji Trybunał stwierdził, że w przypadku
zbrodni katyńskiej nie została spełniona ostatnia przesłanka, a więc zdecydowana
większość kroków proceduralnych została przyjęta przed datą przystąpienia Rosji
do EKPC. Co za tym Trybunał stwierdził, że nie jest właściwy do rozpatrzenia
skargi28. ETPC wskazywał, że w przypadku pozostałych skarg dotyczących naru23 Np. wyrok ETPC w sprawie Ertak przeciwko Turcji z 9.05.2000, nr skargi 20764/92, § 134.
24 Zob. Wyrok ETPC w sprawie Blečić przeciwko Chorwacji z 8.03.2006, nr skargi 59532/00,
§ 70.
25 Wyrok ETPC w sprawie Šilih przeciwko Słowenii z 9.04.2009, nr skargi 71463/01.
26 Ibidem, § 159–160.
27 Janowiec i inni przeciwko Rosji, § 132.
28 Ibidem, § 138 i nn.
Wyrok ETPC w sprawie rodzin katyńskich...
111
szenia proceduralnego aspektu art. 2, kiedy śmierć miała miejsce przed przystąpieniem do Konwencji, różnica była kilkuletnia. W tym zakresie Trybunał wskazywał
na sprawy przeciwko Rumunii, dotyczące zdarzeń z grudnia 198929.
Stanowisko Trybunału w odniesieniu do zarzutów naruszenia art. 2 w aspekcie proceduralnym rodzi jednak wątpliwości. Podzielają je sędziowie Spielamnn,
Villiger i Nussberger, którzy wystosowali w tym zakresie opinię odrębną. Przede
wszystkim, trudno zgodzić się z niecodzienną interpretacją § 163 wyroku Šilih przeciwko Słowenii. W tym wyroku odniósł się do „prawdziwego powiązania” (genuine
connection) pomiędzy śmiercią a wejściem w życie Konwencji wobec państwa. W
ich opinii należy interpretować odniesienie do „leżących u podstaw Konwencji
wartości” w taki sposób, że kluczowe zdarzenie jest cięższe gatunkowo niż zwyczajne naruszenia i stanowi negację samych podstaw u których leży Konwencja,
takich jak zbrodnia wojenna czy zbrodnia przeciwko ludzkości. Zbrodnia katyńska zdecydowanie stanowi zdarzenie cięższe gatunkowo, co wskazuje na spełnienie drugiej przesłanki. Ponadto, mając na uwadze ciężar zbrodni katyńskiej, branej
pod uwagę łącznie z podejściem strony rosyjskiej zaprezentowanej już po wejściu
w życie Konwencji wobec Rosji nakazuje zastosowanie klauzuli dotyczącej szczególnych okoliczności, wyrażonej w § 163 wyroku Šilih.30
Na uwagę zasługuje też ciężar gatunkowy zbrodni katyńskiej oraz jej kwalifikacja z prawnego punktu widzenia. Oprócz faktu, że jest to zbrodnia wojenna, która
nie podlega przedawnieniom na mocy zarówno prawa rosyjskiego, jak i Konwencji
o Niestosowaniu Ograniczeń Ustawowych do Zbrodni Wojennych oraz Zbrodni
Przeciwko Ludzkości31. Według trojga sędziów, którzy wystosowali wspomnianą
opinię odrębną, istnienie zdarzenia sprzecznego z leżącymi u podstaw Konwencji
wartościami, będącego zbrodnią wojenną niepodlegającą ograniczeniom ustawowym, jest – tak długo jak śledztwo jest ciągle możliwe – wystarczające do objęcia
jurysdykcją Trybunału śledztwa dotyczącego tego zdarzenia. W szczególności, dotyczy to sytuacji, gdy część śledztwa została przeprowadzona w okresie po ratyfikacji EKPC.32
Kolejnym argumentem przemawiającym za koniecznością uznania jurysdykcji
temporalnej w odniesieniu do wspomnianych kryteriów z wyroku Šilih jest kwestia odpowiedzi na pytanie: czy znacząca proporcja kroków proceduralnych została podjęta po dacie ratyfikacji? A więc, czy rzeczywiście nic ważnego nie wydarzyła
29 Zob.
wyrok ETPC w sprawie Association 21.12.1989 przeciwko Rumunii z 24.05.2011, nr
skargi 33810/07, § 117; wyrok ETPC w sprawie Şandru i inni przeciwko Rumunii z 8.12.2009,
nr skargi 22465/03, § 58; wyrok ETPC w sprawie Agache i inni przeciwko Rumunii z 20.10.2009,
nr skargi 2712/02, § 71.
30 Zob. częściowo odrębna opinia sędziów Spielamnn’a, Villiger’a i Nussberger, § 3–4.
31 Konwencja ONZ o Niestosowaniu Ograniczeń Ustawowych do Zbrodni Wojennych oraz
Zbrodni Przeciwko Ludzkości z 26.11.1968.
32 Zob. częściowo odrębna opinia sędziów Spielamnn’a, Villiger’a i Nussberger, § 6–7.
112
Jakub Czepek
się w przedmiocie śledztwa katyńskiego po roku 1998? W roku 2004, a więc po
ratyfikacji przez Rosję EKPC, utajniono 36 akt sprawy katyńskiej. Śledztwo, które
spełniało wymogi transparentności zostało zakończone jako tajne. Były to dokumenty które, jak wspomniano w punkcie 1 niniejszej pracy, nie zostały przekazane
Trybunałowi. Skoro więc śledztwo nic nowego nie wnosiło, to dlaczego zostało
utajnione? A jeżeli pojawiły się nowe okoliczności, to mogłoby sugerować, że znacząca proporcja kroków proceduralnych została podjęta po dacie ratyfikacji.33
Ponadto sądy rosyjskie uznawały, że bliscy skarżących mieli status „zaginionych” po umieszczeniu ich w sowieckich obozach. W cytowanej opinii odrębnej
takie odwrócenie sprawy przez władze, wzięte pod uwagę z łącznie z ich podejściem do tej kwestii rodzi problem i stanowi kolejną proceduralną podstawę do
tego, by uznać art. 2 Konwencji za mający zastosowanie w tej sprawie.34
3. Zarzut naruszenia art. 3 EKPC w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji
Artykuł 3 Konwencji Zakazuje tortur, nieludzkiego, lub poniżającego traktowania, bądź karania. Jest to jedno z najbardziej fundamentalnych praw zagwarantowanych w Konwencji. Podobnie jak prawo do życia ma ono charakter niederogowany na podstawie art. 15 EKPC. Trybunał wielokrotnie podkreślał też,
że w połączeniu z art. 2 stanowi jedną z fundamentalnych wartości społeczeństw
demokratycznych tworzących Radę Europy35.
Prawo do wolności od tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub
karania, podobnie jak prawo do życia, przewiduje zarówno ochronę w aspekcie
materialnym, jak i proceduralnym, związanym z szeroko rozbudowanym wachlarzem zobowiązań pozytywnych Państw–Stron.
Oprócz tego art. 3 chroni nie tylko przed torturami w znaczeniu czysto fizycznym, ale także przed cierpieniem w znaczeniu i wymiarze psychicznym. W tym
zakresie dość szeroko rozwinęło się orzecznictwo Trybunału.
W sprawach dotyczących wymuszonych zaginięć Trybunał wielokrotnie
stwierdzał naruszenie art. 3 w odniesieniu do osób, które zaginęły (najczęściej ich
zaginięcie poprzedzało pojmanie przez funkcjonariuszy) i ich dalszy los pozostawał nieznanym. Dotyczy to szeregu spraw tureckich oraz czeczeńskich, w których
stroną pozwaną była Rosja.
Pierwszą tego rodzaju sprawą była sprawa Kurt przeciwko Turcji W tej sprawie Trybunał stwierdził, że matka zaginionego była ofiarą naruszenia art. 3, była
też ofiarą samozadowolenia władz w obliczu jej udręki i cierpienia36. W tej samej
33 Ibidem, § 8.
34 Ibidem, § 9.
35 Ertak przeciwko Turcji, § 134.
36 Wyrok ETPC w sprawie Kurt
przeciwko Turcji z 25.05.1998, nr skargi 24276/94, § 130–
Wyrok ETPC w sprawie rodzin katyńskich...
113
sprawie ETPC wskazał, że w sprawach tego rodzaju będzie badał indywidualnie,
czy doszło do naruszenia wobec osób najbliższych z powodu braku informacji w
kontekście okoliczności każdej ze spraw. To, czy członek rodziny może uważać
się za ofiarę traktowania sprzecznego z art. 3, zależy od wystąpienia szczególnych
czynników (special factors), które nadają cierpieniu skarżącego wymiar i charakter
odmienny od emocjonalnej rozpaczy związanej z ciężkim naruszeniem praw człowieka wobec jego krewnego. Istotnymi elementami są bliskość więzów rodzinnych
(w tym kontekście szczególną wagę Trybunał nadaje więzi rodzica z dzieckiem),
szczególne okoliczności relacji, zakres, w jakim członek rodziny był świadkiem
zdarzeń związanych z zaginięciem, zaangażowanie członka rodziny w próby uzyskania informacji o osobie zaginionej oraz sposób, w jaki władze odpowiedziały na
te starania (dotyczy to głównie reakcji władz)37. Istotny jest także czas, jaki upłynął
od zaginięcia i szczególnie brutalne potraktowanie zwłok ofiary.
W sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji w odniesieniu do zarzutu naruszenia
art. 3 w odniesieniu do skarżących (jako najbliższych ofiarom zbrodni katyńskiej),
Trybunał zastosował dość niecodzienne i niespotykane dotychczas w orzecznictwie ETPC rozwiązanie. Mianowicie podzielił skarżących na tych którzy poznali swoich ojców zanim ci zostali umieszczeni w sowieckich obozach, oraz tych,
którzy urodzili się już po ich uwięzieniu i tym samym nie mieli możliwości ich
poznania i rozwinięcia więzów rodzinnych.
Naturalnie, Trybunał wziął pod uwagę brak skutecznego śledztwa, utajnienie dokumentów oraz całościowe podejście władz rosyjskich w sprawie śmierci
najbliższych skarżących.38 ETPC wziął też pod uwagę fakt, że skarżący cierpieli
z tego tytułu przez wiele lat, zwłaszcza w powojennym okresie komunizmu, kiedy to czynniki polityczne uniemożliwiały im uzyskanie jakiejkolwiek informacji
o najbliższych. Nie mieli oni nawet możliwości mówienia o swych najbliższych.
Iskierka nadziei pojawiła się dopiero w roku 1990, lecz została ona szybko zgaszona przez stosunek oficjalnego zaprzeczenia ze strony władz rosyjskich. Władze
rosyjskie nie udostępniły skarżącym żadnych informacji o okolicznościach śmierci
ich najbliższych ani nie podjęły żadnej próby zlokalizowania miejsc pochówku.39
Wprawdzie Trybunał stwierdził, że doszło we wspomnianym zakresie do naruszenia art. 3 w odniesieniu do skarżących, jednak tylko do tych, którzy poznali
134; wyrok ETPC w sprawie Cakici przeciwko Turcji z 08.07.1999, nr skargi 23657/94, § 98; zob.
także A.Szpak, Wymuszone zaginięcia. Wybrane zagadnienia, Toruń 2009, A.Szpak, Wymuszone
zaginięcia w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – sprawy „czeczeńskie”, [w:]
M.Balcerzak, T.Jasudowicz, J.Kapelańska-Pręgowska, Europejska Konwencja Praw Człowieka i
jej system kontrolny – perspektywa systemowa i orzecznicza, Toruń 2011, s. 231 i nn.
37 Wyrok ETPC w sprawie Luluyev i inni przeciwko Rosji z 9.10.2006, nr skargi 69480/01, §
111.
38 Zob. Janowiec i inni przeciwko Rosji, § 161.
39 Ibidem, § 164.
114
Jakub Czepek
swoich rodziców. Taki wyrok jest co najmniej zaskakujący. Jest to niespotykane
w orzecznictwie Trybunału rozwiązanie i przyjęcie takiego kryterium wydaje się
dyskusyjne. Skarżących, którzy nie poznali swoich ojców dotykało takie samo cierpienie i w ten sam sposób próbowali oni uzyskać jakiekolwiek informacje o losie
najbliższych. Ponadto, w powojennym okresie komunizmu cierpieli oni z powodu
bycia dziećmi ofiar zbrodni katyńskiej w ten sam sposób, jak ci ze skarżących,
którzy mieli możliwość poznania swoich bliskich. Poza tym pojawiają się pytania:
Czy rzeczywiście w procesie wychowywania się bez ojca znaczenie ma kryterium,
czy się go poznało, czy nie? Czy ta okoliczność ma znaczenie w obliczu cierpienia
związanego z niemożliwością uzyskania jakichkolwiek informacji na temat losów
najbliższych, czy ich miejsca pochówku?
4. Podsumowanie
Wyrok Trybunału w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji ma niezwykłe
znaczenie, zarówno dla samych skarżących, jak i dla konieczności jak najdokładniejszego wyjaśnienia sprawy zbrodni katyńskiej.
Oprócz pozytywnych aspektów wspomnianego wyroku, jakimi niewątpliwie
jest potwierdzenie rangi zbrodni katyńskiej czy stwierdzenie jawnego naruszenia
art. 38 EKPC przez stronę rosyjską, trzeba jednak dostrzegać również mankamenty tego wyroku.
Wątpliwości rodzi kryterium zastosowane przez Trybunał w odniesieniu do
zarzutu naruszenia art. 3. Trudno dzielić skarżących i stwierdzać naruszenie lub
jego brak ze względu na to, czy mieli oni możliwość poznania swoich ojców, czy
nie i czy rzeczywiście więzy rodzinne, które się wytworzyły miały tutaj znaczenie.
Pytania rodzi też brak rozpatrzenia przez izbę zarzutu naruszenia art. 2 w
jego aspekcie proceduralnym. Mając na uwadze przytoczone wcześniej argumenty sędziów Spielamnn’a, Villiger’a i Nussberger oraz wcześniejsze orzecznictwo
Trybunału, wydaje się, że Trybunał mógłby (a według opinii odrębnej – powinien)
uznać swoją właściwość temporalną i stwierdzić naruszenie art. 2 w jego aspekcie
proceduralnym.
Zgodnie z zapowiedziami przedstawiciela skarżących I.C.Kamińskiego o wniesieniu odwołania do Wielkiej Izby Trybunału, pozostaje mieć nadzieje, że ta nieco
inaczej spojrzy na wątpliwości wynikające z wyroku Izby w tej sprawie.
Wyrok ETPC w sprawie rodzin katyńskich...
115
Streszczenie
Wyjaśnienie sprawy zbrodni katyńskiej jest szczególnie istotne zarówno dla strony polskiej, jak
i dla rodzin jej ofiar. Wyjaśnienie tej sprawy powinno być również ważne dla strony rosyjskiej.
Wobec braku wymiernych działań ze strony rosyjskiej, jak i braku przekazania stronie Polskiej niezbędnej dokumentacji, nawet po upływie 72 lat od samej zbrodni, wyrok
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji ma niezwykłe znaczenie. Dlatego też wymaga on dokładniejszej analizy.
Wspomniany wyrok ETPC ma wiele ważnych aspektów, takich jak choćby potwierdzenie
rangi zbrodni katyńskiej czy stwierdzenie jawnego naruszenia art. 38 EKPC przez stronę rosyjską, trzeba jednak dostrzegać również mankamenty tego wyroku.
Wątpliwości rodzi kryterium zastosowane przez Trybunał w odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 3. Trudno dzielić skarżących i stwierdzać naruszenie lub jego brak ze względu na
to, czy mieli oni możliwość poznania swoich ojców, czy nie i czy rzeczywiście więzy rodzinne,
które się wytworzyły miały tutaj znaczenie.
Warto zastanowić się również nad brakiem rozpatrzenia przez izbę Trybunału zarzutu naruszenia art. 2 w jego aspekcie proceduralnym. Mając na uwadze przytoczone wcześniej argumenty sędziów Spielamnn’a, Villiger’a i Nussberger oraz wcześniejsze orzecznictwo Trybunału,
wydaje się, że Trybunał mógłby (a według opinii odrębnej – powinien) uznać swoją właściwość
temporalną i stwierdzić naruszenie art. 2 w jego aspekcie proceduralnym.
Słowa klucze:
Sprawa rodzin katyńskich, prawo do życia, wolność od tortur, wyrok w sprawie Janowiec i inni
przeciwko Rosji
Summary
ECHR judgment concerning Katyń families – doubts deriving from Court’s previous case-law
The main aim of this article is to present the European Court’s of Human Rights judgment concerning the case Janowiec and others v. Russia, the so-called “Katyń families case”. Having regard
to ECHR’s previous case-law, this judgment may cause certain doubts.
The basic doubt concerns article 2 of the ECHR and the alleged violation of the right to life
in its procedural aspect. The Court’s had found itself unable to recognize the merits of the complaint under Article 2 of the Convention. The main question in this sphere concerns the competence ratione temporis of the Court. However, given the ECHR’s previous case-law, it might
be possible to find the Court competent. The partly dissenting judges also share this opinion.
Another question as to the application of Court’s previous case-law arises in the aspect of
Article 3 of the Convention and the alleged violation of this article in respect to the applicants,
who are the descendants of polish officers killed in Katyń. Is the ECHR’s interpretation of article
3 in respect to the relatives of the victim in conformity with its previous case-law? Should there
116
Jakub Czepek
be made a distinction between those of the applicants who had the possibility to meet their
fathers and establish family ties, and those who never had such opportunity? Is it generally
possible to make such a distinction in relation to article 3 of the Convention?
Many questions may arise upon this important judgment. We may only hope that the Court
will have the opportunity to present the answers to these questions in the Grand Chamber
judgment in this case.
Key words:
Katyń families case, right to life, freedom from torture, Judgment Janowiec and others v. Russia