Polecenia do tekstu - Akademia Szkolnictwa
Komentarze
Transkrypt
Polecenia do tekstu - Akademia Szkolnictwa
ZROZUMIEĆ TEKST zrozumieć człowieka Język polski PODRĘCZNIK LICEUM I TECHNIKUM zakres podstawowy i rozszerzony 2 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Autorzy: Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk, Dariusz Trześniowski Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr hab. Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy Zawiszy-Chlebowskiej. Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony Etap edukacyjny: IV Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne Rok dopuszczenia: 2014 Numer ewidencyjny w wykazie (dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika): 703/3/2014 © Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o. Warszawa 2014 Wydanie pierwsze (2014) ISBN 978-83-02-14703-6 Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Magdalena Kopeć-Kubit (redaktor koordynator), Małgorzata Magenta-Siemiaszko Współpraca redakcyjna: Anna Rogowska Redakcja językowa: Rozalia Słodczyk Redakcja techniczna: Iwona Białkowska Projekt okładki: Joanna Plakiewicz Projekt graficzny i opracowanie graficzne: Katarzyna Trzeszczkowska Fotoedycja: Natalia Marszałek Skład i łamanie: Recontra Studio Graficzne Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play). Pomoc techniczna: [email protected] Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 Tel.: 22 576 25 00 Infolinia: 801 220 555 www.wsip.pl Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz spis tre ś ci ROMANTYZM – romantyzm i pozytywizm ...................................................... 10 Romantyzm, czyli inna nowoczesność .................................................................................. 16 Skały kredowe na Rugii. Nastrój w malarstwie romantycznym S ...................................... 21 W dziedzinie Ducha. Filozofia epoki romantyzmu ............................................................... 24 • Georg Wilhelm Friedrich Hegel Wykłady z filozofii dziejów Wszyscy ludzie będą braćmi… Hymn zjednoczonej Europy .................................................. 28 • Friedrich Schiller Do Radości 5 Jednością silni, rozumni szałem... Pierwiastki klasyczne i romantyczne w Odzie do młodości R ............................................................................................................. 32 • Adam Mickiewicz Oda do młodości 6 Miej serce i patrzaj w serce… Miłość i śmierć w balladach Mickiewicza i Tuwima............... 38 • Adam Mickiewicz Romantyczność • Julian Tuwim Śmierć 7 Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą… Romantyczny subiektywizm i przeżycie historii R .............................................................................................................. 43 • Adam Mickiewicz Świteź 8 Bywam albo w niebiosach, albo w piekła mękach... Obraz miłości romantycznej w utworach Mickiewicza ......................................................................................................... 50 • Adam Mickiewicz Dziady, część IV • Adam Mickiewicz Niepewność • Adam Mickiewicz Dobranoc 9 Będę pamiętał ten wieczór przez całe życie... Tradycja romantyczna w prozie Konwickiego R ......................................................................................................... 57 • Tadeusz Konwicki Kronika wypadków miłosnych 10 Jedźmy, nikt nie woła… Nastrojowość i refleksyjność Sonetów krymskich R ....................... 61 • Adam Mickiewicz Stepy akermańskie • Adam Mickiewicz Burza 11. Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało? Refleksje historiozoficzne w Sonetach krymskich ............................................................................................................... 65 • Adam Mickiewicz Bakczysaraj • Adam Mickiewicz Bakczysaraj w nocy 12 Trzeba być lisem i lwem... O walce moralnej i niemoralnej ................................................... 69 • Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod Infografika: Bohaterowie romantyczni i ich twórcy ........................................................... 74 13 Taka pieśń jest nieśmiertelność! Wizja poety i poezji w Wielkiej Improwizacji ..................... 76 • Adam Mickiewicz Dziady, część III • Andrzej Bursa Poeta 14. Dzień, noc śpiewamy... Dziady jako dramat romantyczny R ................................................ 83 • Adam Mickiewicz Dziady, część III Tablica chronologiczna 1 2 3 4 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 3 Sz 4 15. Obowiązek cierpieć za was, przyjaciele... Zbiorowy wymiar cierpienia w Dziadach drezdeńskich ....................................................................................................... 90 • Adam Mickiewicz Dziady, część III 16. A imię jego czterdzieści i cztery... Myśl mesjanistyczna Adama Mickiewicza....................... 95 • Adam Mickiewicz Dziady, część III 17. Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi… Lawa Tadeusza Konwickiego S ..................... 102 18. Co się stało z mitologią słowiańską? Romantyzm polski wobec wierzeń dawnych Słowian ................................................................................................................... 105 • Maria Janion Co się stało z mitologią słowiańską? 19. Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych… Idea małej ojczyzny w Panu Tadeuszu .................................................................................................................... 108 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (Inwokacja) 20. Stary Dąbrowskiego posłyszeć mazurek… Historia i współczesność w poemacie Mickiewicza....................................................................................................... 113 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz 21. Jestem szlachcic…; jestem Polak… Droga od rodów do narodu w Panu Tadeuszu .............. 118 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz 22. U nas dość głowę podnieść: ileż to widoków! Obraz przyrody Północy w Panu Tadeuszu i powieści Miłosza R ............................................................................... 125 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz • Czesław Miłosz Dolina Issy 23. Zamknij drzwi… Sąd nad Jackiem Soplicą .......................................................................... 133 24. Ojczyzna myśli mojej… Pejzaż wewnętrzny w lirykach lozańskich ............................... 136 • Adam Mickiewicz [Nad wodą wielką i czystą…] • Adam Mickiewicz [Gdy tu mój trup…] 25. Jezioro z niebem dzielić… Romantyczny kreacjonizm Słowackiego R ............................... 140 • Juliusz Słowacki Rozłączenie 26. Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój… Dylematy egzystencjalne Kordiana R ...... 144 • Juliusz Słowacki Kordian 27. Obym się sam ocenił, skoro świat ocenię… Kordian w poszukiwaniu wartości R ............. 150 • Juliusz Słowacki Kordian 28. Polska Winkelriedem narodów! Kordian jako polemika z III częścią Dziadów R .............. • Juliusz Słowacki Kordian Infografika: Koncepcje narodowowyzwoleńcze romantyzmu ........................................ 29. Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic… Dramat o przyczynach upadku powstania listopadowego R .................................................................................................. • Juliusz Słowacki Kordian • Ernest Bryll Lekcja polskiego – Słowacki 30. Płynąc po świecie… Modlitwa poetycka w poezji romantycznej i współczesnej ............... • Juliusz Słowacki Hymn • Anna Kamieńska Prośba 31. Sięgnę do wnętrza twych trzew… Słowackiego bolesny rozrachunek z narodem ............... • Juliusz Słowacki Grób Agamemnona Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści 154 158 160 165 170 Sz spis tre ś ci 3 2. Wieszcza najjaśniejsza chwała… Jak poeci żegnają się ze światem .................................... 176 • Juliusz Słowacki [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała…] • Jarosław Iwaszkiewicz Do prawnuczki 33. Żegnaj mi, ogródku i domku... Dramat rodzinny w Nie-Boskiej komedii R ........................ 179 • Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia 34. Sztuka dyskusji J .................................................................................................................. 184 35. Gdybym był tobą, wiem, co bym uczynił… Dialektyka racji cząstkowych w Nie-Boskiej komedii R ......................................................................................................... 187 • Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia 36. Słowo pociechy i mordu… Obraz rewolucji w dramacie Krasińskiego R ........................... 191 • Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia 37. Bym z rozpaczy nie oszalał... Obraz miłości romantycznej w listach Zygmunta Krasińskiego R ................................................................................................... 197 • Zygmunt Krasiński List do Delfiny Potockiej z 18 lipca 1843 r. • Zygmunt Krasiński Listy do Jerzego Lubomirskiego 38. Jak gdyby głazom tylko wierzyć można… Wartość inności w wierszach Norwida ............. 204 • Cyprian Norwid Adam Krafft • Cyprian Norwid W Weronie 39. Czemu, Cieniu, odjeżdżasz… Jednostka w dziejach ............................................................. 209 • Cyprian Norwid Bema pamięci żałobny-rapsod 40. I była w tem Polska… Cypriana Norwida myśl o sztuce R ................................................. 214 • Cyprian Norwid Fortepian Szopena 41. Już my im pokażemy! O romantycznej roli pisarza – z dystansem R ............................... 218 • Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk 42. Nie lepsza Synczyzna? Refleksja kulturowa w Trans-Atlantyku R ..................................... 224 • Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk 43. Miłość jest cygańskim dzieckiem… O sytuacjach egzystencjalnych w języku opery S R .... 228 • Georges Bizet Carmen 44. Wędrówka przez sprzeczności i paradoksy literatury romantyzmu .................................... 233 UMIEM WIĘCEJ. ZADANIA TESTOWE I WYPOWIEDZI PISEMNE ............................................. 238 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE – POZIOM ROZSZERZONY .. ..................................... 254 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA ................................................................................ 258 romantyzm. Polecenia na koniec działu .. ................................................................. 264 POZYTYWIZM 45 Pozytywizm, czyli literatura na miarę „wieku pary i elektryczności” ............................... 266 46 Józef Chełmoński – przedstawiciel realizmu w malarstwie polskim XIX w. S .............. 272 47. Duch fizyki społecznej… Filozofia pozytywizmu .................................................................. 276 • Auguste Comte Wykład filozofii pozytywnej Infografika: Miejsca pozytywistów .................................................................................... 280 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 5 Sz 6 48. Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi… Wiersz programowy Adama Asnyka .............. 282 • A dam Asnyk Do młodych 49. U zbiegu dwu dróg… Nadniemeńska epopeja ....................................................................... 285 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem 50. Tu jest moje i twoje miejsce… Epopeja Orzeszkowej na dużym ekranie S .......................... 290 • Nad Niemnem, reż. Zbigniew Kuźmiński 51.Idź na mogiłę ojca… Dyskusja o patriotyzmie w Nad Niemnem ......................................... 293 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem 52. W korczyńskim dworze… Obraz dworu u Orzeszkowej i Mickiewicza............................... 298 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz 53. Jak być powinno… Program pozytywizmu polskiego w powieści Orzeszkowej................ 304 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem 54. Nie ma domu… Obraz domów dzieciństwa w poezji współczesnej .................................. 308 • Czesław Miłosz Dwór • Adam Zagajewski Dom 55. Za co oni mają wszystkich Żydów bić? Przeciw antysemityzmowi ..................................... 312 • Maria Konopnicka Mendel Gdański 56. Obowiązki względem ludzkości i cywilizacji. Hasła pozytywizmu w felietonie................... 317 • Bolesław Prus Jubileusz i współczesność (Kroniki) 57. Powieściowe traktaty moralne. Poetyka realizmu ................................................................ 323 • Michał Głowiński Powieść i autorytety 58. Cały ten świat lalek… Poetyka polskiej powieści realistycznej ............................................ 327 • Bolesław Prus Lalka • Jan Kochanowski O żywocie ludzkim R 59 I Bóg wie, co by dla kraju mógł zrobić taki jak on człowiek... Wokulski jako bohater nowych czasów........................................................................................................................ 331 • Bolesław Prus Lalka 60. Zmarnowaliście życie moje... Zatruliście dwa pokolenia! Miłość w czasach nieromantycznych ................................................................................................................. 335 • Bolesław Prus Lalka 61. Z komórki przy sklepie do buduaru hrabiny, co za skok! Obraz społeczeństwa w Lalce ...... 340 • Bolesław Prus Lalka Infografika: Bohaterowie pozytywizmu ............................................................................ 344 62. Przypnę ludzkości skrzydła... Utopia naukowa w Lalce ........................................................ 346 • Bolesław Prus Lalka 63. Stylowe zróżnicowanie języka polskiego J ........................................................................ 351 • Bolesław Prus Lalka • Agata Tuszyńska Rosjanie w Warszawie 64. Wszyscy chorujemy na nerwy... Pozytywistyczne rewizje Jana Tomkowskiego ................. 356 • Jan Tomkowski Neurotyczni bohaterowie Prusa 65. Wzorzec damy i rycerza. Emancypacja w oczach feministki .............................................. 360 • Sławomira Walczewska Damy, rycerze i feministki Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści Sz spis tre ś ci 6 6. Pani Bovary to ja... Nowoczesny portret kobiety R ............................................................. 364 • Gustave Flaubert Pani Bovary 67. Wszystko zdawało się pogrążone w głębokim śnie… Obraz prowincji w Pani Bovary R ....... 369 • Gustave Flaubert Pani Bovary 68. Chciałbym napisać książkę o niczym… Nowatorska konstrukcja powieści Flauberta R ...... 373 • Gustave Flaubert Pani Bovary 69. Kolor tak i kolor nie. Poetycka rozprawa o realizmie i – z realizmem R ........................... 377 • Zbigniew Herbert Trzy studia na temat realizmu 70. Prawdziwy koniec XIX wieku. Wędrówka po motywach i tematach pozytywizmu ....... 381 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE ............................................................................ 385 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE – POZIOM ROZSZERZONY .. .................................... 389 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA ................................................................................. 397 pozytywizm. Polecenia na koniec działu .................................................................. 402 Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury ............................................................................. Indeks pojęć ........................................................................................................................... Spis tekstów zamieszczonych w podręczniku .................................................................... Źródła ilustracji ...................................................................................................................... R Treści zakresu rozszerzonego J Zagadnienia z nauki o języku S Analiza dzieła sztuki Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 403 405 407 408 7 Sz Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz 10 Najważniejsze wydarzenia historyczne i polityczne Najważniejsze wydarzenia z dziejów kultury Europa i świat Europa Ziemie polskie Jean Godefroy (czytaj: żą godfrła), Kongres wiedeński, miedzioryt, 1819, Ermitaż, Petersburg 1815 – kongres wiedeński ustanawia w Europie porządek polityczny, który przetrwa do 1914 roku (Święte Przymierze); – restauracja Burbonów we Francji, Ludwik XVIII królem 1822 – proklamowanie niepod ległości Grecji 1815 – utworzenie Królestwa Polskiego z ziem Księstwa War szawskiego; unia personalna między Rosją a Polską; – utworzenie Wolnego Miasta Krakowa oraz Wielkiego Księstwa Poznańskiego (w obrębie Prus) 1823–1824 – proces Towarzy stwa Filomatów i Filaretów w Wilnie 1825 – powstanie dekabrystów w Rosji 1830 – rewolucja lipcowa we Francji; abdykacja Karola X Wojciech Kossak, Noc listopadowa, XX w., Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 1829 – koronacja w Warszawie cara Mikołaja I na króla Polski 1830–1831 – powstanie listo padowe (25.02.1831 – bitwa pod Olszynką Grochowską; odwrót Rosjan spod Warszawy; 26.05.1831 – klęska pod Ostro łęką; 8.09.1831 – kapitulacja Warszawy) 1807 – Fenomenologia ducha Georga Wilhelma Friedricha (czytaj: giorga wilhelma fridrisia) Hegla 1808 – Faust cz. 1 Johanna Wolf ganga Goethego (czytaj: getego); – Krzyż w górach Caspara Davida Friedricha (czytaj: kaspara dawida fridrisia) 1813 – Giaur George’a Byrona (czytaj: dżordża bajrona) 1814 – Rozstrzelanie powstańców madryckich Francisca (czytaj: fransiska) Goi 1818 – Tratwa Meduzy Théodore’a Géricault (czytaj: teodora żeriko) 1824 – Ludwig van Beethoven (czytaj: ludwich fan betofen) kończy IX Symfonię 1829 – Wilhelm Tell Gioacchina (czytaj: dzioakina) Rossiniego 1830 – Czerwone i czarne Stendhala [czytaj: stądala; właściwie: Henri Beyle (czytaj: ąri bel)] 1830 – Wolność prowadząca lud na barykady Eugène’a Delacroix (czytaj: eżena delakrua) 1830–1842 – Kurs filozofii pozytywnej Auguste’a Comte’a (czytaj: ogiusta kąta) 1833 – Eugeniusz Oniegin Aleksandra Puszkina Ziemie polskie 1816 – utworzenie Uniwersyte tu Warszawskiego (zamknięty w 1831 r.) 1817 – powstanie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie: biblioteki, muzeum, placówki naukowej i wydawniczej 1822 – Ballady i romanse Adama Mickiewicza w pierwszym tomie Poezji 1823 – Dziady cz. II i IV Mickie wicza w drugim tomie Poezji 1825 – Maria Antoniego Malczewskiego 1828 – Konrad Wallenrod Mickiewicza 1830 – Koncert e-moll Fryderyka Chopina 1832 – Dziady cz. III Mickiewicza 1834 – Pan Tadeusz Mickiewicza; – Kordian Juliusza Słowackiego; – Zemsta Aleksandra Fredry Michał Elwiro Andriolli, ilustracja do Pana Tadeusza Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz romant y zm I P O Z Y T Y W I Z M Najważniejsze wydarzenia historyczne i polityczne Najważniejsze wydarzenia z dziejów kultury Europa i świat Europa i świat Ziemie polskie 1833–1855 – stan wojenny w Królestwie Polskim 1835 – Ojciec Goriot Honoré de Balzaca (czytaj: onore de balzaka) Ziemie polskie 1835 – Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (portret poniżej) George Hayter (czytaj: 1837 – wstąpienie na tron bry tyjski królowej Wiktorii; począ tek tzw. epoki wiktoriańskiej; Wielka Brytania mocarstwem kolonialnym dżordż hajter), Królowa Wiktoria, 1840, Royal Collection (czytaj: rojal kolekszyn), Londyn 1836 – Rewizor Mikołaja Gogola 1837 – Klub Pickwicka Charlesa Dickensa (czytaj: pikłika czarlsa dikensa) 1838 – założenie przez Karola Marcinkowskiego spółki „Ba zar” w Poznaniu; aktywizacja ekonomiczna i narodowa Polaków 1839 – wynalezienie dageroty pii, prototypu fotografii 1842 – Parowiec w burzy śnieżnej Williama Turnera (czytaj: łiliema ternera) 1847 – Wichrowe wzgórza Emily Brontë (czytaj: emili bronty) 1848 – Manifest komunistycz ny Karola Marksa i Fryderyka Engelsa 1848 – Dama kameliowa Alexandre’a Dumasa (czytaj: aleksądra dimasa) syna 1849 – Dziewczęce lata Panny Marii Dantego Gabriela Rosset tiego; malarstwo prerafaelitów 1851 – Moby Dick Hermana Melville’a (czytaj: melwila); – pierwsza wystawa światowa (Londyn) prezentująca dorobek kulturalny, naukowy i techniczny krajów świata 1853 – Traviata Giuseppe Verdiego (czytaj: dżjuzepe werdiego) 1856 – Ślepa dziewczynka Johna Everetta Millaisa (czytaj: milesa) 1857 – Pani Bovary Gustave’a Flauberta (czytaj: bowari giustawa floberta); – Kwiaty zła Charles’a Baudelaire’a (czytaj: szarla bodlera) 1862 – Nędznicy Victora Hugo (czytaj: igo) 1846 – rabacja galicyjska pod wodzą Jakuba Szeli; powstanie krakowskie; wcielenie Wolnego Miasta Krakowa do Austrii 1848 – Wiosna Ludów w Eu ropie (głównie w Niemczech, na Węgrzech i we Włoszech); – Algieria posiadłością francuską 1848 – powstanie wielkopol skie, zlikwidowanie przez Prusy autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1849) 1852 – koronacja Napoleona III na cesarza Francji 1853–1856 – wojna krymska, przegrana Rosji z Anglią i Francją 1859 – stłumienie powstania sipajów, Indie pod panowa niem angielskim 1860 – Francja i Anglia podpo rządkowują sobie Chiny 1859–1870 – proces zjed noczenia Włoch pod wodzą Garibaldiego Cosette (czytaj: kozet), ilustracja do Nędzników Victora Hugo 1837 – Bitwa pod Somosierrą Piotra Michałowskiego 1838 – założenie Biblioteki Polskiej w Paryżu 1842 – Ulana Józefa Ignacego Kraszewskiego 1848 – utworzenie przez Mickiewicza legionu polskiego we Włoszech, Skład zasad (patrz: Wiedzieć więcej..., lekcja 19.) 1851 – Promethidion (czytaj: prometidion) Cypriana Norwida (portret powyżej) 1862–1869 – działalność Szkoły Głównej w Warszawie (ilustracja powyżej) Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 11 Sz 12 Najważniejsze wydarzenia historyczne i polityczne Najważniejsze wydarzenia z dziejów kultury Europa i świat Europa Ziemie polskie Ziemie polskie Antoni Piotrowski, Patrol powstańczy w 1863 , przed 1924, Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 1861–1865 – wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1863–1864 – powstanie stycz niowe w Królestwie Polskim i na ziemiach Litwy 1864 – utworzenie Między narodowego Stowarzyszenia Robotników (I Międzynaro dówka) 1864 – reforma uwłaszczenio wa w Królestwie Polskim – stracenie Romualda Traugutta, ostatniego dyktatora powstania 1866 – wojna prusko-austriac ka, zwycięstwo Prus 1867 – reforma ustrojowa cesar stwa austriackiego; powstanie monarchii austro-węgierskiej 1868 – rozpoczęcie procesu modernizacji Japonii 1863 – cykl kartonów Polonia Artura Grottgera 1865 – Tristan i Izolda Richarda Wagnera – Alicja w krainie czarów Lewisa Carrolla (czytaj: luisa kerola) 1866 – Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego 1865 – Straszny dwór Stanisława Moniuszki (zdjęcie powyżej) 1869 – Wojna i pokój Lwa Tołstoja; – ukończenie budowy Kanału Sueskiego; z tej okazji Giuseppe Verdi komponuje operę Aida (wystawioną w Kairze w 1871) 1869 – Teka Stańczyka w „Prze glądzie Polskim” w Krakowie; 1870 – powstanie Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu (Szwajcaria) – polonizacja uniwersytetu w Krakowie (Uniwersytet Jagielloński); – Koncert skrzypcowy d-moll Henryka Wieniawskiego 1871 – My i wy Aleksandra Świętochowskiego – manifest programowy pozytywistów; – polonizacja uniwersytetu we Lwowie (Uniwersytet Jana Kazimierza) 1867 – ogłoszenie autonomii Galicji 1870–1871 – wojna francusko-pruska; upadek Napoleona III i cesarstwa 1871 – proklamowanie Cesarstwa Niemieckiego, zjednoczenie Niemiec; Otto von Bismarck (czytaj: oto fon bismark) kanclerzem; – Komuna Paryska (zryw rewolucyjny ludności Paryża) 1863 – Salon Odrzuconych w Paryżu – wystawa malarstwa; – Śniadanie na trawie Édouarda Maneta; – Żywot Jezusa Ernesta Renana; – Utylitaryzm Johna Stuarta (czytaj: dżona stjuarta) Milla 1871 – początek antypolskiej akcji w zaborze pruskim w ramach Kulturkampfu 1872 – Impresja. Wschód słońca Claude’a (czytaj: kloda) Moneta 1866 – cykl Vademecum w to mie Poezji Cypriana Norwida (pierwsze wyd. 1947) 1873 – Patrol powstańczy. Pikieta Maksymiliana Gierymskiego; – Marta Elizy Orzeszkowej Eliza Orzeszkowa Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz romant y zm I P O Z Y T Y W I Z M Najważniejsze wydarzenia historyczne i polityczne Najważniejsze wydarzenia z dziejów kultury Europa i świat Europa i świat 1878 – w wyniku zwycięskiej wojny z Turcją Rosja wyzwala narody bałkańskie (m.in. Bułgarię, Serbię) 1881–1882 – wielkie pogromy Żydów w Rosji 1882 – powstanie Trójprzymierza: Niemiec, Austro-Węgier i Włoch – zajęcie Egiptu przez Anglię 1883 – wybuch wulkanu Krakatau w Indonezji (jedna z największych katastrof wulka nicznych świata; fala tsunami miała 36 m wysokości, zginęło ok. 40 tys. osób) 1884–1885 – Niemcy pań stwem kolonialnym (zajęcie m.in. Tanzanii, Namibii) 1886 – poddanie się wodza Apaczów Geronimo (czytaj: dżeronimo); ostatnia wojna wojsk amerykańskich z Indianami Ziemie polskie Ziemie polskie 1874 – ukończenie budowy gmachu opery w Paryżu [Charles Garnier (czytaj: szarl garnie) i inni] 1875 – Carmen Georges’a Bizeta (czytaj: karmen żorża bizeta) – Klinika doktora Grossa Thomasa Eakinsa (czytaj: tomasa ikensa), realizm w malarstwie amerykańskim 1877 – Anna Karenina Lwa Tołstoja; – Jezioro łabędzie Piotra Czajkowskiego – pierwsze z 26 tournée Heleny Modrzejewskiej po Ameryce Północnej 1880 – Bracia Karamazow Fiodora Dostojewskiego 1881 – Śniadanie wioślarzy Auguste’a Rénoira (czytaj: ogiusta renuara) 1884 – Dzika kaczka Henrika Ibsena Opera paryska, ok. 1900 r. 1882 – założenie partii socja listycznej „Proletariat” przez Ludwika Waryńskiego 1875 – Babie lato Józefa Chełmońskiego 1876 – Stara baśń Józefa Ignacego Kraszewskiego; – przekształcenie Akademii Technicznej we Lwowie w Szkołę Politechniczną 1879 – utworzenie Muzeum Narodowego w Krakowie 1882 – Hołd pruski Jana Matejki 1884 – Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza Henryk Sienkiewicz 1886 – Potop Henryka Sienkiewicza 1887 – utworzenie Ligi Polskiej (przekształcona w 1893 w Ligę Narodową) 1885 – Germinal (czytaj: żerminal) Emila Zoli; – budowa pierwszego wieżowca (10 pięter) w Chicago (czytaj: szikago) 1886 – Pocałunek Auguste’a Rodina (czytaj: ogiusta rodena) Wódz Apaczów Geronimo 1888 – Słoneczniki Vincenta van Gogha (czytaj: winsenta fan chocha) – różne wersje 1889 – zakończenie budowy wieży w Paryżu [Gustave Eiffel (czytaj: giustaw efel)] 1890 – uzgodnienie brytyjsko -niemieckiej strefy wpływów w Afryce, Anglia podporządko wuje sobie Południową Afrykę 1888 – wydanie książkowe Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej 1890 – Lalka Bolesława Prusa (portret powyżej); – złożenie prochów Adama Mickiewicza na Wawelu Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 13 Sz Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz 15 EugÈne delacroix (czytaj: eżen delakrua), portret fryderyka chopina, ok. 1838, Musée du Louvre (czytaj: mjuze di luwr), Paryż Romantyzm Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz 16 1 Romantyzm, czyli inna nowoczesność Na przełomie XVIII i XIX w. nastąpił kryzys oświecenia. Wskutek rewolucji, wznieconej w imię oświeceniowych haseł wolności, równości i braterstwa, zaczęto inaczej postrzegać świat. Nowa epoka została nazwana romantyzmem. Termin ten narodził się w Anglii (romantic znaczy malowniczy, nastrojowy, pobudzający do marzeń). Romantyzm XV XVI XVII Europa Zachodnia XVIII Czas trwania W Europie Zachodniej romantyzm trwał od lat 90. XVIII w. do końca lat 40. XIX w. W Polsce za symboliczny początek nowej epoki przyjmuje się rok 1822 (datę wydania Ballad i romansów Adama Mickiewicza), a za jej koniec – rok 1864 (moment upadku powstania styczniowego). Sfera polityczna Romantyzm europejski był skutkiem dwu doświadczeń zbiorowych: rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich. Rewolucja, inspirowana hasłami oświeceniowych filozofów, wszczęta w imię realizacji sprawiedliwej „umowy społecznej” i budowy nowego porządku republikańskiego, przyniosła zamęt i terror. Bohaterem zbiorowej wyobraźni został wówczas Napoleon Bonaparte, który w niedługim czasie zmienił mapę Europy i stał się wzorem jednostki genialnej, zdolnej rzucić wyzwanie całemu światu. Jego kodeks zyskał rangę wzorca nowoczesnego porządku prawnego. Polskie XIX Polska 1822 r. 1864 r. XX XXI społeczeństwo doświadczyło ponadto rozbiorów Rzeczypospolitej, postrzeganych jako bezprecedensowa i niewytłumaczalna zbrodnia polityczna. Reakcją na wydarzenia polityczne z przełomu XVIII i XIX w. były romantyczne hasła: braterstwa ludów, społecznej sprawiedliwości, walki o „wolność waszą i naszą”, powrotu do ideałów republikańskich. Najpełniejszą realizacją romantycznej walki o postęp była Wiosna Ludów z 1848 r., mająca także swoich polskich bohaterów (Józef Bem). Romantyzm to również czas narodzin nowoczesnej świadomości narodów zamieszkujących Europę, które zaczęły aspirować do niepodległości. W Polsce, pozbawionej niepodległego bytu, był to okres przegranych powstań, które uformowały wyobraźnię i martyrologiczną mitologię narodową. Sfera ideowa Romantyzm był reakcją na oświeceniową wizję świata. Negował racjonalizm (rozum) i empiryzm (zmysłowe doświadczenie) jako Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Piotr Michałowski, Bitwa pod Somosierrą , 1837, Muzeum Narodowe w Krakowie Obraz przedstawia słynną szarżę (natarcie) szwoleżerów – żołnierzy lekkiej jazdy polskiej w służbie Napoleona. Bitwa pod Somosierrą (1808) otworzyła Napoleonowi drogę do Madrytu. Zwróć uwagę na środki artystyczne dynamizujące obraz. Jak sądzisz, które z cech romantyzmu znalazły swój wyraz na płótnie? Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 17 Sz 18 John Constable (czytaj: dżon konstebl), Stonehenge (czytaj: stołnhendż), 1835, Victoria and Albert Museum (czytaj: wiktoria end albert mjuzijem), Londyn Kamienny krąg z 2–3 tysiąclecia p.n.e. był rodzajem kalendarza astronomicznego. Wskaż na obrazie charakterystyczne elementy romantycznego pejzażu. jedyne i uniwersalne kategorie poznawcze. Wybierał poznawczą ścieżkę irracjonalizmu, czyli uwypuklał wagę uczucia, wyobraźni i intuicji. Uznawał, że poznanie zawsze jest indywidualne, podmiotowe i subiektywne. Odrzucał też oświeceniowe postawy wobec religii – deizm (idea Boga Stwórcy, który nie ingeruje w stworzony świat) i ateizm (zaprzeczenie istnieniu Boga). Wyrażał za to potrzebę metafizyki (rozważania o tym, co niepoznawalne, tajemnicze, niedostępne zmysłom i doświadczeniu1), a także aprobował indywidualnie przeżywane chrześcijaństwo poza ramami instytucjonalnego Kościoła – postawy mistyczne. Romantyzm to również powrót do religii przedchrześcijańskich (w tym okresie nastąpiła rekonstrukcja mitologii celtyckiej, germańskiej i słowiańskiej). Sfera sztuki W sferze sztuki romantyzm odszedł od klasycyzmu i jego koncepcji twórczości podporządkowanej regułom, respektującej ścisły podział na rodzaje i gatunki literackie, realizującej ponadczasowy i uniwersalny ideał piękna. Niewystarczający wydawał mu się także oświeceniowy sentymentalizm, który jedynie uzupełniał głos rozumu głosem serca. W okresie romantyzmu twórcy upomnieli się o wolność sztuki. Romantyczny artysta zyskiwał wyjątkową 1 Definicja za: Słownik języka polskiego PWN, hasło metafizyka. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm pozycję: nie był już oświeceniowym wychowawcą, moralistą. Stawał się geniuszem pro1 fetą , wieszczem, a także przywódcą narodu, który ma prawo przekraczać wszelkie zasady tworzenia. Dlatego w epoce romantyzmu powstawały gatunki mieszane: ballada, powieść poetycka, dramat romantyczny. Sięgano do rodzimych, ludowych źródeł literatury i języka, które miały gwarantować narodowy charakter sztuki. Przyczyniło się to do narodzin nowoczesnej folklorystyki, której najwybitniejszym przedstawicielem w Polsce był Oskar Kolberg. Romantycy odkrywali nieklasyczne piękno natury Północy – dzikiej, tajemniczej, uduchowionej. Przeciwstawiali ją oświeceniowemu słonecznemu i harmonijnemu Południu. Wyzyskiwali w swej twórczości estetyczne walory średniowiecza i egzotycznych kręgów kulturowych, zwłaszcza Wschodu. członkami są wszyscy ludzie mówiący tym samym językiem, przyznający się do tej samej tradycji i wyznający podobną hierarchię wartości. Naczelne miejsce zajmuje tu ojczyzna – duchowa wspólnota, której istnienie nie zależy od bytu państwowego. • Romantyzm w wielu literaturach europejskich wypracował obowiązującą do dziś normę języka narodowego. W Polsce wzorem poprawności językowej do dziś pozostaje język utworów Adama Mickiewicza. • Doba romantyzmu przyniosła istotną demokratyzację sztuki, zmieniła zwłaszcza teatr i muzykę. Teatry otworzyły się na nowy repertuar i szerszą publiczność. Muzyka wkroczyła do publicznych sal koncertowych, a wirtuozi, tacy jak pianista Ferenc Liszt (czytaj: list) czy skrzypek Niccolò (czytaj: nikolo) Paganini, stali się gwiazdami w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Romantyzm znacznie wzbogacił muzykę instrumentalną [Fryderyk Chopin, Robert Schumann (czytaj: szuman)] i wokalną (opera włoska, pieśń niemiecka). Jednak Osiągnięcia romantyzmu • Romantycy stworzyli nowoczesną normę patriotyzmu. Określili ideę narodu, którego OŚWIECENIE ROMANTYZM sfera polityczna rewolucja francuska braterstwo ludów Napoleon Bonaparte nowoczesna świadomość narodowa rozbiory Rzeczypospolitej powstania narodowe sfera ideowa racjonalizm, empiryzm irracjonalizm, poznanie indywidualne deizm, ateizm metafizyka, indywidualne postawy religijne, tradycje pogańskie sfera sztuki klasycyzm, sentymentalizm odrzucenie reguł, wolność twórcy artysta wychowawca, moralista artysta profeta, wieszcz, przywódca narodu sztuka uniwersalna sztuka narodowa estetyka Południa estetyka Północy 1 Profeta – człowiek obdarzony zdolnością przewidywania przyszłości. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 19 Sz 20 romantyczne malarstwo nie przyniosło przełomu artystycznego, podobnie jak architektura. • Romantycy określili nowoczesną normę kulturowo-obyczajową, którą zakwestionował dopiero bunt młodzieży z końca lat 60. XX w. W epoce romantyzmu za wartość centralną uznano duchową miłość, podkreślono też wagę wierności. Powszechnie czytelną etykietą stało się określenie miłość romantyczna (tzn. duchowa, dążąca do ideału, przeżywana jako uczucie, które trafia się człowiekowi raz w życiu). Warto również pamiętać, że romantyzm stworzył kanon nowoczesnej mody, opartej na funkcjonalności. Zrezygnowano wówczas z peruk i krępujących ruchy strojów. Wprowadzono do kobiecej mody uproszczone i wygodne suknie, do męskiej zaś nowy krój spodni – zamiast rajtuzów noszonych dotychczas na zachodzie Europy (do końca XVIII w. to mężczyźni, ubierający się w rajtuzy, musieli dbać o wygląd swoich nóg). Od czasu romantyzmu stopniowo zmieniał się także stosunek do higieny, uznanej za warunek zdrowia fizycznego. Miniprzewodnik. Tendencje artystyczne romantyzmu Osjanizm – konwencja literacka wyrażająca się w nastroju tajemniczości i grozy, kreowanym przez naturalne rekwizyty, takie jak mgła, noc, poświata księżyca, wiatr, a także obecność znaków świata nadprzyrodzonego. Nazwa pochodzi od Pieśni Osjana – apokryfu szkockiego pisarza Jamesa Macphersona (czytaj: dżejmsa mekfersona; 1736–1796) z 1765 r. Gotycyzm – zainicjowany w prozie angielskiej [Horace Walpole (czytaj: hores łolpol), Matthew Gregory Lewis (czytaj: mafju gregori luis)] literacki powrót do średniowiecza jako epoki zdolnej budować nastrój tajemnicy, grozy, przeczucia śmierci. W realizacjach tego nurtu często przywoływano przestrzeń gotyckiego zamku, ruin i opuszczonych cmentarzy. Gotycki klimat dobrze obrazuje malarstwo Caspara Davida Friedricha (patrz: Autor w lekcji 2.). Werteryzm („choroba wieku”) – model zachowań ukształtowany w powieści Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera. Charakteryzuje się niezgodą na zastaną rzeczywistość społeczną i postrzeganiem świata przez pryzmat indywidualnych pragnień i przekonań; werteryzm określa przede wszystkim postawę romantycznego nieszczęśliwego kochanka (patrz też: lekcja 8.). Egzotyzm – wyzyskanie w celu stworzenia odpowiedniego nastroju stereotypowo ujętych elementów pejzażu i kulturowych realiów świata pozaeuropejskiego. W przypadku romantyków był to Orient – Turcja i kraje arabskie (m.in. Egipt, Algieria). Ludowość – zwrot w stronę folkloru i ludowej obyczajowości jako źródeł literatury, idealizowanie społeczności wiejskiej, której życie blisko natury miało zapewniać moralną czystość i przyrodzone poczucie metafizyki. Historyzm – zainteresowanie historią, jej prawami (historiozofia) oraz kolorytem historycznym epok dawnych; twórcą nowoczesnego historyzmu w literaturze był angielski pisarz Walter Scott (czytaj: łolter skot; 1771–1832). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 2 S Skały kredowe na Rugii Nastrój w malarstwie romantycznym Niemiecki malarz Caspar David Friedrich był jednym z najwybitniejszych twórców okresu romantyzmu. Pozycję tę osiągnął dzięki umiejętności uchwycenia nastroju i dążeniu do nadnaturalnego przedstawienia pejzażu (artysta nadawał przyrodzie cechy metafizyczne). W analizowanym na lekcji obrazie Skały kredowe na Rugii dostrzeżemy cechy charakterystyczne dla sztuki i literatury romantyzmu: indywidualizm, operowanie symbolem i przeświadczenie o istnieniu świata nadnaturalnego. Autor Caspar David Friedrich (czytaj: kaspar dawid fridriś; 1774–1840) urodził się w Greifswaldzie, mieście nad Bałtykiem, nieopodal wyspy Rugia. Studiował malarstwo w Kopenhadze, większość życia spędził w Dreźnie, w 1824 r. został profesorem w drezdeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jego niespokojną, skłonną do melancholii osobowość ukształtowały wydarzenia z dzieciństwa: gdy miał siedem lat, osierociła go matka, a sześć lat później stracił brata, który zginął, ratując Caspara przed utonięciem. Głęboką religijność malarz zawdzięczał ojcu. Friedrich nigdy nie odbył tradycyjnej, artystycznej podróży do Włoch, za to świadomie wprowadzał do malarstwa przyrodę Europy Północnej: wybrzeża Bałtyku, góry Hartz (czytaj: harc), Sudety. Na jego płótnach często spotykamy motyw gotyckich ruin, cmentarzy, nocy. Pozornie statyczne malarstwo Friedricha pełne jest ukrytych emocji i symboli odnoszą cych się do śmierci, przeznaczenia czy natury, która – zdaniem malarza – pośredniczy między człowiekiem a Bogiem. Wprowadzenie do analizy W Dwunastu naukach dla artysty Friedrich pouczał adeptów malarstwa: „Zamknij oczy ciała, abyś mógł zobaczyć obraz oczyma duszy [...] Zadaniem malarza nie jest tylko malowanie tego, co widzi przed sobą, ale również tego, co widzi w so1 bie samym” . Powyższe paradoksy odzwierciedlają ważne cechy sztuki romantyzmu: indywi dualizm i spirytualizm (patrz: lekcja 6.). Jakości te dostrzeżemy w obrazie Skały kredowe na Rugii, na którym zostały przedstawione dwa charakterystyczne dla malarza motywy: ogrom morza i piękno gór. Komentarzem do tego dzieła niech będą słowa samego artysty: „Aby móc patrzeć na naturę i zrozumieć ją, muszę się zatracić w tym, co mnie otacza, zespolić z chmurami, skałami, dzięki czemu mogę być tym, kim jestem. Do mych rozmów z naturą potrzebuję samotności”. wiedzie ć wi ę cej . . . Rugia, największa niemiecka wyspa, położona na Morzu Bałtyckim między Świnoujściem a Rostockiem, słynie z malowniczych, wysokich urwisk i ma bardzo urozmaiconą linię brzegową. Romantyków fascynowała nie tylko dzika przyroda Rugii, ale także jej średniowieczna przeszłość. Tutaj właśnie, w grodzie Arkona, znajdował się do XII w. ważny ośrodek kultu słowiańskiego boga Świętowita (informacje o zainteresowaniu romantyków dawną Słowiańszczyzną znajdziesz w lekcji 18.). 1 Cytat za: J. Buszyński, A. Osęka, 100 najsłynniejszych obrazów, Warszawa 1990, s. 118. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 21 Sz 22 Caspar David Friedrich, Skały kredowe na Rugii, 1818, Oskar Reinhard Collection, Winterthur (czytaj: rajnhart kolekszyn, wintertur), Szwajcaria Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm » P oj ę cia k l uczowe Wzniosłość – kategoria estetyczna służąca do opisywania uczuć i sytuacji niezwykłych, wielkich, zadziwiających, przekraczających ludzką miarę. Wzniosłość w sztuce to pęd do nieskończoności, zarówno w sensie materialnym, jak i duchowym. W malarstwie pejzażowym romantycy ujmowali wzniosłość w triadzie Bóg–Natura–Człowiek, gdyż łączyła ona budzącą podziw naturę – pojmowaną jako dzieło Boga – z pięknem sztuki tworzonej przez człowieka. Romantycy upatrywali prekursorów wzniosłości w twórcach arcydzieł gotyku, wyrażających monumentalizm i uduchowienie. Symbol – przedmiot materialny obdarzony w tekście kultury ukrytymi znaczeniami, które wskazują na niematerialne, zwykle trudne do wyrażenia sensy. Struktura symbolu jest dwupoziomowa: przedstawiona rzecz nie traci swoich cech realnych i jednocześnie odnosi do sensów głębszych, wykraczających poza rzeczywistość. Symbol ma wiele znaczeń, zależą one od kontekstu, w jakim jest umieszczony; charakteryzuje go zamierzona zagadkowość. Na przykład róża jest jednocześnie symbolem miłości, cierpienia (kolce) i doskonałego piękna, a w chrześcijaństwie także czystości (biała róża) i męczeństwa (czerwona róża). Panteizm – pogląd filozoficzny utożsamiający Boga z naturą. W myśl twierdzeń panteizmu Bóg istnieje w świecie immanentnie (wewnętrznie), tzn. jedynie w postaci praw i wytworów przyrody. Doskonałość i potęga natury są więc, według panteizmu, doskonałością i potęgą Boga. Polecenia do analizy 1. Opisz pierwsze wrażenie, jakie wywarł na tobie obraz Friedricha. W jaki nastrój wprowadza cię artysta? 2. Powiedz, w jaki sposób malarz skomponował obraz (zwróć uwagę na usytuowanie drzew, skał, ludzi). 3. Opisz kolory wody. Co potrafisz odczytać z takiego przedstawienia morza? 4. Co, twoim zdaniem, symbolizują żaglowce? Uzasadnij swoje zdanie. 5. Zinterpretuj gesty postaci ukazanych na obrazie. 6. Przypomnij symbolikę morza. Powiąż ją z ideą panteizmu (patrz: pojęcia kluczowe). Uwzględnij swoje ustalenia dotyczące symboliki żaglowców. 7. Wyjaśnij symbolikę skał (weź pod uwagę znaczenie ich koloru) i odnieś ją do swoich wcześniejszych spostrzeżeń. 8. Określ, w jaki sposób malarz zbudował nastrój wzniosłości (patrz: pojęcia kluczowe). 9. Zinterpretuj obraz, biorąc pod uwagę jego kluczowe elementy. Załóż, że nosi on kolejno każdy z wymienionych niżej tytułów. a) Życie jest drogą ku nieskończoności. b) On jeden umie czytać Księgę Natury napisaną przez Boga. c) Zatrzymaj się i wejrzyj w samego / samą siebie. Tworzenie własnego tekstu Czy obraz Friedricha niesie treści sakralne, czy świeckie? Rozważ problem, odwołując się do własnych przemyśleń, definicji symbolu i kategorii wzniosłości. Przywołaj inne teksty kultury o podobnej tematyce. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 23 Sz 24 W dziedzinie Ducha 3 Filozofia epoki romantyzmu Romantyzm był epoką świadomie skierowaną przeciw racjonalistycznemu, oświeceniowemu modelowi myślenia, co nie znaczy, że nie uprawiano w tym czasie filozofii. Odwoływała się ona jednak do dawnych pojęć metafizyki i występowała przeciw przyrodniczemu materializmowi. Na lekcji poznamy fragment tekstu najwybitniejszego filozofa epoki romantyzmu, który centralną kategorią swojego systemu myślowego uczynił pojęcie ducha. epoka niefilozoficzna Myśli filozoficzne romantyzmu Epoka romantyzmu nie przyniosła wybitnych osiągnięć w dziedzinie filozofii, poza dziełem wielkiego myśliciela niemieckiego – Georga Wilhelma Friedricha Hegla (czytaj: giorga wilhelma fridrisia hegla; 1770–1831). Romantycy byli bowiem przekonani o nikłej roli ludzkiego rozumu i doświadczenia w poznaniu. Uważali ponadto, że prawdziwa rzeczywistość to świat ukryty, duchowy – co także nie sprzyjało rozwojowi filozofii, która od czasów antycznych pojmowana była jako dziedzina intelektu i racjonalnej refleksji nad światem. Romantycy sądzili, że najwyższe poznanie dokonuje się w twórczości artystycznej, a nie intelektualnej, uprawiali więc filozofię w głównej mierze w sztuce – np. Adam Mickiewicz zawarł w swoich balladach romantyczną naukę o poznaniu (epistemologię) oraz bycie (ontologię). Wraz ze śmiercią Hegla można mówić o zamknięciu metafizycznej tradycji filozofii w Europie. Nowa filozofia była zasadniczo niechętna zagadnieniom metafizycznym, uprawiana w sposób niesystemowy, tzn. bez tworzenia powiązanego ze sobą funkcjonalnie systemu twierdzeń i pojęć, i oddzielała się już wyraźnie od nowocześnie rozumianej nauki. Romantyzm trudno wyodrębnić jako epokę filozoficzną. Do najważniejszych przejawów myśli tego okresu należą – obok systemu filozoficznego Hegla – dzieła dwu niemieckich filozofów: Johanna Gottlieba Fichtego (czytaj: johana gotliba fiśtego; 1762–1814) i Friedricha Wilhelma Josepha Schellinga (czytaj: fridrisia wilhelma jozefa szelinga; 1775–1854). Fichte akcentował w swojej filozofii zagadnienie świadomości jednostki (jaźni ludzkiej), w czym wyrażał romantyczny indywidualizm. Natomiast Schelling – najbardziej charakterystyczny przedstawiciel romantycznego sposobu myślenia – doszukiwał się w przyrodzie działania sił absolutnych i podkreślał wartość poznania irracjonalnego. Filozofia Hegla Hegel był twórcą ostatniego wielkiego systemu filozoficznego w Europie. Uznał, że istnieje jeden byt i nazwał go Duchem. Wszelka materia (przyroda) to wytwór Ducha. Duch jest absolutny, a więc boski, ogólny (rzeczy jednostkowe są tylko jego przejawami), ale zmienny w czasie – rozwija się. Cechuje go także rozumność, cała rzeczywistość jest więc z natury logiczna. Z tego wypływa też myśl Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm wyodrębniał trzy okresy rozwoju sztuki w dziejach. Twórczość starożytnych cywilizacji Wschodu była, jego zdaniem, symboliczna i wyrażała idee w obrazach; artyści antyku greckiego i rzymskiego w równy sposób traktowali idee i formę artystyczną; z kolei sztuka chrześcijańska, którą Hegel określił mianem romantycznej, uczyniła idee ważniejszymi od środków artystycznego wyrazu (patrz też: lekcja 35.). historiozoficzna Hegla: Duch ujawnia się w dziejach świata przez postęp społeczno-polityczny, tj. stale powiększający się obszar ludzkiej wolności. Duch przejawia się również w trzech dziedzinach ludzkiej aktywności: sztuce, religii i filozofii. Najniżej z nich stoi sztuka, a najwyżej – filozofia. Oryginalnym wkładem Hegla w myśl europejską była jego estetyka, rozumiana przede wszystkim jako teoria sztuki. Filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel Wykłady z filozofii dziejów (fragmenty) [1] Ogólnie biorąc, filozofia dziejów nic innego nie oznacza jak myślące ich rozważanie. [...] [2] Przede wszystkim powinniśmy mieć na uwadze, że przedmiot nasz, tj. dzieje powszechne, leży w dziedzinie Ducha. [...] [3] Zgodnie z tym abstrakcyjnym określeniem powiedzieć można o dziejach powszechnych, że są one przedstawieniem Ducha w jego sposobie wypracowania w sobie świadomości tego, czym jest sam w sobie. I jak kiełek kryje w sobie całą naturę drzewa, kształt i smak jego owoców, 1 tak już pierwsze ślady Ducha zawierają w sobie virtualiter całość dziejów. [4] Ludy Wschodu nie wiedzą tego jeszcze, że Duch, czyli człowiek jako taki, jest sam w sobie wolny; ponieważ tego nie wiedzą – nie są wolne; wiedzą one, że tylko jeden człowiek jest wolny, ale właśnie dlatego wolność taka jest tylko samowolą, dzikością, tępotą namiętności albo też jej łagodnością i łaskawością [...]. Dlatego taka jednostka jest tylko despotą, a nie wolnym człowiekiem. [5] Dopiero u Greków pojawiła się świadomość wolności i dlatego byli oni wolni. Ale oni, podobnie jak Rzymianie, wiedzieli tylko to, że niektórzy ludzie są wolni, a nie człowiek jako taki. O tym, że człowiek jest wolny jako taki, nie wiedział nawet Platon i Arystoteles. Dlatego Grecy nie tylko mieli niewolników, z czym związane było ich życie, istnienie ich pięknej wolności, ale nawet sama ich wolność była po części tylko przypadkowym, przemijającym i ograniczonym kwiatem, po części zaś twardym ujarzmieniem pierwiastka ludzkiego, humanistycznego. [6] Dopiero narody germańskie osiągnęły w chrześcijaństwie świadomość, że człowiek jest wolny jako człowiek i że wolność Ducha stanowi jego najwłaściwszą istotę. Świadomość ta zaświtała zrazu w religii, tej najbardziej wewnętrznej dziedzinie Ducha: ale wcielenie tej zasady w życie świeckie było zadaniem dalszym, którego rozwiązanie i wypełnienie wymagało żmudnej pracy kultury. Przykładowo, wraz z przyjęciem religii chrześcijańskiej nie ustało jeszcze od razu niewolnictwo, a tym bardziej nie zapanowała przez to od razu w państwach wolność; rządy i ustroje nie zostały w rozumny sposób zorganizowane czy nawet oparte na zasadach wolności. Zastosowanie owej zasady do życia świeckiego, przepojenie przez nią 1 Virtualiter (łac.) – wirtualnie; tu: potencjalnie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 25 Sz 26 i przekształcenie stosunków świeckich, to proces długi, stanowiący właśnie treść dziejów. [...] [7] Dzieje powszechne to postęp w uświadomieniu wolności – postęp, który mamy poznać w jego konieczności. [...] [8] Kiedy patrzymy na dzieje jako na pobojowisko, na którym składano w ofierze szczęście ludów, mądrość państw i dzielność jednostek, myśli naszej nasuwa się nieodparte pytanie: komu, w imię jakiego celu ostatecznego składane były tak potworne ofiary? [...] [9] Ten niezmierzony ogrom aktów woli, interesów i działań – to narzędzia i środki Ducha świata, służące do osiągnięcia jego celu [...]. Jean Alaux (czytaj: żą alo), Nagrobek Napoleona na wyspie świętej Heleny, 1837, Musée Nationale du Château (czytaj: mjuze nasjonal di szato), Wersal Prosty grób cesarza otaczają rosnące wówczas na wyspie wierzby. Ciało Napoleona zostało w 1840 r. uroczyście przeniesione do Paryża. Opisz, w jaki sposób malarz przedstawił związek przyrody z historią. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 27 1 [10] Ludzie wielcy w historii to właśnie tacy ludzie, których cele partykularne zawierają treść [...] wyrażającą wolę Ducha świata. Zasługują na nazwę bohaterów, ponieważ cel swój i powołanie czerpali nie tylko ze spokojnego, uporządkowanego, istniejącym układem stosunków uświęconego biegu rzeczy, lecz ze źródła, którego treść była ukryta i jeszcze nie dojrzała do współczesnego istnienia – z wewnętrznego, podziemnego jeszcze Ducha, który uderza w skorupę zewnętrznego świata i rozsadza ją, ponieważ jest jądrem różnym od jądra tej skorupy. [...] [11] Jeśli rzucimy okiem na los tych wielkich postaci historycznych, które powołane były na wykonawców woli Ducha świata, to zobaczymy, że los ten nie był szczęśliwy. Nie osiągnęli spokoju i zadowolenia, całe ich życie było pracą i mozołem, cała ich istota jedną namiętnością. [...] Umie2 rają młodo, jak Aleksander, giną zamordowani, jak Cezar, zsyłani są na św. Helenę, jak Napoleon . (tłum. Janusz Grabowski i Adam Landman) Polecenia do tekstu 1. Zdefiniuj historiozofię na podstawie pierwszych akapitów tekstu Hegla. 2. Wyjaśnij symboliczny sens kiełka drzewa (3. akapit) w kontekście opisanej przez filozofa wolności człowieka w pierwszych cywilizacjach Wschodu. 3. Powiedz, kim jest Duch według Hegla. 4. Wymień i scharakteryzuj przedstawione w tekście etapy postępu wolności w dziejach. Opisz poziom wolności ludzi w każdej z epok. 5. Określ kierunek i cel rozwoju dziejów według filozofa. 6. Wyjaśnij rolę wybitnych jednostek w wizji historiozoficznej Hegla. 7. Opisz los wielkich ludzi historii. Dlaczego nie jest on szczęśliwy? Pr ac a domowa 1. Wskaż związek myśli historiozoficznej Hegla z wielkimi ideami oświecenia. 2. Przypomnij historiozofię świętego Augustyna, o której założeniach pisaliśmy w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej (lekcja 53.). Wymień najważniejsze różnice pomiędzy myślami obu filozofów: Augustyna i Hegla. 3. Przypomnij średniowieczny spór o uniwersalia (lekcja 53. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej). Do jakiej kategorii filozoficznej występującej w tym sporze zaliczysz Heglowskiego Ducha? Uzasadnij swoje zdanie. Tworzenie własnego tekstu Czy utrata niepodległości Polski po okresie demokracji szlacheckiej potwierdzałaby, czy negowała Heglowską koncepcję rozwoju dziejów (patrz: s. 24)? Uzasadnij, odwołując się do znanych ci wydarzeń historycznych i tekstów kultury ich dotyczących. 1 Partykularne – szczegółowe; tu: jednostkowe. 2 Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) – król Macedonii; Juliusz Cezar (100–44 p.n.e.) został zamordowany wskutek spisku senatorów, którym przewodził m.in. Marek Brutus; Napoleon Bonaparte (1769–1821) po przegranej bitwie pod Waterloo został zesłany na Wyspę Świętej Heleny (południowy Atlantyk). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 28 Wszyscy ludzie będą braćmi... 4 Hymn zjednoczonej Europy Friedrich Schiller już za życia był popularnym twórcą, jednak wyjątkową sławę przyniosła mu oda Do Radości (1786). Wyrażona w tym wierszu idea braterstwa – jedno z trzech haseł Wielkiej Rewolucji Francuskiej – została uznana za najważniejszą wartość zjednoczonej Europy. Oda Schillera z muzyką Ludwiga van Beethovena stała się hymnem Unii Europejskiej. do radości Friedrich Schiller Do Radości O Radości, iskro bogów, 1 kwiecie elizejskich pól , święta, na twym świętym progu staje nasz natchniony chór. [5] Jasność twoja wszystko zaćmi, złączy, co rozdzielił los. Wszyscy ludzie będą braćmi tam, gdzie twój przemówi głos. [10] Kto przyjaciel, ten niech zaraz stanie tutaj pośród nas, i kto wielką miłość znalazł, ten niech z nami dzieli czas. [15] Z nami ten, kto choćby jedną duszę rozpłomienić mógł. Ale kto miłości nie zna, niech nie wchodzi tu na próg. [20] Patrz, patrz: wielkie słońce światem biegnie, sypiąc złote skry, jak zwycięzca i bohater – biegnij, bracie, tak i ty. XVIII XIX XX XXI 1786 r. Autor Friedrich Schiller (czytaj: fridriś sziler; 1759–1805) to obok Johanna Wolfganga Goethego najsławniejszy przedstawiciel pokolenia „burzy i naporu”. Jego życie i twórczość były wyrazem dążenia do wolności oraz walki z despotyzmem w życiu jednostki i społeczeństwa. W swoich dramatach (Zbójcy, Don Karlos, Wilhelm Tell) ukazywał bunt młodych indywidualistów wobec niesprawiedliwych stosunków społecznych i obłudy świata dorosłych. Problem walki o wolność rozważał w esejach historiozoficznych (przeciwsta wiał się w nich idei rewolucji, która starą tyranię zastępuje nową). Jako poeta zasłynął balladami (np. Rękawiczka). Gatunek Oda – patrz: lekcja 5. 1 Elizejskie pola – w mitologii greckiej i rzymskiej Elizjum było krainą wiecznej wiosny, w której szczęśliwie bytowały dusze zmarłych herosów. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Radość tryska z piersi Ziemi, Radość pije cały świat, dziś wchodzimy, wstępujemy na radości złoty ślad. [25] Ona w sercu, w zbożu, w śpiewie, ona w splocie ludzkich rąk, z niej najlichszy robak czerpie, z niej – najwyższy niebios krąg. [30] Bracie, miłość niezmierzona mieszka pod namiotem z gwiazd, całą ludzkość weź w ramiona i ucałuj jeszcze raz. [35] Wstańcie, ludzie, wstańcie wszędzie, ja nowinę niosę wam: na gwiaździstym firmamencie 1 miłość, miłość mieszka tam . (tłum. Konstanty Ildefons Gałczyński) Jean-Baptiste Carpeaux (czytaj: żą batist karpo), Taniec , 1869, Musée d’Orsay (czytaj: mjuze dorse), Paryż Francuski artysta nawiązał do osiągnięć twórców romantyzmu, którzy po raz pierwszy ukazywali uśmiech na twarzach rzeźbionych postaci. Wskaż motywy wspólne dla ody Do Radości i Tańca. wiedzie ć wi ę cej . . . Treść i forma gatunkowa ody Do Radości przyciągnęły uwagę Ludwiga van Beethovena (czytaj: fan betofena). Nad opracowaniem muzycznym wiersza kompozytor spędził z przerwami ponad dwadzieścia lat. Ostatecznie włączył go do chóralnego finału IX Symfonii (1824) – dzieła będącego wyrazem braterstwa niepodległych narodów. Beethoven wykorzystał w symfonii osiem z dwunastu strof utworu Schillera i ten fragment ody zyskał od tej chwili niezmierną popularność. W 1972 r. dzieło Schillera i Beethovena zostało uznane za hymn Rady Europy, a w latach 80. XX w. – za hymn Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (ówczesna nazwa Unii Europejskiej). Publiczna prezentacja ody w roli hymnu zjednoczonej Europy odbyła się w 1986 r. podczas uroczystości pierwszego wciągnięcia na maszt flagi europejskiej. Chór i orkiestrę poprowadził wówczas słynny dyrygent Herbert von Karajan. 1 Wersy 29.–36. – echa pitagorejskiej idei harmonii sfer, według której zgodny ruch ciał niebieskich w kosmosie tworzy cudowną muzykę i jest boską emanacją miłości. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 29 Sz 30 Polecenia do tekstu 1. Przedstaw ogólną tematykę ody Do Radości. » P oj ę cia k l uczowe 2. Omów nastrój utworu Schillera. Przestrzeń wertykalna – organizacja świata przedstawionego w dziele za pomocą opozycji góra–dół. Tak uporządkowana przestrzeń oddaje relacje typu hierarchicznego, np. wyższość, potęga, moc – niższość, słabość. 3. Jak w wierszu wyraża się przestrzeń wertykalna? 4. Znajdź w tekście odwołania mitologiczne i określ ich funkcję. Przestrzeń kosmiczna (perspektywa kosmiczna) – przedstawienie operujące ogromem przestrzeni, wyzyskujące motyw pędu, wzlotu ponad Ziemię, odwołujące się do motywów astralnych, takich jak gwiazdy, Księżyc, Słońce. Posługując się perspektywą kosmiczną, artysta sugeruje wzniesienie się ponad to, co przyziemne, pragnie wyrazić prawdy uniwersalne. 5. Wskaż w utworze cechy gatunkowe ody. 6. Pracując w grupach, znajdźcie i zapiszcie w formie mapy myśli różne powody ludzkiej radości; wskażcie wśród nich te, które wymienia autor ody. 7. Określ, w jaki sposób poeta buduje poczucie wspólnoty z czytelnikiem. 8. Wskaż w wierszu elementy składające się na przestrzeń kosmiczną. 9. Wyjaśnij, jak obrazowanie zastosowane przez autora wpływa na wymowę wiersza. 10. Kim jest osoba mówiąca w utworze – mędrcem przemawiającym do rozumu czy entuzjastą apelującym do uczuć odbiorcy? Rozstrzygnij zagadnienie i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do tekstu ody. 11. Które stwierdzenie najpełniej oddaje przesłanie utworu? Wybierz jeden z poglądów i ułóż plan wypowiedzi argumentacyjnej. a) Radość jest zasadą świata, a braterstwo – jej wyrazem. b) Każdy człowiek powinien dążyć do wzniosłej miłości. c) Radość wyraża się miłością, która wznosi ludzkość ku niebu. R 12. Wyodrębnij pierwiastki oświeceniowe i romantyczne w odzie Do Radości. Zwróć uwagę na środki stylistyczne obecne w tekście. Pr ac a domowa 1. Rozważ, jakie wartości ideowe i artystyczne zdecydowały o tym, że oda Do Radości stała się hymnem europejskim. 2. Porównaj koncepcje miłości przedstawione w Hymnie o miłości św. Pawła (1 Kor 13) i w odzie Do Radości Friedricha Schillera. 3. Wysłuchaj finału IX Symfonii Beethovena i opisz uczucia wyrażane przez muzykę. W jaki sposób oddaje ona nastrój ody Schillera? 4. Na podstawie ułożonego na lekcji planu (polecenie 11.) napisz wypowiedź argumentacyjną. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Miniprzewodnik. Wielkie formy w muzyce romantycznej Epoka romantyzmu to czas dużej aktywności twórczej kompozytorów w całej Europie. Muzyczny romantyzm nie przyniósł jednak rewolucji – twórczo kontynuował dziedzictwo epoki poprzedniej. Powstawały wówczas dzieła odnoszące się do wzorów wielkich form klasycznych: symfonii, koncertów, suit, oper, ale wyróżniające się bogatszą instrumentacją i pisane dla liczniejszych orkiestr. Konstrukcyjnej dyscyplinie i emocjonalnej wstrzemięźliwości klasyków romantycy przeciwstawili styl uczuciowy, zindywidualizowany, niejednokrotnie wirtuozowski, poszukujący harmonicznych innowacji w lokalnych, ludowych tradycjach. Pod względem muzycznym romantyzm pozostawał stylem całego wieku XIX. Wielkim prekursorem romantyzmu, człowiekiem z pogranicza dwu epok, uznawanym niekiedy za trzeciego – obok Haydna (czytaj: hajdna) i Mozarta (czytaj: mocarta) – klasyka wiedeńskiego, był Ludwig van Beethoven (1770–1827). Urodzony w Bonn, całe dorosłe życie spędził w Wiedniu. Samotny i zmagający się z postępującą głuchotą twórca został już za życia doceniony jako wybitny kompozytor. Uznanie przyniosło mu zwłaszcza dziewięć symfonii (w tym najsłynniejsze V i IX), pięć koncertów fortepianowych oraz msza Missa solemnis. Beethoven był też autorem utworów kameralnych, m.in. kwartetów smyczkowych oraz sonat fortepianowych, z których najbardziej znana jest Sonata księżycowa. Wzory wypracowane przez Beethovena rozwijał i przekształcał w duchu jednoznacznie romantycznym Johannes Brahms (czytaj: brams; 1833–1897), twórca zarówno dużych kompozycji orkiestrowych i monumentalnych dzieł wokalno-instrumentalnych (np. Niemieckie requiem), jak i form kameralnych, tzn. sonat, triów, kwartetów, kwintetów, pieśni. Brahms korzystał także z motywów ludowych – do jego najsłynniejszych utworów tego typu należą Tańce węgierskie. Ważnym kompozytorem epoki romantyzmu był Jakob Ludwig Felix Mendelssohn Bartholdy (czytaj: filiks mendelson bartoldi; 1809–1847). Uznawany za cudowne dziecko, pierwszy publiczny występ fortepianowy dał w wieku dziewięciu lat. Sławę przyniosła mu muzyka do Snu nocy letniej Williama Szekspira. Pisał monumentalne symfonie, wirtuozowskie koncerty i liryczne miniatury na fortepian. Jego Marsz weselny należy do najpopularniejszych utworów muzyki poważnej. Największym twórcą muzycznego romantyzmu francuskiego był Hector Berlioz (czytaj: ektor berljoz; 1803–1869). Ten kompozytor, a zarazem krytyk muzyczny, jest uznawany za czołowego przedstawiciela tzw. muzyki programowej (ilustrującej treść literacką). Instrumentacja jego Symfonii fantastycznej stała się wzorem dla muzyki orkiestrowej w całym XIX stuleciu, a także w pierwszej połowie XX w. Romantyczna muzyka rosyjska obejmuje utwory całej grupy kompozytorów, m.in. Aleksandra Borodina i Modesta Musorgskiego, ale najbardziej znanym twórcą rosyjskim epoki romantyzmu był Nikołaj Rimski-Korsakow (l844–1908). Ten do dziś ceniony kompozytor pochodzący z arystokratycznej rodziny, marzący od dzieciństwa o karierze w marynarce wojennej, szybko odkrył swoją drugą pasję – muzykę. Podróże morskie zetknęły go z muzyką orientalną, której wpływy dostrzec można w wielu jego kompozycjach. Najsławniejszym dziełem Korsakowa pozostaje suita orkiestrowa Szecherezada. Słynnym kompozytorem i pianistą węgierskim tego okresu był Ferenc Liszt (czytaj: list; 1811–1886). Przyjaźnił się z wieloma artystami epoki – m.in. z Chopinem, Mickiewiczem i Słowackim (był nawet orędownikiem sprawy polskiej), a także z Hectorem Berliozem i Richardem (czytaj: risiardem) Wagnerem, który poślubił jego córkę. Jest uznawany za twórcę poematu symfonicznego – napisał wiele dzieł tego typu, m.in. Orfeusza, Prometeusza i Hamleta. Ma w swym dorobku Symfonię Faustowską i Symfonię Dantejską, jak również wybitne fortepianowe dzieła kameralne, takie jak cykl Lata pielgrzymki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 31 Sz 32 Jednością silni, rozumni szałem... 5 R Pierwiastki klasyczne i romantyczne w Odzie do młodości Oda do młodości jest pierwszym sławnym wierszem, który wyszedł spod pióra Adama Mickiewicza. Utwór nawiązujący do ody Do Radości Schillera stanowi świadectwo schyłku estetyki klasycyzmu w polskiej literaturze i zawiera elementy estetyki nowej epoki. Mickiewicz przedstawił w nim ideały swoje i swoich rówieśników, zrzeszonych w Towarzystwie Filomatów. Miniprzewodnik. Młodość Mickiewicza Adam Mickiewicz (1798–1855) urodził się w Zaosiu koło Nowogródka na historycznej Litwie (dzisiaj Białoruś), w rodzinie zubożałego szlachcica herbu Poraj. Szkołę średnią ukończył w Nowogródku (1815), po czym rozpoczął studia filologiczno-historyczne na Uniwersytecie Wileńskim. Kształcił się dzięki rosyjskiemu stypendium rządowemu; warunkiem jego uzyskania było zobowiązanie się do pracy w szkolnictwie przez sześć lat po ukończeniu studiów. Mistrzem uniwersyteckim poety został Joachim Lelewel – pionier nowoczesnej polskiej historiografii, badacz praw i procesów dziejowych. Młody Mickiewicz był ambitnym studentem: zyskał gruntowną znajomość łaciny, języka francuskiego, historii, literatury i prawa. Wraz z kolegami założył dwie tajne organizacje o charakterze samokształceniowym i niepodleglościowym: Towarzystwo Filomatów i Towarzystwo Filaretów (patrz: Wiedzieć więcej...). Na studiach napisał swoje pierwsze wiersze. Po ukończeniu uniwersytetu (1819) poeta został nauczycielem w szkole powiatowej w Kownie. W czasie letnich wakacji w 1820 r. poznał Marylę Wereszczakównę. Częste pobyty w majątkach Wereszczaków pozwoliły Mickiewiczowi na wzbogacenie wiedzy o folklorze białoruskim. Literackim wyrazem przeżyć miłosnych i inspiracji ludowych poety są Ballady i romanse – zbiór zawarty w tomie Poezji wydanym w Wilnie w 1822 r. Data jego edycji jest uważana za początek romantyzmu w Polsce. Rok później poeta wydał Dziadów część II i IV oraz poemat Grażyna. W tym samym czasie przybyły z Petersburga senator Mikołaj Nowosilcow rozpoczął w Wilnie śledztwo w sprawie tajnych stowarzyszeń młodzieży. Mickiewicza wraz z kolegami osadzono w więzieniu – dawnym klasztorze bazylianów – gdzie przebywał od października 1823 r. do kwietnia następnego roku. Poeta został skazany na osiedlenie się w głębi Rosji. Jesienią 1824 r. opuścił Litwę, by już nigdy nie wrócić w rodzinne strony. Okres rosyjski rozpoczął Mickiewicz od pobytu w Petersburgu, gdzie wszedł na salony literackie dzięki poparciu tamtejszych intelektualistów i spiskowców. Dalszym etapem wędrówki była Odessa (duże portowe miasto nad Morzem Czarnym). Mickiewicz – opromieniony sławą – błyszczał tam w kręgach arystokracji i został ulubieńcem dam. Stamtąd, wraz ze znajomymi, udał się w dwumiesięczną podróż na Krym. Jej literackim pokłosiem oraz efektem przeżyć z Odessy są Sonety, wydane w Moskwie w 1826 r. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm wiedzie ć wi ę cej . . . Towarzystwo Filomatów (miłośników nauki) zostało założone w 1817 r. przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego: Adama Mickiewicza, Tomasza Zana, Franciszka Malewskiego, Onufrego Pietraszkiewicza. Miało na celu, jak czytamy w statucie, „ćwiczenie naukowe, mianowicie sztuki pisania, udzielania wzajemnej w naukach pomocy”. W różnych formach samokształcenia filomaci poznawali historię ojczyzny i kulturę regionu – ze względu na swoje zainteresowania etnograficzne. Tłumaczyli teksty z innych języków i dzięki temu zaznajamiali się z życiem umysłowym ówczesnej Europy. Dość elitarny krąg filomatów organizował związki filialne, mające zrzeszać szersze kręgi młodzieży studenckiej, jak Towarzystwo Promienistych czy Towarzystwo Filaretów, i kierował nimi. Geneza Oda do młodości Odę do młodości Mickiewicz napisał w Kownie, w 1820 r. Utwór przesłał przyjaciołom wileńskim, którzy obwołali tekst hymnem Towarzystwa Filomatów (patrz: Wiedzieć więcej...). Jeden z nich, Franciszek Malewski, zauważył: „To [...] mi uniesienie, to myśl, to poezja! [...] Żaden Polak tak nie pisał”. Wiersz został wydany dopiero w 1827 r. we XVIII XIX XXI 1827 r. Lwowie, wcześniej krążył w obiegu rękopiśmiennym i cieszył się sporą popularnością. Adam Mickiewicz Oda do młodości Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy; Młodości! dodaj mi skrzydła! Niech nad martwym wzlecę światem W rajską dziedzinę ułudy: 1 [5] Kędy zapał tworzy cudy, Nowości potrząsa kwiatem, I obleka w nadziei złote malowidła. [10] XX 1820 r. Niechaj, kogo wiek zamroczy, 2 Chyląc ku ziemi poradlone czoło, Takie widzi świata koło, Jakie tępymi zakreśla oczy. 1 Kędy – gdzie. 2 Poradlone – pobrużdżone (zmarszczkami); w znaczeniu: stare. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 33 Sz 34 [15] Młodości! ty nad poziomy Wylatuj, a okiem słońca, Ludzkości całe ogromy Przeniknij z końca do końca. Patrz na dół – kędy wieczna mgła zaciemia 1 Obszar gnuśności zalany odmętem : To ziemia! Patrz, jak nad jej wody trupie 2 [20] Wzbił się jakiś płaz w skorupie . Sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem; 3 Goniąc za żywiołkami drobniejszego płazu , To się wzbija, to w głąb wali: Nie lgnie do niego fala ani on do fali, [25] A wtem jak bańka prysnął o szmat głazu: Nikt nie znał jego życia, nie zna jego zguby: To samoluby! [30] Młodości! tobie nektar żywota Natenczas słodki, gdy z innymi dzielę: 4 Serca niebieskie poi wesele, Kiedy je razem nić wiąże złota. Razem, młodzi przyjaciele!... 5 W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele; 6 Jednością silni, rozumni szałem , [35] Razem, młodzi przyjaciele!... 7 I ten szczęśliwy, kto padł wśród zawodu , Jeżeli poległym ciałem Dał innym szczebel do sławy grodu. Razem, młodzi przyjaciele!... [40] Choć droga stroma i śliska, 8 Gwałt i słabość bronią wchodu : Gwałt niech się gwałtem odciska, A ze słabością łamać uczmy się za młodu! [45] Gatunek Oda – gatunek wywodzący się z antyku greckiego, uprawiany m.in. przez Pindara, autora ód na cześć zwycięzców igrzysk olimpijskich; pierwotnie ody wykonywano przy wtórze muzy ki. Zadaniem ody jest opiewa nie wybitnej postaci rzeczywi stej lub mitycznej, ważnych wydarzeń czy wzniosłej idei. Oda charakteryzuje się wyso kim stylem, podniosłą tonacją emocjonalną, nawiązaniami do mitologii, licznymi hiperbolami (np. ludzkości całe ogromy; patrz też: pojęcia kluczowe). Wypowiedź osoby mówiącej ma zazwyczaj formę zwrotu do adresata, którym może być zarówno realnie istniejący bo hater, jak i personifikowane pojęcie – np. Wolność, Radość. Odę cechuje silny emocjona lizm wypowiedzi, stąd pozorny bezład wersyfikacyjny i kompo zycyjny, zmienność obrazów poetyckich, pełne energii zwro ty do odbiorcy. Gatunek ten, uprawiany we wszystkich, poza średniowieczem, okresach lite rackich, był charakterystyczny dla oświeceniowego klasycy zmu; ody tworzyli wówczas m.in. Wolter (np. Oda na wojnę 1771) czy Kajetan Koźmian (np. Oda na zawarty pokój 1809). Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze, Ten młody zdusi Centaury, 1 Sens wersu 17.: obszar zalany odmętem lenistwa. 2 Mowa o łodziku; dzięki osobliwej budowie ten mięczak morski może pływać, unosząc się na powierzchni wody w swojej skorupie. Topos wyzyskiwany już przez poetów antycznych. 3 Sens wersu 22.: goniąc za maleńkimi, lichymi żyjątkami. 4 Niebieskie – niebiańskie. 5 W szczęściu wszystkiego – w szczęściu wszystkich. 6 Szałem – tu: silnym uczuciem, zapałem. 7 Zawodu – walki, zmagań. 8 Wchodu – wejścia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm [50] [55] Piekłu ofiarę wydrze, Do nieba pójdzie po laury1. Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga; Łam, czego rozum nie złamie: Młodości! orla twych lotów potęga, Jako piorun twoje ramię. Hej! ramię do ramienia! spólnymi łańcuchy Opaszmy ziemskie kolisko! Zestrzelmy myśli w jedno ognisko I w jedno ognisko duchy!... 2 Dalej, bryło, z posad świata! Nowymi cię pchniemy tory, Aż opleśniałej zbywszy się kory, 3 Zielone przypomnisz lata . 4 [60] A jako w krajach zamętu i nocy , Skłóconych żywiołów waśnią, 5 Jednym „stań się” z Bożej mocy 6 Świat rzeczy stanął na zrębie : Szumią wichry, cieką głębie, [65] A gwiazdy błękit rozjaśnią – [70] W krajach ludzkości jeszcze noc głucha: 7 Żywioły chęci jeszcze są w wojnie; Oto miłość ogniem zionie, Wyjdzie z zamętu świat ducha: 8 Młodość go pocznie na swoim łonie , 9 A przyjaźń w wieczne skojarzy spojnie . Pryskają nieczułe lody I przesądy światło ćmiące; 10 Witaj, jutrzenko swobody, [75] Zbawienia za tobą słońce! 1 Wersy 44.–47. – mowa o mitycznym herosie Heraklesie. Jako niemowlę udusił on w kolebce dwa węże, jako młodzieniec zabił Hydrę – wielogłowego potwora; zgładził też centaura – monstrum o kształcie człowieka i konia. Za swoje prace na rzecz ludzkości został po śmierci uniesiony do nieba, gdzie za żonę pojął Hebe – boginię młodości. 2 Według starożytnych Ziemia była nieruchomym centrum kosmosu. 3 Sens wersów 58.–59.: aż pozbywszy się spleśniałej kory, przypomnisz sobie młode lata – złoty wiek, mityczną epokę pierwotnej doskonałości. 4 Wers 60. – poeta łączy starożytne wyobrażenia o początku świata (zamęt – chaos) z wyobrażeniami biblijnymi (patrz: niżej). 5 Nawiązanie do Ewangelii według św. Jana: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga” (J 1,1–2). 6 Na zrębie – na fundamentach. 7 Żywioły chęci – ludzkie pragnienia, dążenia. 8 Wers 70. – mowa o młodości, której personifikacją jest Hebe. 9 Spojnie – klamry, więzy. 10 Jutrzenka – Gwiazda Poranna; poetycki zwiastun dnia. Antonio Canova (czytaj: kanowa), Hebe , 1816, Ermitaż, Petersburg Wybitny przedstawiciel klasycyzmu w sztuce przełomu XVIII i XIX w. ukazał Hebe – boginię młodości – usługującą ucztującym na Olimpie bogom. Określ, jakimi cechami rzeźbiarz obdarzył boginię. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 35 Sz 36 » P oj ę cia k l uczowe przestrzeń kosmiczna (perspektywa kosmiczna) – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 4. Stosowność (łac. decorum) – stworzona jeszcze w antyku najważniejsza zasada poetyki klasycystycznej, nakazująca odpowiedniość (harmonię) poszczególnych elementów utworu literackiego. W szczególności ważna była reguła, by styl języka danego utworu odpowiadał normom gatunkowym, w którym napisano dzieło (np. styl wysoki w gatunku uznanym za wysoki, takim jak oda, hymn, epos). Ponadto styl języka powinien być zgodny z przedstawianymi treściami (np. o rzeczach wzniosłych należało pisać stylem wysokim) i z pozycją społeczną osoby wypowiadającej się w utworze (np. pasterz powinien używać potocznego słownictwa). Oksymoron – zestawienie dwu wyrazów (wyrażeń) o sprzecznych znaczeniach, np. huk ciszy, rozpalony lód, spiesz się powoli, żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie, walczyć o pokój. Oksymoron wzmacnia siłę obrazowania poetyckiego. Hiperbola (gr. hyperbolḗ – przesada, przerzucenie) – literacki zabieg stylistyczny, przedstawienie opisywanego zjawiska, przedmiotu czy osoby w sposób przesadnie wyolbrzymiający jego cechy (np. tony papierów). Inaczej: przesadnia. Paralelizm składniowy – powtórzenie lub podobieństwo konstrukcji składniowych wypowiedzeń w następujących po sobie częściach tekstu. Na przykład: Ty pójdziesz drogą, a ja pójdę ścieżką. Polecenia do tekstu 1. Na podstawie 1., 2. i 4. strofy omów, jak poeta postrzega świat i ludzi. 2. Scharakteryzuj przestrzeń ukazaną w wierszu, zwracając uwagę na kontrasty. Sporządź notatkę, rozmieszczając na schemacie podane elementy świata przedstawionego. „martwy świat” ● „rajska dziedzina ułudy” ● „młodość” ● „obszar gnuśności” ● „płaz w skorupie” ● „młodzi przyjaciele” ● „ziemskie kolisko” ● „przyjaźń” ● „nieczułe lody i przesądy” ● „jutrzenka swobody” .... góra dół .... 3. Którym elementom przestrzeni z Ody do młodości poeta przypisuje pozytywną, a którym negatywną wartość? Uzasadnij swój punkt widzenia. 4. Zanalizuj słownictwo z wersów 16.–26. i opisz, w jaki sposób poeta obniża za jego pomocą ton wypowiedzi, a tym samym łamie zasadę decorum (patrz: pojęcia kluczowe). 5. Wskaż paralelizmy składniowe w 6. strofie. Jaka jest funkcja tego środka poetyckiego? 6. Odwołaj się do znajomości pojęcia „oksymoron” i zinterpretuj wers 34. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 7. Wyjaśnij sens nawiązania do mitologii (wersy 44.–51.). 8. Określ, w jaki sposób myśl przedstawiona w 7. strofie łączy się z treścią strof 6. i 8. 9. Wskaż hiperbole obecne w 8. strofie i omów ich funkcje. 10. W wersach 60.–71. odszukaj odwołania do Biblii i mitologii; wyjaśnij, w jaki sposób wiążą się one z tematem młodości. 11. Z całego tekstu wypisz wezwania do odbiorcy (apele do czytelnika). Przyporządkuj je ideom charakterystycznym dla epoki oświecenia. Zredaguj notatkę w dowolnej formie (może to być zaproponowana niżej tabela) i wyciągnij wnioski. braterstwo postęp wolność apele do czytelnika 12. Wymień przedstawione w odzie różnice pomiędzy „młodymi” a „starymi”. Pr ac a domowa 1. Które idee obecne w Odzie do młodości są aktualne dla twojego pokolenia? Rozstrzygnij zagadnienie i uzasadnij swoją opinię. 2. Przedstaw elementy estetyki i ideologii oświeceniowej oraz romantycznej obecne w Odzie do młodości. Sporządź notatkę w formie, która ułatwi Ci porządkowanie treści (grafu, mapy myśli, tabeli itp.). oświecenie romantyzm idee środki stylistyczne 3. Porównaj postawę „młodego” z wiersza Adama Mickiewicza i Wertera z powieści Johanna Wolfganga Goethego (Cierpienia młodego Wertera, lekcje 59.–60. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). Uwzględnij opozycje: prywatność – zbiorowość, optymizm – pesymizm, zaangażowanie w sprawy społeczne – bierność, starość – młodość, poświęcenie – egotyzm (patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 8.). 4. Zestaw poetycką wizję młodości zaprezentowaną przez Mickiewicza i jej obraz wyrażony w dziele Canovy Hebe (patrz: ilustracja obok wiersza). Tworzenie własnego tekstu Czy wartości postulowane przez Adama Mickiewicza w Odzie do młodości są uniwersalne, czy właściwe tylko epoce romantyzmu? Odpowiedz i uzasadnij, odwołując się do różnych tekstów kultury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 37 Sz 38 Miej serce i patrzaj w serce... 6 Miłość i śmierć w balladach Mickiewicza i Tuwima Nawiązująca do średniowiecznej formy i czerpiąca z ludowego wzoru ballada stała się jednym z ulubionych gatunków w literaturze romantyzmu. Łącząc w sobie narrację i liryzm, chętnie opowiadała zwłaszcza o nieszczęśliwej miłości – i w takiej postaci do dziś jest przedmiotem literackich odwołań (nawet współczesna ballada rockowa odwołuje się w pewnej mierze do romantycznych ballad i pieśni). Na lekcji poznamy najważniejszą, programową balladę polskiego romantyzmu oraz nawiązujący do niej wiersz z XX w. ballady i romanse XVIII XIX XX XXI 1819–1822 r. 1822 r. Geneza Ballady i romanse powstawały w latach 1819– 1822, a po raz pierwszy zostały opublikowane w 1822 r. w Wilnie w pierwszym tomie Poezji Adama Mickiewicza. Zawierają wątki autobiograficzne, słychać w nich także echa dyskusji starszego pokolenia poetów, „klasyków”, z młodymi – „romantykami”. Ważny w tym zbiorze motyw nieszczęśliwej miłości badacze wiążą z faktem, iż ukochana Mickiewicza, Maryla Wereszczakówna, w 1821 r. wyszła za mąż. Ballady i romanse są jednocześnie cyklem programowym, w którym Mickiewicz przedstawił istotne założenia romantyzmu. Wiersze poeta poprzedził tekstem O poezji romantycznej. wypowiedziała posłuszeństwo dotychczasowym autorytetom. W przedstawionym w balladzie starcu można rozpoznać Jana Śniadeckiego – profesora Uniwersytetu Wileńskiego, zdeklarowanego klasycystę i racjonalistę. W słowach starca wyraźnie słychać sparafrazowane tezy z rozprawy Śniadeckiego O pismach klasycznych i romantycznych (1819). Jako romantyczność rozumie tam Śniadecki łamanie reguł sztuki pisarskiej. Przestrzega także przed niekontrolowanym korzystaniem z wyobraźni w poezji, ludową cudowność uznaje zaś za efekt niedojrzałej, zabobonnej umysłowości. Wprowadzenie do lektury Ballada Romantyczność otwiera cykl Ballad i romansów i należy do najwyraźniejszych literackich manifestów programowych romantyzmu. Tekst ma cechy poznawczej i estetycznej prowokacji. Nowa szkoła literacka piórem Adama Mickiewicza Walenty Wańkowicz, Adam Mickiewicz , 1821 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Adam Mickiewicz Romantyczność Methinks, I see... Where? – In my mind’s eyes. Shakespeare Zdaje mi się, że widzę... gdzie? 1 Przed oczyma duszy mojej . Słuchaj, dzieweczko! – Ona nie słucha – To dzień biały! to miasteczko! Przy tobie nie ma żywego ducha. [5] Co tam wkoło siebie chwytasz? Kogo wołasz, z kim się witasz? – Ona nie słucha. – [10] [15] Gatunek 2 To jak martwa opoka 3 Nie zwróci w stronę oka, To strzela wkoło oczyma, To się łzami zaleje; Coś niby chwyta, coś niby trzyma; Rozpłacze się i zaśmieje. „Tyżeś to w nocy? – To ty, Jasieńku! Ach! i po śmierci kocha! Tutaj, tutaj, pomaleńku, 4 Czasem usłyszy macocha ! Niech sobie słyszy, już nie ma ciebie! Już po twoim pogrzebie! [20] Ty już umarłeś? Ach! ja się boję! Czego się boję mego Jasieńka? Ach, to on! lica twoje, oczki twoje! 5 Twoja biała sukienka ! [25] I sam ty biały jak chusta, Zimny, jakie zimne dłonie! Tutaj połóż, tu na łonie, Przyciśnij mnie, do ust usta! [30] Ach, jak tam zimno musi być w grobie! Umarłeś! tak, dwa lata! Weź mię, ja umrę przy tobie, Nie lubię świata. 1 Fragment Hamleta Williama Szekspira (akt I, scena II) w tłumaczeniu Adama Mickiewicza. 2 Opoka – kamień, skała. 3 W stronę – na bok. 4 Sens wersu 17.: aby nie usłyszała macocha. 5 Sukienka – tu: całun pogrzebowy, ubranie, w które przyoblekano nieboszczyka. Ballada to odmiana pieśni o synkretycznym charakterze rodzajowym, tzn. łącząca elementy liryki, epiki, a nawet dramatu. Powstała w średnio wieczu w kręgu ludowej kultury celtyckiej. Wykonywano ją wówczas przy wtórze muzyki. Nazwa gatunku pochodzi od łacińskiego czasownika ballare – tańczyć. Ballada nawiązuje do twórczości ludowej, stąd paralelizm składniowy, stałe epitety, powtórzenia, refreny. Charakterystyczne są dla niej: subiektywna narracja, akcja zawierająca niezwykłe wydarzenia, a także nastrój tajemniczości i fantastyczne elementy przedstawienia. Narrator zajmuje w balladach pozycję zewnętrzną, choć życzliwą wobec opisywanych wydarzeń – stara się je zrozumieć i wyjaśnić, nierzadko je komentuje. Bohaterowie w tym gatunku są zwykle stypizowani, pozbawieni indywidualnych rysów. Melodyjne walory brzmieniowe ballady romantycznej przypominają także o jej melicznym, czyli pieśniowym, charakterze i średniowiecznych korzeniach. Wybitnymi twórcami ballad romantycznych byli Anglicy – John Keats (czytaj: kits; 1795–1821) oraz „poeci jezior”: William Wordsworth (czytaj: łerdzłerf; 1770–1850), Samuel Coleridge (czytaj: semil kołlrydż; 1772–1834), a także poeci niemieccy: Friedrich Schiller i Johann Wolfgang Goethe. W literaturze polskiej ballada stała się sztandarowym gatunkiem wczesnego romantyzmu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 39 Sz 40 [35] Źle mnie w złych ludzi tłumie, Płaczę, a oni szydzą; Mówię, nikt nie rozumie; Widzę, oni nie widzą! Śród dnia przyjdź kiedy... To może we śnie? Nie, nie... trzymam ciebie w ręku. Gdzie znikasz, gdzie, mój Jasieńku? Jeszcze wcześnie, jeszcze wcześnie! [40] Mój Boże! kur się odzywa, Zorza błyska w okienku. Gdzie znikłeś? Ach! stój, Jasieńku! Ja nieszczęśliwa”. [45] Tak się dziewczyna z kochankiem pieści, Bieży za nim, krzyczy, pada; Na ten upadek, na głos boleści Skupia się ludzi gromada. [50] „Mówcie pacierze! – krzyczy prostota – Tu jego dusza być musi. Jasio być musi przy swej Karusi, On ją kochał za żywota!” 1 [55] I ja to słyszę, i ja tak wierzę, Płaczę i mówię pacierze. „Słuchaj, dzieweczko!” – krzyknie śród zgiełku Starzec i na lud zawoła – „Ufajcie memu oku i szkiełku, Nic tu nie widzę dokoła. Duchy karczemnej tworem gawiedzi, 2 W głupstwa wywarzone kuźni . 3 [60] Dziewczyna duby smalone bredzi, 4 A gmin rozumowi bluźni”. [65] „Dziewczyna czuje – odpowiadam skromnie – A gawiedź wierzy głęboko; Czucie i wiara silniej mówi do mnie Niż mędrca szkiełko i oko. Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu, Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce. Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu! Miej serce i patrzaj w serce!” 1 Prostota – ludzie prości, niewykształceni. 2 Sens wersów 58.–59.: duchy są tworem prymitywnego ludu, stworzonym w kuźni głupstwa. 3 Duby smalone – bzdury. 4 Gmin – lud. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 41 Polecenia do tekstu 1. Wyjaśnij, w jaki sposób motto utworu wiąże się z jego treścią. 2. Kto według ciebie zwraca się do bohaterki w pierwszej strofie ballady? Znajdź kontynuację tej wypowiedzi. 3. Wydziel w wierszu wypowiedzi narratora sformułowane w trzeciej osobie i powiedz, czego dotyczą. 4. Odszukaj wypowiedzi bohaterki ballady i ustal: a) do kogo się zwraca, b) jakie uczucia przeżywa, c) w jaki sposób wyraża emocje (na czym polega emocjonalizm tych wypowiedzi). 5. Znajdź wypowiedź narratora w pierwszej osobie liczby pojedynczej i określ: a) jak interpretuje zachowania dziewczyny, b) jakie poznanie świata uznaje za wartościowe. » P oj ę cia k l uczowe irracjonalizm – pogląd głoszący, że poznanie racjonalne jest niewystarczające i że istnieją bardziej wartościowe od rozumu narzędzia dotarcia do prawdy o świecie: uczucie, wyobraźnia, wiara religijna, intuicja. spirytualizm – przekonanie o istnieniu świata nadnaturalnego, dostrzeganie w rzeczywistości przejawów istnienia i działania bytów duchowych. Spirytualizm uznaje wyższość sfery duchowej nad materialną. synkretyzm rodzajowy – łączenie w utworze cech i elementów różnych rodzajów literackich – liryki, epiki i dramatu. 6. Wyjaśnij sens ostatniego zdania wypowiedzi narratora. 7. Przedstaw argumenty narratora przeciw „szkiełku i oku” – w obronie „czucia i wiary”. Wyjaśnij różnicę pomiędzy tymi dwoma sposobami postrzegania świata. 8. Prawdy martwe – prawdy żywe. Zinterpretuj tę opozycję. 9. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy. Opiszcie, a następnie porównajcie stosunek narratora i starca do podanych narzędzi poznania oraz elementów świata przedstawionego w utworze. Wnioski zapiszcie w formie mapy myśli. rozum ● poznanie zmysłowe ● emocje ● uczucia wiara religijna ● duchy i zjawy ● odczucia ludu 10. Wskaż przejawy synkretyzmu rodzajowego w wierszu. Wymień wyznaczniki liryczności i epickości. W czym ballada jest podobna do scenki dramatycznej? Pr ac a domowa Jak są przedstawiane w literaturze duchy i zjawy osób zmarłych? Odpowiedz, analizując Romantyczność Adama Mickiewicza i odwołując się do wybranych tekstów literackich. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 42 K Julian Tuwim Śmierć Przyniósł jej kwiaty o jesieni, (Mój Boże...) 1 Tuberozy przyniósł jej śmiertelne. Autor I byli w miłość zapatrzeni, [5] (Mój Boże...) W jakieś wielkie szczęście niepodzielne. Julian Tuwim (1894–1953) jako autor Słonia Trąbalskiego czy Lokomotywy jest znany każdemu Polakowi już od dziecka. Był wybitnym poetą, tłumaczem z języka rosyjskiego (m.in. utworów Aleksandra Puszkina i Władimira Majakowskiego). Urodził się w Łodzi w zasymilowanej (spolonizowanej) rodzinie żydowskiej. Nie ukończył studiów na Uniwersytecie Warszawskim, ponieważ był pochłonięty pracą literacką. W 1920 r. wraz z czterema kolegami po piórze założył grupę literacką Skamander – najbardziej cenioną i wpływową w epoce nazywanej w Polsce dwudziestoleciem międzywojennym (1918–1939). Mówiła: Zostań, zostań ze mną, (Mój Boże...) Będę twoją w tę noc, mój jedyny! [10] Będziemy sami nocą ciemną, (Mój Boże...) Będą dzisiaj nasze zaślubiny... Zamknę drzwi, nie będzie słychać, (Mój Boże...) [15] Że tu jest mój miły Narzeczony... A gdy poszła drzwi zamykać, (Mój Boże!!!) Ktoś je mocno szarpnął z drugiej strony. Polecenia do tekstu 1. Określ, kto jest bohaterem Śmierci Tuwima. 2. Przeanalizuj wypowiedź bohaterki wiersza i ustal: a) do kogo i o co się zwraca, b) jakie wyraża uczucia. 3. Przeanalizuj sytuacje, w których znajdują się bohaterowie Romantyczności Mickiewicza i Śmierci Tuwima. Omów podobieństwa i różnice. 4. Porównaj tematykę i nastrój obu ballad. 5. Jaki inny znany ci utwór miłosny przypomina ballada Tuwima? 6. Wskaż refren w wierszu Tuwima – wyjaśnij jego sens w kontekście całego utworu. 7. Zinterpretuj symboliczny sens zakończenia wiersza, biorąc pod uwagę jego tytuł. 8. Dokonaj samodzielnej analizy ballady Śmierć Juliana Tuwima. Postaw tezę interpretacyjną (określ, o czym mówi wiersz) i uzasadnij ją, odwołując się do tekstu. 1 Tuberoza – roślina ozdobna o białych kwiatach i mocnym zapachu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 7 43 Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą... Romantyczny subiektywizm i przeżycie historii W Balladach i romansach – programowym dziele epoki – Adam Mickiewicz nie tylko określił nową poetykę, lecz także wyraził nowy romantyczny światopogląd. Na lekcji przyjrzymy się romantycznym przekonaniom dotyczącym poznawania świata i jego historii, przedstawionym w jednej z ballad z tego zbioru. i symbolicznym postrzeganiu rzeczywistości, a także emocjonalizmie, który zaprzeczał klasycystycznym normom. Zawartość myślowa ballad to także efekt odwołań do świata wyobrażeń ludowych. Utwory z tego gatunku ukazywały prawdy proste, naiwne, a nawet – z perspektywy ludzi wykształconych – ciemne i pełne zabobonów. Wszystko to zaobserwujemy w cytowanych niżej fragmentach Świtezi Adama Mickiewicza. Wprowadzenie do lektury Ballada Świteź opisuje legendę żywą wśród ludu współczesnego Mickiewiczowi, zamieszkującego okolice, w których poeta się urodził i dojrzewał. Legendy i ludowe podania były pożywką dla romantycznej poezji – z punktu widzenia klasycystów było to estetycznym i myślowym skandalem. Ideał piękna, jaki realizowały romantyczne ballady, wyrażał się m.in. w prostocie języka, mitycznym Adam Mickiewicz Świteź (fragmenty) Ballada 1 Do Michała Wereszczaki Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie, 2 Do Płużyn ciemnego boru Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie, Byś się przypatrzył jezioru. [5]Świteź tam jasne rozprzestrzenia łona, W wielkiego kształcie obwodu, Gęstą po bokach puszczą oczerniona A gładka jak szyba lodu. 1 Michał Wereszczaka – brat Maryli. 2 Płużyny – majątek Wereszczaków w pobliżu jeziora Świteź. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 44 Jeżeli nocną przybliżysz się dobą [10] I zwrócisz ku wodom lice, Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą, I dwa obaczysz księżyce. Niepewny, czyli szklanna spod twej stopy Pod niebo idzie równina, [15] Czyli też niebo swoje szklanne stropy Aż do nóg twoich ugina: Gdy oko brzegów przeciwnych nie sięga, Dna nie odróżnia od szczytu, Zdajesz się wisieć w środku niebokręga, [20] W jakiejś otchłani błękitu. Tak w noc, pogodna jeśli służy pora, Wzrok się przyjemnie ułudzi; Lecz żeby w nocy jechać do jeziora, Trzeba być najśmielszym z ludzi. [25] Bo jakie szatan wyprawia tam harce! 1 Jakie się larwy szamocą! Drżę cały, kiedy bają o tym starce, I strach wspominać przed nocą. Nieraz śród wody gwar jakoby w mieście, [30] Ogień i dym bucha gęsty, I zgiełk walczących, i wrzaski niewieście, I dzwonów gwałt, i zbrój chrzęsty. Nagle dym spada, hałas się uśmierza, Na brzegach tylko szum jodły, [35] W wodach gadanie cichego pacierza I dziewic żałośne modły. Co to ma znaczyć? – różni różnie plotą, Cóż, kiedy nie był nikt na dnie; Biegają wieści pomiędzy prostotą, 2 [40] Lecz któż z nich prawdę odgadnie? [...] Pan na Płużynach postanawia zbadać dziwne zjawiska zachodzące nocą na Świtezi. Wraz z ochotnikami na zbudowanych w tym celu łodziach wyrusza na jezioro. Udaje im się złowić w sieć dziwną istotę. Powiemże, jakie złowiono straszydło? Choć powiem, nikt nie uwierzy. 1 Larwy – tu: zjawy, potwory. 2 Zastosowana w podręczniku numeracja wersów nie odzwierciedla numeracji oryginału; ma za zadanie jedynie ułatwić pracę z tekstem. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Józef Chełmoński, Zachód słońca – Jezioro Świteź, 1898, Muzeum Okręgowe w Tarnowie Opisz nastrój obrazu. Wyjaśnij, jakie cechy przedstawienia tworzą tu pejzaż mentalny. Powiem jednakże: nie straszydło wcale, 1 Żywa kobieta w niewodzie , [45] Twarz miała jasną, usta jak korale, Włos biały skąpany w wodzie. Do brzegu dąży; a gdy jedni z trwogi Na miejscu stanęli głazem, Drudzy zwracają ku ucieczce nogi, [50] Łagodnym rzecze wyrazem: [...] «Na miejscach, które dziś piaskiem zaniosło; 2 Gdzie car i trzcina zarasta, Po których teraz wasze biega wiosło, Stał okrąg pięknego miasta. [55]Świteź i w sławne orężem ramiona 3 I w kraśne twarze bogata, 4 Niegdyś od książąt Tuhanów rządzona Kwitnęła przez długie lata. [...] 1 Niewód – sieć. 2 Car – lobelia wodna, kwitnąca na biało roślina wodna. 3 Kraśne – urodziwe, piękne. 4 Tuhan – imię stworzone od nazwy miejscowości Tuhanowicze, w której mieszkała Maryla Wereszczakówna. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 45 Sz 46 Jean-Baptiste Camille Corot (czytaj: żą batist kamij koro), Wspomnienie z Mortefontaine (czytaj: mortefąten), 1864, Musée du Louvre (czytaj: mjuze di luwr), Paryż Czy obraz może ilustrować historię człowieka wpisaną w naturę? Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do tytułu dzieła. 1 Raz niespodzianie obległ tam Mendoga 2 [60] Potężnym wojskiem car z Rusi ; Na całą Litwę wielka padła trwoga, Że Mendog poddać się musi. Nim ściągnął wojsko z odległej granicy, 3 Do ojca mego napisze : [65] „Tuhanie! w tobie obrona stolicy, Spiesz, zwołaj twe towarzysze”. Skoro przeczytał Tuhan list książęcy I wydał rozkaz do wojny, Stanęło zaraz mężów pięć tysięcy, [70] A każdy konny i zbrojny. Uderzą w trąby, rusza młódź, już w bramie Błyska Tuhana proporzec, Lecz Tuhan stanie i ręce załamie, 4 I znowu jedzie na dworzec . 5 [75] I mówi do mnie: „Jaż własnych mieszkańców Dla obcej zgubię odsieczy? 6 Wszak wiesz, że Świteź nie ma innych szańców Prócz naszych piersi i mieczy. 1 Mendog – wielki książę, od 1253 r. król Litwy. 2 Sens wersów 59.–60.: kiedyś niespodziewanie obległy tam rycerzy Mendoga wojska cara Rusi. 3 Mowa o liście Mendoga do Tuhana. 4 Dworzec – dwór, zamek. 5 Jaż – tu: ja; -ż oznacza tryb przypuszczający odnoszący się do czasownika zgubię w następnym wersie. 6 Szańców – okopów; tu: obrony. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Jeśli rozdzielę szczupłe wojsko moje, [80] Krewnemu nie dam obrony; A jeśli wszyscy pociągniem na boje, Jak będą córy i żony?” 1 „Ojcze – odpowiem – lękasz się niewcześnie , Idź, kędy sława cię woła, [85] Bóg nas obroni: dziś nad miastem we śnie Widziałam jego anioła. Okrążył Świteź miecza błyskawicą I nakrył złotymi pióry, I rzekł mi: „Póki męże za granicą, [90] Ja bronię żony i córy”. Usłuchał Tuhan i za wojskiem goni, Lecz gdy noc spadła ponura, Słychać gwar z dala, szczęk i tętent koni, I zewsząd straszny wrzask: „ura!” [95] Zagrzmią tarany, padły bram ostatki, Zewsząd pocisków grad leci, 2 Biegą na dworzec starce, nędzne matki, Dziewice i drobne dzieci. „Gwałtu! – wołają – zamykajcie bramę! [100] Tuż, tuż za nami Ruś wali. Ach! zgińmy lepiej, zabijmy się same, 3 Śmierć nas od hańby ocali”. Natychmiast wściekłość bierze miejsce strachu; 4 Miecą bogactwa na stosy, [105]Przynoszą żagwie i płomień do gmachu I krzyczą strasznymi głosy: 5 „Przeklęty będzie, kto się nie dobije !” Broniłam, lecz próżny opór, Klęczą, na progach wyciągają szyje, [110] A drugie przynoszą topór. 1 Niewcześnie – niepotrzebnie. 2 Nędzne – tu: cierpiące, udręczone. 3 Hańba – tu: gwałt. 4 Miecą – rzucają. 5 Dobije – tu: zabije. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 47 Sz 48 1 Gotowa zbrodnia: czyli wezwać hordy I podłe przyjąć kajdany, Czy bezbożnymi wytępić się mordy; „Panie! – zawołam – nad pany! [115] Jeśli nie możem ujść nieprzyjaciela, O śmierć błagamy u ciebie, Niechaj nas lepiej twój piorun wystrzela, Lub żywych ziemia pogrzebie”. Wtem jakaś białość nagle mię otoczy, [120] Dzień zda się spędzać noc ciemną, Spuszczam ku ziemi przerażone oczy, Już ziemi nie ma pode mną. Takeśmy uszły zhańbienia i rzezi: Widzisz to ziele dokoła, [125]To są małżonki i córki Świtezi, Które Bóg przemienił w zioła. [...] Śmiertelne nie tkną ich dłonie. Doświadczył tego car i ruska zgraja, Gdy piękne ujrzawszy kwiecie, 2 [130]Ten rwie i szyszak stalony umaja , Ten wianki na skronie plecie. Kto tylko ściągnął do głębini ramię, Tak straszna jest kwiatów władza, Że go natychmiast choroba wyłamie [135] I śmierć gwałtowna ugadza. Choć czas te dzieje wymazał z pamięci, Pozostał sam odgłos kary, Dotąd w swych baśniach prostota go święci I kwiaty nazywa cary». [...] Polecenia do tekstu 1. Realność czy złudzenie? W wersach 5.–16. znajdź przedstawiony symbolicznie romantyczny dowód na niemożność obiektywnego poznania świata. Sformułuj ten dowód własnymi słowami. 2. Wyjaśnij, na czym polega subiektywizm obrazu poetyckiego zawartego w wersach 9.–20. 1 Czyli – czy. 2 Szyszak stalony umaja – stroi stalowy hełm. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 3. Opowiedz historię miasta Świteź. 4. Przedstaw historyczne przyczyny tajemniczych zjawisk zachodzących w jeziorze. 5. Czym różni się romantyczna „historia żywa” od racjonalnej „historii martwej”? Wyjaśnij, odwołując się do tekstu ballady. 6. Określ, w jaki sposób w utworze historia wiąże się ze sferą metafizyczną (duchową) i fizyczną (przyrodniczą). Podaj przykłady tych związków. 7. Uzupełnij schemat przedstawiający etyczną wymowę Świtezi – dopisz do podanych pojęć odpowiednie zdarzenia i postaci z wiersza. heroizm cnota hańba wina i kara .... .... .... .... 8. Odszukaj w tekście przykłady języka emocjonalnego i wyjaśnij, jaka jest jego funkcja. 9. Wskaż cechy legendy w opowiadaniu złowionej dziewczyny. 10. Naiwność i ciemnota czy głębokie postrzeganie rzeczywistości? Oceń wizję świata przedstawioną w balladzie. Pr ac a domowa 1. Przypomnij wnioski Pascala wypływające z uznania nieskończoności i niepoznawalności świata (lekcja 29. z drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). Porównaj je z programem poznawczym romantyzmu zamieszczonym w Świtezi Adama Mickiewicza. » P oj ę cia k l uczowe Subiektywizm – w sensie filozoficznym oznacza postrzeganie świata z perspektywy podmiotu (obserwatora); w takim widzeniu rzeczywistości postrzegający przyporządkowuje przedmiotowi poznania własne przeżycia i cechy osobowe. Historyzm – zainteresowanie historią, postrzeganie teraźniejszości przez pryzmat wydarzeń przeszłych, tłumaczenie zjawisk teraźniejszych faktami historycznymi, a także interpretacja wydarzeń z przeszłości. Dla romantyków historia wyrażała się przez naturę i w niej była „zapisana”. 2. Wskaż przejawy synkretyzmu religijnego w balladzie Świteź. Rozpoznaj elementy chrześcijańskie i pogańskie. Tworzenie własnego tekstu Legenda (łac. legere – czytać) – opowieść o fantastycznej treści, zawierająca elementy cudowności i niezwykłości. Opisuje zdarzenia przeszłe, chwalebne z punktu widzenia kultury, w której powstała. W średniowieczu legenda oznaczała narrację odczytywaną słuchaczom, zazwyczaj zakonnikom. Była zwykle poświęcona żywotom świętych i obfitowała w cudowne wydarzenia – stąd współczesne znaczenie tego słowa. Dokonaj analizy porównawczej ballad Romantyczność i Świteź Adama Mickiewicza. Zwróć uwagę na podobieństwa gatunkowe oraz elementy programu romantycznego, które zawierają (oba lub tylko jeden z analizowanych utworów). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 49 Sz 50 Bywam albo w niebiosach, albo w piekła mękach... 8 Obraz miłości romantycznej w utworach Mickiewicza Na lekcji zapoznamy się z pojęciem miłości romantycznej, powszechnie kojarzonym z epoką romantyzmu. Naszym przewodnikiem po świecie skomplikowanych i niejednoznacznych uczuć romantycznych kochanków będzie Adam Mickiewicz – autor dramatu w części poświęconego nieodwzajemnionej miłości (Dziady, część IV), piosenki miłosnej (Niepewność) i sonetu erotycznego (Dobranoc). Wprowadzenie do lektury Zacytowane dalej fragmenty pochodzą z IV części Dziadów. Utwór – wraz z częścią II – znalazł się w drugim tomie Poezji, wydanym w Wilnie w 1823 r. Część IV dramatu Mickiewicza jest monologiem Pustelnika-Gustawa, który wieczorem w Dzień Zaduszny przybył do mieszkania znajomego księdza greckokatolickiego. Gość jest w istocie żywym trupem dziady, część IV XVIII XIX XX 1823 r. – samobójcą. Zabił się z powodu nieszczęśliwej miłości po tym, jak jego ukochana wyszła za mąż za bogatszego mężczyznę. Adam Mickiewicz Dziady, część IV (fragmenty) O! luba, zginąłem w niebie, Kiedym raz pierwszy pocałował ciebie! (śpiewa) Pocałunek jej, ach, nektar boski! Jako płomień chwyta się z płomieniem, [5] Jak dwóch lutni zlewają się głoski Harmonijnym ożenione brzmieniem. [...] [10] XXI Tymczasem, jak cień błądząc przy kochanych wdziękach, Bywam albo w niebiosach, albo w piekła mękach. Gdy ona wspomni, westchnie i łezkę wyleje, Zbliżam się do usteczek, biały włos rozwieję, Zmieszam się z odetchnieniem i przeniknę ciebie, I jestem w niebie! Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm [15] Lecz kiedy!... och, czujcie, wy, coście kochali! Jakim ogniem zawiść pali!... Długo jeszcze po świecie błąkać się potrzeba, Aż ją Bóg w swoje objęcie powoła; Natenczas śladem lubego anioła 1 I cień mój błędny wkradnie się do nieba. » P oj ę cia k l uczowe Egzaltacja – stan nadmiernego ożywienia emocjonalnego, zapał, przesada w reakcjach psychicznych; w sztuce egzaltacja przejawia się nadmiarem środków służących do wyrażania uczuć. Egotyzm – skłonność do przesadnego eksponowania własnego „ja” (łac. ego), do skupiania na sobie uwagi otoczenia i czynienia z siebie przedmiotu ogólnego zainteresowania. Egotysta postrzega świat w sposób zniekształcony, przez pryzmat własnej osobowości i swoich doświadczeń. Miłość romantyczna – jeden z uprzywilejowanych tematów literackich w epoce romantyzmu, a jednocześnie ważna część romantycznego stylu życia. Według romantyków miłość to uczucie jedyne w swoim rodzaju, ambiwalentne (niejednoznaczne, dwubiegunowe), pełne sprzeczności i namiętności. Przynosi ekstazę i cierpienie, choć może mieć charakter zarówno platoniczny, jak i zmysłowy. Unosi człowieka w wymiar nieskończoności. Obdarzeni niezwykłą wrażliwością i intuicją kochankowie („magnetyzm serc”) osiągają jedność duchową, która sięga poza grób. Polecenia do tekstu 1. Wskaż porównania w wersach 3.–6. Wyjaśnij sens tych porównań. W jaki sposób wyrażają one koncepcję miłości romantycznej? 2. Znajdź w zacytowanym fragmencie Dziadów środki stylistyczne, które służą podkreśleniu emocjonalności wypowiedzi. 3. Określ, w czym wyraża się egotyzm osoby mówiącej w utworze. 4. Sformułuj prawdy o miłości zawarte we fragmencie Dziadów. Poprzyj je odpowiednimi cytatami. 5. Egzaltacja czy głębokie przeżycie miłości? Oceń stan emocjonalny Gustawa. Geneza Wiele znakomitych erotyków Mickiewicz napisał w tzw. okresie rosyjskim (1824–1829), a zwłaszcza podczas pobytu w Odessie (obecnie Ukraina) w 1825 r. Powstały tam Sonety odeskie i garść innych wierszy miłosnych, do których należy Niepewność. Ten zbiór erotyków wydał Mickiewicz w Moskwie w 1826 r. niepewność XVIII XIX 1825 r. 1826 r. 1 Błędny – błąkający się. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl XX XXI 51 Sz 52 Philipp Otto Runge (czytaj: filip oto rune), Nas troje , 1805, oryginał zniszczony w 1931 r. Obraz niemieckiego malarza można interpretować jako przedstawienie trójkąta miłosnego, częstego w literaturze romantycznej. Wprowadzenie do lektury Jako tekst przeznaczony do śpiewania Niepewność zawiera stały, choć urozmaicany przez poetę, rozkład akcentów w wersach. W ten sposób utwór realizuje reguły wiersza sylabotonicznego (patrz: Wiedzieć więcej...). Przyjrzyjmy się wersom: „Jednakże gdy cię długo nie oglądam, Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam”. Akcenty regularnie padają na te same sylaby w wersie – na pierwszą oraz czwartą, szóstą, ósmą i dziesiątą. Rytm całości jest tak silny, że w pierwszym z przywołanych wersów akcent pada na ósmą sylabę, choć w zwykłej wypowiedzi mógłby nie zostać zrealizowany (tzw. akcent poboczny). _/ _ _ _/ _ _/ _ (_/) _ _/ _ 11 (5+6) _/ _ _ _/ _ _/ _ (_/) _ _/ _ 11 (5+6) Wersy te można zatem podzielić na ciąg stóp rytmicznych, z których pierwsza to daktyl, a następne cztery to trocheje (patrz: Wiedzieć więcej...). wiedzie ć wi ę cej . . . Wiersz sylabotoniczny (sylabotonik) to znany od starożytności typ wiersza, którego porządek tworzy ta sama lub regularnie powtarzana liczba sylab w wersach oraz podział wersów na mniejsze jednostki – stopy rytmiczne. W starożytnej Grecji stopy te były tworzone przez sekwencje sylab, w których występowały odpowiednio krótkie i długie samogłoski (tzw. iloczas). Ponieważ w polszczyźnie nie występuje zjawisko zróżnicowania długości samogłosek, funkcję różnicującą sylaby pełni akcent wyrazowy. Polski wiersz sylabotoniczny opiera się więc na stałym rozkładzie akcentów w wersach, co daje możliwość ich podziału na sekwencje sylab akcentowanych i nieakcentowanych. Podział ten może przebiegać wewnątrz wyrazów, ale nie słyszymy go w trakcie odczytywania wiersza sylabotonicznego (tak jak słyszymy np. koniec wersu dzięki pauzie wersyfikacyjnej). Wyraźny w odbiorze jest jedynie stały rytm wiersza, wynikający z regularnego rozkładu akcentów. Najpopularniejsze w polskim wierszu stopy rytmiczne to: _/ _ – trochej (akcent pada na pierwszą sylabę w stopie złożonej z dwu sylab), np. tańczy _ _/ – jamb (akcent pada na drugą sylabę), np. a leć _ _/ _ – amfibrach (akcent pada na środkową sylabę w stopie złożonej z trzech sylab), np. wylany _/ _ _ – daktyl (akcent pada na pierwszą spośród trzech sylab w stopie), np. śpiewałbym W języku polskim stały akcent wyrazowy na przedostatniej sylabie sprawia, że najczęściej wykorzystywane bywają trochej i amfibrach. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Adam Mickiewicz Niepewność Gdy cię nie widzę, nie wzdycham, nie płaczę, Nie tracę zmysłów, kiedy cię zobaczę; Jednakże gdy cię długo nie oglądam, Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam [5] I tęskniąc sobie zadaję pytanie: Czy to jest przyjaźń? czy to jest kochanie? [10] Gdy z oczu znikniesz, nie mogę ni razu W myśli twojego odnowić obrazu; Jednakże nieraz czuję mimo chęci, Że on jest zawsze blisko mej pamięci. I znowu sobie powtarzam pytanie: Czy to jest przyjaźń? czy to jest kochanie? [15] Cierpiałem nieraz, nie myślałem wcale, Abym przed tobą szedł wylewać żale; Idąc bez celu, nie pilnując drogi, Sam nie pojmuję, jak w twe zajdę progi; I wchodząc sobie zadaję pytanie: Co mię tu wiodło? przyjaźń czy kochanie? Gatunek Piosenka – krótki utwór poetycki, zazwyczaj podzielony na strofy, z wyodrębnionym refrenem, przeznaczony do śpiewania, a więc podporządkowany funkcjom muzycznym, melodyjny i zrytmizowany. Walor śpiewności uzyskuje piosenka dzięki regularności konstrukcji wersów, zwłaszcza regularne mu rozkładowi akcentów w wersach, obecności rymów, paralelizmów składniowych i kompozycyjnych, a także występowaniu powtórzeń (np. refrenów). Dla twego zdrowia życia bym nie skąpił, [20] Po twą spokojność do piekieł bym zstąpił; Choć śmiałej żądzy nie ma w sercu mojem, Bym był dla ciebie zdrowiem i pokojem. I znowu sobie powtarzam pytanie: Czy to jest przyjaźń? czy to jest kochanie? [25] [30] Kiedy położysz rękę na me dłonie, Luba mię jakaś spokojność owionie, Zda się, że lekkim snem zakończę życie; Lecz mnie przebudza żywsze serca bicie, Które mi głośno zadaje pytanie: Czy to jest przyjaźń? czyli też kochanie? [35] Kiedym dla ciebie tę piosenkę składał, Wieszczy duch mymi ustami nie władał; Pełen zdziwienia, sam się nie postrzegłem, Skąd wziąłem myśli, jak na rymy wbiegłem; I zapisałem na końcu pytanie: Co mię natchnęło? przyjaźń czy kochanie? Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 53 Sz 54 Kazimierz Mikulski, Niebieski płomień, 1994, własność prywatna Krakowski malarz tworzył portrety nasycone lirycznym erotyzmem i fantastyką. Określ nastrój obrazu i wskaż elementy mówiące o osobowości kobiety. Które z nich, twoim zdaniem, należą do poetyki romantyzmu? Polecenia do tekstu 1. Wskaż fragmenty, w których bezpośrednio ujawnia się osoba mówiąca w wierszu. » P oj ę cie k l uczowe Postawa werteryczna (werteryzm) – model zachowań charakteryzujący się niezgodą na zastaną rzeczywistość społeczną i postrzeganiem świata przez pryzmat indywidualnych pragnień oraz przekonań. W postawie werterycznej wyjątkową rolę odgrywają uczuciowość – zwłaszcza w przeżywaniu nieszczęśliwej miłości i związanego z nią cierpienia – poetycka wrażliwość, wyrażająca się często w melancholii, a nawet depresji, oraz uznanie miłości za najważniejszą sprawę w życiu. Werteryzm gloryfikuje cierpienie jako źródło głębokich przeżyć psychicznych, a zarazem cechuje się pesymizmem związanym z poczuciem niemożności zmiany świata. Prowadzi to do poczucia tzw. bólu istnienia [niem. Weltschmerz (czytaj: weltszmerc)] i samobójstwa. 2. Przeanalizuj wskazane fragmenty i ustal, o kim lub o czym podmiot mówi najwięcej: a) o sobie samym; b) o osobie, do której się zwraca; c) o relacji łączącej go z bohaterką wiersza. 3. Określ, do kogo zwraca się osoba mówiąca. To rzeczywisty czy pozorny zwrot do adresata? Uzasadnij swoje zdanie. 4. Wymień cechy miłości romantycznej ujawniające się w Niepewności. 5. Omów podobieństwa między uczuciem wyrażanym przez podmiot a postawą werteryczną. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 6. Na czym polega i jakie pełni funkcje paralelizm (powtórzenie) konstrukcji 1. i 2. zwrotki? 7. Wyjaśnij, dlaczego osoba mówiąca nazywa Niepewność piosenką. Podaj dwa argumenty. 8. Jak sądzisz, „czy to jest przyjaźń, czy to jest kochanie”? Uzasadnij swoją odpowiedź, odwołując się do wniosków z interpretacji wiersza. Geneza Sonet Dobranoc pochodzi z cyklu Sonetów odeskich, pisanych przez Mickiewicza podczas przymusowego pobytu w Odessie (Rosja). Mickiewicz romansował wówczas z Karoliną Sobańską i był ulubieńcem pań prowadzących w Odessie salony literackie. Dla Sonetów odeskich charakterystyczna jest aura erotyzmu. Można w nich dostrzec inspiracje lirykami Francesca Petrarki (patrz: lekcja 8. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). dobranoc XVIII Gatunek Dobranoc 1 Dobranoc! już dziś więcej nie będziem bawili , Niech snu anioł modrymi skrzydły cię otoczy, Dobranoc! niech odpoczną po łzach twoje oczy, Dobranoc! niech się serce pokojem zasili. [5] Dobranoc! z każdej ze mną przemówionej chwili Niech zostanie dźwięk jakiś cichy i uroczy, Niech gra w twoim uchu, a gdy myśl zamroczy, Niech się mój obraz sennym źrenicom przymili. Dobranoc! obróć jeszcze raz na mnie oczęta, [10] Pozwól lica. – Dobranoc! – Chcesz na sługi klasnąć? Daj mi pierś ucałować. – Dobranoc! zapięta. XX XXI 1826 r. Adam Mickiewicz XIX 1825 r. – Dobranoc! już uciekłaś i drzwi chcesz zatrzasnąć. Dobranoc ci przez klamkę – niestety! zamknięta! Powtarzając: dobranoc! nie dałbym ci zasnąć. 1 Nie będziem bawili – nie będziemy przebywać ze sobą. SONET jest gatunkiem powstałym jeszcze w XIII w., a swą niezwykłą popularność zawdzięcza Petrarce. To niełatwa do uprawiania forma poetycka, wymaga bowiem od twórcy zwięzłości i daru precyzji. Każdy sonet składa się z czternastu rymowanych wersów, zwykle tworzących cztery strofy. Dwie pierwsze to czterowersy (kwartyny) o rymach okalających (abba abba), dwie ostatnie zaś to najczęściej strofy trzywersowe (tercyny). W zależności od układu rymów w ostatnich sześciu wersach rozróżniamy sonet włoski (cdc dcd lub cde cde), francuski (kombinacja dwu- i czterower su, przeważnie o rymach cc deed) i angielski (m.in. cdcd ee). Zwrotki czterowersowe mają zwykle charakter opisowy, a zwrotki krótsze – zazwyczaj refleksyjny i stanowią podsumowanie myśli zawartych w wierszu. Tematem sonetu była pierwotnie wzniosła, uduchowiona miłość do kobiety. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 55 Sz 56 Pr ac a domowa 1. Opisz sytuację przedstawioną w sonecie Dobranoc. 2. Określ, na czym polega swoistość dialogu w utworze. 3. Zaproponuj odpowiedzi kochanki. 4. Omów, w jaki sposób w wierszu narasta napięcie – uwzględnij rolę powtarzanego słowa „dobranoc”. 5. Scharakteryzuj wizję miłości ukazaną w wierszu. Tworzenie własnego tekstu 1. Omów różne obrazy miłości romantycznej. Odwołaj się do wiersza Niepewność i innych utworów. R 2. Dokonaj analizy porównawczej erotyków Adama Mickiewicza Niepewność i Dobranoc. Uwzględnij kreację osoby mówiącej, to, jak widziana jest kobieta, relacje między „nim” a „nią”. Miniprzewodnik. Słynni kochankowie XIX w. Adam Mickiewicz i Maryla Wereszczakówna. Pełna uroku szlachcianka z Litwy była wielką miłością młodego Mickiewicza podczas jego pobytu w Wilnie i Kownie. Uczucie, stylizowane nieco na wzór Cierpień młodego Wertera Jonanna Wolfganga Goethego, pozostało niespełnione – Maryla wyszła za mąż za ziemianina Wawrzyńca Puttkamera (który – wbrew rozpowszechnionemu dziś przekonaniu – był młody i przystojny). Doświadczenie miłosne poety przyniosło część IV Dziadów i garść erotyków [m.in. Kurhanek Maryli, Do M ***, Do ***. Na Alpach w Splügen 1829 (czytaj: szplugn)]. Fryderyk Chopin i George Sand (czytaj: żorż sąd). Naprawdę nazywała się Aurore Dudevant (czytaj: oror didewą), z domu Dupin (czytaj: dipę). Była wyemancypowaną i obyczajowo wyzwoloną Francuzką. Po zerwaniu nieudanego małżeństwa bywała przyjaciółką i muzą wielu znanych artystów swojej epoki [m.in. Ferenca Liszta i Gustave’a Flauberta (czytaj: giustawa floberta)]. Sama również pisała powieści, które nie przeszły jednak do historii literatury. Z Chopinem była związana w latach 1838–1847 (artysta stworzył wówczas swoje Maryla Wereszczakówna najlepsze utwory). Kochankowie wyjeżdżali na Majorkę i do podparyskiego Nohant (czytaj: noą). Rozstanie z Sand przyśpieszyło śmierć schorowanego kompozytora. Zygmunt Krasiński i Delfina Potocka (z domu Komar). Urodziwa i obdarzona zdolnościami artystycznymi Delfina porzuciła starszego od siebie, niekochanego męża Mieczysława Potockiego i wyjechała za granicę. W 1838 r. w Neapolu poznała Zygmunta Krasińskiego. Krasiński i Potocka nie mogli, wobec sprzeciwu rodziny poety, ale też nie potrafili być razem. Powiernikiem ich miłości pozostały listy – wybitny przykład epistolarnej twórczości erotycznej. Ten związek trwał także po ślubie poety z Elizą Branicką, a w późniejszych latach przekształcił się w przyjaźń. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 57 Będę pamiętał ten wieczór przez całe życie... 9 Tradycja romantyczna w prozie Konwickiego Miłość romantyczna do dziś stanowi inspirację utworów literackich i filmowych. Świadczy to zarówno o trwałości konwencji romantycznych, jak i o tkwiącej w człowieku współczesnym potrzebie przeżywania miłości w sposób namiętny. Miłość romantyczna, która nie liczy się z realiami, kieruje się uczuciem i intuicją oraz łączy wymiar zmysłowy z duchowym, jest tematem Kroniki wypadków miłosnych – powieści Tadeusza Konwickiego z 1974 r. R nieszczęśliwa miłość maturzystów: Aliny – córki oficera wojska polskiego – i Witolda, którego wychowuje samotna matka. Witold widział Alinę zaledwie dwa razy i tylko krótko z nią rozmawiał. Kierowany nagłym impulsem, postanawia w nocy wyprawić się do domu dziewczyny... Wprowadzenie do lektury Akcja Kroniki wypadków miłosnych rozgrywa się wiosną 1939 r. w Wilnie i w podwileńskiej osadzie. Pisarz przedstawił koloryt lokalny Litwy, ukazując ją jako obszar przenikania się kultur i miejsce, które niebawem ulegnie katastrofie wojny. Tematem powieści jest Tadeusz Konwicki Kronika wypadków miłosnych (fragmenty) Nocna wyprawa Witolda. K Autor Tadeusz Konwicki (ur. 1926) – prozaik, scenarzysta i reżyser filmowy (m.in. Lawa z 1990 r. – film oparty na części III Dziadów Mickiewicza; patrz: lekcja 17.). W swoich powieściach powraca często do krainy młodości – Wileńszczyzny, którą idealizuje, czyniąc z niej utraconą arkadię (np. Sennik współczesny, 1963; Bohiń, 1987). Temat kresów pisarz łączy ze wspomnieniami i rozrachunkami moralnymi z czasów wojny. [1] Wicio, kryjąc się wśród krzaków, pobiegł do ogrodzenia. Zatrzeszczało zielsko i pokazał się ten wielki pies nieokreślonej rasy. Biegł ciężko jak cielę, roztrącając suchy maliniak. Wreszcie usiadł przed Wiciem po drugiej stronie drucianej siatki, zaszczekał ni to z wrogości, ni to z obowiązku, ale chyba raczej bez przekonania. Wielki jęzor jak czerwona skarpetka zwisł bokiem z otwartego pyska. – No co, zajączku? – szepnął Wicio. – Poznajesz mnie? Pies zapiszczał rzeczywiście jak zając i przestąpił z nogi na nogę. – Zamień się ze mną. Daj mi swoją skórę, to wejdę do twej pani i niepostrzeżenie będę z nią do późnej nocy. [...] – Daj mi wejść. Nie rób trudności. Będę pamiętał ten wieczór przez całe życie i ciebie będę pamiętał. Utrwalę ciebie w swojej świadomości na zawsze, zajączku. Będziesz sławnym psem i pokochają ciebie ludzie, którzy nigdy nie lubili psów. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz 58 Kadr z filmu Kronika wypadków miłosnych według powieści Konwickiego, reż. Andrzej Wajda, 1986 Zanalizuj symbolikę gestu i barw, a następnie nadaj tytuł temu zdjęciu. [...] – Trudno – zaszeptał Wicio. Albo mnie zjesz, albo będę żył długo i szczęśliwie. Namacał szpicem buta większe oko siatki. Wspiął się pół metra i chwycił kolczastą krawędź ogrodzenia. Podciągnął się na rękach, przerzucił nogę na drugą stronę. Pies odwrócił się dyskretnie, obserwując dom, z którego mżyło ciepłe, senne światło. [...] – Co ja właściwie czynię? O co mi chodzi, zajączku? Przecież ja jestem egocentryk, który musi zrobić karierę. [...] [2] Po drugiej stronie wąwozu las huczał jak wodny młyn. Samotne gwiazdy pokazywały się raptownie i ginęły ścierane przez niewidoczne chmury. Wypełniała się wiosenna noc. Wielka, smutna cisza przygniotła ziemię pachnącą nowością. Wicio zaczął dygotać z zimna i emocji. Pies położył mokry pysk na jego rozedrganym kolanie. – Słyszysz, zajączku, nieskończoność? Słyszysz ją, jak głośno milczy? Ona chowa w zanadrzu mój los. To będzie życie, jakiego nikt jeszcze nie miał. [...] Wsadził psu do gorącego pyska podręcznik chemii. Pies zawarczał przerażająco, ale nie śmiał upuścić książki. Wicio wspinał się już po kratownicy, podtrzymującej gęstwę martwego jeszcze winogradu. Chwycił się rynny pełnej piasku i kamyków, które dostały się tu nie wiadomo skąd. Nad rynną był wąski okap kryty gontem. Wciągnął się na tę stromą półeczkę. Rynna stęknęła nieprzyjaźnie. Na czworakach jął pełznąć pod okno pełne różowości. W dole pies biegał nerwowo wzdłuż ściany. Warczał bezradnie zakneblowany grubym podręcznikiem. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm [3] Przez muślinową firankę zobaczył Wicio pokoik z pochyłymi ścianami i zobaczył ją samą, siedzącą przy biureczku tyłem do okna. Coś pisała pięknym wiecznym piórem, które w owych czasach było jeszcze rzadkością. Pisała w wąskiej niczym dębowy liść księdze o złotych brzegach. A mógł to być tylko pamiętnik i mogła ona tylko zapisywać mijający dzień. – Zobaczę ją, zobaczę ją nagą, pierwszą nagą kobietę w moim życiu – i w przeczuciu jakiejś radosnej, podniecającej grozy zaczął dygotać jeszcze gwałtowniej, razem z nim dygotała też rynna, wypełniająca się deszczową wodą. W dole pies stanął na tylnych łapach. Może chciał lepiej widzieć, może prosił, żeby nie podglądać. – Ja wiem, zajączku, że to obrzydliwe – szeptał urywanie Wicio. – Wiem, że będę wstydził się tego do końca życia. Ale tylko raz, jedyny raz. Ona jest bezbronna, ufa swojej samotności, okropne, co robię, lecz nie mogę inaczej. Na pewno nią pogardzę i będę miał spokój. Nigdy tu już nie wrócę. [...] [4] Szyba pokrywała się już mętną mgiełką jego oddechu, więc starł ją roztrzęsioną dłonią. A dziewczyna wtedy przeciągnęła się raptem, unosząc ręce do góry, i wyglądało, jakby chciała podnieść niski sufit niczym wieko i zobaczyć gwiazdy. Ziewnęła bez skrępowania nie osłaniając ust. Namyślała się chwilę, potem szybko zgasiła światło. Wicio jęknął ze zgrozy. 1 – To koniec. Boże, co ona robi? Wszystko na nic. Przecież ja dostanę pneumonii . Błagam, zaklinam cię na wszystkie świętości. Na mamusię, na tatusia i tego kuzyna. Zapal światło z powrotem. Co ci szkodzi. Nic nie stracisz. Ten jeden jedyny raz w życiu. No, słyszysz, zapal natychmiast. Rozkazuję ci z całej mocy. I wytężył wzrok, i włożył weń całą siłę. Hipnotyzował tak potężnie, że aż odczuł ból w skroniach. Ale w środku było ciemno. W denerwującym mroku jakby się coś poruszyło i Wicio był przekonany, iż jest już po wszystkim. Dziewczyna wsuwa się leniwie pod chłodną kołdrę w białej, mereżkowanej kopercie. [5] Wtedy zabłysła raptem mała, złota lampa na nocnym stoliku. Wicio zarzęził z ulgi. Dziewczyna, jeszcze ubrana, odwijała róg tej kołdry w mereżkowanej powłoce. A potem zaczęło się to misterium, które działo się stanowczo za szybko, które Wicio całą swą wolą zwalniał w myślach i pamięci. Dziewczyna rozpięła sukienkę na plecach i ściągnęła ją sennym ruchem przez głowę. A w tym ściąganiu przez głowę, w tych miękkich, leniwych gestach, jakby znanych nie wiadomo skąd od zawsze, w tych okrągłych manipulacjach było tyle przejmującego piękna, że świadomie zapamiętywał je na całe życie, a właściwie na wszystkie noce życia. Później odeszły w mrok białe ramiona stanika. Zobaczył jej plecy, zdziwił się na moment, że nie są tak szczupłe, jak mogły się zdawać skryte ubraniem. Spostrzegł ich miękkość, delikatność, wstrząsającą opływowość. Zauważył skórę złotawą od lampy albo od zeszłorocznej opalenizny. Skórę błagającą o silne, czułe ręce. Przez ułamek sekundy zdumiał się spadzistością jej ramion i zdążył pomyśleć, że takie spadziste, bezbronne ramiona będzie kochał do końca życia. [...] Wicio chciał łyknąć świeżego powietrza, rozwarł zaciśnięte zęby, ostatnia czerwień smagnęła go po oczach i nagle ze zdumieniem, z leniwymi obojętnym zdziwieniem spostrzegł, że nie trzyma się futryny okiennej, że nie zapiera stóp o blaszaną rynnę pełną zimowego piasku, że leci po prostu w dół, słuchając szeptu wiosennego deszczu. 1 Pneumonia – zapalenie płuc. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 59 Sz 60 Polecenia do tekstu 1. W akapicie 1. znajdź dowody na to, że bohater odczuwa wyjątkowość chwili. » P oj ę cie k l uczowe Liryzm to „mowa uczuć” – akcentowanie w dziele literackim przeżycia wewnętrznego. Charakterystyczne dla liryzmu są subiektywne widzenie świata i psychologizacja wypowiedzi. 2. W czym, twoim zdaniem, wyraża się egocentryzm Witolda? 3. Wymień elementy pejzażu pojawiające się w akapicie 2. 4. Jaka jest rola opisu przyrody w cytowanym fragmencie powieści? 5. Na podstawie akapitu 2. powiedz, co świadczy o ambiwalencji uczuć Witolda. 6. W akapitach 2.–5. wskaż element świadczący o „magnetyzmie serc” chłopca i dziewczyny. 7. Scharakteryzuj sposób opisu Aliny (akapit 5.). W tym celu: a) wyjaśnij rację użycia przez narratora słowa „misterium”; b) odszukaj epitety określające wygląd dziewczyny; jaka jest ich dodatkowa rola?; c) znajdź fragmenty, które świadczą o rodzącym się uczuciu Witolda. 8. Wyjaśnij realną przyczynę upadku chłopca. 9. Zinterpretuj symbolikę „lotu” Witolda. 10. Rozstrzygnij, jaki jest stosunek narratora do opisywanych wydarzeń w cytowanym fragmencie powieści. 11. Wymień cechy Witolda jako romantycznego kochanka. 12. Czy uczucie przeżywane przez chłopca można nazwać miłością romantyczną? Uzasadnij swoje zdanie. 13. Określ, w jaki sposób w cytowanym fragmencie powieści przejawia się liryzm. Pr ac a domowa Określ, co łączy Witolda z Kroniki wypadków miłosnych z bohaterem Cierpień młodego Wertera Goethego, znanym ci z klasy pierwszej (lekcje 59.–60. w drugiej części podręcznika). Tworzenie własnego tekstu Czy zgadzasz się ze słowami Tadeusza Konwickiego: „A miłość? Jeszcze jeden nałóg młodości, ryzykowne gry, oszałamiające stany nieważkości.” Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do przykładów z literatury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 10 61 Jedźmy, nikt nie woła... Nastrojowość i refleksyjność Sonetów krymskich Na lekcji będziemy analizować dwa sonety Adama Mickiewicza: Stepy akermańskie i Burzę. W wierszach tych twórca nie tylko ukazuje bezmiar stepu i żywioł morza, lecz także snuje refleksje nad kondycją poety i człowieka w ogóle. Nastrojowość utworów tworzą środki poetyckie, m.in. instrumentacja głoskowa. Sonety krymskie Geneza Cykl utworów zatytułowany Sonety krymskie jest literackim owocem wycieczki z Odessy na Półwysep Krymski, którą Mickiewicz odbył latem 1825 r. Poeta po raz pierwszy w życiu żeglował statkiem (po Morzu Czarnym), po raz pierwszy także zobaczył wysokie góry i cywilizację ludzi Orientu – muzułmańskich Tatarów zamieszkujących wówczas Krym. Sonety krymskie nie są jednak tylko poetyckim przewodnikiem po egzotycznej krainie. Stanowią raczej zapis refleksji XVIII XIX XX XXI 1825 r. 1826 r. o człowieku – pielgrzymie, wędrowcy i turyście zanurzonym w historię, pejzaż i własne wnętrze. Cykl otwiera sonet Stepy akermańskie, inspirowany wycieczką do leżącego nad rzeką Dniestr miasta Akerman (od 1944 r. Białogród). Adam Mickiewicz Stepy akermańskie Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi, Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi, 1 Omijam koralowe ostrowy burzanu . 2 [5] Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu ; Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi, Tam z dala błyszczy obłok? tam jutrzenka wschodzi? 3 To błyszczy Dniestr, to wzeszła lampa Akermanu . 1 Ostrowy burzanu – „na Ukrainie i Pobereżu nazywają burzanami wielkie krzaki ziela, które w czasie lata kwiatem okryte nadają przyjemną rozmaitość płaszczyznom” (objaśnienie poety); ostrowy – wyspy. 2 Kurhan – grób dawnych władców lub rycerzy usypany z ziemi, na stepie pełnił funkcję punktu orientacyjnego. 3 Akerman – tu: nazwa zatoki, którą tworzy Dniestr wpadający do Morza Czarnego. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 62 Jan Stanisławski, Stójmy! – jak cicho! – słyszę ciągnące żurawie, [10] Których by nie dościgły źrenice sokoła; Słyszę, kędy się motyl kołysze na trawie, Step, 1900, Muzeum Narodowe w Krakowie Powiedz, jakie cechy stepu uchwycił malarz. Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła. W takiej ciszy! – tak ucho natężam ciekawie, Że słyszałbym głos z Litwy. – Jedźmy, nikt nie woła. Polecenia do tekstu 1. Określ, w jaki sposób metafora żeglugi organizuje wypowiedź osoby mówiącej w Stepach akermańskich. W tym celu: a) wypisz z 1. strofy metafory akwatyczne (związane z wodą); b) wypisz z tej strofy przykłady innych środków poetyckich dotyczących żeglugi; c) ustal, jak wiążą się ze sobą poszczególne metafory, porównania i epitety akwatyczne. 2. Zwróć uwagę na zmieniającą się kolorystykę w 1. i 2. zwrotce. W jaki sposób kreuje ona nastrój wiersza? » P oj ę cie k l uczowe Instrumentacja głoskowa – zabieg polegający na takim uformowaniu warstwy brzmieniowej wypowiedzi, by pewne głoski powtarzały się w niej z większą niż przeciętna częstotliwością. W konsekwencji tekst uzyskuje określone walory brzmieniowe i znaczeniowe. Środek ten może m.in. kreować nastrój, podkreślać sensy utworu, wzmacniać obrazowość tekstu. 3. Wyjaśnij, w jaki sposób osoba mówiąca kształtuje przestrzeń w dwóch pierwszych strofach sonetu. 4. Uzasadnij tezę o nadwrażliwości słuchowej osoby mówiącej w wierszu. W tym celu przytocz odpowiedni obraz poetycki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 5. Wskaż w 3. i 4. strofie przykłady instrumentacji głoskowej. 6. Określ rolę instrumentacji głoskowej w tworzeniu nastroju wiersza. 7. Na podstawie interpretacji wersu 14. i analizy całego sonetu rozstrzygnij, czy Stepy akermańskie to utwór o tęsknocie poety za rodzinnym krajem, czy wiersz o samotności człowieka wobec bezmiaru przyrody. Adam Mickiewicz Burza Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei, Głosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki, Ostatnie liny majtkom wyrwały się z ręki, Słońce krwawo zachodzi, z nim reszta nadziei. [5] Wicher z tryumfem zawył, a na mokre góry, Wznoszące się piętrami z morskiego odmętu, 1 Wstąpił genijusz śmierci i szedł do okrętu, Jak żołnierz szturmujący połamane mury. Ci leżą na pół martwi, ów załamał dłonie, [10] Ten w objęcia przyjaciół, żegnając się, pada, Ci modlą się przed śmiercią, aby śmierć odegnać. 2 Jeden podróżny siedział w milczeniu na stronie I pomyślił: szczęśliwy, kto siły postrada, Albo modlić się umie, lub ma się z kim żegnać. Polecenia do tekstu 1. Określ, na czym polega instrumentacja głoskowa w pierwszych trzech wersach Burzy. W tym celu: » P oj ę cia k l uczowe a) znajdź wyrazy z głoskami szumiącymi sz, cz; b) odszukaj słowa z głoskami dźwięcznymi r, ż. Hiperbola – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 5. 2. Ustal, jakie odgłosy naśladuje poeta dzięki instrumentacji głoskowej. 3. Omów obrazowanie w dwu pierwszych strofach wiersza. Zwróć uwagę na: a) efekty kolorystyczne; b) metaforę i hiperbolę; c) personifikację. Romantyczny indywidualizm – cecha bohaterów lub poetów romantycznych, a więc jednostek samotnych, nieprzeciętnych, wyróżniających się spośród zwykłych ludzi, eksponujących własną osobowość i subiektywne widzenie świata. Romantyczni indywidualiści dążą do narzucenia zbiorowości swoich ideałów. 1 Genijusz śmierci – tu: duch śmierci, personifikacja śmierci. 2 Na stronie – z boku. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 63 Sz 64 4. Scharakteryzuj zachowania podróżnych ukazane w 3. strofie sonetu. 5. Na czym polega kontrast między reakcjami ludzi a postawą „jednego podróżnego” (wers 12.)? 6. Scharakteryzuj bohatera z ostatniej strofy jako romantycznego indywidualistę. Pr ac a domowa 1. Odwołaj się do sonetów Petrarki (lekcje 8. i 9. z drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej) i wyjaśnij, na czym polega nowatorstwo sonetów Mickiewicza. Uwzględnij tematykę, obrazowanie oraz słownictwo. 2. Dokonaj analizy porównawczej sonetów Stepy akermańskie i Burza. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją. Miniprzewodnik. Kameralna muzyka romantyczna W romantyzmie muzyka była przede wszystkim sztuką wyrażania emocji. Właśnie dlatego w tej epoce najdoskonalsze realizacje zyskały formy kameralne – pieśni czy niewielkie utwory fortepianowe – będące wyrazem intymnych ludzkich uczuć. Do najwybitniejszych twórców romantycznej muzyki kameralnej należy niedoceniony za życia wiedeńczyk Franz Schubert (czytaj: franc szubert; 1797–1828). Mimo krótkiego i pełnego cierpień życia pozostawił po sobie dużą spuściznę, w tym kameralne utwory fortepianowe i skrzypcowe. Sławę wielkiego liryka muzyki romantycznej przyniosły mu pieśni – m.in. Polna różyczka, Małgorzata przy kołowrotku czy Król olch do słów ballady Johanna Wolfganga Goethego. Schubert był inicjatorem i twórcą cyklu pieśni romantycznych, w którym kilka czy kilkanaście utworów stanowi kompozycyjną, dramatyczną całość (m.in. Piękna młynarka, Łabędzi śpiew). Wybitnym niemieckim kompozytorem i pianistą epoki dojrzałego romantyzmu był Robert Schumann (czytaj: szuman; 1810–1856) – muzyk całe życie walczący z depresją i zaburzeniami nerwowymi. Tworzył zarówno symfonie, jak i wirtuozowskie utwory kameralne. Do jego najsłynniejszych dzieł należą fortepianowe Sceny dziecięce, a także emocjonalne cykle pieśni (m.in. Miłość i życie kobiety oraz Miłość poety), będące charakterystycznym elementem muzycznego romantyzmu. Jednym z największych muzyków europejskiego romantyzmu był Fryderyk Chopin (1810–1849), kompozytor i pianista, syn spolonizowanego Francuza i Polki. Zwano go już za życia „poetą fortepianu”. W swoich ponadczasowych dziełach zawarł niezwykłe bogactwo uczuć. Jak wielu twórców epoki inspirował się motywami ludowymi, korzystał np. z formy polskiego mazurka. Inne charakterystyczne dla Chopina gatunki muzyczne to nokturny, polonezy, sonaty, scherza (czytaj: skerca) i walce. Organizowany co pięć lat od 1927 r. Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina w Warszawie pozostaje wielkim świętem muzyki, a młodym pianistom daje szansę zdobycia przepustki do światowej sławy. Epoka romantyzmu to również czas wirtuozów, którzy zyskiwali sławę gwiazd w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Jako pianistów koncertujących ceniono Schumanna, Liszta i Chopina. Z kolei wybitnym wirtuozem skrzypiec był znany w całej Europie (występował również w Warszawie i Poznaniu) – Niccoló (czytaj: nikolo) Paganini (1782–1840). Zasłynął on także jako kompozytor (napisał m.in. dwadzieścia cztery Kaprysy skrzypcowe). Wirtuozem skrzypiec był również Karol Lipiński (1790–1861), pochodzący z Radzynia Podlaskiego autor m.in. symfonii, koncertów skrzypcowych i polonezów. Koncertował z Paganinim, przyjaźnił się z Schumannem, współpracował z Wagnerem. Uczniem Lipińskiego był urodzony w Lublinie Henryk Wieniawski (1835–1880), zwany „poetą skrzypiec”, wirtuoz i autor popularnych w całej Europie utworów skrzypcowych – orkiestrowych i kameralnych. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 11 Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało? Refleksje historiozoficzne w Sonetach krymskich W Sonetach krymskich Adam Mickiewicz wyraził swą fascynację kulturą muzułmańskiego Krymu i mentalnością jego mieszkańców. Wędrówki po Krymie – państwie Tatarów unicestwionym przez Rosję – zaowocowały też poetyckimi przemyśleniami nad sensem dziejów. fascynacja Orientem Sonety krymskie są wyrazem orientalizmu – rozpowszechnionej w romantyzmie fascynacji Orientem (Wschodem), zwłaszcza muzułmańskim. Romantyczni artyści, podróżujący m.in. do Syrii, Libanu czy Algierii odkrywali tam egzotyczną kulturę, a także mentalność odmienną od europejskiej. Wschód był dla nich synonimem ucieczki zarówno w przestrzeń życia wewnętrznego, jak i w głąb zmysłowego świata – niezwykle ekspresyjnego, pełnego słońca, szokującego jaskrawą kolorystyką. Orientalizm wyrastał także z fascynacji człowiekiem Wschodu – dumnym, gwałtownym, ceniącym wolność i rozmiłowanym w przepychu. Historiozofia w Sonetach krymskich Romantyczny podróżnik z Sonetów krymskich Mickiewicza to nie tylko zafascynowany Orientem indywidualista, skrywający swą tajemniczą osobowość i kontemplujący ogrom natury. To także przedstawiciel zniewolonego narodu, zwiedzający pamiątki pozostałe po chanacie krymskim – który podobnie jak Rzeczpospolita został podbity przez Rosję. W zamieszczonym dalej sonecie Bakczysaraj odnajdziemy refleksję historiozoficzną (patrz: pojęcia kluczowe), do której zainspirował poetę widok dawnego pałacu chanów. Fontanna Łez, Bakczysaraj, Ukraina Zachowana w pałacu dawnych chanów Krymu Fontanna Łez zainspirowała Adama Mickiewicza do refleksji historiozoficznej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 65 Sz 66 Adam Mickiewicz Bakczysaraj1 2 Jeszcze wielka, już pusta Girajów dziedzina ! 3 Zmiatane czołem baszów ganki i przedsienia, Sofy, trony potęgi, miłości schronienia Przeskakuje sarańcza, obwija gadzina. 4 [5] Skróś okien różnofarbnych powoju roślina, Wdzierając się na głuche ściany i sklepienia, 5 Zajmuje dzieło ludzi w imię przyrodzenia 6 I pisze Baltazara głoskami „RUINA” . W środku sali wycięte z marmuru naczynie; [10] To fontanna haremu, dotąd stoi cało I perłowe łzy sącząc7, woła przez pustynie: „Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało? Wy macie trwać na wieki, źródło szybko płynie, O hańbo! Wyście przeszły, a źródło zostało”. . Polecenia do tekstu 1. Przeanalizuj elementy świata przedstawionego w sonecie Bakczysaraj i wypełnij tabelę odpowiednimi przykładami z wiersza. elementy świata kultury elementy świata natury 2. W 2. strofie sonetu znajdź inwersję i określ jej rolę w kształtowaniu obrazu poetyckiego. 3. Wyjaśnij, jaką funkcję w wierszu pełni aluzja biblijna. 4. W dwu ostatnich strofach sonetu wskaż paradoks. Wyjaśnij jego sens i funkcję. 5. Wskaż w wierszu przejawy instrumentacji głoskowej (patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 10.) i określ jej funkcje. 1 Bakczysaraj – dawna stolica chanów krymskich z dynastii Girajów, znajduje się tam ich pałac. 2 Dziedzina – tu: własność, majętność; mowa o pałacu. 3 Basza – dostojnik turecki i tatarski. 4 Skróś – przez. 5 Przyrodzenie – natura. 6 Nawiązanie do biblijnej Księgi Daniela (5,25–30), w której mowa o babilońskim królu Baltazarze. Gdy ucztował on, korzystając z naczyń zrabowanych w świątyni jerozolimskiej, na ścianie pojawił się złowróżbny napis, odczytany przez proroka Daniela jako zapowiedź rychłego upadku króla; tej nocy Baltazar został zabity. 7 Wers 11. – mowa o kropelkowej Fontannie Łez znajdującej się w pałacu chanów. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm » P oj ę cia k l uczowe Historiozofia – filozofia historii; ogólna refleksja nad sensem dziejów oraz nad procesami i mechanizmami rządzącymi historią. Inwersja – szyk przestawny wyrazów, nienaturalna kolejność słów będąca sygnałem mowy uroczystej, podniosłej. Inwersja należy do charakterystycznych elementów stylu biblijnego, spotykamy ją też w polszczyźnie inspirowanej łaciną. Paradoks (gr. parádoksos – nieoczekiwany, nieprawdopodobny) – sformułowanie sprzeczne wewnętrznie, zwykle oparte na kontraście, niezgodne z powszechnie obowiązującymi przekonaniami, ale zawierające odkrywczą prawdę lub myśl, np. „Błogosławieni, którzy się smucą, albowiem oni będą pocieszeni” (Mt 5,4). Orientalizm – rozpowszechniona w romantyzmie fascynacja Orientem (Wschodem), zwłaszcza tureckim i arabskim, jego egzotyką, barwnością, bogactwem (patrz: Fascynacja Orientem we wstępie do tej lekcji). Romantyczny orientalizm jest odmianą egzotyzmu (patrz: Miniprzewodnik... w lekcji 1.). 6. Zinterpretuj wiersz jako utwór o konflikcie między kulturą (cywilizacją) a naturą. 7. Zinterpretuj wiersz jako utwór historiozoficzny, pisany z perspektywy przedstawiciela zniewolonego narodu. Adam Mickiewicz Bakczysaraj w nocy 1 Rozchodzą się z dżamidów pobożni mieszkańce, 2 Odgłos izanu w cichym gubi się wieczorze, Zawstydziło się licem rubinowym zorze, Srebrny król nocy dąży spocząć przy kochance. 3 [5] Błyszczą w haremie niebios wieczne gwiazd kagańce , Śród nich po safirowym żegluje przestworze Jeden obłok, jak senny łabędź na jeziorze, Pierś ma białą, a złotem malowane krańce. 4 Tu cień pada z menaru i wierzchu cyprysa, [10] Dalej czernią się kołem olbrzymy granitu, 5 Jak szatany siedzące w dywanie Eblisa Pod namiotem ciemności; niekiedy z ich szczytu 6 Budzi się błyskawica i pędem farysa Przelatuje milczące pustynie błękitu. 1 Dżamid – meczet. 2 Izan – zwoływanie na modlitwę przez duchownego muzułmańskiego – muezina. 3 Kagańce – kaganki, lampy. 4 Menar – minaret (wieża w meczecie). 5 Sens wersu 11.: jak szatani siedzący na radzie dostojników (dywanie) u Lucyfera (Eblisa). 6 Farys – arabski jeździec na koniu, beduin. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 67 Sz 68 Polecenia do tekstu 1. Wskaż epitety kształtujące kolorystykę świata przedstawionego w sonecie. » P oj ę cia k l uczowe Liryka roli – typ liryki, w której podmiot mówiący wciela się w wykreowaną postać, dzięki czemu może wiarygodniej przybliżyć czytelnikom mentalność osoby mówiącej i charakterystyczny dla niej sposób postrzegania świata. 2. Określ rolę wskazanych wcześniej epitetów, odwołując się do pojęcia „orientalizm”. 3. Wymień słowa, dzięki którym poeta tworzy koloryt lokalny. Koloryt lokalny – obecność w dziele cech charakterystycznych dla opisywanego kraju czy obszaru. Służy do unaoczniania inności bądź egzotyki danego miejsca i jest osiągany zazwyczaj przez stylizowanie języka pisarza na język mieszkańców opisywanej krainy. Koloryt lokalny tworzą także odwołania do mentalności ludzi zamieszkujących dane miejsce, do ich sposobu widzenia świata. 4. Ustal, w jaką rolę wchodzi osoba mówiąca. 5. Uwzględniając dotychczasowe ustalenia, zinterpretuj metafory dotyczące nocy. 6. Określ, jakie obrazy poetyckie zawarte w obu tercynach (strofach trzywersowych) kreują obraz tajemniczości i grozy. Pr ac a domowa 1. Omów rolę motywów biblijnych w sonetach Bakczysaraj i Bakczysaraj w nocy. 2. Zinterpretuj sonet Bakczysaraj jako poetycką refleksję o przemijaniu, inspirowaną Heraklitowym panta rhei (wszystko płynie). Tworzenie własnego tekstu 1. Czy historia się powtarza? Odpowiedz i uzasadnij swoje zdanie. Nawiąż do poznanych Sonetów krymskich, poświęconych tematyce historiozoficznej. R Eugène Delacroix (czytaj: eżen delakrua), Siedzący Arab w Tangerze , 1832, Musée du Louvre (czytaj: mjuze di luwr), Paryż Słynny malarz francuskiego romantyzmu poszukiwał inspiracji w Oriencie, jak wielu innych ówczesnych artystów. W 1832 r. Delacroix odbył podróż do Algierii i Maroka. 2. Dokonaj analizy porównawczej obu sonetów o Bakczysaraju. Zwróć uwagę na role, w jakie wchodzi osoba mówiąca, obrazy natury i kultury, sposób wykorzystania wątków orientalnych. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 12 Trzeba być lisem i lwem... O walce moralnej i niemoralnej Na lekcji przeanalizujemy fragment Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza. To utwór przełomowy dla polskiego romantyzmu, a zarazem pierwsze otwarcie patriotyczne dzieło poety. Walenrodyzm okazał się wzorem XIX-wiecznego patriotyzmu, który na bohatera obrał sobie samotnego spiskowca, gotowego do poświęceń i podstępem walczącego z potężniejszym wrogiem. Konrad Wallenrod Geneza Tekst Konrada Wallenroda Mickiewicz pisał w latach 1825–1827, w czasie pobytu w Rosji, gdzie znalazł się na mocy wyroku sądu po procesie filomatów i filaretów. Poglądy poety uległy radykalizacji pod wpływem doświadczenia zesłańca, a także wskutek przyjaźni z rosyjskimi demokratami, uczestnikami antycarskiego spisku dekabrystów – Aleksandrem Puszkinem, Michaiłem Bestużewem i Konradem Rylejewem. Konrad Wallenrod – pierwsze otwarcie patriotyczne dzieło Mickiewicza – kreował poetę na narodowego wieszcza i dobrze odzwierciedlał nastroje powstańcze. Utwór ukazał się w Petersburgu w 1828 r. XVIII XIX 1825–1827 r. XX XXI 1828 r. Bajronizm Bajronizmem nazywamy zespół cech występujących w utworach literackich powstałych pod wpływem twórczości angielskiego poety romantycznego George’a Byrona (czytaj: dżordża bajrona; 1788–1824). Do cech tych należy m.in. nowa konstrukcja bohatera literackiego – dumnego indywidualisty, samotnika, wędrowca, uciekiniera, często zbrodniarza, człowieka o tajemniczej przeszłości, walczącego o ideały moralne (prawo do miłości), narodowe i społeczne. Dla bajronizmu charakterystyczna jest także konstrukcja utworu – fragmentaryczna, tajemnicza i niedopowiedziana, subiektywnie przedstawiana przez narratora. Bajronizm to również zgodność biografii pisarza i jego twórczości: Byron zginął w walce o niepodległość Grecji, znajdującej się wówczas pod tureckim panowaniem. Natomiast polscy poeci romantyczni – Mickiewicz, Słowacki i Krasiński – którzy nie wzięli udziału w powstaniu listopadowym, tłumaczyli się z tego do końca życia. Bohater Powieść poetycka Adama Mickiewicza w sposób bardzo umowny nawiązuje do wydarzeń historycznych. Autentyczna postać wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego z lat 1391–1393 otrzymała od poety fikcyjną biografię. Konrad von Wallenrode, w rzeczywistości dumny, porywczy i okrutny, prowadził niezbyt fortunne wyprawy wojenne na Litwę. To pozwoliło Mickiewiczowi założyć, że był podającym się za krzyżackiego rycerza litewskim patriotą, Walterem Alfem. Mickiewiczowski Wallenrod ma wiele cech bohatera bajronicznego. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 69 Sz 70 Znaczenie Wprowadzenie do lektury Dla polskiego romantyzmu Konrad Wallenrod jest tekstem przełomowym. We wczesnej fazie tej epoki w polskiej literaturze dominowały tematy egzystencjalne – miłość, przeżywana jako uczucie tragiczne, i śmierć, pojmowana jako tajemnicza furtka wiodąca w nieznany zaświat. Jednak historia (polityka) wyparła egzystencję. Rywalem ukochanej stała się ojczyzna – postrzegana i opisywana jak kobieta, śmierć zaś zyskała patetyczny wymiar poświęcenia dla kraju. Konrada Wallenroda otwiera motto z Księcia Niccola Machiavellego (czytaj: nikola makjawellego): „Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia... trzeba być lisem i lwem”. Ideałowi walki rycerskiej, któremu hołduje książę Litwy Kiejstut, Walter Alf przeciwstawia konieczność zdrady i podstępu. Kieruje się w tym radami swojego nauczyciela, litewskiego barda Halbana: „Wolnym rycerzom – powiadał – wolno wybierać oręże / I na polu otwartym bić się równy równymi siłami; / Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników – podstępy”. JAn Matejko, Konrad Wallenrod, szkic, 1863, Muzeum Narodowe we Wrocławiu Jakie cechy przedstawienia bohatera wskazują na jego osobisty dramat? Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm wiedzie ć wi ę cej . . . Powieść poetycka to jeden z najważniejszych – obok ballady, dramatu romantycznego i poematu dygresyjnego – gatunków literackich romantyzmu. Za jego twórcę uważa się Waltera Scotta (Pieśń 1 2 ostatniego minstrela1, 1805). Jednak wzorcową postać dał gatunkowi George Byron (Giaur2, 1813). Przykładami polskiej powieści poetyckiej są teksty Adama Mickiewicza (Grażyna, 1823; Konrad Wallenrod, 1928) i Antoniego Malczewskiego (Maria, 1825). Po 1830 r. nie powstawały już wybitne powieści poetyckie, choć elementy gatunku wykorzystał Mickiewicz w Panu Tadeuszu – tzw. spowiedź Jacka Soplicy. Minstrel – średniowieczny wędrowny śpiewak. Giaur (arab.) – niewierny, każdy niemuzułmanin. Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod (fragmenty) Kondrad rozmawia z Pustelnicą – Aldoną (z Pożegnania). [5] [10] [15] [20] „Słuchaj i pilnie zważaj każde słowo. Oni zginęli, — widzisz te pożary? 1 Widzisz? — to Litwa w kraju Niemców broi ; Przez lat sto Zakon ran swych nie wygoi. Trafiłem w serce stugłowej poczwary; Strawione skarby, źródła ich potęgi, Zgorzały miasta, morze krwi wyciekło; Jam to uczynił, dopełnił przysięgi, Straszniejszej zemsty nie wymyśli piekło. Ja więcej nie chcę. Wszak jestem człowiekiem! Spędziłem młodość w bezecnej obłudzie, W krwawych rozbojach – dziś schylony wiekiem, Zdrady mię nudzą, niezdolny do bitwy, Już dosyć zemsty – i Niemcy są ludzie. Bóg mię oświecił, ja powracam z Litwy [...] Wszystko jak dawniej! Też laski, te kwiaty; Wszystko, jak było owego wieczora, Gdyśmy dolinę żegnali przed laty. [...] Tam cię, o luba! Ku naszej dolinie, Tam poprowadzę, poniosę na ręku [...] Zapomnę, że są na świecie narody, Że jest świat jakiś – będziem żyć dla siebie. Wróć, powiedz, pozwól!” [...] 1 Sens: wojna przeniosła się na terytorium państwa krzyżackiego. Gatunek Powieść poetycka to gatunek synkretyczny, łączący elementy epiki (fabuła), liryki (subiektywny narrator) i dramatu (dialogi i monologi). Akcja utworu jest szczątkowa, pełna luk i niedopowiedzeń, przedstawiona w sposób niechronologiczny, zaś tło wydarzeń, egzotyczne (orientalne) lub gotyckie (średniowieczne), charakteryzuje się nastrojowością. Bohaterem powieści poetyckiej jest indywidualista – skonfliktowany ze światem, ale zaangażowany w realizację ideałów ważnych dla zbiorowości. Jego samotność jest wyborem (gardzi ludźmi), paradoksalnie jednak również koniecznością (z tajemniczych powodów został wyklęty przez grupę, do której należał). Bohater sądzi, że tylko wartości zbiorowe nadają sens indywidualnemu życiu. Narrator powieści poetyckiej stoi na zewnątrz przedstawianych zdarzeń, jest pozbawiony wszechwiedzy, otwarcie sympatyzuje z bohaterem, nie stroni od ocen i osobistych refleksji. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 71 Sz 72 Padł na kolana i żebrząc litości, [25] Objął, całował zimnej wieży mury. „Nie, już po czasie – rzekła smutnym głosem, Ale spokojnym – Bóg mi doda siły, On mię zasłoni przed ostatnim ciosem. Kiedym tu weszła, przysięgłam na progu [30] Nie zstąpić z wieży, chyba do mogiły. Walczyłam z sobą; dziś i ty, mój miły, I ty mi dajesz pomoc przeciw Bogu. Chcesz wrócić na świat, kogo? – nędzną marę! Pomyśl, ach, pomyśl! jeżeli szalona [35] Dam się namówić, rzucę tę pieczarę I z uniesieniem padnę w twe ramiona, A ty nie poznasz, ty mię nie powitasz, [...] 1 «Ten straszny upiór jestże to Aldona?» I będziesz szukał w zagasłej źrenicy [40] I w twarzy, która... ach! myśl sama razi... Nie, niechaj nigdy nędza pustelnicy 2 Pięknej Aldony oblicza nie kazi . Ja sama – wyznam – daruj, mój kochany, Ilekroć księżyc żywszym światłem błyska, [45] Gdy słyszę głos twój, kryję się za ściany, Ja cię, mój drogi, nie chcę widzieć z bliska. Ty może dzisiaj już nie jesteś taki, Jakim bywałeś, pamiętasz, przed laty, 3 Gdyś wjechał w zamek z naszymi orszaki ; [...] [50] Alfie, nam lepiej takimi pozostać, Jakiemi dawniej byliśmy, jakiemi Złączym się znowu – ale nie na ziemi. [...] Ilustracja do KonradA WallenrodA , autor nieznany, 1828 » P oj ę cia k l uczowe Makiawelizm – pogląd etyczny, według którego cele polityczne – zwłaszcza zachowanie bądź wzmocnienie władzy – uświęcają środki użyte do ich realizacji; w działaniu politycznym usprawiedliwione jest zatem nawet niemoralne postępowanie. Pojęcie pochodzi od nazwiska Niccoli Machiavellego, który taką koncepcję przedstawił w swoim dziele Książę (patrz: lekcja 2. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). Tragizm nowożytny – tragizm inspirowany koncepcjami filozoficznymi G.W.F. Hegla (patrz: lekcja 3.), rozumiany jako wybór między równorzędnymi, choć wykluczającymi się wartościami. Walenrodyzm – określenie postawy nowożytnego bohatera tragicznego; bohater walenrodyczny (polska odmiana bohatera bajronicznego) zmuszony jest wybierać między wartościami etycznymi a koniecznością historyczną, domagającą się sięgnięcia po nieetyczne metody działania dla dobra zbiorowości (ojczyzny lub narodu). 1 Jestże – czy jest. 2 Kazi – psuje. 3 z naszymi orszaki – z naszymi orszakami; archaiczna forma narzędnika; orszak – grono ludzi uroczyście komuś towarzyszących. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Polecenia do tekstu 1. Nawiązując do motta zaczerpniętego z Księcia Machiavellego (patrz: Wprowadzenie do lektury), przedstaw uzasadnienie walki uciekającej się do podstępu. 2. Na podstawie analizy cytowanego fragmentu powieści nazwij wartości, między którymi Konrad Wallenrod musi wybierać. 3. Rozważ, jak Mickiewicz postrzega zależność między życiem prywatnym człowieka a jego powinnościami wobec ojczyzny. 4. Wytłumacz, odnosząc się do zacytowanego fragmentu, dlaczego Konrad uznaje, że ma prawo do ucieczki od polityki i powrotu do prywatnego życia. 5. Czy Cyprian Norwid miał rację, gdy w liście do Marii Trębickiej (z dnia 15.09.1856) kpił z motywacji Aldony, która nie chciała wyjść, „bo nie uczesana”? Pracując w kilkuosobowych grupach, rozstrzygnijcie na podstawie własnej interpretacji cytowanego fragmentu, jakie motywy kierowały Aldoną. Efekty pracy grup przedstawcie na forum klasy. Wspólnie wyciągnijcie wnioski. Pr ac a domowa 1. Czy Konrada Wallenroda i Aldonę łączyła miłość romantyczna? Przedstaw w dowolnej formie związek bohaterów (praca pisemna, kolaż, komiks), posługując się cytatami z utworu Adama Mickiewicza. 2. Czy zgadzasz się z sądem Aldony na temat ożywiania po latach dawnej miłości (wersy 43.–51.)? Sformułuj stanowisko bohaterki i ustosunkuj się do niego. wiedzie ć wi ę cej . . . Znaczenie tekstu Adama Mickiewicza przekroczyło granice literatury. Maria Janion nazwała to zjawisko „życiem pośmiertnym Konrada Wallenroda”. Mickiewiczowski bohater stał się częścią polskiej mitologii patriotycznej. Był symbolem polskich niepełnych rewolucji, hamowanych przez moralne dylematy. Noc wybuchu powstania listopadowego (29/30.11.1830) otrzymała komentarz przypisywany Aleksandrowi Chodźce: „Słowo stało się ciałem, a Wallenrod – Belwederem”. Atak spiskowców na siedzibę wielkiego księcia Konstantego był aktem powstańczej determinacji (dziś pewnie zostałby uznany za straceńczy terroryzm). Miał zmusić do wojny naród i jego polityczne elity, które opowiadały się za ugodą z caratem. Postać Wallenroda kazała także polskiej opozycji demokratycznej, sprzeciwiającej się komunizmowi po II wojnie światowej, stawiać pytania o granice kompromisu czy narodowej zdrady. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 73 Sz 74 Bohater werteryczny Ilustracja przedstawia zakochanego Johanna Wolfganga Goethego (1749–1832) z portretem sylwetkowym Charlotte von Stein (czytaj: szarlote fon sztain). Bohater jego powieści Cierpienia młodego Wertera stał się pierwowzorem wielu literackich postaci epoki romantyzmu, a także postaw życiowych przyjmowanych wówczas przez młodych ludzi – nieszczęśliwie zakochanych, znajdujących w miłości jedyny sens życia. Bohater bajroniczny Bohaterowie romantyczni i ich twórcy Ilustracja przedstawia lorda George’a Byrona (1788–1824), autora m.in. powieści poetyckiej Giaur (z perskiego: niewierny, innowierca – pogardliwe, islamskie określenie chrześcijanina). Tytułowy bohater tego utworu to mściciel, człowiek tajemniczy, zbuntowany przeciw normom moralnym i społecznym. Zabija on w akcie zemsty Turka Hassana, właściciela haremu, który najpierw więził, a następnie zamordował ukochaną Giaura, Leilę. Bohater gotycki Obraz Davida Gougha (czytaj: dejwida gofa) przedstawia najsłynniejszego pisarza powieści gotyckich epoki romantyzmu – Edgara Allana Poe (czytaj: alena poł; 1809–1849). Autor jest wystylizowany na tajemniczego i obcującego z pozamaterialnymi siłami bohatera gotyckiego. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Bohater walenrodyczny Konrad Wallenrod z powieści poetyckiej Adama Mickiewicza to zdrajca, ale zarazem bohater dokonujący zemsty w imieniu swojego narodu. Jest on podobny do bohatera bajronicznego, ale w przeciwieństwie do niego działa dla dobra ojczyzny. Obok – ilustracja Michała Andriollego do Konrada Wallenroda z 1880 r. Andriolli ukazał młodego Wallenroda w towarzystwie wieszcza Halbana. Bohater osjaniczny Pieśni celtyckie, wydane w Anglii w 1760 r. przez Jamesa Macphersona (czytaj: dżejmsa makfersena; 1736–1796) jako utwory rzekomo średniowieczne, zyskały ogromną popularność w całej Europie i stały się jednym z wyznaczników nowej epoki. Ich bohater Osjan – irlandzki pieśniarz, wojownik i mędrzec – stanowił wzór romantycznego wieszcza, który pośredniczy między światem duchowym a rzeczywistym. Postać Osjana przedstawił duński malarz Nikolai Abildgaard (czytaj: nikolaj ebilgo; 1743–1809). Romantyczna heroina Romantycy obsadzali niekiedy kobiety w męskich rolach, by w ten sposób pokazać ich patriotyzm, odwagę, zdolności przywódcze. Ojczyzna i kobieta stawały się jednością. Mickiewiczowska Grażyna czy Emilia Plater (1806–1831), uczestniczka walk w powstaniu listopadowym uwieczniona przez Adama Mickiewicza w wierszu Śmierć pułkownika, weszły do heroicznego panteonu romantyków. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 75 Sz 76 Taka pieśń jest nieśmiertelność! 13 Wizja poety i poezji w Wielkiej Improwizacji Dziady Adama Mickiewicza, a zwłaszcza ich część III, stanowią najpotężniejszy w wyrazie przejaw romantycznego postrzegania świata. Na lekcji przeanalizujemy najważniejszy fragment tej części dramatu – tzw. Wielką Improwizację, w której Mickiewicz przedstawił wizję romantycznego wieszcza i zadań tworzonej przez niego poezji. dziady XVIII XIX Wprowadzenie do lektury XX XXI 1820–1823 r. (cz. II i IV) 1832 r. (cz. III) Geneza Dziady tworzył Mickiewicz na przestrzeni wielu lat. Utwór składa się z części, których numeracja nie odpowiada ani chronologii dramatycznych zdarzeń, ani kolejności powstawania. Części II i IV powstawały w latach 1820–1823 w Wilnie i Kownie, dlatego określa się je jako Dziady wileńsko-kowieńskie. Zostały one wydane w 1823 r. w Wilnie w II tomie Poezji Mickiewicza, wraz z poprzedzającym dramat wierszem Upiór i powieścią poetycką Grażyna. Wpływ na ich treść i nastrój miały dwa nieszczęśliwe zdarzenia w życiu poety: śmierć matki i niespełniona miłość do Maryli Wereszczakówny. Część III dramatu napisał Mickiewicz w 1832 r. w Dreźnie, dlatego określa się ją także jako Dziady drezdeńskie. Największe znaczenie dla treści tego utworu miała klęska powstania listopadowego. Części II i IV, które miały stanowić większą całość, oraz powstałą później część III określił Mickiewicz jako Poema. Część I, niewydana za życia poety, określona przez niego jako Widowisko, pozostała w niedokończonym fragmencie. III część Dziadów rozpoczyna się od sceny, w której dokonuje się przemiana Gustawa w Konrada. Ma ona wiele wymiarów – najważniejszym z nich jest przewartościowanie celów życiowych bohatera. Egotyczny, skoncentrowany na zawodzie miłosnym kochanek przeradza się w bojownika o wolność narodu. Miejsce młodzieńca skupionego na swym osobistym bólu zajmuje poeta, który swoją twórczością chce zmienić świat. Utwór staje się w ten sposób dramatem o poezji i poecie, o tym, jakie są zadania twórcy i jego rola w świecie. Najważniejszą deklaracją powinności artysty, jedną z kluczowych dla rozumienia polskiego romantyzmu, jest improwizacja wygłoszona przez Konrada w II scenie dramatu. O zadaniach literatury i jej kształcie dyskutują także uczestnicy spotkania w salonie warszawskim (scena VII). Spór między bohaterami dotyczy zarówno stylu, jak i tematyki poezji i oddaje toczącą się wciąż w latach 20. XIX w. dyskusję klasycystów z romantykami, „starych” z „młodymi”. Przyjrzyjmy się manifestowi romantyzmu poetyckiego, zawartemu w monologu Konrada, tzw. Wielkiej Improwizacji (określanej tak dla odróżnienia od Małej Improwizacji – pieśni zemsty Konrada zamieszczonej w I scenie dramatu). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm wiedzie ć wi ę cej . . . Już w początkach refleksji nad literaturą pojawiło się pytanie o źródło twórczych mocy artysty. W antycznej Grecji zdolność tworzenia pojmowana była jako dar od bogów, ale zarazem jako stała dyspozycja do tworzenia poezji – talent poetycki. We wstępie do Teogonii Hezjod pisał, iż otrzymał dar poezji od Muz, pośredniczek bogów (patrz: lekcja 27. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej). Platon w wielu swoich wypowiedziach, m.in. w dialogach Ion czy Fajdros, akcentował wagę poetyckiego natchnienia. Filozof ten sformułował bowiem koncepcję poezji manicznej (z gr. manÍa – szał), czyli natchnionej, tworzonej pod wpływem pozarozumowej inspiracji, w której wyraża się szlachetny szał poetycki (łac. furor poeticus). Według tej koncepcji poeta jest kierowany przez siły wyższe – przemawiają przez niego moce boskie, a nawet sam Bóg. Poeci są bowiem, wedle Platona, „tłumaczami bogów w zachwyceniu”. W dialogu Ion za symbol poetyckiego uniesienia filozof uznawał skrzydła. Arystoteles twierdził zaś w Poetyce, że „twórczość poetycka jest zarówno sprawą talentu, jak i szału”. Podobnie myślał Horacy, który w swej Sztuce poetyckiej mówił o wzajemnym wspieraniu się talentu i wykształcenia. Poeta zwracał uwagę na konieczność rozumnej pracy twórcy, na jego wiedzę i umiejętność tworzenia tekstów. Nurt klasycystyczny w czasach nowożytnych jeszcze wyraźniej akcentował sprawę poetyckiego rzemiosła. Z kolei romantycy, a wcześniej niektórzy twórcy barokowi, podkreślali rangę poetyckiego natchnienia. Adam Mickiewicz Dziady, część III (scena II, Improwizacja – fragmenty) KONRAD (po długim milczeniu) 1 Samotność – cóż po ludziach, czy-m śpiewak dla ludzi? Gdzie człowiek, co z mej pieśni całą myśl wysłucha, Obejmie okiem wszystkie promienie jej ducha? Nieszczęsny, kto dla ludzi głos i język trudzi: [5] Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie; [...] Uczucie krąży w duszy, rozpala się, żarzy, Jak krew po swych głębokich, niewidomych cieśniach; Ile krwi tylko ludzie widzą w mojej twarzy, Tyle tylko z mych uczuć dostrzegą w mych pieśniach, [10] Pieśni ma, tyś jest gwiazdą za granicą świata! I wzrok ziemski, do ciebie wysłany za gońca, 1 Czy-m – tu: czy jestem. Gatunek Improwizacja – właściwie nie jest to pojęcie gatunkowe, ale oznacza spontaniczną, niezapisaną wypowiedź artystyczną, wyrażoną bez przygotowania, prezentującą zdolności twórcze artysty i kreatywne możliwości jego wyobraźni. Improwizacja występuje nie tylko w literatu rze, ale także w muzyce, zwłaszcza w jazzie (nurcie muzyki powstałym w XX w. w USA, wywodzącym się z pieśni sakralnych ludności afroamerykańskiej). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 77 Sz 78 Choć szklanne weźmie skrzydła, ciebie nie dolata, Tylko o twoję mleczną drogę się uderzy; Domyśla się, że to słońca, [15] Lecz ich nie zliczy, nie zmierzy. Wam, pieśni, ludzkie oczy, uszy niepotrzebne; Płyńcie w duszy mej wnętrznościach, Świećcie na jej wysokościach, Jak strumienie podziemne, jak gwiazdy nadniebne. [20] Ty Boże, ty naturo! dajcie posłuchanie. – Godna to was muzyka i godne śpiewanie. – Ja mistrz! Ja mistrz wyciągam dłonie! Wyciągam aż w niebiosa i kładę me dłonie 1 [25] Na gwiazdach jak na szklannych harmoniki kręgach . To nagłym, to wolnym ruchem, Kręcę gwiazdy moim duchem. Milijon tonów płynie; w tonów milijonie Każdy ton ja dobyłem, wiem o każdym tonie; [30] Zgadzam je, dzielę i łączę, I w tęcze, i w akordy, i we strofy plączę, Rozlewam je we dźwiękach i w błyskawic wstęgach. – [...] Boga, natury godne takie pienie! Pieśń to wielka, pieśń-tworzenie. [35] Taka pieśń jest siła, dzielność, Taka pieśń jest nieśmiertelność! Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, Cóż Ty większego mogłeś zrobić – Boże? Patrz, jak te myśli dobywam sam z siebie [...] [40] Myśli moje! gwiazdy moje! Czucia moje! wichry moje! W pośrodku was jak ojciec wśród rodziny stoję, Wy wszystkie moje! Depcę was, wszyscy poeci, [45] Wszyscy mędrce i proroki, Których wielbił świat szeroki. [...] Nie czuliby własnego szczęścia, własnej mocy, Jak ja dziś czuję w tej samotnej nocy: Kiedy sam śpiewam w sobie, [50] Śpiewam samemu sobie. 1 Szklannych harmoniki kręgach – harmonika szklana była popularnym XIX-wiecznym instrumentem muzycznym, zbudowanym z obracających się szklanych talerzy różnej wielkości; dźwięk uzyskiwano, pocierając talerze mokrymi opuszkami palców. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Jaromir Aleksiun, plakat Tak! – czuły jestem, silny jestem i rozumny. – Nigdym nie czuł, jak w tej chwili – 1 Dziś mój zenit , moc moja dzisiaj się przesili [...] Zrzucę ciało i tylko jak duch wezmę pióra – [55] Potrzeba mi lotu, Wylecę z planet i gwiazd kołowrotu, Tam dojdę, gdzie graniczą Stwórca i natura. do przedstawienia Dziadów w Teatrze Współczesnym we Wrocławiu w 2001 r. Wskaż na plakacie elementy nawiązujące do symboliki prometejskiej i chrześcijańskiej. I mam je, mam je, mam – tych skrzydeł dwoje; Wystarczą: – od zachodu na wschód je rozszerzę, [60] Lewym o przeszłość, prawym o przyszłość uderzę. I dojdę po promieniach uczucia – do Ciebie! [...] Lecz jestem człowiek, i tam, na ziemi me ciało; Kochałem tam, w ojczyźnie, serce me zostało. – [65] Ale ta miłość moja na świecie, Ta miłość nie na jednym spoczęła człowieku Jak owad na róży kwiecie: Nie na jednej rodzinie, nie na jednym wieku. 1 Zenit – najwyższy punkt na niebie (dokładnie nad głową obserwatora); tu: szczyt możliwości. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 79 Sz 80 [70] Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia, Przycisnąłem tu do łona, Jak przyjaciel, kochanek, małżonek, jak ojciec: Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić, Chcę nim cały świat zadziwić, [...] 1 Tę władzę, którą mam nad przyrodzeniem , [75] Chcę wywrzeć na ludzkie dusze, Jak ptaki i jak gwiazdy rządzę mym skinieniem, Tak bliźnich rozrządzać muszę. [...] Niech ludzie będą dla mnie jak myśli i słowa, Z których, gdy zechcę, pieśni wiąże się budowa; – [80] Mówią, że Ty tak władasz! Wiesz, żem myśli nie popsuł, mowy nie umorzył; Jeśli mnie nad duszami równą władzę nadasz, Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył, I większe niżli Ty zrobiłbym dziwo, [85] Zanuciłbym pieśń szczęśliwą! Daj mi rząd dusz! – Tak gardzę tą martwą budową, Którą gmin światem zowie i przywykł ją chwalić, Żem nie próbował dotąd, czyli moje słowo Nie mogłoby jej wnet zwalić. [90] Lecz czuję w sobie, że gdybym mą wolę Ścisnął, natężył i razem wyświecił, Może bym sto gwiazd zgasił, a drugie sto wzniecił – Bo jestem nieśmiertelny! i w stworzenia kole Są inni nieśmiertelni; – wyższych nie spotkałem. – [95] Najwyższy na niebiosach! – Ciebie tu szukałem, Ja najwyższy z czujących na ziemnym padole. [...] Teraz duszą jam w moję ojczyznę wcielony; Ciałem połknąłem jej duszę, Ja i ojczyzna to jedno. [100] Nazywam się Milijon – bo za milijony Kocham i cierpię katusze. Patrzę na ojczyznę biedną, 2 Jak syn na ojca wplecionego w koło ; Czuję całego cierpienia narodu, [105] Jak matka czuje w łonie bole swego płodu. 1 Sens wersu 74.: władza poety nad przyrodą polega na możliwości jej zatrzymania, utrwalenia w pieśni. 2 Wplecionego w koło – torturowanego (łamanego) kołem. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Polecenia do tekstu 1. Gdzie i kiedy ma miejsce Wielka Improwizacja? Odpowiedz, odwołując się do znajomości całego dramatu. 2. Wyjaśnij, jakie znaczenie mają czas i miejsce wygłoszenia Wielkiej Improwizacji dla jej wydźwięku. 3. Zinterpretuj sens pierwszych dziewięciu wersów cytowanego fragmentu III części Dziadów. W tym celu ustal: a) jak Konrad postrzega swoje relacje z innymi ludźmi, b) z czego wynika taka postawa bohatera. 4. Skonfrontuj swoje ustalenia na temat postawy Konrada z sensem wersów 82.–93. i 97.–105. » P oj ę cia k l uczowe 5. Rozstrzygnij na podstawie dotychczasowych spostrzeżeń, jaką pozycję wobec narodu zajmuje bohater. 6. Wyszukaj fragmenty, w których Konrad mówi o mocy swej poezji. 7. Wypisz wszystkie metafory i epitety, którymi bohater obdarza poezję („pieśń”). 8. Interpretując sens wskazanych wcześniej wyrażeń metaforycznych i epitetów, określ: a) z czego, wedle Konrada, wynika moc jego poezji, b) w czym się ta moc wyraża, c) na czym ta moc polega. 9. Znajdź fragmenty, w których Konrad mówi o sobie jako o twórcy. 10. Powiedz, jakie cechy przypisuje sobie Konrad poeta. Czas sakralny – czas mityczny, zawieszający linearny bieg historii, organizowany przez porządek świąt liturgicznych, motywujący ludzi wierzących do przeżywania uczuć religijnych. Czas sakralny nadaje czynom i zdarzeniom specjalny wymiar, np. Petrarka po raz pierwszy zobaczył Laurę w Wielki Piątek (6 kwietnia) 1327 r., a Dante rozpoczął swoją wędrówkę po zaświatach w Wielki Piątek 1300 r. Poeta wieszcz – poeta natchniony, który pośredniczy między sferą metafizyczną a tym, co dostępne empirycznie (za pośrednictwem zmysłów), objawia ludziom nieznane boskie wyroki i prawdy. Wieszcz wypowiada się w imieniu Boga, odsłania przyszłość i ukryty sens zdarzeń historycznych, wskazuje ludziom cele działania i w rezultacie staje się ich przywódcą. Prometeizm – odwołująca się do mitu o Prometeuszu postawa indywidualnej ofiary i poświęcenia, zakładająca przyjęcie na siebie gniewu bogów, kary i cierpienia w imię dobra zbiorowości. Według greckiej mitologii Prometeusz skradł bogom ogień i podarował go ludziom, za co został skazany na wieczną mękę (niewolę i cierpienie fizyczne – przykuty do skał w górach Kaukaz miał znosić ból zadawany przez sępa wydziobującego mu wątrobę). Nowożytny prometeizm oznacza bunt przeciwko chrześcijańskiemu Bogu. 11. Wyjaśnij, jak bohater określa się wobec Boga, ludzi i innych twórców. 12. Wylicz pragnienia, które Konrad formułuje wobec Boga. 13. Wykaż, że Konrad reprezentuje postawę romantycznego indywidualisty. 14. Wyjaśnij, na czym polega prometeizm Konrada. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 81 Sz 82 K Andrzej Bursa Poeta Autor Andrzej Bursa (1932–1957) – poeta, prozaik, dziennikarz. Przeszedł do historii literatury polskiej jako „poeta przeklęty” – zbuntowany przeciw zakłamaniu ludzi i systemu, patetycznym gestom i sztuce obojętnej na problemy współczesnego młodego człowieka. Bursa często prowokował brutalnością przedstawienia i cynicznym sarkazmem, by weryfikować obiegowe oceny i poszukiwać prawdy o wolności i istocie człowieczeństwa. Poeta cierpi za miliony Od 10 do 13.20 Od 11.10 uwiera go pęcherz wychodzi [5] rozpina rozporek zapina rozporek Wraca chrząka 1 i apiat’ cierpi za miliony Polecenia do tekstu 1. Wskaż cytat literacki w wierszu Andrzeja Bursy. 2. W jaki sposób poeta polemizuje z tradycją romantyczną? 3. Kpina czy bunt przeciw ideałom? Rozstrzygnij w odniesieniu do wiersza Bursy. Uzasadnij swój sąd. Pr ac a domowa Omów na podstawie całego dramatu Adama Mickiewicza trzy wcielenia Konrada: a) mściciela, b) wieszcza, c) Prometeusza. Tworzenie własnego tekstu 1. Czy twórca (poeta) podobny jest Bogu? Rozstrzygnij problem, odwołując się do Wielkiej Improwizacji oraz do znanych ci utworów literackich. R 2. Dokonaj analizy porównawczej wiersza Andrzeja Bursy Poeta i fragmentów Wielkiej Improwizacji Adama Mickiewicza zamieszczonych w tej lekcji. Uwzględnij operowanie przez obu poetów kategoriami wzniosłości, trywialności, czasu i natchnienia. 1 Apiat’ (ros.) – znowu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 14 83 Dzień, noc śpiewamy... Dziady jako dramat romantyczny W epoce romantyzmu dramat zyskał charakterystyczną postać, określaną mianem dramatu romantycznego. Ta odmiana łączy w sobie wszystkie kategorie rodzajowe, jest zakrojona na ogromną skalę, a w swych zamierzeniach inscenizacyjnych nie liczy się z tradycyjnymi ograniczeniami. Na lekcji przeanalizujemy III część Dziadów Adama Mickiewicza – wzorcowy przykład tej ważnej dla romantyków formy gatunkowej. wiarygodności i prawdopodobieństwa przedstawienia, co objawia się zwłaszcza wprowadzeniem postaci fantastycznych oraz metafizyczną (niezgodną z prawami empirycznymi) motywacją zdarzeń, czyli romantyczną cudownością. Cechy dramatu romantycznego Pod względem gatunkowym dramat romantyczny jest utworem niejednoznacznym i synkretycznym (łączy w sobie cechy liryki, epiki i dramatu). Charakteryzuje go ponadto luźna, nieunormowana budowa. Dramat ten zrywa z kompozycją uporządkowaną, poddaną klasycystycznym regułom. Zawiera różne, nieproporcjonalne części, które dowolnie traktują podział na akty i sceny. Jego akcja ma charakter otwarty – lekceważy reguły wyznaczone jeszcze przez Arystotelesa w Poetyce, zgodnie z którymi całość utworu ma zawierać określony porządek fabularny: początek, rozwinięcie akcji i jej rozwiązanie. Dramat romantyczny rozpoczyna się i kończy zwykle w miejscu przypadkowym, nie tworzy żadnej ramy fabularnej. Ta odmiana dramatu nie spełnia także normy jednolitości (jedności) akcji, skupionej wokół jednego wątku, tworzącego porządek przyczynowo-skutkowy. W sferze estetycznej dramat romantyczny ignoruje klasycystyczne zasady stosowności (wypowiedzi) czy odpowiedniości (charakterów). Tak jak średniowieczne misterium łączy różne kategorie estetyczne, np. tragizm z komizmem. Korzysta z bogatego repertuaru środków poetyckich, wprowadza motywy ludowe i historyczne, nawiązuje do dramatów Szekspira. Wyraźne jest w nim pomijanie klasycystycznego postulatu Dramat niesceniczny Występujące w dramacie romantycznym sceny zbiorowe, równoległe (symultaniczne), rozgrywające się zarówno w świecie empirycznym, jak i w rzeczywistości metafizycznej, mogły wywoływać trudności w realizacji teatralnej. Dlatego dramat romantyczny często uznawano za dramat niesceniczny. Jego realizacja jest jednak możliwa, np. dzięki wykorzystaniu na scenie elementów symbolicznych, i była wielokrotnie przez twórców teatru podejmowana. Wpływ na kształt romantycznych utworów dramatycznych miały między innymi nowe osiągnięcia techniczne, które dawały niespotykane wcześniej możliwości inscenizacyjne. Na przykład teatr Cyrk Olimpijski w Paryżu – dostępny dla szerokiej publiczności – od 1827 r. dysponował ogromną sceną, na której mogły występować prawdziwe konie i setki statystów. Była ona wyposażona w maszynerię pozwalającą na tworzenie najbardziej wyszukanych inscenizacyjnych efektów (np. wybuchów). Dzięki obrotowej scenie możliwa była szybka zmiana dekoracji. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 84 Polecenia do całego tekstu 1. Odwołując się do wiedzy o genezie Dziadów (patrz: lekcja 13.), przypomnij określenia gatunkowe, których autor użył do nazwania różnych części tego dramatu. jakim rodzajom literackim odpowiadają te określenia? 2. Sprawdź, z ilu i z jakich elementów kompozycyjnych składają się Dziady część III. 3. Porównaj rozmiar i rodzaj poszczególnych elementów tej części Dziadów. Uogólnij odpowiedź i wyciągnij wnioski na temat kompozycji dramatu. 4. Przedstaw w punktach akcję III części Dziadów. 5. Rozstrzygnij, czy akcja dramatu ma charakter jednolity i zamknięty czy niejednolity i otwarty. Uzasadnij swoje zdanie. 6. Odpowiedz, czy Dziady część III można wystawić na scenie. Zastanów się, jakie wymagania techniczne musiałaby spełniać scena, na której wystawiano by dramat. 7. Wylicz postaci fantastyczne ukazane w dramacie. 8. Wymień elementy romantycznej cudowności obecne w utworze. Wnętrze paryskiego cyrku olimpijskiego w okresie romantyzmu Zwróć uwagę na rozmiary obiektu oraz kształt i wielkość sceny. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm zaś w wileńskim więzieniu w Wigilię – 24 grudnia 1823 r. (w dniu 25. urodzin Adama Mickiewicza). Zdarzenia tej części rozgrywają się w wielu miejscach. Czas niektórych scen nie został określony. Przyjrzyjmy się charakterystycznemu dla dramatu romantycznego mieszaniu elementów z różnych rzeczywistości. Poniżej prezentujemy fragment, w którym do celi Konrada wkraczają anioły. Przy śpiącym bohaterze, osłabionym po wygłoszeniu Wielkiej Improwizacji, modli się ksiądz Piotr. Wprowadzenie do lektury Wspólny dla wszystkich części dramatu Adama Mickiewicza jest motyw dziadów – ludowych, pogańskich rytuałów białoruskich, związanych z kultem zmarłych. Ponadto Dziady kowieńsko-wileńskie i drezdeńskie łączy główny bohater – Gustaw, który w Prologu do III części dramatu przeobraża się w Konrada. Dzieje się to w czasie sakralnym: w noc przed Dniem Zadusznym (w tę samą noc rozpoczyna się akcja II części Dziadów). Akcja pierwszej sceny III części dramatu rozpoczyna się Adam Mickiewicz Dziady, część III (scena III – fragmenty) (W bliskim kościele, za ścianą, zaczynają śpiewać pieśń Bożego Narodzenia. 1 Nad Księdzem Piotrem Chór aniołów na nutę „Anioł pasterzom mówił” ) CHÓR ANIOŁÓW (głosy dziecinne) Pokój temu domowi, Spoczynek grzesznikowi. 2 Sługo! sługo pokorny, cichy, Wniosłeś pokój w dom pychy. [5] Pokój temu domowi. ARCHANIOŁ PIERWSZY (na nutę „Bóg naszą ucieczką”) Panie, on zgrzeszył, przeciwko Tobie zgrzeszył on bardzo. 3 ARCHANIOŁ DRUGI Lecz płaczą nad nim, modlą się za nim Twoi Anieli. ARCHANIOŁ PIERWSZY Tych zdepc, o Panie, tych złam, o Panie, którzy Twe święte sądy pogardzą. ARCHANIOŁ DRUGI Ale tym daruj, co świętych sądów Twych nie pojęli. 1 Anioł pasterzom mówił – popularna do dziś kolęda z późnego średniowiecza. 2 Sługo! – mowa o księdzu Piotrze. 3 On – mowa o Konradzie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 85 Sz 86 William Blake (czytaj: łiliem blejk), Anioły dobra i zła , ok. 1793–1794, The Higgins Art Gallery & Museum (czytaj: de higins art galeri end mjuzijem), Bedford, Anglia Wyjaśnij symbolikę przedstawienia. Omów miejsce człowieka na obrazie. ANIOŁ 1 [10] Kiedym z gwiazdą nadziei Leciał świecąc Judei, Hymn Narodzenia śpiewali anieli: Mędrcy nas nie widzieli, Królowie nie słyszeli. [15] Pastuszkowie postrzegli I do Betlejem biegli: Pierwsi wieczną mądrość witali, Wieczną władzę uznali: Biedni, prości i mali. 1 Gwiazda nadziei – gwiazda, która wedle Ewangelii zapowiadała narodziny Jezusa. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm ARCHANIOŁ PIERWSZY [20] Pan, gdy ciekawość, dumę i chytrość w sercu Aniołów, sług swych, obaczył, Duchom wieczystym, Aniołom czystym, Pan nie przebaczył. Runęły z niebios, jak deszcz gwiaździsty, Aniołów tłumy, I deszczem lecą za nimi co dzień mędrców rozumy. CHÓR ANIOŁÓW [25] Pan maluczkim objawia, Czego wielkim odmawia. Litość! litość! nad synem ziemi, On był między wielkiemi, Litość nad synem ziemi. ARCHANIOŁ DRUGI On sądów Twoich nie chodził badać jako ciekawy, [30] Nie dla mądrości ludzkiej on badał, ani dla sławy. ARCHANIOŁ PIERWSZY On Cię nie poznał, on Cię nie uczcił, Panie nasz wielki! On Cię nie kochał, on Cię nie wezwał, nasz Zbawicielu! ARCHANIOŁ DRUGI Lecz on szanował imię Najświętszej Twej Rodzicielki. On kochał naród, on kochał wiele, on kochał wielu. ANIOŁ [35] Krzyż w złoto oprawiony Zdobi królów korony. Na piersi mędrców błyszczy jak zorze, A w duszę wniść nie może: Oświeć, oświeć ich, Boże! CHÓR ANIOŁÓW [40] My tak ludzi kochamy, Tak z nimi być żądamy! Wygnani od mędrków i króli, Prostaczek nas przytuli, Nad nim dzień, noc śpiewamy. Polecenia do tekstu 1. Kto podejmuje działania w cytowanym fragmencie dramatu? 2. Dlaczego anioły i archanioły rozmawiają tylko ze sobą, a nie z ludźmi? Wytłumacz ten fakt, wskazując i nazywając plany rzeczywistości, które mieszają się w tej scenie dramatu. 3. Określ, jaką funkcję w stosunku do Konrada pełnią archanioły. 4. Wyjaśnij sens sporu archaniołów, odwołując się do całego utworu. 5. Przedstaw treść pieśni chórów anielskich. Wytłumacz, jaka jest funkcja pieśni. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 87 Sz 88 6. Uwzględniając treść pieśni aniołów i wymowę analizowanego fragmentu, określ, co jest jedynym wartościowym poznaniem i kto może je osiągnąć. Jaki związek ma ta myśl z fantastyką dramatu? 7. Wykaż, że wersy 10.–28. i 35.–39. wyrażają znany ci już z wczesnej twórczości Mickiewicza stosunek romantyków do poznania racjonalno-empirycznego. 8. W cytowanym fragmencie wskaż cechy poetyckości języka. Jaki środek stylistyczny najczęściej występuje w tekście? 9. Znajdź w tekście przejawy mowy uroczystej i mowy potocznej. 10. Wymień cechy dramatu romantycznego obecne w omawianym fragmencie. 11. Modlitwa, piosenka, pieśń – w jaki sposób ujawniają się te formy wypowiedzi w przytoczonych urywkach dramatu? 12. Wykaż na przykładach, jaki rodzaj literacki reprezentują poszczególne części cytowanego fragmentu. Pr ac a domowa 1. Przygotujcie w grupach inscenizację analizowanej na lekcji sceny III dramatu Adama Mickiewicza. W scenopisie uwzględnijcie cechy wyglądu postaci i elementy gry aktorskiej, a także muzykę, światło i scenografię; zaplanujcie odpowiednie dekoracje. » P oj ę cia k l uczowe Metafizyczny plan przedstawienia – w odróżnieniu od planu realistycznego oznacza przedstawioną w dziele rzeczywistość fantastyczną, która wykracza poza rzeczywistość poznawalną za pomocą zmysłów. Plan ten przedstawia świat spraw ponadludzkich, pozaziemskich, nadprzyrodzonych i duchowych. 2. Porównaj przedstawienie elementów metafizycznych w wyżej cytowanym fragmencie Dziadów Adama Mickiewicza i w scenie III aktu 1 Makbeta Williama Szekspira (lekcja 20. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). Który z tych fragmentów prezentuje ukryte treści psychiki bohaterów, a który ma przedstawiać obiektywną rzeczywistość metafizyczną, niezależną od bohaterów? Uzasadnij odpowiedź. Fantastyka – typ obrazowania literackiego, w którym w świat przedstawiony wkraczają postaci nadnaturalne, cudowne lub budzące grozę, nieistniejące w rzeczywistości pozaliterackiej. Fantastyka literacka funkcjonuje na zasadzie swoistej umowy pisarza z czytelnikiem: pisarz przypisuje niezwykłym tworom status realny i przedstawia ich zachowania w związkach przyczynowo-skutkowych; czytelnik natomiast respektuje prawo autora do tworzenia tego rodzaju fikcji, dzięki której osiągane są cele artystyczne. Tworzenie własnego tekstu Język poetycki – język niezwykły, niestosowany w codziennej komunikacji, posiadający nadmiar środków poetyckich w stosunku do zawartości informacyjnej. Charakteryzuje się swoistym uporządkowaniem (np. wersyfikacją lub specjalnymi konstrukcjami składniowymi: paralelizmami, anaforami itp.) oraz nagromadzeniem figur (tropów) stylistycznych. Dokonaj analizy porównawczej pieśni anioła z cytowanego fragmentu dramatu (wersy 10.–20.) oraz kolędy Anioł pasterzom mówił. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Miniprzewodnik. Opera romantyczna Możliwość odejścia od klasycznej dyscypliny formalnej dawały formy słowno-muzyczne, które przeżyły w romantyzmie lata rozkwitu. Do form tych należała przede wszystkim opera, niejednokrotnie wykorzystująca w postaci libretta wybitne teksty literackie. W romantyzmie powstawały także tzw. opery narodowe – dzieła posługujące się językami ojczystymi, nawiązujące do wydarzeń historycznych i legendarnych, mających wzmacniać poczucie narodowej tożsamości. Romantyczna opera włoska rozwijała tzw. styl bel canto (czytaj: bel kanto – piękny śpiew). Do najstarszego pokolenia jej twórców należał Gioacchino (czytaj: dżoakkino) Rossini (1792–1868), autor wielu utworów komediowych (np. Cyrulik sewilski), a także opery Wilhelm Tell. Innymi kompozytorami tego pokolenia byli Gaetano Donizetti (czytaj: gaetano donicetti; 1797–1848), twórca licznych oper, z których najwybitniejsze to Napój miłosny czy Łucja z Lammermoor (czytaj: lamermor), oraz Vincenzo (czytaj: winczenco) Bellini (1801–1835), autor m.in. takich dzieł jak Norma czy Purytanie. Młodszy o pokolenie Giuseppe Verdi (czytaj: dżuzeppe werdi; 1813–1901) jest uznawany za jednego z najwybitniejszych twórców oper wszech czasów. Jego najsłynniejsze utwory, z których pochodzą nieśmiertelne arie i duety, to: Rigoletto, Trubadur, Traviata, Aida, Don Carlos, Otello. Romantyzm we francuskiej operze to czas tzw. grand opéra (czytaj: grąd opera – wielka, widowiskowa opera). Do jej najważniejszych twórców należał pochodzący z Niemiec, ale całe dorosłe życie związany z Paryżem, Giacomo Meyerbeer (czytaj: dżakomo majerbijer; 1791–1864), autor m.in. Hugenotów. Kompozytorem oper był także wielki symfonik francuski, Hector (czytaj: ektor) Berlioz, autor m.in. kantaty dramatycznej Potępienie Fausta, inspirowanej dziełem Goethego. Za prekursora niemieckiej opery romantycznej uważa się Carla (czytaj: karla) Marię von Webera (czytaj: fon wibera; 1786–1826), twórcę tzw. opery fantastycznej, która inspirowała późniejsze dokonania teatru muzycznego epoki. Jego najsłynniejsze dzieło to Wolny strzelec. Wielkim twórcą opery romantycznej – monumentalnej, patetycznej, technicznie skomplikowanej i mającej stanowić syntezę wszystkich sztuk – był Richard (czytaj: risiard) Wagner (1813–1883). Stworzył nawiązujące tematycznie do średniowiecza dzieła, które sam wolał nazywać dramatami muzycznymi: Tristan i Izolda, Parsifal, a także tetralogię (cykl czterech oper) Pierścień Nibelunga. Zbudowany z inspiracji kompozytora teatr w Bayreuth (czytaj: bajrojt) w Bawarii stał się wzorem nowoczesnej sceny narodowej. Do dziś odbywają się tam wielkie festiwale wagnerowskie. Nieszczęściem dla pośmiertnej sławy Wagnera było uznanie go przez nazistów za narodowego kompozytora III Rzeszy. Na gruncie opery dokonywała się również muzyczna emancypacja narodów słowiańskich. Twórcą polskiej opery narodowej, najwybitniejszym autorem tego gatunku w Polsce, jest Stanisław Moniuszko (1819–1872). Do jego największych oper należą Halka i Straszny dwór. Był także twórcą baletów, operetek i pieśni. Stanisław Moniuszko Opera czeska otrzymała swoją dojrzałą postać w dziełach AntonÍna Dvořáka (czytaj: dwożaka; 1841–1904), przede wszystkim w grywanej na scenach całego świata Rusałce. Operę rosyjską reprezentuje twórczość Piotra Czajkowskiego (1840–1893), wszechstronnego kompozytora, autora utworów scenicznych do librett opartych na tekstach rosyjskiego romantyka Aleksandra Puszkina: Eugeniusz Oniegin, Dama pikowa. Najbardziej znane pozostają dziś melodyjne suity baletowe Czajkowskiego – Jezioro łabędzie i Dziadek do orzechów. Za twórców rosyjskiej opery narodowej uznaje się także Modesta Musorgskiego (Borys Godunow) i Aleksandra Borodina (Kniaź Igor). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 89 Sz 90 Obowiązek cierpieć za was, przyjaciele... 15 Zbiorowy wymiar cierpienia w Dziadach drezdeńskich Dziady drezdeńskie to dramat zrodzony z cierpienia Polaków pozbawionych w wyniku rozbiorów własnego państwa i poddanych represjom ze strony carskiego aparatu przemocy. Na lekcji przyjrzymy się różnym obrazom prześladowania Polaków przedstawionym przez Mickiewicza w tym dramacie. Wprowadzenie do lektury III część Dziadów jest dramatem o cierpieniu narodu polskiego prześladowanego przez rosyjskiego zaborcę. Fabuła utworu nawiązuje do represji, które w latach 20. XIX w. dotknęły w Wilnie uczniów, studentów i nauczycieli działających w stowarzyszeniach samokształceniowych (patrz: lekcja 4.). Stowarzyszenia te nie stanowiły żadnego militarnego zagrożenia dla Rosji. Działania gubernatora Iwana Nowosilcowa, wysłanego na Litwę przez cara w celu stłumienia ruchów wolnościowych wśród Polaków, były więc próbą zdławienia wolnej myśli w środowisku polskiej młodzieży. Przeanalizujmy kilka scen dramatu, w których Mickiewicz prezentuje cierpienie jednostek składające się na męczeństwo całego narodu. Zauważmy, że poeta nie oskarża wszystkich Rosjan o zbrodnie przeciwko Polakom. Adam Mickiewicz Dziady, część III (fragmenty) Scena I 1 TOMASZ Bronić się daremnie – I śledztwo, i sąd cały toczy się tajemnie; Nikomu nie powiedzą, za co oskarżony, Ten, co nas skarży, naszej ma słuchać obrony; [5] On gwałtem2 chce nas karać – nie unikniem kary, Został nam jeszcze środek smutny – lecz jedyny: 1 Tomasz – Tomasz Zan (1796–1855), współzałożyciel Towarzystwa Filomatów, jeden z przywódców filaretów, aresztowany w 1823 r., skazany na rok więzienia i zesłanie w głąb Rosji, gdzie przebywał do ułaskawienia w 1837 r. 2 Gwałtem – tu: pilnie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm [10] Kilku z nas poświęcimy wrogom na ofiary, I ci na siebie muszą przyjąć wszystkich winy. Ja stałem na waszego towarzystwa czele, Mam obowiązek cierpieć za was, przyjaciele; Dodajcie mi wybranych jeszcze kilku braci, Z takich, co są sieroty, starsi, nieżonaci, Których zguba niewiele serc w Litwie zakrwawi, A młodszych, potrzebniejszych z rąk wroga wybawi. Jan opowiada o wywożonych na Syberię. JAN [15] [...] Lud otoczył więzienie nieruchomym wałem; Od bram więzienia na plac, jak w wielkie obrzędy, Wojsko z bronią, z bębnami stało we dwa rzędy; W pośrodku nich kibitki1. – Patrzę, z placu sadzi Policmejster2 na koniu; – z miny zgadłbyś łatwo, [20] Że wielki człowiek, wielki tryumf poprowadzi: Tryumf Cara północy, zwycięzcy – nad dziatwą3. – Wkrótce znak dano bębnem i ratusz otwarty – Widziałem ich: – za każdym z bagnetem4 szły warty, Małe chłopcy, znędzniałe, wszyscy jak rekruci [25] Z golonymi głowami; – na nogach okuci5. Biedne chłopcy! – najmłodszy, dziesięć lat, nieboże, Skarżył się, że łańcucha podźwignąć nie może; I pokazywał nogę skrwawioną i nagą. Policmejster przejeżdża, pyta, czego żądał? [30] Policmejster człek ludzki, sam łańcuch oglądał: „Dziesięć funtów, zgadza się z przepisaną wagą”. – Wywiedli Janczewskiego; – poznałem, oszpetniał, Sczerniał, schudł, ale jakoś dziwnie wyszlachetniał. Ten przed rokiem swawolny, ładny chłopczyk mały, [35] Dziś poglądał z kibitki, jak z odludnej skały Ów Cesarz! – okiem dumnym, suchym i pogodnym; To zdawał się pocieszać bohaterów niewoli, To lud żegnał uśmiechem, gorzkim, lecz łagodnym, Jak gdyby im chciał mówić: nie bardzo mię boli. [...] [40] On postrzegł, że lud płacze, patrząc na łańcuchy, Wstrząsł nogą łańcuch, na znak, że mu niezbyt ciężył. A wtem zacięto konia, – kibitka runęła – On zdjął z głowy kapelusz, wstał i głos natężył, I trzykroć krzyknął: „Jeszcze Polska nie zginęła”. [...] KIBITKA – wóz więzienny w XIX-wiecznej Rosji 1 Kibitki – wozy używane w carskiej Rosji, przewożono w nich więźniów. 2 Policmejster – tu: strażnik, żandarm. 3 Dziatwa – dzieci. 4 Z bagnetem – z karabinami uzbrojonymi dodatkowo w bagnety. 5 Okuci – zakuci (w kajdany). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 91 Sz 92 Scena VII MŁODA DAMA (oddzielając się od grupy młodszej, ode drzwi do stolika) [45] A to jest rzecz okropna – słuchajcie, Panowie! (do Adolfa) Niechaj Pan tym Ichmościom o Cichowskim powie. [...] ADOLF (Wszyscy zbliżają się i słuchają) [50] [55] Znałem go, będąc dzieckiem; – był on wtenczas młody, Żywy, dowcipny, wesół i sławny z urody; Był duszą towarzystwa; gdzie się tylko zjawił, Wszystkich opowiadaniem i żartami bawił; [...] On wtenczas miał się żenić; – pomnę, że przynosił Dzieciom dary swej przyszłej i na ślub nas prosił. Potem długo nie przyszedł, i mówiono w domu, Że nie wiedzieć gdzie zniknął, umknął po kryjomu, [...] Żałowano, płakano; wreszcie – zapomniano. I minęło dwa lata. – Jednego wieczora 1 Więźniów do Belwederu wiedziono z klasztora . [...] Warty stały w ulicach, głucho było w mieście – Wtem ktoś zza muru krzyknął: „Więźnie, kto jesteście?” [60] Sto ozwało się imion; – śród nich dosłyszano Jego imię, i żonie nazajutrz znać dano. Pisała i latała, prosiła, błagała, Lecz prócz tego imienia – nic nie posłyszała. I znowu lat trzy przeszło bez śladu, bez wieści. [...] [65] Aż niedawno przed domem żony w nocy dzwonią – Otworzono: Oficer i żandarm pod bronią, I więzień. – On – każą dać pióra i papieru; Podpisać, że wrócony żywy z Belwederu. [...] Utył, ale to była okropna otyłość: [70] Wydęła go zła strawa i powietrza zgniłość; Policzki mu nabrzmiały, pożółkły i zbladły, W czole zmarszczki pół wieku, włosy wszystkie spadły. Witam, on mię nie poznał, nie chciał mówić do mnie, Mówię, kto jestem, patrzy na mnie bezprzytomnie. [...] [75] Wszystko poznałem w jednej chwili z jego oka; Bo na tym oku była straszliwa powłoka. Źrenice miał podobne do kawałków szklanych, Które zostają w oknach więzień kratowanych, Których barwa jest szara jak tkanka pajęcza, [...] [80] Straciły przezroczystość, lecz widać po wierzchu, 1 Do Belwederu wiedziono z klasztora – prowadzono na przesłuchanie z więzienia do pałacu namiestnika carskiego; władze rosyjskie wykorzystywały budynki klasztorne na więzienia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Scena więzienna, zdjęcie z przedstawienia Dziadów w Teatrze Narodowym w Warszawie w 1968 r. W roli Konrada – Gustaw Holoubek Zakaz wystawiania tego przedstawienia stał się przyczyną wydarzeń Marca 1968 – demonstracji i protestów studentów przeciw komunistycznemu zniewoleniu Polski. Że leżały w wilgoci, w pustkach, w ziemi, w zmierzchu. [...] Pytany, myśląc zawsze, że jest w swym więzieniu, Ucieka w głąb pokoju i tam pada w cieniu, Krzycząc zawsze dwa słowa: „Nic nie wiem, nie powiem!” [85] I te dwa słowa – jego stały się przysłowiem; I długo przed nim płacze na kolanach żona I dziecko, nim on bojaźń i wstręt swój pokona. Przeszłą niewolę lubią opiewać więźniowie; Myśliłem, że on ją nam najlepiej opowie, 1 [90] Wyda na jaw spod ziemi i spod straży zbirów Dzieje swe, dzieje wszystkich Polski bohaterów: – Bo teraz Polska żyje, kwitnie w ziemi cieniach, Jej dzieje na Sybirze, w twierdzach i więzieniach. I cóż on na pytania moje odpowiedział? [95] Że o swoich cierpieniach sam już nic nie wiedział, Nie pomniał. – Jego pamięć zapisana cała 2 Jak księga herkulańska pod ziemią sczerniała: Sam autor zmartwychwstały nie umie w niej czytać, Rzekł tylko: „Będę o to Pana Boga pytać, [100]On to wszystko zapisał, wszystko mnie opowie”. 1 Zbirów – zbrodniarzy. 2 Herkulańska – z Herkulanum, miasta zasypanego przez popiół wulkanu Wezuwiusz w 79 r. n.e., odkopanego dopiero w XVIII w. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 93 Sz 94 Polecenia do tekstu 1. Wyjaśnij, jaką ofiarę proponuje Tomasz swoim współwięźniom. » P oj ę cia k l uczowe Heroizm – postawa bohaterska, której często towarzyszy maksymalizm etyczny wyrażający się gotowością do poświęcenia siebie i rezygnacji z celów osobistych na rzecz celu wyższego. 2. Dlaczego propozycję Tomasza można nazwać heroiczną? 3. W przytaczanych scenach wskaż fragmenty prezentujące sposób traktowania więźniów przez carskich śledczych i strażników. Martyrologia (z łac. martyrologium – zbiór męczenników) – w średniowieczu pojęcie to odnoszono do męczenników za wiarę; dzisiaj oznacza wszelkie zbiorowe cierpienie i męczeństwo, zwłaszcza narodowe. 4. Scharakteryzuj system carskich represji – opisz katów, ofiary i systemowe procedury przemocy. Patriotyzm – 1) uczucie miłości do ojczyzny, emocjonalny stosunek do własnego kraju i jego mieszkańców; 2) postawa zaangażowania w sprawy ojczyzny, działanie na rzecz swojego kraju i jego mieszkańców, gotowość do poświęceń w imię ich interesów; 3) idea działania na rzecz ojczyzny (patrz też: lekcja 47. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej). 5. W czym ujawnia się heroizm Janczewskiego i Cichowskiego? 6. Porównaj bohaterstwo Janczewskiego i Cichowskiego z heroizmem Tomasza. 7. Opisz cierpienia prezentowanych bohaterów. 8. Określ powody cierpień opisanych postaci, ich winy i związek cierpienia z winą. 9. Jaki jest sens pamięci o martyrologii narodów? Sformułuj własnymi słowami odpowiedź zawartą w wersach 83.–94. 10. Przedstaw różne oblicza patriotyzmu, opisując postawy bohaterów dramatu wobec ojczyzny. Odwołaj się do całego tekstu. Pr ac a domowa Przeanalizuj Ustęp III części Dziadów oraz Do przyjaciół Moskali. Wskaż fragmenty, w których Mickiewicz opisuje działanie carskiego systemu represji. Tworzenie własnego tekstu 1. Czy cierpienie uszlachetnia? Rozważ zagadnienie na podstawie cytowanych fragmentów Dziadów drezdeńskich Adama Mickiewicza i całości tego dramatu. 2. Czy poświęcenie własnego życia dla ojczyzny ma sens? Roztrzygnij i uzasadnij w odniesieniu do Dziadów, wybranych tekstów kultury oraz własnych przemyśleń. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 16 A imię jego czterdzieści i cztery... Myśl mesjanistyczna Adama Mickiewicza Mickiewicz zawarł w III części Dziadów myśl historiozoficzną uzasadniającą cierpienie narodu polskiego. Według poety martyrologia Polski i Polaków ma sens zbawczy, analogiczny do sensu cierpienia, którym w myśl teologii chrześcijańskiej Chrystus odkupił grzechy ludzkości. Na lekcji przyjrzymy się dwu fragmentom dramatu, w których ujawnia się Mickiewiczowski mesjanizm. ków, lecz także zawiera wizję nadchodzącej wolności narodów i sprawiedliwego ładu świata. Koncepcja ta, interpretująca rzeczywistość polityczną w kategoriach religijnych, prezentuje również metaforyczną wizję przyszłości. Dlatego została wyrażona w języku symbolicznym, zmetaforyzowanym, celowo niejasnym, przeznaczonym dla wtajemniczonych (patrz też: pojęcia kluczowe). Wprowadzenie do lektury Według Mickiewicza niezawinione cierpienie Polski ma – podobnie jak męka Jezusa – służyć wyzwoleniu wszystkich ludzi i narodów. Mickiewicz uwzniośla i uświęca zatem męczeństwo Polaków, nadaje mu wyższy sens. W ten sposób formułuje swoją wersję mesjanizmu. Myśl mesjanistyczna poety nie tylko wyjaśnia sens rozbiorów Polski i prześladowań Pola- wiedzie ć wi ę cej . . . Polska myśl mesjanistyczna okresu romantyzmu przybierała liczne i zróżnicowane formy. Można ją odnaleźć w poezji wszystkich trzech największych polskich poetów tamtego czasu: Mickiewicza (który najpełniejszą wersję mesjanizmu, akcentującą szczególną rolę narodu polskiego w dziejach, wyłożył w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego), Słowackiego (w jego późnej, mistycznej twórczości, m.in. w poematach Genezis z Ducha czy Król-Duch) i Krasińskiego (w szczególności w poematach Przedświt i Psalmy przyszłości). Mesjanizm znalazł wyraz także w polskiej myśli filozoficznej epoki. August Cieszkowski (1814–1894), bliski w swej historiozofii Krasińskiemu, uznawał naród polski za narzędzie w rękach Boga, mające wprowadzić ludzkość w najwyższą epokę historii – epokę Ducha Świętego. Inny przedstawiciel polskiego mesjanizmu narodowego, Andrzej Towiański (1799–1878), wierzył we wspólnotę duchową narodu, zmierzającego nieustannie ku moralnemu rozwojowi dzięki ofierze „ducha, ciała i czynu”. Towiański uważał siebie za Bożego wysłannika głoszącego nową epokę chrześcijaństwa. Postulował także wyzbycie się nienawiści do rosyjskich oprawców i rezygnację z walki niepodległościowej. W Paryżu założył skupiające emigrantów Koło Sprawy Bożej. Jego myśl w latach 40. XIX w. znacząco oddziaływała na twórczość Mickiewicza i Słowackiego. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 95 Sz 96 Adam Mickiewicz Dziady, część III (fragmenty) Scena I JAN SOBOLEWSKI Tymczasem zajeżdżały inne rzędem długim 1 Kibitki; – ich wsadzano jednego po drugim. [...] Dziwna rzecz! wszyscy czuli, jak nieludzka kara: Lud, wojsko czuje, – milczy, – tak boją się cara. Wywiedli ostatniego; – zdało się, że wzbraniał, Lecz on biedny iść nie mógł, co chwila się słaniał, Z wolna schodził ze schodów i ledwie na drugi Szczebel stąpił, stoczył się i upadł jak długi; To Wasilewski, siedział tu w naszym sąsiedztwie; Dano mu tyle kijów onegdaj na śledztwie, Że mu odtąd krwi kropli w twarzy nie zostało. Żołnierz przyszedł i podjął z ziemi jego ciało, Niósł w kibitkę na ręku, ale ręką drugą Tajemnie łzy ocierał; – niósł powoli, długo; 2 Wasilewski nie zemdlał, nie zwisnął, nie ciężał , 3 Ale jak padł na ziemię prosto, tak otężał . Niesiony, jak słup sterczał i jak z krzyża zdjęte Ręce miał nad barkami żołnierza rozpięte; Oczy straszne, zbielałe, szeroko rozwarte; – I lud oczy i usta otworzył; – i razem Jedno westchnienie z piersi tysiąca wydarte, Głębokie i podziemne jęknęło dokoła, Jak gdyby jękły wszystkie groby spod kościoła. [...] Kibitka w tłum wjechała; – nim bicz tłumy przegnał, Stanęli przed kościołem; i właśnie w tej chwili Słyszałem dzwonek, kiedy trupa przewozili. Spojrzałem w kościół pusty i rękę kapłańską Widziałem, podnoszącą ciało i krew Pańską, I rzekłem: Panie! Ty, co sądami Piłata Przelałeś krew niewinną dla zbawienia świata, Przyjm tę spod sądów cara ofiarę dziecinną, Nie tak świętą ni wielką, lecz równie niewinną. [...] [5] [10] [15] [20] [25] [30] 1 Ich – więźniów. 2 Ciężał – tu: opadł. 3 Otężał – stężał, zesztywniał. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Jacek Malczewski, Scena V KS. PIOTR (modli się, leżąc krzyżem) Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? – Prochem i niczem; [35] Ale gdym Tobie moję nicość wyspowiadał, Ja, proch, będę z Panem gadał. WIDZENIE 1 Tyran wstał – Herod ! – Panie, cała Polska młoda Wydana w ręce Heroda. Co widzę? – długie, białe, dróg krzyżowych biegi, [40] Drogi długie – nie dojrzeć – przez puszcze, przez śniegi Wszystkie na północ! – tam, tam w kraj daleki, Płyną jak rzeki. [...] Ach, Panie! to nasze dzieci, Tam na północ – Panie, Panie! [45] Takiż to los ich – wygnanie! I dasz ich wszystkich wygubić za młodu, I pokolenie nasze zatracisz do końca? – Patrz! – ha! – to dziecię uszło – rośnie – to obrońca! Wskrzesiciel narodu, – [50] Z matki obcej; krew jego dawne bohatery, A imię jego będzie czterdzieści i cztery. ZESŁANIE STUDENTÓW, 1891, czarno-biała reprodukcja zaginionego obrazu artysty Dziecięce twarze i sylwetki studentów zsyłanych na Syberię na tle mapy Rosji, ukazującej wielkość tego państwa. W omawianym na lekcji fragmencie Dziadów wskaż cytat, który mógłby być komentarzem do obrazu Malczewskiego. 1 Herod – znany z Ewangelii władca Judei, na wieść o narodzinach Jezusa miał wydać rozkaz wymordowania wszystkich niemowląt w kraju. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 97 Sz 98 Peter Paul Rubens, Ukrzyżowanie , 1606–1610, Museo Nacional del Prado (czytaj: muzeo nasjonal del prado), Madryt Przywołaj cytat z omawianego na lekcji fragmentu Dziadów, który można odnieść do obrazu Rubensa. Panie! czy przyjścia jego nie raczysz przyśpieszyć? Lud mój pocieszyć? – Nie! lud wycierpi. – Widzę ten motłoch – tyrany, [55] Zbójce – biegą – porwali – mój Naród związany Cała Europa wlecze, nad nim się urąga – „Na trybunał!” – Tam zgraja niewinnego wciąga. Na trybunale gęby, bez serc, bez rąk; sędzie – To jego sędzie! 1 [60] Krzyczą: „Gal , Gal sądzić będzie!” Gal w nim winy nie znalazł i – umywa ręce, A króle krzyczą: „Potęp i wydaj go męce; Krew jego spadnie na nas i na syny nasze; 2 Krzyżuj syna Maryi, wypuść Barabasze : [65] Ukrzyżuj, – on cesarza koronę znieważa, Ukrzyżuj, – bo powiemy, żeś ty wróg cesarza”. Gal wydał – już porwali – już niewinne skronie Zakrwawione, w szyderskiej, cierniowej koronie, Podnieśli przed świat cały: – i ludy się zbiegły – [70] Gal krzyczy: „Oto naród wolny, niepodległy!” 1 Gal – Francuz. 2 Barabasz – imię przestępcy uwolnionego zamiast Jezusa; tu: symbol złoczyńców. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Ach, Panie, już widzę krzyż – ach, jak długo, długo Musi go nosić – Panie, zlituj się nad sługą. Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona – Krzyż ma długie, na całą Europę, ramiona, [75] Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. – Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty – 1 2 Rzekł: „Pragnę” – Rakus octem, Borus żółcią poi, A matka Wolność u nóg zapłakana stoi. 3 Patrz – oto żołdak Moskal z kopiją przyskoczył [80] I krew niewinną mego narodu wytoczył. Cóżeś zrobił, najgłupszy, najsroższy z siepaczy! On jeden poprawi się, i Bóg mu przebaczy. Mój kochanek! już głowę konającą spuścił, Wołając: „Panie, Panie, za coś mię opuścił!” [85] On skonał! (Słychać chóry aniołów – daleki śpiew wielkanocnej pieśni – na końcu słychać: „Alleluja! Alleluja”) Ku niebu, on ku niebu, ku niebu ulata! I od stóp jego wionęła Biała jak śnieg szata – Spadła, – szeroko – cały świat się w nią obwinął. [90] Mój kochanek na niebie, sprzed oczu nie zginął. Jako trzy słońca błyszczą jego trzy źrenice, I ludom pokazuje przebitą prawicę. [...] Mąż straszny – ma trzy oblicza, On ma trzy czoła. [95] Jak baldakim rozpięta księga tajemnicza Nad jego głową, osłania lice. Podnożem jego są trzy stolice. Trzy końce świata drżą, gdy on woła; I słyszę z nieba głosy jak gromy: [100] To namiestnik wolności na ziemi widomy! On to na sławie zbuduje ogromy Swego kościoła! Nad ludy i nad króle podniesiony; Na trzech stoi koronach, a sam bez korony; A życie jego – trud trudów, [105] A tytuł jego – lud ludów; Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, A imię jego czterdzieści i cztery. Sława! sława! sława! 1 Rakus – Austriak. 2 Borus – Prusak. 3 Moskal – Rosjanin. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 99 Sz 100 » P oj ę cia k l uczowe Mesjanizm – koncepcja historiozoficzna o charakterze religijnym, stworzona przez starożytnych Żydów podczas utraty przez nich niepodległości. Miała uzasadniać oczekiwanie na króla wybawcę (mesjasza), który przyniesie wolność Izraelowi. Koncepcja ta została przejęta przez chrześcijaństwo. Za Mesjasza uważali Jezusa jego uczniowie, ale on sam, wedle przekazu ewangelicznego, nigdy się tak nie określał. Polski mesjanizm narodowy powstał w XVII w., a w XIX stuleciu nabrał nowych treści w związku z rozbiorami i prześladowaniami Polaków przez zaborców oraz nieudanymi zrywami wolnościowymi. W Polsce dostrzegano wybranego przez Boga „Chrystusa narodów”, a jej męczeństwo rozumiano jako konieczny akt ofiary, której efektem będzie realizacja idei Królestwa Bożego na ziemi, czyli wolność wszystkich narodów. Mesjanizm łączył przekonanie o wyjątkowości Polaków z nadzieją na bliską niepodległość. Profetyzm – wieszczenie, przepowiadanie przyszłości przez ludzi natchnionych przez Boga, obdarzonych darem przenikania tajemnic dotyczących losów świata. W religii obejmuje proroctwa i wróżby, w literaturze – symboliczne, paraboliczne, często stylizowane biblijnie wizje przyszłości, które mają być wynikiem kontaktu poety z bóstwem (Bogiem). Cichy bohater romantyczny – trzecie wcielenie bohatera w literaturze romantyzmu, obok bohatera bajronicznego (zbuntowanego indywidualisty) i werterycznego (romantycznego kochanka). Jest to bohater pokorny, pozbawiony wyjątkowości, silny przez swoją wiarę. Spotykamy go w osobie księdza Piotra w Dziadach, a także księdza Robaka w Panu Tadeuszu; to również poeta-pielgrzym z późnej twórczości Słowackiego (np. Testament mój) oraz Norwida (np. Pielgrzym). Czterdzieści i cztery – najbardziej tajemniczy fragment Dziadów, który sprowokował setki wyjaśnień. Sam Mickiewicz, wielokrotnie proszony o komentarz, miał ponoć powiedzieć: „Kiedy pisałem, wiedziałem, teraz nie wiem”. Najpewniej trzeba zobaczyć tu zestawienie dwu liczb. Mickiewicz nawiązuje do symboliki biblijnej. Czterdzieści oznacza czas próby, po którym realizowany jest Boży plan dla świata (czterdzieści dni potopu, czterdzieści dni postu Jezusa na pustyni). Cztery to liczba przypisana człowiekowi (czterech ewangelistów), symbol ziemskiego świata. Czterdzieści i cztery to nazwa Bożego wybrańca, wcielającego w życie boski plan. Polecenia do tekstu 1. Określ, jaki nastrój kreuje narrator w opowiadaniu o śmierci Wasilewskiego. W jaki sposób to czyni? 2. Opisz uczucia, które wyraża Sobolewski wobec bohatera swojej opowieści. 3. Wymień cechy upodabniające Wasilewskiego do ukrzyżowanego Jezusa. 4. Czy wydarzenia przedstawione w opowiadaniu Sobolewskiego mają naturalny czy metafizyczny charakter? Uzasadnij swój sąd. 5. Przedstaw autocharakterystykę księdza Piotra zawartą w pierwszych wersach jego wypowiedzi (wersy 33.–36.). 6. Jaki związek mają cechy charakteru księdza z jego profetycznymi zdolnościami? 7. Pracując w grupach, wyjaśnijcie mesjanistyczny sens widzenia księdza Piotra. W tym celu ustalcie: a) kim jest pojawiający się w tym widzeniu bohater, b) jaką rolę w tej wizji odgrywa Polska. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 101 8. Określ, która część wizji księdza Piotra jest proroctwem i je zinterpretuj. 9. Porównaj przedstawione w Widzeniu cierpienia narodu polskiego z opisaną w Ewangeliach męką Jezusa. Wskaż podobieństwa. 10. Wyjaśnij, jaką funkcję w analizowanym fragmencie pełni symbolika biblijna. Pr ac a domowa 1. Wymień, jakie elementy symbolicznego obrazowania znanego ci z Apokalipsy świętego Jana (patrz: lekcja 17. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej) występują w cytowanym fragmencie dramatu. 2. Przeciwieństwo czy dopełnienie? Porównaj dwie postawy wobec Boga – Konrada i księdza Piotra. Zajmij stanowisko i uzasadnij je. 3. Porównaj przedstawienie sądu nad Jezusem w Ewangeliach, Mistrzu i Małgorzacie Michaiła Bułhakowa oraz w scenie V z III części Dziadów Adama Mickiewicza. 4. Religia i historia w dwu wizjach profetycznych: Dantego (Czyściec, pieśń XXXIII) i Mickiewicza (Widzenie księdza Piotra). Omów sposób literackiego formułowania treści historiozoficznych na tych dwu przykładach poetyckich. Tworzenie własnego tekstu Ofiara, jej sens i efekt w świetle mesjanistycznej koncepcji narodu. Omów zagadnienie, analizując scenę V Dziadów części III Adama Mickiewicza. wiedzie ć wi ę cej . . . Po klęsce powstania listopadowego Adam Mickiewicz przeżył religijne nawrócenie i przez pewien czas chciał zostać księdzem. Dzięki wsparciu poety powstało Zgromadzenie Zmartwychwstania Pańskiego – istniejąca do dziś katolicka wspólnota zakonna, której początki sięgają 1836 r. Założycielami Zmartwychwstańców byli polscy emigranci: Bogusław Jański, Henryk Kajsiewicz, Piotr Semenenko, a głównym zadaniem – posługa religijna wśród polskiej emigracji. Członkowie zgromadzenia bywali jednak angażowani w działalność polityczną, przez co narażali się na ataki carskiej dyplomacji. Zmartwychwstańcy starali się przestrzegać oficjalnej doktryny Kościoła, zwalczali zarówno mesjanizm (co skomplikowało ich stosunki z Mickiewiczem), jak i tendencje rewolucyjno-demokratyczne (było to widoczne zwłaszcza w okresie Wiosny Ludów w 1848 r.). W orbicie ich wpływów znalazło się w pewnym momencie opiniotwórcze pismo emigracji polskiej w Paryżu – „Młoda Polska”. Ze zgromadzeniem tym sympatyzowali Zygmunt Krasiński i Cyprian Norwid. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 102 Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi... 17 S Lawa Tadeusza Konwickiego Dziady Adama Mickiewicza są dziełem szczególnym w polskiej tradycji kulturowej. Wciąż powracają na deski polskich teatrów. Stanowią wyzwanie dla reżyserów i wyraz refleksji nad polskością, patriotyzmem i polską tradycją niepodległościową. Dramat Mickiewicza doczekał się także ekranizacji, którą przeanalizujemy na tej lekcji. Twórcy filmu Film Lawa w reżyserii Tadeusza Konwickiego (patrz: Reżyser) współtworzyło wiele wybitnych postaci polskiej sztuki filmowej. Odtwórca roli Poety i jednego z wcieleń Gustawa-Konrada, Gustaw Holoubek (1923–2008), to jeden z najwybitniejszych polskich aktorów teatralnych i filmowych drugiej połowy XX w., wieloletni dyrektor Teatru Dramatycznego w Warszawie. Do historii przeszła jego kreacja Gustawa-Konrada w inscenizacji Dziadów Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym w Warszawie (zakaz wystawiania tej sztuki wywołał studenckie protesty w marcu 1968 r.). Scenografię do filmu stworzył Allan Starski (ur. 1943) – laureat Oscara za scenografię do Listy Schindlera Stevena Spielberga. Muzykę skomponował Zygmunt Konieczny (ur. 1937). Autorem zdjęć był Piotr Sobociński (1958–2001). dramatu Mickiewicza, akcentuje jego treści społeczne i narodowe, w szczególności te uniwersalne, dotyczące cech narodowych Polaków. Pełny tytuł filmu brzmi: Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza. Lawa. Wprowadzenie do analizy Film Lawa powstał w 1989 r. na podstawie scenariusza stworzonego przez Konwickiego. Przedstawia symboliczny powrót Adama Mickiewicza (w tej roli Gustaw Holoubek) w okolice i czasy młodości. Sceny zawarte w Dziadach stanowią w filmie rodzaj retrospektywy (powrotu w czasie). Lawa ukazuje też panoramę współczesności, w której wyraźne są obrazy Wilna i Warszawy z końca XX w. Tytuł Tytuł filmu nawiązuje do słów wypowiedzianych przez Piotra Wysockiego w Salonie warszawskim (VII scena III części Dziadów): „Nasz naród jak lawa, Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi. Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi”. W ten sposób reżyser reinterpretuje sens Gatunek Lawa jest ekranizacją dzieła Mickiewicza, a więc adaptacją filmową – prze niesieniem utworu literackiego na język filmu. Stanowi zarazem film poetycki, wykorzystujący tekst poematu dramatycznego, jakim są Dziady Adama Mickiewicza. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Reżyser Tadeusz Konwicki (ur. 1926) – polski pisarz (patrz: lekcja 9.) i reżyser filmowy. Prekursor tzw. kina autorskiego. Za swój debiutancki poetycki film Ostatni dzień lata (1958) uzyskał nagrodę Grand Prix w Wenecji w kategorii filmów krótkometrażowych. Nakręcił m.in. Salto (1965), Jak daleko stąd, jak blisko (1972), Dolinę Issy (1982). Jest także autorem wielu scenariuszy filmowych, w tym wielkich adaptacji dzieł literackich, m.in. wymienionej już Doliny Issy Czesława Miłosza, Matki Joanny od Aniołów Jarosława Iwaszkiewicza (1960, reż. Jerzy Kawalerowicz), Faraona Boleslawa Prusa (1965, reż. Jerzy Kawalerowicz), Kroniki wypadków miłosnych (na podstawie własnej powieści, 1985, reż. Andrzej Wajda). Kadr z filmu Lawa , reż. Tadeusz Konwicki, 1989 Scena walki aniołów o duszę Konrada (w tej roli Artur Żmijewski). Wyjaśnij, za pomocą jakich środków reżyser oddał dynamizm i dramatyzm walki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 103 Sz 104 wiedzie ć wi ę cej . . . W 2008 r., już po śmierci Gustawa Holoubka, ukazała się książka stanowiąca zapis rozmów artysty z Małgorzatą Terlecką-Reksnis: Holoubek. Rozmowy. Aktor snuje w niej opowieść o swoim życiu, przedstawieniach, które reżyserował, i rolach, które odgrywał. Prezentuje swoje przekonania na temat teatru i sztuki aktorskiej. W książce można znaleźć także dokonaną przez odtwórcę roli Konrada analizę jego dwóch Wielkich Improwizacji – w spektaklu Dejmka i filmie Konwickiego. Aktor wspomina, iż pierwsza trwała dwadzieścia dwie minuty i schodził po niej ze sceny półprzytomny ze zmęczenia. Opowiada także o kulisach rejestrowania monologu dla potrzeb Lawy – tekst nagrano za pierwszym razem, bez żadnych powtórek, a trwał dwanaście i pół minuty. Polecenia do analizy W trakcie oglądania filmu: 1. Określ, do których części Dziadów nawiązują pierwsze sceny po czołówce filmu. 2. Opisz krótko strój Gustawa-Konrada w obu wcieleniach. 3. Wypisz duchy, które pojawiają się w trakcie obrzędu dziadów. 4. Wynotuj sceny rozgrywające się w tle Wielkiej Improwizacji Konrada. Po obejrzeniu filmu: 1. Zinterpretuj tytuł dzieła. 2. Znajdź w tekście Dziadów kowieńsko-wileńskich i drezdeńskich sceny przedstawione w filmie. 3. Omów sposób powiązania treści poszczególnych części utworu Mickiewicza w adaptacji filmowej Konwickiego. 4. Wyjaśnij, dlaczego w roli Adolfa obsadzono litewskiego aktora, mówiącego z wyraźnym akcentem. 5. Zatytułuj sceny pojawiające się w tle Wielkiej Improwizacji i omów ich znaczenie. 6. Zinterpretuj funkcję współczesnych zdjęć wplecionych w kadry filmu. 7. Określ, w jaki sposób Konwicki oddaje w swojej adaptacji otwartą kompozycję (patrz: lekcja 14.) dramatu Mickiewicza. Pr ac a domowa Zinterpretuj wymowę filmu Lawa w kontekście słów Wysockiego. Odwołaj się do znanych ci wydarzeń z najnowszej historii Polski. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 18 Co się stało z mitologią słowiańską? Romantyzm polski wobec wierzeń dawnych Słowian Na lekcji zapoznamy się z tekstem wybitnej polskiej znawczyni romantyzmu – Marii Janion. Autorka widzi w romantykach pierwszych miłośników archaicznej Słowiańszczyzny, którzy szukali źródeł narodowej kultury i próbowali odtworzyć lokalną, przedchrześcijańską tradycję. literaturoznawczych. Odwołuje się nie tylko do badań naukowych, lecz także do współczesnych dyskusji prowadzonych w mediach. Podejmuje kulturową refleksję na temat zapomnianego czy wypartego dziedzictwa pogańskiego w Polsce. Wprowadzenie do lektury Prezentowany niżej fragment pochodzi z książki Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, wydanej w Krakowie w 2006 r. Autorka wykracza tu poza ścisłe pole badań Maria Janion Co się stało z mitologią słowiańską?1 [1] Duże wrażenie zrobiła na mnie wymiana zdań internautów, opublikowana w „Gazecie Wyborczej” pod tytułem: Dlaczego nasze dzieci nie uczą się mitologii słowiańskiej? Debatujący wykłócali się o to, czy w ogóle istniała mitologia, a nawet religia słowiańska. Co innego mity greckie, rzymskie, skandynawskie, celtyckie – te są autentyczne, bogate, stanowią inspirację dla całej sztuki europejskiej. Natomiast mitologia słowiańska to co najwyżej zlepek wymysłów i dobrych chęci podejrzanych „naukowców” dziewiętnastowiecznych. Cytuję wypowiedź jednego z internautów: „O mitologii słowiańskiej możemy powiedzieć tak mało, że aż szkoda o tym mówić”. Ktoś jednak wspomniał o książeczce Aleksandra Gieysz2 tora Mitologia Słowian, która mogłaby służyć do nauki w szkołach . [2] Trudno nie dostrzec w tej internetowej dyskusji odbicia wielu urazów. Może pod wpływem sukcesów mitologii celtyckiej w filmach na podstawie powieści Tolkiena zrodziło się w kimś Autorka Maria Janion (ur. 1926) należy do najwybitniejszych polskich historyków literatury. Jej wizja romantyzmu, zapisana w licznych publikacjach, w sposób zasadniczy uformowała dzisiejsze postrzega nie tej epoki. Janion przez wiele lat była związana z Instytutem Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Do najważniejszych jej prac należą: Zygmunt Krasiński. Debiut i dojrzałość (1962), Gorączka romantyczna (1975), Pośmiertne życie Konrada Wallenroda (1990), Kobiety i duch inności (1996), Żyjąc tracimy życie: niepokojące tematy egzystencji (2001), Niesamowita słowiańszczyzna (2006); razem z Marią Żmigrodz ką wydała studia: Romantyzm i historia (1978) oraz Romantyzm i egzystencja (2005). 1 M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, s. 12–14, 27–29, 32. Tytuł fragmentu pochodzi od autorów podręcznika. 2 A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1982 i wydania późniejsze. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 105 Sz 106 – bolesne w końcu – pytanie o własną słowiańską mitologię [...]. Pytanie to jednak zostało zakrzyczane przez zwolenników, uznanej za wyższą, kultury śródziemnomorskiej. [3] Warto w tym miejscu wspomnieć o znamiennym rysie chrystianizacji Polski – o stosunku łacińskich misjonarzy do pogańskiej mitologii i religii Słowian. Zostały one w taki sposób zlekceważone i bezwzględnie zniszczone, że wśród badaczy powstało nawet przekonanie – poparte brakiem źródeł – iż w ogóle prawie nie istniały. „Zabrakło wśród misjonarzy chrześcijańskich i kronikarzy średniowiecznych głębokiej dociekliwości, zainteresowania i pra1 gnienia wglądu w życie duchowe ludów, które przyszło im nawracać” . Stąd wymazana dawność, stąd biała karta, stąd puste pola, stąd wyrażane nawet całkiem niedawno przekonanie, że nic nie przemawia za tym, aby u Słowian istniały opowieści o bogach, o ich życiu, działalności, stosunkach pokrewieństwa. Lud słowiański byłby zatem, jak pisze historyk re2 ligii słowiańskiej, „dziwacznym ewenementem wśród kultur świata” . Można w tym widzieć również miarę (niezasłużonej, ale rzeczywistej) pogardy dla rzekomo wszechstronnie „prymitywnej” Słowiańszczyzny. [4] Inaczej przedstawia się sytuacja nawróconej w ciągu V wieku, nigdy nienależącej do rzymskiego imperium, dalekiej wyspy – Irlandii, która przyjęła język łaciński, ale zachowała swoją odrębność. [...] Irlandczycy nie trudzili się zbytnio wykorzenieniem wpływów pogańskich (do dziś przetrwał na przykład Halloween), zakonnicy opanowali łacinę i nawet grekę, skopiowali zagrożone zniszczeniem utwory grecko-rzymskiej i judeochrześcijańskiej kultury, ale i utrwalili w piśmie całą swoją rdzenną literaturę. [...] „Dzięki takim właśnie kopistom weszliśmy w posiadanie zasobnego skarbca literatury staroirlandzkiej, najstarszej zachowanej literatury 3 europejskiej – powstałej w języku rdzennym miejscowej ludności” . Słowiańska Polska nie miała takiego szczęścia jak celtycka Irlandia. [...] [5] Romantyzm polski wytworzył swój n o w y m i t p o c z ą t k u. Dokonał tego w toku rewindy4 kacji wszystkiego, co ukryte, zapomniane, stłumione, traktowane jako błahy margines, jako chaotyczny zbiór zabobonów, dziwactw czy objawów szaleństwa. W ten sposób przeprowadził nobilitację 5 kultury nieoficjalnej, niejako kontrkultury swojej epoki. Postąpił tak z kulturą ludową przede wszyst6 kim, a dalej, w konsekwencji – z pogańską, antylatyńską , słowiańską, północną. Spotkał się oczywiście z odporem, głównie ze strony zwolenników klasycyzmu, ale i sympatyków romantyzmu. Traktowali oni kulturę łacińską, utożsamioną z kulturą śródziemnomorską, jako fundament kultury polskiej, a jej słowiańskość miała się godzić harmonijnie – również poprzez literaturę renesansu – z kulturą Południa. [6] Romantycy myśleli zupełnie inaczej. Ich reakcji anylatynistycznej towarzyszyło przeświadczenie, że lud przechował dawną tradycję wierzeń i obyczajów Słowiańszczyzny przedchrześcijańskiej – i że należy z niej korzystać. Kulturze klasycznej przeciwstawiali źródło ich zdaniem niemal równorzędne, to znaczy – folklor słowiański, o którym Aleksander Gieysztor napisał, że „zachowywał bardzo długo, prawie do dziś dnia, podstawowe zręby tradycyjnego poglądu 7 na świat i jego projekcję sakralną” . [...] [7] Romantycy mieli świadomość tego, że w przeszłości wydarzyła się jakaś katastrofa, która eks8 plodowała frenetycznymi obrazami grozy i zniszczenia. Niesamowita Słowiańszczyzna – obca 1 K. Dunin, Czytając Polskę, s. 237. 2 A. Szyjewski, Religia Słowian, Kraków 2003, s. 9. 3 W. Kuczok, Gnój, Warszawa 2003. 4 Rewindykacja – odzyskanie. 5 Kontrkultura – kultura stojąca w sprzeczności do kultury oficjalnej. 6 Antylatyński – przeciwny tradycji łacińskiej, chrześcijańskiej. 7 A. Gieysztor, op. cit., s. 259. 8 Frenetyczny – gwałtowny, dziki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm i bliska zarazem – jest znakiem rozdarcia, stłumioną nieświadomością, stroną macierzystą, rodzimą, nie-łacińską. Wyparta Słowiańszczyzna mogła się pojawić pod postacią tajnego, ukrytego przed panem i księdzem obrzędu obcowania ludu z umarłymi (jak w Dziadach Mickiewicza) [...]. [8] Do Europy – tak, ale razem z naszymi umarłymi. Projekt kultury wyrastający ze słowiańskiego obrzędu dziadów uznaje się za nadrzędną ideę łączności żywych z umarłymi. Mickiewicz był przekonany, że ta idea wyznacza podstawowy sposób istnienia naszej kultury. Polecenia do tekstu 1. Sformułuj główną tezę cytowanego tekstu. 2. Wskaż właściwą odpowiedź. Zdanie z akapitu 1.: „Natomiast mitologia słowiańska to co najwyżej zlepek wymysłów i dobrych chęci podejrzanych »naukowców« dziewiętnastowiecznych” jest a) opinią autorki. b) sparafrazowaną przez autorkę opinią internautów. c) tezą z książki Aleksandra Gieysztora. d) informacją z „Gazety Wyborczej”. 3. Wyjaśnij sens wzięcia w cudzysłów słowa naukowców z cytowanego wyżej zdania. 4. Jaki wniosek wynika z dyskusji opublikowanej w „Gazecie Wyborczej”? 5. Wskaż słowa, które uważasz za kluczowe dla wywodu autorki w akapicie 3. 6. Uzupełnij zdanie. Określenia autorki z akapitu 3. biała karta oraz puste pola to środki wyrazu zwane ..…, które w tym tekście oznaczają .... . 7. Wskaż właściwą odpowiedź. Słowo nobilitacja w akapicie 5. oznacza c) nadanie wysokiej rangi. a) odzyskanie. d) przywrócenie do życia. b) uszlachcenie. 8. Wymień trzy wartości, których rzecznikami byli klasycyści, oraz trzy, które głosili romantycy w sporze o początek kultury polskiej. 9. Dlaczego, zdaniem Marii Janion, lud w tajemnicy przechowywał wierzenia przedchrześcijańskie? Podaj dwa argumenty. 10. Wskaż najbardziej charakterystyczną cechę składni zdania: „Do Europy – tak, ale razem z naszymi umarłymi.” c) To zdanie złożone współrzędnie. a) To zdanie eliptyczne. d) To zdanie pojedyncze. b) To zdanie złożone podrzędnie. 11. Jaką funkcję pełni w tekście akapit 8.? Uzasadnij. 12. Precyzyjnie określ tytuł utworu literackiego przywołanego w przedostatnim akapicie tekstu Marii Janion. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 107 Sz 108 Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych... 19 Idea małej ojczyzny w Panu Tadeuszu Mała ojczyzna to świat lokalny, ziemia, tradycja, obyczaje „okolic dzieciństwa” – rejonu położonego najbliżej od czyjegoś miejsca zamieszkania. Takie pojmowanie ojczyzny nie wyklucza rozumienia Polski i polskości jako wspólnoty ponadregionalnej, powiązanej wspólnymi ideami, tradycją i językiem. Analiza Inwokacji z Pana Tadeusza da nam okazję do zapoznania się z tymi koncepcjami ojczyzny. pan tadeusz XVIII 1832–1834 r. XIX XX XXI 1834 r. Geneza Mickiewicz pisał Pana Tadeusza od września 1832 r. do lipca 1834 r. Tworzenie „historii szlacheckiej z roku 1811 i 1812” pozwoliło poecie oderwać się od aktualnych sporów politycznych i emigracyjnych „potępieńczych swarów”. Pierwotnie Mickiewicz pragnął wskrzesić w poemacie dawną Polskę. W liście z maja 1833 r. do Juliana Ursyna Niemcewicza tak przedstawiał koncepcję utworu: „Piszę teraz właśnie poema wiejskie, w którym staram się zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek obraz naszego życia wiejskiego, łowów, zabaw, bitew, zajazdów etc. Scena dzieje się na Litwie około roku 1812, kiedy żyły jeszcze dawne podania i widać jeszcze było ostatki dawnego wiejskiego życia”. Ale poemat rozrastał się i zmieniała się jego koncepcja ideowa. Do wątków opisowych i obyczajowych Mickiewicz dodał wątki historyczne i współczesne, by ukazać swoją wizję narodu polskiego w nowoczesnej Europie. Utwór ukazał się drukiem w 1834 r. w Paryżu. wiedzie ć wi ę cej . . . Wielu badaczy podjęło trud zlokalizowania na mapie miejsca, w którym rozgrywa się akcja Pana Tadeusza. Wskazywano wiele miejscowości w rejonie Nowogródka (leżącego obecnie na Białorusi), m.in. Tuhanowicze, gdzie Mickiewicz gościł u Maryli Wereszczakówny. Prototypu Soplicowa szukano nawet w Wielkopolsce, w okolicach, w których przebywał poeta w 1831 r. Badacz romantyzmu Leonard Podhorski-Okołów wykazał, że na realia Soplicowa złożyły się elementy wielu wsi i zaścianków ze stron rodzinnych poety. W okolicy Nowogródka spotykamy takie miejscowości, jak: Saplice, Horbatowi- cze (nazwisko szlacheckie z poematu), Hreczechy (nazwisko Wojskiego), Podhajna (Podhajscy to stronnicy Sędziego), Terejewicze (szlachta o tym nazwisku bierze udział w radzie w Dobrzyniu). Wyobraźnia Mickiewicza posiłkowała się konkretem i poetycko go przetwarzała. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Miniprzewodnik. Mickiewicz – Wiek dojrzały Adam Mickiewicz zakończył okres romantycznych podróży po Europie latem 1832 r. Osiadł wówczas w Paryżu, gdzie związał się z licznymi organizacjami politycznymi i kulturalnymi emigracji polskiej. W tym samym roku wydał III część Dziadów i opublikował Księgi narodu polskiego oraz Księgi pielgrzymstwa polskiego. W następnych latach poeta łączył prace literackie z działalnością polityczną: ogłaszał artykuły w czasopiśmie „Pielgrzym Polski” (1833), kończył przekład Giaura George’a Byrona (1833) oraz Zdania i uwagi – owoc lektury mistyków dawnych i współczesnych (1833–1844). Pragnąc oderwać się od życia politycznego emigracji, którym był głęboko rozczarowany, pisał Pana Tadeusza. Rok wydania poematu (1834) zapisał się także w prywatnej biografii Mickiewicza. Poeta pojął wówczas za żonę Celinę Szymanowską, córkę znanej pianistki. By zapewnić byt powiększającej się rodzinie – Mickiewicz miał z Celiną sześcioro dzieci – poeta napisał po francusku dwa dramaty o tematyce zaczerpniętej z dziejów Polski. Zbierał też materiały do (zarzuconego ostatecznie) dzieła o historii Rzeczypospolitej. Dzięki staraniom przyjaciół uzyskał w 1839 r. stanowisko wykładowcy literatury rzymskiej w szwajcarskiej Lozannie, jednak już w następnym roku wrócił do Paryża, by objąć katedrę literatur słowiańskich w Collège de France (czytaj: koleż de frąs). Dokonał tam w latach 1840–1844 pionierskiej syntezy wiedzy o literaturach dotąd niewykładanych w Europie Zachodniej. W tym okresie związał się z Andrzejem Towiańskim – mistykiem i prorokiem, który zapowiadał nadejście nowej epoki w historii świata (patrz też: Wiedzieć więcej... w lekcji 16.). Podczas Wiosny Ludów w 1848 r. Mickiewicz wyjechał do Włoch, by zorganizować tam Legion Polski do walki z Austrią. Napisał dla legionistów radykalny program Skład zasad, program polityczno-społeczny, opierający się na zasadach wolności, równości, braterstwa, a także uwłaszczenia chłopów i równouprawnienia kobiet. Gdy na fali poruszenia rewolucyjnego narodów Europy powstała w Paryżu francuska gazeta „Trybuna Ludów”, Mickiewicz został jej redaktorem naczelnym. Radykalizm poglądów rozpowszechnianych przez dziennik sprawił, że władze francuskie zamknęły tytuł po dziewięciu miesiącach. Ostatnią akcją polityczną poety był wyjazd do Konstantynopola (1855), gdzie starał się uformować oddziały do walki z Rosją w czasie toczącej się wojny turecko-rosyjskiej – rekrutował Polaków i innych Słowian. W Konstantynopolu niespodziewanie zapadł na cholerę i zmarł 26 listopada 1855 r. Jego zwłoki przewieziono początkowo do Paryża, a w 1890 r. uroczyście pochowano poetę w krypcie królewskiej na Wawelu. i kultury polskiej. Dla emigrantów „na paryskim bruku”, traktowanych jak „w świecie nieproszonych gości” (Epilog, wers 64.), wspomnienie „kraju lat dziecinnych”, a więc konkretnych miejsc związanych z życiem w Polsce, miało wielką wartość terapeutyczną. Obraz ojczyzny pozwalał im zachować własną tożsamość narodową w rzeczywistości jakże różnej od polskich realiów. Idealizacja tego obrazu wynikała oczywiście z tęsknoty i poczucia trwałej straty. W Panu Tadeuszu idea małej ojczyzny nie stoi w sprzeczności z ideą Polski i polskości. Ukonkretniająca wyobraźnia poety musiała się zatrzymać na elementach wziętych Wprowadzenie do lektury W literaturze polskiej ideę małej ojczyzny (patrz też: pojęcia kluczowe w lekcji 42.) spotykamy po raz pierwszy w XVII w. Poeci baroku, np. Wespazjan Kochowski czy Wacław Potocki, ze wzruszeniem opisywali pejzaż swojego regionu; dbali o nadanie mu charakterystycznych rysów, utożsamiali „ojczyznę” z „ojcowizną” (ziemią przodków). Romantycy tę staropolską tradycję małej ojczyzny dostosowali do aktualnej rzeczywistości polityczno-społecznej. Dla Polaków w kraju, pozbawionych państwowości, idea ojczyzny realizowała się w kultywowaniu regionalnych obyczajów Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 109 Sz 110 z określonego regionu – w tym przypadku z okolic Nowogródka. Inaczej obraz ojczyzny byłby tylko zbiorem haseł i ogólników. Jednocześnie Mickiewicz jak w soczewce skupił w Soplicowie pejzaż i obyczaje z wielu stron Polski. W rezultacie nadał swojej małej ojczyźnie cechy ponadregionalne, tak by mogła się ona stać „centrum polszczyzny” (księga VII, wers 350.). Dlatego nie powinny nas dziwić liczne niekonsekwencje w opisie przyrody i obyczajów Soplicowa, np. rosnące tam buki (które na Litwie nie występują) czy obyczaj porannego picia kawy (który poeta podpatrzył w Wielkopolsce). Adam Mickiewicz Pan Tadeusz Gatunek (Inwokacja) Jedna z czterech wersji początku Inwokacji, odrzucona przez poetę. Ojczyzno, Litwo moja, ty jesteś jak zdrowie, Ileś sercu potrzebna, ten tylko się dowie, Kto cię stracił; dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i chcę opiewać, bo tęsknię po tobie. Wersja ostateczna. Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie. Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie. [5] Panno Święta, co Jasnej bronisz Częstochowy I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy 1 Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem! Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem (Gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekę [10] Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń progu 2 Iść za wrócone życie podziękować Bogu) , Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono. Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną Pod względem gatunkowym Pan Tadeusz jest, podobnie jak wiele dzieł romantycznych, utworem synkretycznym. Łączy cechy powieści poetyckiej (fragmentaryczność narracji o losach księdza Robaka), poematu heroikomicznego (zwłaszcza w opisie bitwy z Moskalami, księga IX), gawędy szlacheckiej (np. opowieści Wojskiego), powieści historycznej (wątek sporu o zamek, postać Hrabiego), baśni (opis matecznika, księga IV), a także poematu opisowego i idylli (portret Zosi opiekującej się ogrodem i ptactwem, księga III). Z epopei, uważanej za koronny gatunek epiki, Mickiewicz zaczerpnął takie cechy, jak: umieszczenie akcji w momencie przełomowym dla historii Polski (kampania napoleońska, formowanie się z rodów narodu), kreacja wszechwiedzącego narratora o epickim dystansie do zdarzeń, obecność inwokacji i porównań homeryckich. Pominął zaś takie elementy konstytutywne dla epopei, jak: paralelizm akcji boskiej i ziemskiej, cudowność, kreacje bogów i herosów. Nazywanie Pana Tadeusza epopeją narodową wyznacza więc rangę dzieła w naszej kulturze narodowej, ale nie jest ścisłym określeniem gatunkowym. 1 Przypis autora: „Wszyscy w Polszcze wiedzą o obrazie cudownym N.P. na Jasnej Górze w Częstochowie. W Litwie słyną cudami obrazy N.P. Ostrobramskiej w Wilnie, Zamkowej w Nowogródku [mowa o obrazie znajdującym się w cerkwi unickiej na Górze Zamkowej w miasteczku] tudzież Żyrowickiej i Boruńskiej”. 2 Wersy 9.–12.: wspomnienie zdarzenia z dzieciństwa poety; według biografów Mickiewicz miał wówczas cztery lata. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm [15] [20] Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych, Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych; Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem, Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem; 1 2 Gdzie bursztynowy świerzop , gryka jak śnieg biała, 3 Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała , A wszystko przepasane, jakby wstęgą, miedzą Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą. Rzodkiew świrzepa Dla botanika to pospolita roślina z rodziny kapustowatych (krzyżowych), rosnąca na polach, śmietniskach, ugorach. Dla gleboznawcy jej występowanie świadczy o kwaśności gleby. Dla rolnika to uciążliwy chwast, dla poety – „bursztynowy świerzop”... Polecenia do tekstu 1. Wymień adresatów wypowiedzi osoby mówiącej. 2. Dokonaj analizy porównawczej czterech pierwszych wersów obu wersji Inwokacji. W tym celu: a) wskaż zmiany w 1. wersie wersji ostatecznej i określ ich znaczenie; b) wyjaśnij, jakie sensy niesie zmiana „ileś sercu potrzebna” na „ile cię trzeba cenić”; które z tych sformułowań uznasz za obiektywne, a które – za subiektywne?; c) określ, w jaki sposób w 4. wersie poeta przedstawił zasadę poetycką Pana Tadeusza; d) wytłumacz, czym mogła być spowodowana zmiana w 4. wersie. 3. Porównaj deklarację z wersu 4. Inwokacji ze słowami Horacego (patrz: Wiedzieć więcej... na następnej stronie). Określ, jak autor Pana Tadeusza modyfikuje horacjańską zasadę. » P oj ę cie k l uczowe INWOKACJA – rozpoczynający utwór uroczysty apel do bóstwa o wsparcie w zamiarze opisania zapowiadanej historii. W dziejach epiki zauważamy ewolucję adresatów inwokacji: dla poetów antycznych i (w większości) renesansowych dawcami pamięci i natchnienia były muzy lub bóstwa olimpijskie, od XVII w. zaś – Maryja lub Bóg. 4. Kim jest dla osoby mówiącej „Panna Święta”? 5. W wersach 13.–22. wskaż dwie prośby skierowane do adresatki i wyjaśnij, czego one dotyczą. 1 Patrz: ilustracja i objaśnienia do niej. 2 Gryka – jednoroczna roślina uprawna, z jej nasion wytwarza się kaszę gryczaną. 3 Dzięcielina – dzika koniczyna o biało-różowych kwiatach; pała – płonie (rumieńcem). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 111 Sz 112 6. W narysowane obok koła wpisz nazwy miejsc, którymi opiekuje się Matka Boska (wersy 5.–8.). Uwzględnij rangę i znaczenie tych miejsc (dodatkową pomoc w ustaleniu ich hierarchii znajdziesz np. w księdze IV, wersy 301.–308.). 7. Uzupełnij schemat, wpisując w niego pojęcia: Polska, Litwa, Nowogródczyzna. Uzasadnij swoją decyzję. 8. Z wersów 15.–20. wypisz anafory. Wyjaśnij, jaka jest ich rola w kreowaniu małej ojczyzny. 9. Wskaż w Inwokacji efekty kolorystyczne i określ, za pomocą których środków stylistycznych są one uzyskiwane. 10. Zinterpretuj kolorystykę w wierszu, korzystając z wiedzy o symbolice barw. Zwróć uwagę na ilustrację rzodkwi świrzepy na poprzedniej stronie. Pr ac a domowa 1. Zorganizujcie w klasie (w szkole) konkurs ze znajomości Pana Tadeusza. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy i opracujcie po trzy pytania dotyczące: Jacka Soplicy, Tadeusza, innych bohaterów utworu. Wyznaczcie sekretarza konkursu, który przygotuje losy konkursowe – każdy zawierający trzy pytania dotyczące różnych bohaterów i opracowane przez inną grupę. Wspólnie z nauczycielem ustalcie skład jury oraz zasady konkursu. Życzymy udanej zabawy! R 2. Dokonaj interpretacji porównawczej Inwokacji do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza i Inwokacji do Iliady Homera. Omów zmiany, jakich dokonał Mickiewicz w stosunku do pierwowzoru. Tworzenie własnego tekstu Czy ojczyzna jest miejscem, czy zbiorem wartości? Rozważ problem w odniesieniu do Pana Tadeusza i innych utworów Adama Mickiewicza. wiedzie ć wi ę cej . . . Chociaż romantycy głosili prymat natchnienia i wyobraźni nad regułami poetyckimi i erudycją, to w swoich dziełach odwoływali się do tradycji literackiej i to nawet tej, która była bliska pisarzom oświecenia. Takie nawiązania klasyczne znajdujemy w Inwokacji z Pana Tadeusza: wersy 1.–3. zawierają aluzję literacką do fraszki Jana Kochanowskiego Na zdrowie, nato- miast sformułowanie „widzę i opisuję” odwołuje się do słynnej maksymy Horacego ut pictura poesis (czytaj: ut piktura poezis – poezja jak obraz). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 20 Stary Dąbrowskiego usłyszeć mazurek... Historia i współczesność w poemacie Mickiewicza Czas trwania akcji poematu uwidocznił Mickiewicz w pełnym tytule dzieła: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem. Wypadki przedstawione w dziesięciu pierwszych księgach rozgrywają się siedemnaście lat po upadku insurekcji kościuszkowskiej i szesnaście lat po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej, w którego wyniku Rosja zagarnęła ziemie prawie całej Litwy i oparła swe granice na Niemnie i Bugu. W 1807 r. nad granicą Rosji powstało utworzone przez Napoleona Księstwo Warszawskie. Było ono sojusznikiem Francji i stanowiło namiastkę odrodzonej Polski. O tym, jak wielka historia puka do drzwi Soplicowa, porozmawiamy na tej lekcji. Wprowadzenie do lektury Zdawać by się mogło, że wielka historia, związana ze zwycięstwami Napoleona, nie dociera do Soplicowa i zaścianka Dobrzyńskich. Nadal funkcjonują tam tytuły i formy prawne przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, np. sąd graniczny, zajazd szlachecki; nadal są kultywowane staropolskie obyczaje, a Rosjan można nie widzieć, jeśli zaszyje się w swoim zaścianku, jak to uczynił Maciej Dobrzyński. Mała, „powiatowa” historia, której bohaterami są okoliczni mieszkańcy, wciąż trwa w opowieściach Klucznika czy gawędach Wojskiego. Ale echa wydarzeń o skali ogólnopolskiej i europejskiej dochodzą do mieszkańców Soplicowa i okolic. Niektórzy bohaterowie uczestniczyli w powstaniu kościuszkowskim – Tadeusz nosi imię na pamiątkę jego przywódcy; Bartek Prusak brał udział w wyzwalaniu Wielkopolski w 1807 r. Wszyscy pilnie słuchają nowin, Karol Gröll (czytaj: grel), Tadeusz Kościuszko, 1794, Muzeum Literatury w Warszawie Miedzioryt jest świadectwem powszechnego kultu „dobrego Naczelnika”. Przeczytaj napisy na rycinie. Jakie elementy opisu Mickiewicza odpowiadają temu popularnemu wizerunkowi Kościuszki? Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 113 Sz 114 które przynosi zza Niemna ksiądz Robak – napoleoński emisariusz. Wielka historia wkracza tryumfalnie do Soplicowa wiosną 1812 r., wraz z pochodem armii Napoleona na Moskwę. Mieszkańcy dworku są dobrze przygotowani na jej przyjęcie, zarówno dzięki agitacji księdza Robaka oraz kultowi patriotycznych pamiątek, jak i sławie Legionów Dąbrowskiego. W księgach XI i XII Mickiewicz splata „historię szlachecką” zajazdu z wydarzeniami wielkiej wagi. Symbolicznym gestem pojednania współczesności z tradycją jest uwłaszczenie chłopów i nadanie im szlacheckich herbów czy ofiarowanie broni napoleońskiemu generałowi przez szlacheckiego pieniacza. Takich symboli zgody historii i współczesności znajdziemy w Panu Tadeuszu jeszcze więcej. Zatrzymajmy się przy dwu fragmentach, by przyjrzeć się temu zagadnieniu w poemacie. Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (księga I, fragmenty) Tadeusz po przyjeździe do rodzinnego domu ogląda galerię portretów. Tu Kościuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma; Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów, Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów 1 [5] Albo sam na nim padnie . Dalej w polskiej szacie Siedzi Rejtan żałośny po wolności stracie, W ręku trzyma nóż, ostrzem zwrócony do łona, 2 A przed nim leży Fedon i Żywot Katona . Dalej Jasiński, młodzian piękny i posępny, [10] Obok Korsak, towarzysz jego nieodstępny, Stoją na szańcach Pragi, na stosach Moskali, 3 Siekąc wrogów, a Praga już się wkoło pali . Nawet stary stojący zegar kurantowy W drewnianej szafie poznał, u wniścia alkowy, [15] I z dziecinną radością pociągnął za sznurek, 4 By stary Dąbrowskiego usłyszeć mazurek . 1 Tadeusz Kościuszko (1746–1817) – bohater wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej podczas insurecji (1794). Symbolem włączenia do powstania chłopów był ubiór Kościuszki – ludowa sukmana (czamara). Na krakowskim rynku przysięgał „odzyskanie samowładności Narodu i ugruntowanie powszechnej wolności”. 2 Fedon – dialog Platona o nieśmiertelności duszy; Żywot Katona – biografia rzymskiego moralisty i patrioty Katona Młodszego (zwanego Utyceńskim) autorstwa Plutarcha. Według tego przekazu Katon, stojący w wojnie domowej po stronie republikanów, popełnił samobójstwo, ponieważ nie godził się na klęskę. Tuż przed śmiercią czytał Fedona. 3 Jakub Jasiński i Tadeusz Korsak – obaj pochodzący z Wileńszczyzny, wsławili się bohaterstwem w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Byli zaliczani do najbardziej radykalnego ugrupowania insurekcji. Po upadku powstania na Litwie walczyli na terenach Polski. Obaj zginęli, broniąc Pragi (prawobrzeżnej części Warszawy) w listopadzie 1794 r. 4 Mowa o Pieśni Legionów Polskich we Włoszech zwanej Mazurkiem Dąbrowskiego, napisanej przez Józefa Wybickiego w 1797 r. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Polecenia do tekstu 1. Wymień postaci przedstawione w przytoczonym fragmencie Pana Tadeusza i wyjaśnij, co je łączy. 2. Powiedz, jaką rolę odgrywają atrybuty obecne na opisanych w poemacie portretach Kościuszki i Rejtana. Zinterpretuj gesty obu postaci. 3. O jakich wydarzeniach historycznych jest mowa w wersach 9.–12.? 4. Wyjaśnij, o czym świadczy obecność w litewskim dworze portretu Jasińskiego i Korsaka. » P oj ę cie k l uczowe ANACHRONIZM – pojęcia, sposoby myślenia, ideały pochodzące z epoki wcześniejszej niż współczesna dziełu; niezgodność z duchem epoki; przeżytek. Anachronizm może być celowym zabiegiem, stosowanym po to, by porównać współczesność z dawną epoką i jej wartościami. Może być też niecelowy – wynikać z niewiedzy artysty, np. na obrazie słynny filozof spogląda na mechaniczny zegar. 5. W przytoczonym fragmencie poematu znajdź „błąd” Mickiewicza. Wyjaśnij sens ideowy tego anachronizmu, odwołując się do koncepcji historii zaprezentowanej w utworze. 6. Określ rolę Mazurka Dąbrowskiego w polskiej tradycji patriotycznej. 7. Nadaj całemu fragmentowi tytuł, który uwypukliłby jego główne treści. Uzasadnij swoją decyzję. wiedzie ć wi ę cej . . . Mickiewicz połączył tradycję i współczesność w osobie księdza Robaka, bernardyna. Zakonnicy ci znani byli w Polsce już od XV w. Członkowie tego zgromadzenia, często weterani wojenni, utrzymywali się z datków, czyli kwest. Zbierał je kwestarz, który objeżdżał dwory szlacheckie i przy okazji przynosił wieści ze świata. Wykreowany przez Mickiewicza „kwestarz rubacha” (księga IX, wers 217.) odznacza się humorem, potrafi zacytować strofy późnobarokowego poety Józefa Baki i pije w karczmie miód z drobną szlachtą (księga IV, wersy 278.–283.). Jednak Mickiewiczowski ksiądz Robak to przede wszystkim emisariusz i szpieg napoleoński, który wykorzystuje swą popularność, by prowadzić niepodległościową agitację i urabiać opinię szlachecką na rzecz powstania przeciw Rosji. Adam Mickiewicz Pan Tadeusz Przeczytaj fragment opisujący koncert Jankiela (księga XII, wersy 679.–745.), zwany Koncertem nad koncertami. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 115 Sz 116 Cyprian Norwid, Jankiel , 1848, Muzeum Literatury w Warszawie Norwid był nie tylko pisarzem, ale również rysownikiem i rzeźbiarzem. Krytycznie komentował Pana Tadeusza. W liście z 9 stycznia 1867 r. do Wojciecha Cybulskiego, berlińskiego slawisty i polonisty, stwierdza, że w poemacie Mickiewicza „jedyną poważną i serio figurą jest [...] Żyd [Jankiel]”. Ustosunkuj się do tej opinii. Polecenia do tekstu 1. Wymień motywy łączące oba omawiane fragmenty Pana Tadeusza. » P oj ę cia k l uczowe ALITERACJA – odmiana instrumentacji głoskowej, polegająca na powtarzaniu tych samych głosek na początku kolejnych wyrazów. Odnajdujemy ją np. we fragmencie „koncertu wieczornego” z księgi VIII Pana Tadeusza: „Już mu z dala wtórują z bagien basem bąki, / Już bekasy [...] /i bekając raz po raz, jak w bębenki biją”). Uwydatnia walory brzmieniowe wypowiedzi, a także podkreśla związki znaczeniowe między poszczególnymi słowami. Znana była już poetom antycznym. 2. Wyjaśnij, jaką wartość wyrażają motywy wspólne dla obu fragmentów. 3. Wydziel w koncercie Jankiela pięć części. Przedstaw treść każdej z nich, odwołując się do wiedzy z historii. 4. W wersach 691.–694. i 715.–718. wskaż środki poetyckie zastosowane w celu oddania dźwięków muzyki. 5. Opisz reakcje słuchaczy koncertu. ONOMATOPEJA (inaczej dźwiękonaśladownictwo) – polega na oddawaniu za pomocą brzmień językowych zjawisk akustycznych z rzeczywistości pozajęzykowej. Podstawową formą onomatopei są nieodmienne wyrazy dźwiękonaśladowcze (np. kukuryku, miau), ale funkcję tę pełnią także rzeczowniki imitujące odgłosy (np. jęk, grzmot) i czasowniki nazywające czynności, które wywołują zjawiska akustyczne i dźwięki (np. klekotać, brzęczeć). 6. Wyjaśnij, czego te reakcje dowodzą. 7. Określ, jakie miejsce w kompozycji utworu zajmuje Koncert nad koncertami. Jakie jest znaczenie tego fragmentu dla wymowy całego dzieła? 8. Tradycjonalizm? konserwatyzm? pamięć? Oceń stosunek rodziny Sopliców i Jankiela do historii. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Pr ac a domowa 1. Sędzia Soplica kultywuje trzy tradycje patriotyczne. Do przedstawicieli tych tradycji przyporządkuj odpowiadającą im odmianę patriotyzmu. W razie wątpliwości skorzystaj z dodatkowych źródeł wiedzy. a) Kościuszko A) patriotyzm sarmacki b) Rejtan B) patriotyzm demokratyczny c) Jasiński i Korsak C) patriotyzm rewolucyjny 2. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy. Opracujcie w formie prezentacji multimedialnych życiorysy postaci historycznych, wymienionych w poleceniu 1. pracy domowej. Znajdźcie podobieństwa w losach tych bohaterów. Tworzenie własnego tekstu Historia Polski – zachęca do kultywowania dawnych obyczajów czy mobilizuje do przemian? Rozważ, odwołując się do postaw wybranych bohaterów Pana Tadeusza. Miniprzewodnik. Słynne cytaty z dzieł Mickiewicza „Mierz siły na zamiary, / Nie zamiar podług sił” (Pieśń filaretów) „Czucie i wiara silniej mówi do mnie / Niż mędrca szkiełko i oko” (Romantyczność) „Miej serce i patrzaj w serce!” (Romantyczność) „Szczęśliwy, kto siły postrada, / Albo modlić się umie, lub ma z kim się żegnać” (Burza) „Płomień rozgryzie malowane dzieje, / Skarby mieczowi spustoszą złodzieje, / Pieśń ujdzie cało” (Konrad Wallenrod) „Nigdy, więc nigdy z tobą rozstać się nie mogę!” (Do M ***, Na Alpach w Splügen) „Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!” (Gustaw, Dziady, część IV) 1 „Samotność – cóż po ludziach. Czy-m śpiewak dla ludzi?” (Konrad, Dziady, część III) „Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie; / Myśl z duszy leci bystro, nim się w słowach złamie” (Konrad, Dziady, część III) „Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę / Cóż Ty większego mogłeś zrobić – Boże?” (Konrad, Dziady, część III) „Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona / Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia” (Konrad, Dziady, część III) „Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie / Święty i czysty jak pierwsze kochanie” (Pan Tadeusz) „Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą” (Pan Tadeusz) „[...] nie jestem planetą / z łaski Bożej, dość Hrabio, ja jestem kobietą” (Telimena do Hrabiego, Pan Tadeusz) „[...] dzieciństwo sielskie, anielskie, / [...] młodość górna i durna, / [...] wiek męski, wiek klęski” (Polały się łzy...) „Mnie płynąć, płynąć i płynąć” (Nad wodą wielką i czystą...) 1 Czy-m – czy jestem. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 117 Sz 118 Jestem szlachcic...; jestem Polak... 21 Droga od rodów do narodu w Panu Tadeuszu W „historii szlacheckiej” Mickiewicz ukazał wszechstronny obraz szlachty: jej rozwarstwienie ekonomiczne, obyczajowość, mentalność. Ale Pan Tadeusz nie jest jedynie odzwierciedleniem barwnej przeszłości szlacheckiej. Autor przedstawił w utworze proces przemiany rodowego społeczeństwa w nowoczesny naród. Temu zagadnieniu jest poświęcona ta lekcja. Wprowadzenie do lektury Swą wiedzę o obyczajach szlacheckich Mickiewicz czerpał z autopsji – pochodził z drobnej szlachty herbu Poraj. Pisał Pana Tadeusza w Paryżu, jako borykający się z biedą emigrant (w takiej sytuacji znajdowały się rzesze przebywających we Francji byłych uczestników powstania listopadowego) i miał świadomość, że we współczesnym świecie podział na szlachtę i nieszlachtę jest anachronizmem. Poeta przywoływał obraz odchodzących w przeszłość obyczajów szlacheckich, by ocalić pamięć o nich. Dlatego szczególną funkcję w poemacie pełni wymieniane wielokrotnie słowo „ostatni”. W opisie szlacheckiej mentalności często pojawia się odnarratorski dystans i humor. Mickiewicz był nie tylko malarzem dawnych obyczajów. W Panu Tadeuszu ukazał, jak szlachecka zbiorowość, złożona z rodów skupionych wokół herbu i osoby naczelnika, zaczyna przeistaczać się w nowoczesny naród – wspólnotę, której członków łączy poczucie tożsamości oparte na doświadczeniu historycznym i dziedzictwie kulturowym. Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (fragmenty) Ksiądz Robak przekazuje zgromadzonej w karczmie szlachcie wieści zza Niemna (z księgi IV). „[...] Wszakże w Warszawskiem Księstwie mamy sto tysięcy Wojska polskiego, może wkrótce będzie więcej, 1 A któż wojsko opłaci? czy nie wy, Litwini? Wy tylko grosz dajecie do moskiewskiej skrzyni”. [5] „Kat by dał! – krzyknął Wilbik – gwałtem od nas biorą”. „Oj, Dobrodzieju!” – chłopek ozwał się z pokorą, Pokłoniwszy się księdzu i skrobiąc się w głowę – 2 Już to szlachcie, to jeszcze bieda przez połowę , 1 Czy – tu: przecież. 2 Bieda przez połowę – określenie frazeologiczne, sens: pół biedy. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm wiedzie ć wi ę cej . . . W porównaniu z normami europejskimi w XVI–XVIII w. szlachta polska była niezwykle liczna. Stanowiła od 7 do 10% populacji dawnej Rzeczypospolitej (dla porównania: w Anglii liczba szlachty dochodziła do 2% ogółu ludności, we Francji wynosiła 1%, a w Danii – 0,25%). Konsekwencją takiego podziału społecznego Rzeczypospolitej było ogromne rozwarstwienie ekonomiczne polskiej szlachty. Według historyków gospodarki na stan szlachecki składały się: • magnateria (od XVIII w. zwana arystokracją) – posiadająca co najmniej dwadzieścia wsi; • szlachta zamożna – posiadacze zwykle ponadstuhektarowych majątków, często sprawujący urzędy ziemskie; • szlachta cząstkowa – posiadająca mniej niż jedną wieś; • szlachta czynszowa – dzierżawiąca folwarki od magnatów; • szlachta zagrodowa (zaściankowa) – do niej należało zaledwie kilka hektarów ziemi, od chłopów odróżniało ją posiadanie herbu i nieodrabianie pańszczyzny; • szlachta nieposesjonaci (zwana pogardliwie gołotą) – nie miała ziemi ani służby, często rezydowała u bogatszych krewnych i pełniła w ich dworach rozmaite funkcje; • szlachta brukowa – mieszkająca w mieście, trudniąca się dorywczymi pracami. Paradoksem jest, że mimo tak wielkiego rozwarstwienia wszyscy szlachcice – w świetle prawa – byli sobie równi. 1 Lecz nas drą jak na łyka” . – „Cham! – Skołuba krzyknął. [10] Głupi, tobieć to lepiej, tyś, chłopie, przywyknął Jak węgorz do odarcia; lecz nam urodzonym, Nam wielmożnym, do złotych swobód wzwyczajonym! Ach, bracia! Wszak to dawniej szlachcic na zagrodzie... („Tak, tak! – krzyknęli wszyscy – równy wojewodzie!”) [15] Dziś nam szlachectwa przeczą, każą nam drabować 2 Papiery i szlachectwa papierem probować”. „Jeszcze Waszeci mniejsza – zawołał Juraha, Waszeć z pradziadów chłopów uszlachcony szlacha; 3 Ale ja, z kniaziów ! pytać u mnie o patenta, [20] Kiedym został szlachcicem? sam Bóg to pamięta! Niechaj Moskal w las idzie pytać się dębiny, Kto jej dał patent rosnąć nad wszystkie krzewiny”. 4 „Kniaziu! – rzekł Żagiel – świeć Waść baki lada komu, 5 Tu znajdziesz pono mitry i w niejednym domu”. [25] „Waść ma krzyż w herbie – wołał Podhajski – to skryta 6 Aluzyja, że w rodzie bywał neofita” . „Fałsz! przerwał Birbasz, przecież ja z tatarskich hrabiów 1 Drą jak na łyka – niemiłosiernie. 2 Drabować papiery – uwierzytelniać szlachectwo przed specjalnym urzędem. Rosji zależało na tym, by jak najwięcej drobnej szlachty, która nie mogła udokumentować swego pochodzenia, wcielić do stanu chłopskiego, ponoszącego największe ciężary podatkowe na rzecz państwa. 3 Kniaź – tytuł księcia na Rusi i dawnej Litwie. 4 Świeć... baki – chełp się, przechwalaj się. 5 Mitra – dawne nakrycie głowy wysokiego dostojnika państwowego lub kościelnego; tu w znaczeniu: niejeden pochodzi z książęcego rodu. 6 Neofita – nowy wyznawca. Podhajski sugeruje, że przodek jego przedmówcy był Żydem; w dawnej Polsce za ochrzczenie się nadawano Żydom herby i prawa szlacheckie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 119 Sz 120 Józef Wilkoń, wyjazd na polowanie z chartami, przed 1973, ilustracja do Pana Tadeusza Określ stosunek grafika do tematu. Oceń jego koncepcję, biorąc pod uwagę sposób przedstawienia Rejenta i Asesora przez Mickiewicza. Pochodzę, a mam krzyże nad herbem Korabiów”. „Poraj, krzyknął Mickiewicz, z mitrą w polu złotym, 1 [30] Herb książęcy; Stryjkowski gęsto pisze o tym”. Podczas poufnej rozmowy z Sędzią ksiądz Robak odkrywa plany polityczne: szlachta litewska, pod wodzą Sędziego, ma wzniecić powstanie, gdy Napoleon uderzy na Rosję. Obserwujemy reakcję Sędziego (z księgi VI). „[...] W politykę jam nigdy bardzo się nie wdawał, Urzędując i orząc mojej ziemi kawał; 2 Lecz jestem szlachcic, rad bym plamę domu zmazać , Jestem Polak, dla kraju rad bym coś dokazać, 3 [35] Choć duszę oddać. [...] Strzelców zebrać – rzecz łatwa; prochu mam dostatek, W plebaniji u księdza jest kilka armatek; [...] Szabel nam nie zabraknie, szlachta na koń wsiędzie, Ja z synowcem na czele, i – jakoś to będzie!” [...] W dalszym ciągu rozmowy ksiądz Robak, już po raz trzeci, nakłania Sędziego do zgody z Hrabią. [40] „Tymczasem, bracie, z Hrabią trzeba przyjść do zgody; Jest to dziwak, fantastyk trochę, ale młody, [...] 1 Maciej Stryjkowski – XVI-wieczny poeta i historyk, autor popularnej kroniki obejmującej dzieje Rzeczypospolitej Obojga Narodów. 2 Aluzja do powszechnej opinii, że Jacek Soplica był stronnikiem Moskali w walce ze Stolnikiem Horeszką. 3 Choć – tu: nawet. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm [45] [50] 1 Hrabia pan, ma u szlachty wielkie zachowanie ; Cały powiat ruszy się, jeśli on powstanie; Znając jego majątek, każdy szlachcic powie: Musi to być rzecz pewna, gdy z nią są panowie. Biegę do niego zaraz”. – „Niech się pierwszy zgłosi, Rzekł Sędzia, niech przyjedzie tu, mnie niech przeprosi; Wszak jestem starszy wiekiem, jestem na urzędzie! Co się tycze procesu, sąd arbitrów będzie...” Bernardyn trzasnął drzwiami. [...] Sceny z bitwy Polaków z Rosjanami (z księgi IX). Tam jeszcze więcej zamieszania. Tam stronnicy Sopliców pracują w zawody Nad rozkuciem Dobrzyńskich, rozrywają kłody; 2 Widząc to jegry za broń porywają, biegą; [55] Sierżant, wpadłszy, bagnetem przebił Podhajskiego, Dwóch drugich szlachty zranił, do trzeciego strzela, Uciekają; było to przy kłodzie Chrzciciela. [...] Hrabia, który był w zamku pod strażą Moskali, Gdy pierzchła straż zlękniona, dworzan na koń wsadził [60] I słysząc strzały, w ogień jazdę swą prowadził, Sam na czele, z żelazem nad głowę wzniesionem. Polecenia do tekstu 1. Na podstawie pierwszych trzydziestu wersów fragmentu Pana Tadeusza przedstaw stosunek szlachty zaściankowej do chłopów. 2. Co powinno łączyć obie warstwy społeczne, a co je dzieli? 3. Scharakteryzuj sytuację majątkową i polityczną szlachty zebranej w karczmie. 4. Na podstawie dotychczasowych ustaleń podsumuj sytuację stanu szlacheckiego ukazaną w poemacie. 5. Określ, za jakimi dawnymi wartościami tęskni szlachta. 6. Wytłumacz, czego dotyczy dyskusja między szlachtą. Na czym polega absurdalność tego sporu? 7. Wskaż autoironię wypowiedzi narratora w analizowanym fragmencie. Określ przyczyny i funkcję tej autoironii. » P oj ę cia k l uczowe MEGALOMANIA – mania wielkości; nieuzasadnione przeświadczenie o własnej wartości. SOLIDARYZM – pogląd o zbieżności interesów różnych klas i warstw społecznych, zakładający ich współdziałanie i współodpowiedzialność w imię wspólnego dobra. 1 Zachowanie – poważanie, szacunek. 2 Jegry – żołnierze piechoty rosyjskiej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 121 Sz 122 8. Na podstawie reakcji Sędziego (wersy 31.–35.) ustal przyjmowaną przez niego hierarchię wartości. 9. Scharakteryzuj Sędziego jako przyszłego przywódcę powstania. Zwróć uwagę na niezamierzone efekty humorystyczne obecne w jego wypowiedzi. 10. Wskaż przejawy megalomanii w postawach bohaterów. 11. Przedstaw argumenty księdza Robaka, które mają skłonić Sędziego do zgody z Hrabią. 12. Jakie cechy łączą Sędziego z ogółem szlachty? 13. Opisz sytuacje przedstawione w wersach 51.–62. 14. O czym świadczy postępowanie „stronników Sopliców” i Hrabiego? 15. W wersach 51.–58. wskaż środki poetyckie, za pomocą których narrator ukazuje, że „tam jeszcze więcej zamieszania”. 16. Oceń postawy bohaterów poematu prowadzące do bitwy. Uogólnij tę ocenę, odnosząc ją do wybranych wydarzeń z historii Polski. 17. Czy Pan Tadeusz jest wyrazem solidaryzmu społecznego? Uzasadnij odpowiedź. Pr ac a domowa 1. Na podstawie całego utworu oraz Wiedzieć więcej... z tej lekcji sporządź notatkę. Możesz wykorzystać zaproponowaną poniżej formę tabeli lub inną, która ułatwi Ci pracę (np. mapa myśli, plakat, prezentacja multimedialna). stan przedstawiciele cechy, poglądy polityczne arystokracja zamożna szlachta jw. szlachta – urzędnicy, o niejasnym statusie majątkowym pieniacz, rosyjski kolaborant, polityczny lawirant jw. szlachta zaściankowa Maciej Kropiciel, Bartek Brzytewka, Maciej Konewka jw. inteligentny, wszechstronnie wykształcony, strażnik staropolskiej tradycji szlachta nieposesjonaci – rezydenci jw. Gerwazy, Protazy sentymentalna „dama modna”, gorączkowo szuka kandydata na męża, rusofilka jw. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Miniprzewodnik. galeria oryginałów w Panu Tadeuszu Wojski – „daleki krewny pański [tzn. Sędziego] i przyjaciel domu” (księga I, wers 154.), nosi nazwisko Hreczecha. Ochmistrz dworu Soplicy, niezrównany gawędziarz. Zna się na etykiecie, polowaniach (na niedźwiedzie i muchy), astronomii (choć wzrok ma już słaby) i sztuce kulinarnej. Pilny czytelnik Eneidy Wergiliusza i pierwszej polskiej książki kucharskiej z 1681 r. Świetnie rzuca nożem. Na żołnierzy rosyjskich zwalił budkę z serami (sernicę), co przechyliło szalę zwycięstwa na stronę Polaków. Klucznik Gerwazy – wierny sługa Horeszków, po śmierci Stolnika samozwańczy klucznik zamku. Źródło utrzymania nieznane. Posiadacz ogromnego miecza zwanego pieszczotliwie Scyzorykiem. Intrygant i demagog – skłonił Dobrzyńskich do zajazdu na Sopliców. Zamordował bezbronnego jeńca – jak twierdzi – pro publico bono („dla dobra publicznego”). Przebaczył Jackowi Soplicy zabicie Stolnika. W dzień ślubu Tadeusza i Zosi ofiarował im skrzynię skarbów z zamku, a generałowi Karolowi Kniaziewiczowi – Scyzoryk. Woźny Protazy – stronnik Sopliców, szlachcic nieposesjonat, „ostatni w Litwie Woźny Trybunału”, żyjący na łaskawym chlebie Sędziego. Świetny znawca prawa pisanego i zwyczajowego, pomysłodawca zorganizowania uczty na zamku. Znakomity biegacz. Wygłasza wierszowany panegiryk weselny na cześć Zosi i Tadeusza. Bartek Dobrzyński zwany Prusakiem – wbrew pozorom nie jest germanofilem; swoje „imionisko” zawdzięcza podróżom do niemieckiego Królewca, gdzie spławiał zboże. Podczas rady w zaścianku był zwolennikiem uderzenia na Rosjan (po uprzednim zasięgnięciu rady księdza Robaka). Maciej Dobrzyński zwany: Maćkiem nad Maćkami (gdyż jest głową rodu i najwyższym autorytetem Dobrzyńskich), Kurkiem na kościele (od blaszanego koguta, który, przymocowany na dachu kościoła, pokazuje kierunek wiatru; to miano otrzymał z powodu częstego zmieniania opcji politycznych), Rózeczką (od nazwy swej szabli), Królikiem (ponieważ na starość hoduje króliki). Brał udział w konfederacji barskiej, był zwolennikiem Konstytucji 3 maja, powstańcem kościuszkowskim. Sprzeciwiał się zajazdowi na Sopliców. Jako jedyny uczestnik uczty z udziałem generałów napoleońskich nie podziela powszechnego optymizmu. Przeciwieństwem Maćka nad Maćkami są Maciej Dobrzyński zwany Kropicielem lub Chrzcicielem (posiadacz wielkiej maczugi) i Bartek Dobrzyński zwany Brzytewką (właściciel cienkiej szabli). Obaj impulsywni i bezmyślni, chcą walczyć – obojętnie z kim: z Rosjanami, z Sędzią. Są idealnymi adresatami demagogicznych przemówień Gerwazego. 2. Wypisz z Pana Tadeusza pięć przykładów użycia słowa „ostatni”. Określ ich wymowę, uwzględniając treść całego utworu. 3. Czy Tadeusza, Zosię i Hrabiego można uznać za bohaterów o nowym spojrzeniu na świat? Zajmij stanowisko i uzasadnij je, porównując te postaci z innymi przedstawicielami stanu szlacheckiego sportretowanymi w Panu Tadeuszu. Tworzenie własnego tekstu Jaki obraz charakteru narodowego Polaków wyłania się z literatury? Omów zagadnienie, odwołując się do tekstu Pana Tadeusza i innego wybranego utworu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 123 Sz 124 wiedzie ć wi ę cej . . . Polonez, zwany chodzonym, znany był w Polsce już od początku XVII w. Jest tańcem szlacheckim, o umiarkowanym tempie i dostojnym rytmie (43). O jego popularności świadczy fakt, że znanych jest kilkaset kompozycji polonezów, nawet polonez-kolęda W żłobie leży. Na salony europejskie taniec ten wprowadzili królowie Polski z dynastii Wettynów na początku XVIII w. – zwany był wówczas w Europie „tańcem polskim” [fr. polonaise (czytaj: polonez)]. W XVIII i XIX w. polonez zyskał rangę naszego tańca narodowego. Jego nowe melodie komponowali muzycy tej miary co Michał Kleofas Ogiński (np. Pożegnanie Ojczyzny) i – przede wszystkim – Fryderyk Chopin (twórca szesnastu polonezów). Michał Elwiro Andriolli, Polonez, 1882 Sugestywne ilustracje Andriollego do Pana Tadeusza wielu pokoleniom czytelników narzucały wizję artysty. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 22 125 U nas dość głowę podnieść: ileż to widoków! Obraz przyrody Północy w Panu Tadeuszu i w powieści Miłosza Romantycy odrzucili sentymentalną, uładzoną wizję krajobrazu i wprowadzili do sztuki piękno przyrody Północy: dzikiej, posępnej lub melancholijnej. Taki obraz pejzażu Litwy nobilituje Mickiewicz w Panu Tadeuszu i łączy go z ideą małej ojczyzny. Krajobraz litewski ukazuje również Czesław Miłosz w swej powieści Dolina Issy. Współczesny pisarz stawia jednocześnie pytanie, w jaki sposób człowiek może zbliżyć się do przyrody. stycznie nobilitować to, co rodzime i swojskie. Romantycy programowo przeciwstawiali słoneczny krajobraz Południa, kojarzony z kulturą klasycznej Grecji i Rzymu, pejzażowi Północy, który miał sprzyjać uduchowieniu i skrajnym emocjom. Romantyczna wizja natury Dla sentymentalistów końca XVIII i początku XIX w. przyroda – łagodna i pielęgnowana ręką człowieka – była tłem wyznań lirycznych. Przypisywano jej zdolność współodczuwania z ludźmi. Z kolei romantycy widzieli w przyrodzie tajemniczy, potężny, pierwotny byt, niezależny od człowieka i rządzący się swoimi prawami – najważniejsze z nich było prawo ciągłego odradzania się i harmonii wszystkich elementów. Nie przez przypadek w pejzażach Caspara Davida Friedricha czy Aleksandra Orłowskiego postaci ludzkie są małe, stanowią jedynie drobną część krajobrazu, który zajmuje uprzywilejowane miejsce. Zdaniem romantyków jedyną formą zrozumienia przyrody jest jej kontemplacja (bezpośredni kontakt i towarzysząca mu refleksja). Tylko jednostka obdarzona wrażliwością, wyobraźnią, „czuciem i wiarą” (Romantyczność) może odkryć tajniki natury i wyrazić je za pomocą symbolu, nie zaś naśladowczego opisu. Elementy przyrody Północy: chmurne niebo, bagna, wrzosowiska, swojskie brzozy, świerki czy głogi, stały się dla romantyków pełnoprawnymi bohaterami obrazów i tekstów literackich. W ukazywaniu tych motywów dużą rolę odgrywała idea małej ojczyzny – pragnienie, by arty- Wprowadzenie do lektury W Panu Tadeuszu Mickiewicz idealizował obraz przyrody. To właśnie natura – hojnie udzielająca swych bogactw, ukazana niekiedy w sposób baśniowy lub przez pryzmat lirycznych wzruszeń bohaterów – współtworzy w poemacie arkadyjski obraz „kraju lat dziecinnych”. Zauważmy, że przyroda Soplicowa łączy w sobie elementy różnych pór roku – w ogródku Zosi równocześnie kwitną wiosenne fiołki i jesienne astry (w poemacie brak tylko atrybutów zimy). Wizję cudownego ładu, harmonii człowieka z prawami natury poeta osiągnął poprzez zabieg antropomorfizacji przyrody, a więc nadanie jej cech charakterystycznych tylko dla ludzi, np. „duma kapusta”, „kochają się stawy”. XX-wieczny poeta Julian Przyboś napisał, że „obrazy przyrody w Panu Tadeuszu są zaiste jakby wyjęte z raju wymarzonego przez realistę”. Rośliny i zwierzęta ukazane w poemacie są zatem rzeczywiste, ale piękniejsze i dorodniejsze niż w realnym świecie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 126 wiedzie ć wi ę cej . . . Piękno przyrody Północy jako pierwsi odkryli artyści angielscy przełomu XVIII i XIX w. John Constable (czytaj: dżon konstebl), zwany mistrzem zieloności, tworzył pejzaże angielskiej wsi; Joseph William Turner (czytaj: dżozef łiliem terner) malował wizjonerskie obrazy, w których częstym motywem były mgła, deszcz i morze (patrz: lekcja 27.). Melancholijny górski krajobraz szkockiej Północy wprowadził do literatury James Macpherson (czytaj: dżejmz makfersen) w Pieśni Osjana (1765). Jednak właściwym prekursorem romantyków angielskich był William Wordsworth (czytaj: łiliem łerdsłerf; 1770–1850), który spędził życie w Krainie Jezior, tworząc poezję w myśl hasła „Niech przyroda będzie twoją nauczycielką”. W balladach opisywał niezepsutą przez ingerencję człowieka przyrodę swojej małej ojczyzny. Wordsworth był też jednym z pierwszych działaczy ochrony przyrody. Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (fragmenty) Dyskusja Hrabiego – rysownika amatora, Telimeny i Tadeusza o przyrodzie włoskiej i litewskiej. Mówi Telimena. „[...] Szczególniej potrzeba Szukać pięknej natury! O, szczęśliwe nieba 1 Krajów włoskich! różowe Cezarów ogrody! Wy, klasyczne Tyburu spadające wody! 2 [5] I straszne Pauzylipu skaliste wydroże! To, Hrabio, kraj malarzów! U nas, żal się Boże! 3 Dziecko muz, w Soplicowie oddane na mamki , Umrze pewnie. [...]” Zaczęli więc rozmowę o niebios błękitach, [10] Morskich szumach i wiatrach wonnych, i skał szczytach, Mieszając tu i ówdzie, podróżnych zwyczajem, Śmiech i urąganie się nad ojczystym krajem. A przecież wokoło nich ciągnęły się lasy Litewskie! tak poważne i tak pełne krasy! [15] Czeremchy oplatane dzikich chmielów wieńcem, Jarzębiny ze świeżym pasterskim rumieńcem, 4 Leszczyna jak menada z zielonemi berły, Ubranymi, jak w grona, w orzechowe perły; A niżej dziatwa leśna: głóg w objęciu kalin, 1 Różowe – w znaczeniu: różane. Mowa o ogrodzie cezarów w Rzymie na Wzgórzu Palatyńskim. 2 Wersy 4.–5. to frazy zaczerpnięte z klasycystycznego poematu Sofiówka Stanisława Trembeckiego. Tyburu spadające wody to wodospady na rzece Teverone w okolicach Rzymu, Pauzylipu skaliste wydroże – tunel wykuty w skalistej górze Pausilippe koło Neapolu. 3 Mamka – kobieta karmiąca piersią niemowlę, ale niebędąca jego matką. 4 Menada (mit.) – bachantka, tańcząca kobieta z orszaku boga wina Bachusa (Dionizosa), zwykle w ręku trzymała laskę oplecioną winną latoroślą. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Aleksander Orłowski, Pejzaż nocny z rzeką i księżycem, ok. 1800, Muzeum Narodowe w Warszawie Zdaniem Telimeny ten mieszkający w Petersburgu malarz „wysławiał wszystko w Polszcze: ziemię, niebo, lasy” (księga III, wers 629.). Wskaż na obrazie elementy krajobrazu przyrody Północy. [20] [25] [30] 1 Ożyna czarne usta tuląca do malin. Drzewa i krzewy liśćmi wzięły się za ręce Jak do tańca stające panny i młodzieńce Wkoło pary małżonków. Stoi pośród grona Para, nad całą leśną gromadą wzniesiona Wysmukłością kibici i barwy powabem: Brzoza biała, kochanka, z małżonkiem swym grabem. A dalej, jakby starce na dzieci i wnuki, Patrzą, siedząc w milczeniu, tu sędziwe buki, 2 Tam matrony topole i mchami brodaty Dąb, włożywszy pięć wieków na swój kark garbaty, Wspiera się, jak na grobów połamanych słupach, Na dębów, przodków swoich, skamieniałych trupach. [...] 1 Ożyna – właściwie: jeżyna (prowincjonalizm językowy Mickiewicza). 2 Matrony – tu: dostojne kobiety. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 127 Sz 128 John Constable, Park Wivenhoe, 1816, National Gallery of Art (czytaj: naszjonal galeri of art), Waszyngton Z zamieszczonych w lekcji wypowiedzi bohaterów poematu Mickiewicza wybierz fragment, który mógłby być komentarzem do obrazu angielskiego pejzażysty. Wypowiedź Tadeusza. „Te Państwa niebo włoskie, jak o nim słyszałem, Błękitne, czyste, wszak to jak zamarzła woda; [35] Czyż nie piękniejsze stokroć wiatr i niepogoda? U nas dość głowę podnieść: ileż to widoków! Ileż scen i obrazów z samej gry obłoków! Bo każda chmura inna: na przykład jesienna Pełźnie jak żółw leniwa, ulewą brzemienna [40] I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugi Jak rozwite warkocze, to są deszczu strugi; Chmura z gradem, jak balon, szybko z wiatrem leci, Krągła, ciemnobłękitna, w środku żółto świeci, Szum wielki słychać wkoło; nawet te codzienne, [45] Patrzcie Państwo, te białe chmurki, jak odmienne! Zrazu jak stada dzikich gęsi lub łabędzi, A z tyłu wiatr jak sokoł do kupy je pędzi; Ściskają się, grubieją, rosną, nowe dziwy! Dostają krzywych karków, rozpuszczają grzywy, [50] Wysuwają nóg rzędy i po niebios sklepie Przelatują jak tabun rumaków po stepie: Wszystkie białe jak srebro, zmieszały się – nagle Z ich karków rosną maszty, z grzyw szerokie żagle, Tabun zmienia się w okręt i wspaniale płynie [55] Cicho, z wolna, po niebios błękitnej równinie!” Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Polecenia do tekstu 1. Znajdź w monologu Telimeny środki wyrazu świadczące o jej stosunku do przyrody litewskiej. 2. W wypowiedzi bohaterki wskaż odwołania do tradycji oświecenia. Wyjaśnij, jaka jest ich funkcja. 3. Na podstawie wersów 13.–32. sporządź katalog drzew i krzewów przedstawionych w analizowanym fragmencie poematu. 4. Jak sądzisz, dlaczego Mickiewicz wymienił tak wiele gatunków roślin? 5. W opisie lasu znajdź przykłady antropomorfizacji przyrody. 6. Odkryj prawa rządzące światem ukazanym przez poetę. 7. Na czym polega idealizacja obrazu lasu w poemacie? 8. W wypowiedzi Tadeusza wyodrębnij tezę, główny argument i przykłady. Sformułuj samodzielnie myśl zawartą w słowach bohatera. Sporządź notatkę w dowolnej formie. Teza: .... Argument: .... Przykład 1.: .... Przykład 2.: .... Przykład 3.: .... 9. Jaką estetykę propaguje Tadeusz? 10. Określ, za pomocą jakich środków językowych poeta osiągnął efekt plastyczności i dynamiki obrazu nieba. » P oj ę cia k l uczowe ANTROPOMORFIZACJA – typ metafory; polega na nadawaniu elementom świata przyrody cech charakterystycznych tylko dla człowieka, np. zdolności do myślenia, miłości, śmiechu i płaczu. Nie odwołuje się, w odróżnieniu od personifikacji, do fizyczności ludzkiej postaci. 11. Oceń argumentację obojga bohaterów – kto według ciebie ma rację? Uzasadnij odpowiedź. Tworzenie własnego tekstu IDEALIZACJA – nadawanie danym elementom rzeczywistości cech niezgodnych z ich właściwościami i wyglądem, aby uczynić je piękniejszymi albo bardziej wartościowymi. Idealizacja jest przejawem subiektywnego oglądu rzeczywistości, pragnienia, by dostosować jej obraz do z góry założonego wzorca. Dokonaj analizy porównawczej fragmentu Pana Tadeusza (przytoczone na lekcji wersy 13.–32.) i sonetu Bakczysaraj w nocy. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 129 Sz 130 K Geneza Wprowadzenie do lektury W roku 1951 Czesław Miłosz, pochodzący – tak jak Mickiewicz – z Litwy, wyemigrował z Polski do Francji. Dwa lata później wydał w paryskim Instytucie Literackim „Kultura” Dolinę Issy. Utwór ma charakter autobiograficzny – pisarz przetwarza w nim swoje wspomnienia z początku XX w. o świecie dzieciństwa – litewskim dworze i otaczającej go przyrodzie. Akcja powieści rozgrywa się na Litwie w latach dwudziestych XX w. w ziemiańskim dworze. Jej bohaterem jest kilkunastoletni Tomasz – wnikliwy badacz przyrody, obserwator dorosłych, poszukujący odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne. Przedstawiony poniżej fragment powieści opisuje polowanie na głuszca, w którym biorą udział leśnik Romuald i Tomasz. Czesław Miłosz Dolina Issy Autor (fragmenty) Patrz: lekcja 13. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej. Polowanie na głuszca1. Gatunek Powieść inicjacyjna – typ [1] Przystawali, nasłuchując. W pewnej chwili Romuald ścisnął powieści, której tematem jest go za ramię: „To on”, powiedział szeptem. Ale Tomasz nie dorastanie i dojrzewanie głównego bohatera, jego zaraz chwycił ten dźwięk. Nie więcej niż westchnienie przytłuwejście w świat dorosłych 2 mione przez odległość, tajemniczy sygnał, nie przypominający (inicjacja). Narrator wypowiada się w pierwszej osobie, co zbliża niczego na świecie. Jakby ktoś kuł – ale nie, jakby odkorkowyutwór do pamiętnika, lub wał butelki, i też nie to. Uścisnęli sobie ręce z gajowym, który w trzeciej – wówczas dyskretnie sympatyzuje z młodym zaraz zniknął. [...] 3 bohaterem. Losy głównej [2] Tak, głuszec potrzebował prawdziwej puszczy, żeby go chropostaci są pretekstem do niła. Barykady pni leżących jeden na drugim zagradzały im snucia wątków autobiograficz nych, filozoficznych, drogę i Romuald wahał się – przełazić pod spodem czy górą. psychologicznych. Dźwięk odzywał się teraz już wyraźniej. Jakby wydzierane z wysiłkiem brzmiało tek-ap, tek-ap, coraz prędsze. [3] Taka scena trwa w pamięci na zawsze. Przede wszystkim olbrzymiość osin, jeszcze większych przez oświetlenie perłowe, ni to nocy, ni to dnia, a między ich konarami już jaskrawość zapowiadająca wschód słońca. Korzenie, jak gigantyczne palce wczepione w wilgotny mrok, pęd walców w górę, w światło. Romuald, zaledwie mrówka przy nich, przedzierający się z podniesioną strzelbą. I ten dźwięk. Tomasz zrozumiał, dlaczego tak ceni się to polowanie. Żadnej innej pieśni równie ściśle wyrażającej dzikość wiosny nie umiałaby wynaleźć natura. Nie melodia, nie wdzięczny trel – nic więcej niż stukanie bębna, który przyspiesza rytm, tętna walą w skroniach, aż pieśń głuszca i bęben tłukący się w pieśni zlewają się w jedno. Bez podobieństwa do głosu żadnego innego ptaka, nie poddający się opisowi dźwięk. [...] 1 Tytuł fragmentu pochodzi od autorów podręcznika. 2 Pisownia oryginalna. Zasady polskiej ortografii zalecają obecnie łączną pisownię nie z imiesłowami przymiotnikowymi. 3 Głuszec – duży ptak ważący ok. 5 kg, zamieszkujący dzikie uroczyska północnej Europy i Azji. Bardzo rzadki i płochliwy, uważany za symbol pierwotnej puszczy. Nazwę zawdzięcza temu, że podczas wiosennych godów zachowuje się tak, jakby był głuchy. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Henryk Weyssenhoff (czytaj: wajzenhof), Tajemnicza pieśń. Głuszec, 1921, Muzeum Narodowe w Warszawie Określ, w jaki sposób artysta wykreował nastrój tajemniczości. [4] Strzał. Tomasz widzi odrywanie się głuszca od gałęzi, bez żadnego ruchu skrzydłami, długą smugę spadania, słyszy łoskot uderzenia o ziemię, drugie echo za echem strzału. Przeciąga językiem po spieczonych wargach. Jest w nim szczęśliwość i dziękczynienie Bogu. [5] Z metalicznym połyskiem, czerwoną brwią, dziobem jak z białawej kości, kiedy wzięty za głowę przez Tomasza i podniesiony na wysokość ramienia, zwieszał mu się aż do stóp. Pod dziobem jakby broda z piór. Nie znał ludzi, może raz czy dwa słyszał ich głosy. [...] Uderzył piorun i zabił. A on, Tomasz, przebywał za piorunem, z drugiej strony, spotkali się tak, jak mogli się spotkać i trochę żal, że nigdy inaczej, tylko tak. Właściwie tęsknił do porozumienia z różnymi żyjącymi istotami takiego, jakiego nie ma. Czemu ta przegroda i czemu, jeśli się kocha naturę, trzeba zostać myśliwym? Copyright © 1955 by the Czeslaw Milosz Estate Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 131 Sz 132 Polecenia do tekstu 1. W poemacie Mickiewicza i powieści Miłosza wskaż fragmenty, w których bohaterowie wyrażają swe uczucia wobec przyrody. 2. Jakie emocje przeżywają bohaterowie obu tekstów? 3. Znajdź w opisach puszczy u obu pisarzy efekty wizualne i dźwiękowe. 4. Który z obrazów przyrody – Mickiewicza czy Miłosza – jest idealizowany, a który wydaje się realistyczny? Uzasadnij odpowiedź. 5. Wyjaśnij funkcję antropomorfizacji i animizacji w obrazie lasu z fragmentu tekstu Miłosza. Określ, czym różni się od tego przedstawienia wizja Mickiewicza. » P oj ę cia k l uczowe ANIMIZACJA (inaczej ożywienie) – rodzaj metafory; polega na nadawaniu elementom świata przyrody nieożywionej cech istot żywych, np. „wiatr wyje”. ANTROPOMORFIZACJA – patrz: s. 129. IDEALIZACJA – patrz: s. 129. 6. W jaki sposób człowiek usiłuje mieć bliski kontakt z przyrodą? Porównaj metodę narratora w Panu Tadeuszu i Romualda w Dolinie Issy. 7. Odwołując się do ostatniego akapitu fragmentu Doliny Issy, dokonaj etycznej oceny polowania na zwierzęta, traktowanego jako rodzaj rozrywki. Pr ac a domowa 1. Wymień baśniowe cechy kreacji obrazu matecznika w Panu Tadeuszu (księga IV, wersy 479.–557.) 2. Dokonaj analizy porównawczej fragmentu Doliny Issy i Mickiewiczowskiego opisu matecznika (księga IV, wersy 479.–557.). W tym celu: a) wskaż środki obrazowania służące obu twórcom do ukazania pierwotności puszczy; b) odszukaj motyw śmierci w obu utworach i określ jego funkcję w obrazie przyrody; c) omów role, w jakie wchodzi narrator w każdym z utworów. 3. Przedstaw wpływ poszczególnych ról narratora na kształtowanie obrazu przyrody. Tworzenie własnego tekstu 1. Pan Tadeusz jako traktat estetyczny o naturze i źródłach piękna. Sformułuj główne tezy tego traktatu i ustosunkuj się do nich. 2. Dziki? posępny? tajemniczy? melancholijny? Przedstaw malarskie ujęcia krajobrazu przyrody Północy, odwołując się do Pejzażu nocnego z rzeką i księżycem Aleksandra Orłowskiego oraz innych dzieł (możesz wykorzystać reprodukcje zamieszczone w tej lekcji lub poszukać własnych przykładów). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 23 Zamknij drzwi... Sąd nad Jackiem Soplicą Kim jest Jacek Soplica: bohaterem godnym naśladowania czy potępienia? Człowiekiem z krwi i kości czy postacią „papierową”? Bohaterem nowych czasów czy kolejnym wcieleniem romantycznego geniusza i idealisty? Czy człowiek może diametralnie zmienić swoją osobowość, ukształtować samego siebie? Zapewne jeszcze wiele innych pytań nasunie wam sąd nad Jackiem Soplicą, któremu będzie poświęcona ta lekcja. ciemiężonych przez trzech zaborców, stała się syntezą losu całego narodu. Wprowadzenie do dyskusji Nazwisko głównego bohatera poematu można łączyć z postacią, która pojawia się w rodzinnej historii rodu Mickiewiczów. Brat dziadka poety, Bazyli z Zaosia, został śmiertelnie pobity przez znanego w powiecie awanturnika Jana Saplicę. Poeta obdarzył swojego bohatera innym imieniem i przekształconym nazwiskiem. Co więcej, historię życia Jacka Soplicy – rozpiętą między zbrodnią i pokutą, dumą i pokorą, warcholstwem i poświęceniem – uczynił symbolem duchowej przemiany polskiej szlachty. Przemiany pożądanej, oczekiwanej przez Mickiewicza. Biografia Soplicy, w której odnajdujemy epizody charakterystyczne dla losów Polaków Soplica jako bohater bajroniczny Mickiewicz nadał głównej postaci Pana Tadeusza rysy bohatera bajronicznego. Podobnie jak Konrad Wallenrod (patrz: lekcja 12.), Jacek Soplica jest postacią zagadkową, jego biografia została przedstawiona fragmentarycznie i dopiero scena spowiedzi przedśmiertnej pozwala czytelnikowi w pełni zrekonstruować bieg jego życia. Zarówno młody Soplica, jak i Konrad Wallenrod są silnymi osobowościami, przeżyli w młodości nieszczęśliwą miłość i przywdziali habit zakonnika, by realizować cele ważne dla narodu. Sąd nad Jackiem Soplicą Podzielcie się na dwie grupy: oskarżycieli i obrońców. Wyznaczcie spośród siebie trzech bezstronnych sędziów i nieparzystą liczbę ławników. Argumenty „za” i „przeciw” Jackowi Soplicy vel księdzu kwestarzowi Robakowi przygotujecie w domu, przed lekcją. Grupa prokuratorów powinna postawić konkretny wniosek (np. o skazanie Jacka Soplicy na jakąś karę) i odpowiednio go uzasadnić – odwołaniami do faktów z życia bohatera (cytaty z Pana Tadeusza). Zarzuty ma odpierać grupa obrońców (również wykorzystująca znajomość poematu). O winie lub niewinności orzekają sędziowie i ławnicy, oceniając wartość argumentów obu stron. Zaszczytną rolę woźnego sąd powierza waszemu nauczycielowi. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 133 Sz 134 Przygotowanie do dyskusji Aby osądzać Jacka Soplicę, należy zrekonstruować jego biografię. Oto klucz do niej: a) relacja Gerwazego (księga II, wersy 263.–330.); b) dekonspiracja Jacka przed Sędzią (księga VIII, wersy 286.–312.); c) spowiedź Jacka (księga X, wersy 499.–902.); d) pośmiertna rehabilitacja bohatera (księga XI, wersy 236.–291.). Polecenia przed dyskusją (d l a o s k a r ż y c i e l i i o b r o ń c ó w) 1. Porównajcie opowieść Gerwazego o zabójstwie Stolnika (księga II, wersy 263.–330.) z relacją Jacka (księga X). W tym celu: a) wskażcie obiektywne fakty i subiektywne elementy w obu relacjach; b) ustalcie, z czego wynika różne przedstawienie tych samych wydarzeń. 2. W spowiedzi Jacka znajdźcie elementy emocjonalne, dowodzące szczerości jego wypowiedzi. 3. Wymieńcie cechy charakteru, które zbliżają młodego Jacka do Gerwazego i do ogółu szlachty zaściankowej. 4. W historii zabójstwa Stolnika znajdźcie okoliczności łagodzące dla Jacka. Wykorzystajcie opis sceny przedśmiertnej Horeszki. 5. Rozstrzygnijcie, czym było zabójstwo Stolnika: aktem osobistej zemsty czy zdradą sprawy narodowej. Czym stało się to wydarzenie w biografii Jacka? 6. Scharakteryzujcie Soplicę jako męża i ojca. 7. W kontekście młodzieńczej biografii Jacka rozważcie sens jego zakonnego nazwiska i podejmowanych przez niego działań. 8. Wymieńcie chwalebne dokonania księdza Robaka na emigracji. Które on sam cenił najbardziej? 9. Wskażcie trzy spektakularne czyny, których bernardyn dokonał w 1811 r. Określcie ich symboliczną wymowę. 10. Przedstawcie cel misji księdza Robaka na Litwie. Czy jego praca poszła na marne? 11. Wskażcie analogie między biografią Jacka / księdza Robaka a historią narodu szlacheckiego opisaną w poemacie. Pr ac a domowa Porównaj Jacka / księdza Robaka z bohaterem Dziadów wileńsko-kowieńskich i Konradem z III części Dziadów. Uwzględnij: biografie bohaterów, powody i rodzaje ich buntu wobec rzeczywistości, ich stosunek do społeczeństwa, wybrany przez nich rodzaj walki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Leon Kapliński, Spowiedź Jacka Soplicy, 1851–1855, Muzeum im. A. Mickiewicza w Śmiełowie Znajdź w księdze X Pana Tadeusza fragment zilustrowany przez malarza. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 135 Sz 136 Ojczyzna myśli mojej... 24 Pejzaż wewnętrzny w lirykach lozańskich Liryki lozańskie, pozostawione przez Adama Mickiewicza w rękopisie, doceniono dopiero w XX w. – uznano je za prekursorskie dla poezji współczesnej. Analizując [Nad wodą wielką i czystą...] oraz [Gdy tu mój trup...], poznamy Mickiewicza innego niż dotychczas. Nie przybiera on tu postawy wieszcza, nie wyraża dążeń Polaków. W wierszach tych, pisanych z perspektywy dojrzałego, zmęczonego życiem człowieka, poeta snuje refleksje o charakterze uniwersalnym. liryki lozańskie Geneza W latach 1839–1840 Mickiewicz wraz z rodziną przebywał w Lozannie – szwajcarskim mieście położonym u stóp majestatycznych Alp, nad ogromnym Jeziorem Genewskim. Na tamtejszym uniwersytecie wykładał literaturę łacińską. W rękopisach poety zachowało się kilka napisanych tam wierszy, które opublikowano dopiero po jego śmierci. Utwory te nazywane są lirykami lozańskimi. XVIII XIX XX XXI 1839–1840 Wprowadzenie do lektury Dla liryków lozańskich charakterystyczne są motywy akwatyczne (związane z wodą). W wierszach tych można dostrzec inspirację pięknem krajobrazu szwajcarskiego, który posłużył poecie do wykreowania pejzażu wewnętrznego. Utwory, poświęcone refleksji nad życiem, jego sensem i przemijaniem, mają zarazem charakter osobistego wyznania. Ich odmienność od poezji romantycznej wyraża się w lapidarności, uogólnieniach, operowaniu niejednoznaczną symboliką oraz zwyczajnym, „niepoetyckim” słownictwem. widok na jezioro genewskie (Jezioro Lemańskie, Leman) Stojąc nad Jeziorem Genewskim, ma się wrażenie, że niebotyczne Alpy wpadają do jeziora i jednocześnie przeglądają się w nim. Piękno tego krajobrazu docenili już w XVIII w. Wolter i Jean-Jacques Rousseau (czytaj: żą żak ruso). Odtąd Jezioro Genewskie stało się celem podróży wielu twórców z Europy i Ameryki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Miniprzewodnik. Motywy akwatyczne Heraklit z Efezu (filozof grecki, VI/V w. p.n.e.): Panta rhei (czytaj: panta rei) – „Wszystko płynie”. Horacy (poeta, I w. p.n.e.): „Odmienia niebo, nie siebie, kto płynie za morze”. Plutarch (prozaik, I/II w. n.e.): Navigare necesse est, vivere non est necesse – „Żeglowanie jest koniecznością, życie nią nie jest”. Piotr Skarga (pisarz, kaznodzieja, XVI/XVII w.): „Ten najmilszy okręt ojczyzny naszej wszystkich nas niesie, wszystko w nim mamy, co mamy”. Szymon Szymonowic (poeta, dramaturg, XVI/XVII w.): „Wody za wodami idą nieskończone; / Ale życia naszego skoro wiek przeminie, / Inszy nie przyjdzie ani nowy wiek nadpłynie”. Arthur Rimbaud (czytaj: artiur rębo – poeta francuski, druga połowa XIX w.): „Statek pijany” jako metafora ludzkiego życia. Joseph Conrad (czytaj: dżozef konrad – pisarz angielski polskiego pochodzenia, XIX/XX w.): „Morze podobne jest sercu kobiety”. Leopold Staff (poeta, XIX/XX w.): „Zbiegać za jednym klejnotem pustynie, / Iść w toń za perłą o cudu urodzie, / Ażeby po nas zostały jedynie / Ślady na piasku i kręgi na wodzie”. Adam Mickiewicz [Nad wodą wielką i czystą...] Nad wodą wielką i czystą 1 Stały rzędami opoki , I woda tonią przejrzystą Odbiła twarze ich czarne; [5] Nad wodą wielką i czystą Przebiegły czarne obłoki, I woda tonią przejrzystą Odbiła kształty ich marne; [10] Nad wodą wielką i czystą Błysnęło wzdłuż i grom ryknął, I woda tonią przejrzystą Odbiła światło, głos zniknął. A woda, jak dawniej czysta, Stoi wielka i przejrzysta. [15] Tę wodę widzę dokoła I wszystko wiernie odbijam, I dumne opoki czoła, I błyskawice – pomijam. [20] Skałom trzeba stać i grozić, Obłokom deszcze przewozić, Błyskawicom grzmieć i ginąć, Mnie płynąć, płynąć i płynąć. Gatunek Liryk (wiersz liryczny) – ogólne określenie odnoszące się do krótkich tekstów poetyckich, w odróżnieniu od form długich – poematów – oraz innych form lirycznych (niewierszowanych). Liryki cechuje lapidarność, czyli zwięzłość i wyrazistość wypowiedzi, ujęcie w formie poetyckiej zwykle jednego nadrzędnego obrazu lub przeżycia, z wykorzystaniem literackich środków stylistycznych. 1 Opoki – skały. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 137 Sz 138 Polecenia do tekstu 1. Wydziel w wierszu [Nad wodą wielką i czystą...] część opisową i część refleksyjną. » P oj ę cia k l uczowe KONTEMPLACJA [łac. contemplatio (czytaj: kontemplatio) – przypatrywanie się] – w sensie poznawczym to głębokie rozważanie, rozpamiętywanie. Jest formą refleksji. Przedmiotem kontemplacji może być zarówno element natury, jak i problem filozoficzny, religijny czy moralny. W innym sensie kontemplacja to stan skupienia i doświadczenia własnego wnętrza, połączony z odgrodzeniem się od świata zewnętrznego. Często ma charakter religijny. 2. W części opisowej wskaż anaforę i określ jej funkcję. 3. Opisz krajobraz i jego przemiany, zwracając uwagę na epitety. Co świadczy o tym, że jest to przestrzeń niekonkretna? 4. Uzasadnij, że właściwym przedmiotem opisu jest pejzaż mentalny. W tym celu: a) wskaż elementy przedstawienia, które można uznać za symbole; PEJZAŻ MENTALNY (pejzaż wewnętrzny) – wyrażenie stanów ducha przez przedstawienie przyrody splecione z przeżyciem wewnętrznym podmiotu mówiącego; ukazanie uczuć i stanów wewnętrznych bohatera przez opis natury. b) zinterpretuj te symbole, uwzględniając rolę przestrzeni i czasu; c) ustal, w której części wiersza ujawnia się osoba mówiąca; d) przedstaw stosunek osoby mówiącej do przyrody. 5. Udowodnij, że myśli i przeżycia osoby mówiącej są wyrażane za pomocą obrazu. 6. Uzasadnij, że wiersz ma charakter kontemplacyjny. Określ, które ze znaczeń pojęcia „kontemplacja” odnosi się do utworu. 7. Rozważ sens wersów 19.–22. Odwołaj się do cytatów wybranych z Miniprzewodnika. Motywy akwatyczne (na poprzedniej stronie). W czym wyraża się lapidarność tego ujęcia? Adam Mickiewicz [Gdy tu mój trup...] Gdy tu mój trup w pośrodku was zasiada, W oczy zagląda wam i głośno gada, Dusza w ten czas daleka, ach, daleka, Błąka się i narzeka, ach, narzeka. [5] Jest u mnie kraj, ojczyzna myśli mojej, I liczne mam serca mego rodzeństwo; Piękniejszy kraj niż ten, co w oczach stoi, Rodzina milsza niż całe pokrewieństwo. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm [10] Tam, wpośród prac i trosk, i wśród zabawy, Uciekam ja. Tam siedzę pod jodłami, Tam leżę wśród bujnej i wonnej trawy, Tam pędzę za wróblami, motylami. [15] Tam widzę ją, jak z ganku biała stąpa, Jak ku nam w las śród łąk zielonych leci, I wpośród zbóż jak w toni wód się kąpa, I ku nam z gór jako jutrzenka świeci. 139 Polecenia do tekstu 1. Jak rozumiesz metaforę, która określa stan podmiotu mówiącego (wersy 1.–4.)? 2. Na czym polega niezwykłość metafory zastosowanej przez autora? 3. Znajdź w wierszu [Gdy tu mój trup...] różne rodzaje powtórzeń i określ ich funkcje. 4. Opisz pejzaż mentalny – „ojczyznę myśli” podmiotu mówiącego. Powiedz, w jaki sposób jest ona idealizowana. 5. Przedstaw ukazane w wierszu relacje między przyrodą a światem człowieka. 6. Kim jest postać opisana w ostatniej zwrotce utworu? Zaproponuj symboliczną interpretację tego fragmentu, w której uwzględnisz dotychczasową analizę. Pr ac a domowa 1. Porównaj obrazy przyrody: zaprezentowany w lirykach lozańskich i ukazany w sonecie Stepy akermańskie. Zwróć uwagę na kolorystykę, metaforykę, epitety i kreację „ja” mówiącego. 2. Jakie sensy może nieść motyw lustrzanego odbicia? Omów zagadnienie, odwołując się do [Nad wodą wielką i czystą...] Adama Mickiewicza oraz do wybranych tekstów kultury. Tworzenie własnego tekstu 1. W jaki sposób kontemplacja przyrody pozwala na zrozumienie samego siebie? Odpowiedz, odwołując się do wierszy omawianych na lekcji i innych tekstów kultury. 2. Dokonaj analizy porównawczej wierszy Adama Mickiewicza [Nad wodą wielką i czystą…] oraz [Gdy tu mój trup…]. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 140 Jezioro z niebem dzielić... 25 R Romantyczny kreacjonizm Słowackiego Na lekcji przeanalizujemy Rozłączenie Juliusza Słowackiego. Utwór wprowadzi nas w świat poetycki tego – drugiego po Mickiewiczu – wybitnego poety polskiego romantyzmu. Wiersz, który powstał nad Jeziorem Genewskim (podobnie jak liryki lozańskie Mickiewicza), intryguje zwłaszcza zagadkową postacią adresatki i obrazowaniem przyrody. rozłączenie XVIII XIX Bohaterka XX XXI 1835 r. Geneza Jesienią 1832 r. Słowacki – zrażony złym przyjęciem tomu swych młodzieńczych Poezji (1832) przez środowisko emigracyjne – opuścił Paryż i udał się do Genewy. W decyzji o osiedleniu się w Szwajcarii poetę umocniło sportretowanie jego ojczyma Augusta Bécu (czytaj: beki) w III części Dziadów jako Doktora – zdrajcę i zausznika Nowosilcowa. Pobyt w Genewie, obfitujący w liczne wycieczki, pozwolił twórcy na odkrywanie piękna gór i przemyślenia na temat warsztatu poetyckiego. W liście poety do matki z 20 października 1835 r. czytamy: „Trzy miesiące przepędzone pośród najpiękniejszych widoków przyrodzenia [natury] były wielką dla mnie nauką. Uważałem [kontemplowałem] harmoniją, która wszystko łączy i nalewa jednym kolorem. Postrzegłem, że sztuka powinna naśladować tę dziwną jedność wszystkiego. Zastanawiałem się długo – nad drzewami, kwiatami, szmerem, różnymi dźwiękami natury – widziałem ją z bli1 ska błękitną albo chmurną” . Interpretatorzy Rozłączenia, napisanego przez poetę w okresie szwajcarskim, spierają się o pozaliteracki wzorzec bohaterki – adresatki wiersza. Niektórzy wskazują na Marię Wodzińską, przyjaciółkę poety z okresu jego wędrówek po Szwajcarii. Była ona jednak wówczas czternastolatką, co mocno osłabia tę hipotezę. Inni uważają, że chodzi o matkę poety, co z kolei wyklucza erotyczny podtekst wiersza. Utwór może być dowodem na to, że twórczość poetycka, także liryczna, jest dziedziną wyobraźni i kreacji oraz że związek z biografią i przeżyciami autora nie polega na ich prostym odwzorowaniu. Gatunek List poetycki – wiersz, w którym wyraźnie ujawniający się nadawca zwraca się do określonego adresata, rzeczywistego lub fikcyjnego. Gatunek ten uprawiany był już w starożytności – np. List do Pizonów Horacego, tytułowany częściej jako Sztuka poetycka. Zwykle ma charakter wyznania lirycznego, rzadziej jest retoryczny lub epicki; może zawierać różne treści, np. miłosne, panegiryczne, metapoetyckie czy filozoficzne. 1 Cytat za: J. Słowacki, Dzieła, t. 6, red. J. Krzyżanowski, Wrocław 1987, s. 216. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Miniprzewodnik. biografiA Słowackiego Juliusz Słowacki (1809–1849) urodził się w rodzinie o tradycjach inteligenckich. Jego matka Salomea prowadziła w Wilnie salon literacki, ojciec był profesorem teorii i historii literatury na Uniwersytecie Wileńskim, a ojczym – August Bécu – profesorem medycyny. Poeta kształcił się w liceum w Krzemieńcu na Wołyniu (obecnie na Ukrainie), a następnie studiował prawo na Uniwersytecie Wileńskim. W latach 1829–1831 pracował w Warszawie jako prawnik. Właściwy debiut Słowackiego, tzn. wiersze tyrtejskie (patrz: lekcja 24. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej), przypada na okres powstania listopadowego. W liryce emigracyjnej, od 1832 r., poeta rozważał przyczyny klęski powstania i analizował charakter narodowy Polaków. Poezję osobistą Słowackiego cechują skłonność do melancholii i ironii oraz obecność postaci indywidualisty pozbawionego ojczyzny i bliskich. Pod koniec życia, pod wpływem Andrzeja Towiańskiego (patrz: Wiedzieć więcej..., w lekcji 16.), poeta w swym światopoglądzie i twórczości zbliżył się do mistycyzmu. Słowacki uprawiał takie gatunki poetyckie, jak: hymn, pieśń, list poetycki, powieść poetycka (np. Mnich, 1832), poemat dygresyjny (np. Beniowski, 1841), poemat (np. Ojciec zadżumionych, 1839), poetycki traktat filozoficzny (Genezis z Ducha, 1844). Pierwszą zagraniczną podróż odbył Słowacki w 1831 r. z Warszawy do Londynu z misją dyplomatyczną rządu powstańczego. Do kraju już nie wrócił i od 1832 r. prowadził życie wędrowca. Początkowo mieszkał w Paryżu, od końca 1832 r. przez ponad trzy lata przebywał nad Jeziorem Genewskim, a następnie we Włoszech (1836), gdzie zaprzyjaźnił się z Zygmuntem Krasińskim. Odbył trwającą rok podróż do Grecji, Egiptu, Palestyny, Libanu i Syrii (1836–1837), potem prawie dwa lata spędził we Florencji. Ostatnie dziesięć lat życia poeta mieszkał w Paryżu. W 1848 r., już ciężko chory, pośpieszył do Poznania na wieść o wybuchu powstania antypruskiego podczas Wiosny Ludów. Zmarł w Paryżu i został pochowany na cmentarzu Montmartre (czytaj: mąmartr). W 1927 r. jego prochy przewieziono do kraju i złożono obok Mickiewicza w krypcie na Wawelu. Juliusz Słowacki Rozłączenie Rozłączeni – lecz jedno o drugim pamięta; Pomiędzy nami lata biały gołąb smutku I nosi ciągłe wieści. Wiem, kiedy w ogródku, Wiem, kiedy płaczesz w cichej komnacie zamknięta. [5] Wiem, o jakiej godzinie wraca bolu fala, Wiem, jaka ci rozmowa ludzi łzę wyciska. Tyś mi widna jak gwiazda, co się tam zapala I łzą różową leje, i skrą siną błyska. [10] A choć mi teraz ciebie oczyma nie dostać, Znając twój dom – i drzewa ogrodu, i kwiaty, Wiem, gdzie malować myślą twe oczy i postać, Między jakimi drzewy szukać białej szaty. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 141 Sz 142 Ferdinand Hodler, Jezioro Genewskie wieczorem, 1895, Kunsthaus Zürich (czytaj: cjuriś), Zurych Malarz ukazał ogrom i niezwykłą kolorystykę jeziora. [15] Ale ty próżno będziesz krajobrazy tworzyć, Osrebrzać je księżycem i promienić świtem. Nie wiesz, że trzeba niebo zwalić, i położyć Pod oknami, i nazwać jeziora błękitem. [20] Potem jezioro z niebem dzielić na połowę W dzień zasłoną gór jasnych, w nocy skał szafirem; Nie wiesz, jak włosem deszczu skałom wieńczyć głowę, 1 Jak je widzieć w księżycu odkreślone kirem . Nie wiesz, nad jaką górą wschodzi ta perełka, Którąm wybrał dla ciebie za gwiazdeczkę – stróża; Nie wiesz, że gdzieś daleko, aż u gór podnóża, Za jeziorem – dojrzałem dwa z okien światełka. [25] Przywykłem do nich – kocham te gwiazdy jeziora, Ciemne mgłą oddalenia, od gwiazd nieba krwawsze, Dziś je widzę, widziałem zapalone wczora, Zawsze mi świecą – smutno i blado – lecz zawsze... [30] A ty – wiecznie zagasłaś nad biednym tułaczem; Lecz choć się nigdy, nigdzie połączyć nie mamy, Zamilkniemy na chwilę i znów się wołamy Jak dwa smutne słowiki, co się wabią płaczem. 2 (nad jeziorem Leman , d. 20 lipca 1835 r.) 1 Kir – czarny materiał używany zwykle podczas pochówku i żałoby. 2 Leman – inna nazwa Jeziora Genewskiego. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Polecenia do tekstu 1. Wskaż symbol, który sugeruje, że Rozłączenie jest listem. 2. Gdzie i w jaki sposób ujawnia się w wierszu osoba mówiąca? Zwróć uwagę na przekształcenie formy „my” w „ja”. 3. Podziel utwór na część mówiącą o wspólnocie duchowej nadawcy i adresata oraz część informującą o różnicach między nimi. 4. Określ, co łączy, a co różni adresata i nadawcę. 5. Wskaż anafory w obu częściach wiersza. » P oj ę cia k l uczowe KREACJONIZM [łac. creatio (czytaj: kreatio) – tworzyć] – postawa estetyczna będąca odwrotnością postulatu odwzorowywania, imitowania (łac. imitatio) rzeczywistości. Kreacjonizm zakłada, że dzieło sztuki jest wytworem wyobraźni, intuicji i uczucia, a artysta, dzięki swojemu talentowi (wrażliwości, natchnieniu, geniuszowi) może w sztuce – niczym Bóg – stwarzać nowe światy. IN STATU NASCENDI – „w trakcie stawania się”. To łacińskie sformułowanie, pierwotnie używane w przyrodoznawstwie, przyjęło się w humanistyce na określenie uchwycenia przez artystę momentu przemiany jakiegoś zjawiska. 6. Ustal, jaką funkcję w utworze pełni przeciwstawienie sensów anafor. 7. W jaki sposób przyroda łączy i dzieli bohaterów? 8. Na podstawie analizy wersów 1.–12. rozstrzygnij, za kogo uważa się nadawca wypowiedzi. a) wskaż fragmenty świadczące o intuicji osoby mówiącej. b) scharakteryzuj sposób mówienia nadawcy o adresatce. c) powiedz, co przywołane obrazy mówią o adresatce wypowiedzi. 9. Opisz pejzaż przedstawiony w wersach 13.–20. a) określ rolę podmiotu mówiącego w tak przedstawionym krajobrazie. b) rozstrzygnij, czy krajobraz ma charakter statyczny czy dynamiczny; uzasadnij swoją decyzję. c) określ rolę metaforyki i kolorystyki w tym fragmencie wiersza. d) wyjaśnij, na czym polega kreacjonizm poety. 10. Kim jest adresatka wypowiedzi i jaka relacja łączy ją z nadawcą? Uzasadnij odpowiedź. Pr ac a domowa Porównaj obraz miłości przedstawiony w wierszu Rozłączenie ze znanym ci modelem miłości werterycznej. Wskaż podobieństwa i różnice. Tworzenie własnego tekstu Czy obraz przyrody w tekstach poetyckich jest jej odwzorowywaniem, czy kreowaniem? Odpowiedz w odniesieniu do Rozłączenia Juliusza Słowackiego i wybranych utworów Adama Mickiewicza. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 143 Sz 144 Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój... 26 R Dylematy egzystencjalne Kordiana Kordian Juliusza Słowackiego porusza tematykę narodową, aktualną, bliską poecie – nawiązuje do powstania listopadowego i nieudanego spisku na życie cara Mikołaja I. Podejmuje też problematykę egzystencjalną. Na tej lekcji spojrzymy na Kordiana jako na utwór o losie człowieka i o poszukiwaniu celu istnienia. Kordian Geneza Dramat Juliusza Słowackiego, którego pełny tytuł brzmi Kordian. Część pierwsza trylogii. Spisek koronacyjny, powstał XVIII XIX XX XXI 1833 r. 1834 r. w Genewie w drugiej połowie 1833 r. i został wydany anonimowo w następnym roku w Paryżu. Utwór miał być częścią trylogii, jednak autor nie zrealizował swego zamiaru, być może dlatego, że dramat przeszedł bez echa wśród współczesnych mu odbiorców. Kordian został wydany dwa lata po edycji III części Dziadów. Słowacki zawarł w swym dramacie polemikę z historiozofią Mickiewicza. Inaczej niż poprzednik przedstawił przyczyny klęski powstania listopadowego, odmiennie też widział sprawy narodu i swoją rolę jako poety (więcej na ten temat: w lekcji 28.). Tytuł i bohater Słowacki nadał bohaterowi dramatu imię znaczące. Utworzył je od łacińskiego słowa Albrecht Dürer (czytaj: direr), Melancholia i, 1514, Guildhall Library (czytaj: gildhol lajbreri), Londyn Bogata w sensy symboliczne grafika przedstawia skrzydlatego geniusza – architekta, który porzucił narzędzia pracy i budowę, by oddać się rozmyślaniom. Od czasów renesansu skłonność do melancholii przypisywano zwłaszcza artystom. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm cor – „serce”. Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego (wydanie 1804–1815) odnotowuje m.in. słowa kordialny – serdeczny, i kordiak – śmiałek, człowiek czupurny, niezgadzający się z innymi. Imię bohatera oznacza zatem kogoś wrażliwego i uczuciowego, ale też buntownika, działacza idącego za porywem serca. Wprowadzenie do lektury Słowacki ukazuje głównego bohatera w kilku ważnych dla niego momentach życiowych. W akcie pierwszym Kordian ma piętnaście lat. Jest wrażliwym, utalentowanym poetą, nieszczęśliwie zakochanym w starszej od siebie Laurze. Dręczy go apatia i poczucie bezsensu życia. Juliusz Słowacki Kordian (fragmenty) Monolog Kordiana (z aktu I, scena I). KORDIAN 1 Otom ja sam, jak drzewo zwarzone od kiści , Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści; Ilekroć wiatr silniejszy wionie, zrywa tłumy. Celem uczuć – zwiędnienie; głosem uczuć – szumy [5] Bez harmonii wyrazów... Niech grom we mnie wali! Niech w tłumie myśli jaką myśl wielką zapali... Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój, Daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj... Jedną myśl wielką roznieć, niechaj pali żarem, [10] A stanę się tej myśli narzędziem, zegarem, Na twarzy ją pokażę, popchnę serca biciem, Rozdzwonię wyrazami, i dokończę życiem. tary sługa Kordiana, Grzegorz, próbuje podsunąć mu jakąś koncepcję życia. Opowiada m.in. o wyczynie KaziS mierza – wziętego do niewoli rosyjskiej podczas kampanii Napoleona w 1812 r. Baszkirscy Tatarzy, którzy eskortują jeńców w głąb Rosji, chcą ich wcielić do oddziałów rosyjskich. Opierających się Polaków chwytają na arkan (rodzaj lassa). GRZEGORZ 2 Staliśmy jak garść kłosów pożółkłych śród błonia ; Głuche było milczenie, zgroza, obłąkanie. 3 [15] Piszcząc, kołem jak krucy krążyli poganie , Wybierali oczyma, gdzie powrozem skiną, Śmierć dając, chcieli zabić przedśmiertną godziną. Wtem, panie! nasz Kazimierz! ów Kazimierz młody! Skoczył w tłumy Baszkirów, i z tłumu wyskoczył [20] Z pułkownikiem tatarskim, rzucił się do wody; Tak ujętego wroga między dwie kry wtłoczył, A kry się zbiegły, głowa z Baszkira odpadła 1 Zwarzone od kiści – tu: zmrożone od pąków. 2 Śród błonia – na łące nadrzecznej. 3 Poganie – mowa o Tatarach, Baszkirach. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 145 Sz 146 Jak mieczem odrąbana i na krze usiadła Z otwartymi oczyma... KORDIAN [25] A Kazimierz? GRZEGORZ Zginął... KORDIAN Grzegorzu, czy nie pomnisz zmarłego nazwiska? GRZEGORZ Nie wiem: On pod imieniem Kazimierza słynął, Co mu tam dziś nazwisko po śmierci? Pan ściska [30] Rękę starego sługi... KORDIAN Boże! jak ten stary Rósł zapałem w olbrzyma; lecz ja nie mam wiary, Gdzie ludzie oddychają, ja oddech utracam. Z wyniosłych myśli ludzkich niedowiarka okiem [35] Wsteczną drogą do źródła mętnego powracam. 1 Dróg zawartych przesądem nie przestąpię krokiem . Teraz czas świat młodzieńca zapałem przemierzyć, 2 I rozwiązać pytanie: żyć? alboli nie żyć? Jam bezsilny! Nie mogę, jak Edyp zabójca, [40] Rozwiązać wszystkich sfinksów zagadki na świecie; 3 Rozmnożyły się sfinksy, dziś tajemnic trójca Liczna jak ziarna piasku, jak łąkowe kwiecie; Wszędzie pełno tajemnic, świat się nie rozszerzył, Ale zyskał na głębi... Wierzchem człowiek płynie, [45] Lecz jeśli drogi węzłem żeglarskim nie mierzył, Nie wie, czy bieg jest biegiem, gdy brzeg z oczu ginie... Polecenia do tekstu 1. Odwołując się do kontekstu cytowanej wypowiedzi Kordiana, określ, jakie fakty mogły wpłynąć na jego uczucia. 2. Przedstaw autocharakterystykę Kordiana. W tym celu odszukaj odpowiednie fragmenty monologu bohatera. 3. Na podstawie znajomości całego utworu zreferuj zwięźle bajkę opowiedzianą Kordianowi przez Grzegorza. Przedstaw sens paraboli (patrz: pojęcia kluczowe na stronie obok). 1 Sens wersu 36.: nie wejdę na drogi zamknięte dla mnie przez prawo zwyczajowe, moralność ogółu. 2 Żyć? alboli nie żyć? – parafraza słynnego pytania Hamleta z jego monologu (patrz: lekcja 18. z drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). 3 Wersy 41.–43.: odwołanie do greckiego mitu o Edypie, który odgadł składającą się z trzech członów zagadkę Sfinksa (tajemnic trójca), a następnie nieświadomie zabił własnego ojca (patrz: lekcja 38. z pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm » P oj ę cia k l uczowe 4. Jakie idee pragnie zaszczepić słuchaczowi stary sługa? Omów i nazwij zachowanie Kazimierza (wersy 13.–24.). HAMLETYZM – postawa wahania się, ciągłego niezdecydowania, zwłaszcza w sprawie podjęcia lub zaniechania działania. Hamletyzm wynika z nadwrażliwości etycznej bohatera i pogłębionej refleksji nad własnym działaniem, jego uzasadnieniem i efektami. 5. Określ, jakie uczucia wywołuje w Kordianie opowiadanie o Kazimierzu. 6. Wskaż i nazwij środki literackie, za pomocą których zostały wyrażone uczucia bohatera. OFIARNICTWO – gotowość do poświęcenia swego życia dla szczytnego celu, potraktowanie własnej osoby jako ofiary na rzecz wielkiej idei albo dobra zbiorowości. W przeciwieństwie do prometeizmu (patrz: lekcja 13.) jednostka składająca ofiarę nie domaga się sławy i chce pozostać bezimienna. 7. Wyjaśnij sens odwołań do mitu o Edypie w monologu Kordiana (wersy 31.–46.). 8. Przedstaw niepokoje egzystencjalne bohatera. parabola (przypowieść) – niewielka, schematyczna narracja, fikcyjna, ale oparta na zasadzie prawdopodobieństwa. Występują w niej dwa poziomy znaczeń: pierwszy – wzięty z życia codziennego – oraz drugi – symboliczny, odwołujący się do spraw trudno uchwytnych, abstrakcyjnych. Znaczenie dosłowne i symboliczne łączy zasada analogii (odpowiedniości). 9. Określ, na czym polega hamletyzm Kordiana. 10. Co według ciebie wpływa na postępowanie młodego Kordiana – jego wiek, wychowanie czy charakter? Uzasadnij odpowiedź. Juliusz Słowacki Kordian (fragmenty) Wieczorem Kordian z Laurą w parku (z aktu I, scena II). KORDIAN Odmiatam i kruszę Gałązki, ciernie, chwasty spod stóp twoich, pani. – Cierń, co mi zrani rękę, nikogo nie zrani! LAURA Kordian zapomniał, że ma matkę, matkę wdowę. [5] Cóż to? Kordian brwi zmarszczył, chmurzy się, rumieni? KORDIAN Zapytaj się drzew, pani, dlaczego w jesieni, Szronem dotknięte, noszą liście purpurowe? To tajemnica szronu... LAURA Usiądźmy w alei. [10] Któż z nas pierwszy obaczy gwiazdę dobrze znaną?... KORDIAN Nie ujrzę jej, jeżeli to gwiazda nadziei!... Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 147 Sz 148 LAURA A jeśli gwiazda wspomnień? KORDIAN O! dla mnie za rano Na bladą gwiazdę wspomnień!... LAURA [15] Gdzież gwiazda Kordiana? Kordian wznosi oczy na twarz Laury i odwraca się. Jak się nazywa? KORDIAN Przyszłość. LAURA z uśmiechem W której stronie nieba? KORDIAN 1 O! nie wiem! nie wiem – jest to gwiazda obłąkana , [20] Co dnia ją trzeba tracić, co dnia szukać trzeba... LAURA Kordian ma piękną przyszłość, talenta, zdolności... Polecenia do tekstu 1. Odwołując się do całego I aktu dramatu, określ stosunek Kordiana do Laury. » P oj ę cia k l uczowe POSTAWA WERTERYCZNA (WERTERYZM) – patrz: lekcja 8. 2. Wskaż cechy miłości werterycznej w relacji bohaterów. WELTSCHMERZ (czytaj: weltszmerc; z niem. dosłownie: ból świata) – ból istnienia, pustka egzystencjalna, brak celu w życiu i perspektyw działania. Tak ten stan świadomości nazwał Goethe w Cierpieniach młodego Wertera. W XIX stuleciu Weltschmerz stał się „chorobą wieku”. Poczucie braku sensu życia znano w naszej cywilizacji od dawna, zmieniała się tylko jego nazwa. W średniowieczu stan ten nazywano acedią (łac. acedia – lenistwo, destrukcyjna bezczynność), w XVI–XVIII w. – melancholią, od XX w. zaś, pod wpływem odkryć psychiatrii – depresją. 3. Na podstawie analizy wypowiedzi Laury uzasadnij tezę, że bohaterka zachowuje się wobec Kordiana z protekcjonalną wyższością. 4. Wyjaśnij, w odniesieniu do całego aktu I, w czym wyraża się Kordianowski „ból istnienia”. 5. Rozkapryszenie? nuda? egzystencjalny dramat? Oceń postawę Kordiana w 1 akcie utworu. Uzasadnij swoją opinię. Pr ac a domowa Porównaj Kordiana z Hamletem. Uwzględnij stosunek bohaterów do misji, której się podejmują, ich dylematy egzystencjalne i wrażliwość moralną. 1 Gwiazda obłąkana – gwiazda niemająca stałego miejsca na niebie (tzw. błędna gwiazda). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Miniprzewodnik. dramatY Słowackiego Sztuki Juliusza Słowackiego nie były grane za życia twórcy, jednak poeta uważany jest za pierwszego polskiego autora, który programowo i systematycznie tworzył ambitny repertuar teatralny. Słowacki napisał trzynaście dramatów. Wielki wpływ na jego twórczość wywarli William Szekspir (np. Maria Stuart, 1832) i hiszpański dramaturg z XVII w. Calderón de la Barca (czytaj: kalderon de la barka) – Słowacki parafrazował jego Księcia niezłomnego (1843). Poecie pomagały także znajomość współczesnego teatru i opery oraz erudycja historyczna. Ważną rolę w jego dramatach odgrywają ironia romantyczna (patrz: lekcja 27.), estetyka kontrastu (uwydatnianie sprzeczności) i groteska (patrz: lekcja 41.). Kordian (1834) – dramat współczesny o przyczynach klęski powstania listopadowego i o dylematach egzystencjalnych pokolenia romantyków. Balladyna (1834) – utwór rozgrywający się w mitycznej przeszłości Polski, poświęcony problematyce walki o władzę; tytułowa bohaterka jest kreacją szekspirowską. Horsztyński (1835) – akcja dramatu rozgrywa się na tle powstania kościuszkowskiego (1794) w Wilnie; główny bohater – Szczęsny Kossakowski – jest postacią hamletyczną. Lilla Weneda (1840) – ukazany w utworze konflikt między prehistorycznymi plemionami (szlachetnymi i słabymi Wenedami a zaborczymi Lechitami) stanowi pretekst do refleksji historiozoficznych na temat genezy państwa polskiego. Fantazy (początek lat 40. XIX w.) – dramat współczesny obfitujący w komediowe spięcia, w którym Słowacki obnaża stereotypy romantycznej miłości i romantycznego kochanka. Ksiądz Marek (1843) – dramat mistyczny; jego bohaterem jest ksiądz Marek Jandołowicz, charyzmatyczny przywódca duchowy konfederacji barskiej (1768–1772). Sen srebrny Salomei (1844) – utwór ukazuje powstanie na Ukrainie (1768) jako konieczny element historii, która przez zniszczenie i śmierć prowadzi do wyższych form Ducha. W dramacie tym pojawia się legendarny lirnik Wernyhora, który powróci w Weselu Stanisława Wyspiańskiego (1901). Samuel Zborowski (1845) – ostatni, niedokończony dramat poety, nawiązujący do XVI-wiecznego sporu pomiędzy kanclerzem Janem Zamojskim a uznanym za zdrajcę Samuelem Zborowskim; Słowacki przedstawił tu toczącą się w kosmicznym wymiarze walkę dwu duchowo potężnych jednostek, uosabiających wielkość i siłę narodu. WOJCIECH GERSON, obraz inspirowany BALLADYNĄ Juliusza Słowackiego, 1900, Muzeum Literatury, Warszawa Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 149 Sz 150 Obym się sam ocenił, skoro świat ocenię... 27 R Kordian w poszukiwaniu wartości W II akcie dramatu Słowackiego – noszącym tytuł Rok 1828. Wędrowiec – Kordian, odratowany po próbie samobójczej, wędruje po Europie. Bohater chce zweryfikować swoje idealistyczne wyobrażenia o świecie i prawach nim rządzących, pragnie odnaleźć trwałe wartości. Aby tak się stało, musi przeżyć gorycz wielu rozczarowań. Wprowadzenie do lektury Wędrówki prowadzą Kordiana do krajów i miejsc, o których istnieją utarte wyobrażenia (stereotypy). W Anglii, ojczyźnie Williama Szekspira i wielkich poetów romantycznych, we Włoszech, uważanych za kraj romantycznej, namiętnej miłości, w Watykanie, stolicy papiestwa, młody podróżnik konfrontuje z rzeczywistością swoje dotychczasowe poglądy na różne aspekty życia. Nadzieje związane z wędrówką po świecie Kordian wyraża słowami: „Rzeczywistości naga, wynagrodź marzenie! Obym się sam ocenił, skoro świat ocenię...” Poznanie świata ma zatem służyć samopoznaniu i znalezieniu wartości, dla których warto żyć. Juliusz Słowacki Kordian (fragmenty) Kordian przebywa w St. James Park, w historycznym centrum Londynu. Jest wieczór, bohater rozmawia z dozorcą parku (z aktu II). KORDIAN Tam, gdzie gęstymi drzewy sadzawka zarosła, Jakiś człowiek samotny jak cień się przesuwa, Patrzy na księżyc, wzdycha – to miłośnik czuły, Zapewne wielkie serce smutkami zatruwa; [5] Może mu się marzenia złotym wątkiem snuły I przerwały się nagle – od świata ucieka. Chciałbym go poznać... Bracie, znasz tego człowieka? DOZORCA 1 To pewien dłużnik, bankrut potępion wyrokiem . 1 Wers 8.: prawo angielskie karało za długi więzieniem. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Joseph William Turner, KORDIAN Dlaczegoż nie w więzieniu duma, lecz w ogrodzie? DOZORCA [10] Prawo w domy nie wchodzi; po słońca zachodzie 1 Nie biega po ulicach za dłużnika krokiem ; Więc dłużnik we dnie sypia, a chodzi po nocy. Myślałem, że pan także przy Boga pomocy Mijasz się z prawem. KORDIAN [15] Nędzny!... Ostatnia droga Temeraire’a (czytaj: temerera), 1838, National Gallery (czytaj: naszjonal galeri), Londyn Scena przedstawia żaglowiec marynarki brytyjskiej, uczestnika bitwy pod Trafalgarem, holowany do rozbiórki przez parowiec. Majestatyczne piękno starego żaglowca kontrastuje z brzydotą holownika – wytworu cywilizacji przemysłowej. DOZORCA Pan jakby lord płaci. Mam honor mu polecić siebie, moich braci... 2 Jeden, jak ja, przedaje krzesła w parlamencie , 3 Drugi, jak ja, przedaje groby w Westminsterze ; [20] Trzeci robi na przedaż herbowe pieczęcie, Na każdej ryje łokieć, szalki i dwie wieże, 4 Podobne kształtem do wież dłużników więzienia . 5 Czwartego lud nazywa Garrikiem tragicznym ; 6 Prawdziwie małpi talent wziął od urodzenia [...]. 1 Wersy 10.–11.: zgodnie z ówczesnym prawem angielskim człowiek ścigany za długi był nietykalny we własnym domu oraz w nocy. 2 Mowa o bracie, który prawdopodobnie zajmuje się korupcją polityczną. 3 Mowa o opactwie Westminster (czytaj: łestminter), gdzie znajdują się groby władców Anglii i pomniki słynnych Anglików. Sens: miejsce pochówku można sobie kupić niezależnie od zasług. 4 Wersy 21.–22.: łokieć, szalki – dawne miary w handlu, symbole stanu kupieckiego; dwie wieże... podobne... do więzienia – wieże były tradycyjnie miejscami, gdzie osadzano więźniów. 5 Garrik tragiczny – David Garrick (czytaj: dejwid gerik; XVIII w.) był słynnym angielskim aktorem, grał role szekspirowskie. 6 Małpi talent – mowa o aktorstwie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 151 Sz 152 » P oj ę cia k l uczowe IRONIA – celowa niezgodność (sprzeczność) między sensem dosłownym wypowiedzi a jej znaczeniem zamierzonym, ukrytym. Jako środek retoryczny służyła tradycyjnie satyrze, ośmieszeniu. Może mieć jednak postać tzw. gorzkiej ironii, która ma wyrażać bezradność człowieka wobec rzeczywistości. Ironia romantyczna – wykształcona na gruncie niemieckiej filozofii idealistycznej – określała postawę artysty manifestującego swój indywidualizm przez dystans wobec świata i siebie samego oraz wobec swojej twórczości, traktowanej jako gra. Polecenia do tekstu 1. Wyjaśnij, czego Kordian poszukuje w Anglii. 2. Omów wydarzenie, które miało miejsce w St. James Park. 3. Wytłumacz sens wypowiedzi Dozorcy o dłużniku i o własnych braciach. 4. Wskaż w wersach 15.–21. elementy ironii. KAPITALIZM – ustrój społeczny oparty na obrocie kapitałem (pieniądzem, majątkiem) i na wolnej konkurencji. Przedsiębiorca kapitalistyczny wykorzystuje posiadane środki materialne i wiedzę o mechanizmach rynkowych, aby w wyniku działalności gospodarczej osiągnąć zysk. W pierwszej połowie XIX w. kapitalizm najbardziej dynamicznie rozwijał się w Anglii – kolebce wielu wynalazków technicznych. 5. Określ, jaką ocenę zyskują kapitalizm i demokracja w wypowiedzi Dozorcy. 6. Na czym polega konfrontacja romantycznych wyobrażeń o świecie z zastaną rzeczywistością w analizowanym fragmencie dramatu? DEMOKRACJA NOWOŻYTNA – system polityczny, który w nowoczesnej postaci pojawił się w XVIII w. Oznacza możliwość wyboru do władz ustawodawczych przedstawicieli społeczeństwa i sprawowanie za ich pośrednictwem rządów w państwie. Reprezentacją ogółu jest zgromadzenie narodowe (parlament, kongres, sejm, izba gmin, duma). Jedynym krajem w Europie o ustroju demokratycznym w pierwszej połowie XIX w. była Anglia; prawo wyborcze mieli tu jednak tylko obywatele płacący podatki, czyli najbogatsi. Juliusz Słowacki Kordian (fragmenty) W Watykanie Kordian uczestniczy w audiencji u papieża. Prywatność spotkania podkreśla obecność papugi (z aktu II). KORDIAN 1 W darze niosę ci, Ojcze, relikwiją świętą , Garść ziemi, kędy dziesięć tysięcy wyrżnięto Dziatek, starców i niewiast... Ani te ofiary Opatrzono przed śmiercią chlebem eucharisti; 2 [5] Złóż ją tam, kędy chowasz drogie carów dary , W zamian daj mi łzę, jedną łzę... [...] PAPIEŻ [...] Ujrzysz, jak całe ludy korne krzyżem leżą; 1 Relikwija święta – szczątki świętych, otaczane kultem w katolicyzmie; za relikwię Kordian uważa (wersy 1.–2.) ziemię z Pragi (prawobrzeżnej części Warszawy), gdzie w 1794 r., podczas zdobywania Warszawy przez Rosjan, doszło do rzezi mieszkańców. 2 Aluzja do dobrych stosunków między carem Mikołajemi a papieżem Leonem XII. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Niech się Polaki modlą, czczą cara i wierzą... KORDIAN Lecz garści krwawej ziemi nikt nie błogosławi. [10] Cóż powiem? PAPUGA 1 De profundis clamavi! clamavi! PAPIEŻ zmieszanie śmiechem pokryć usiłuje i spędza papugę [...] No mój synu, idź z Bogiem, a niechaj wasz naród 2 Wygubi w sobie ogniów jakobińskich zaród , 3 Niech się weźmie psałterza i radeł, i sochy... KORDIAN rzucając na powietrze garść ziemi [15] Rzucam na cztery wiatry męczennika prochy! Ze skalanymi usty do kraju powrócę... PAPIEŻ Na pobitych Polaków pierwszy klątwę rzucę. Polecenia do tekstu 1. Określ, o co Kordian prosi papieża. 2. Opisz stosunek zwierzchnika Kościoła katolickiego do Polski i Polaków. 3. Wyjaśnij funkcję wtrącenia papugi (wers 11.). 4. Rozstrzygnij, kim jawi się papież w świetle rozmowy z Kordianem: politykiem czy rzecznikiem uciskanych? Uzasadnij swoje zdanie. Pr ac a domowa 1. Na podstawie dramatu (akt II, wersy 86.–473.): a) opisz próbę, na jaką Kordian wystawił Wiolettę; b) omów rozczarowania uczuciowe, które przeżywa bohater. 2. Anglia, Włochy, Watykan – podsumuj etapy podróży Kordiana. Jakie prawdy o świecie poznał bohater w czasie swojej wędrówki? Tworzenie własnego tekstu 1. Akt II Kordiana jako analiza świata demokracji i wolnego rynku. Przedstaw ocenę dokonaną przez Słowackiego i ustosunkuj się do niej. 2. Czy człowiek powinien poszukiwać wartości w świecie (relacje społeczne, świat polityki), czy w samym sobie? Rozważ, odwołując się do Kordiana, własnych przemyśleń i różnych tekstów kultury. 1 Czytaj: ...klamawi – incipit Psalmu 130 (łac.) Z głębokości wołam. 2 Ogniów jakobińskich zaród – ogólnie: dążenia radykalne, rewolucyjne. Być może jest to aluzja do wileńskich jakobinów, którzy w czasie powstania kościuszkowskiego dokonali egzekucji m.in. duchownych. 3 Sens: niech naród modli się (psałterz) i pracuje (radło i socha są narzędziami pracy oracza). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 153 Sz 154 Polska Winkelriedem narodów! 28 R Kordian jako polemika z III częścią Dziadów Na górze Mont Blanc (czytaj: mą blą) – najwyższym szczycie Alp – Kordian wypowiada swój program, mówi o idei przewodniej swego życia. Analizą sensu wypowiedzi bohatera i jej kontekstem historycznoliterackim (polemika Słowackiego z Mickiewiczem) zajmiemy się na tej lekcji. Wprowadzenie do lektury Kordian został zaplanowany jako polemika z koncepcjami politycznymi i historiozoficznymi zawartymi w Dziadach drezdeńskich. Konflikt Słowackiego z Mickiewiczem miał między innymi podłoże osobiste – przypomnijmy: w III części Dziadów ojczym Słowackiego (August Bécu) został przedstawiony jako współpracownik senatora Nowosilcowa. Ponadto Mickiewicz miał się niepochlebnie wypowiedzieć o wydanych w 1832 r. w Paryżu dwóch tomach Poezji Słowackiego; stwierdził ponoć, że są one „jak wzniosły kościół – ale w kościele Boga nie ma...” (z listu poety do matki z 3 września 1832 r.). W zamieszczonym poniżej monologu Kordiana znajdziemy elementy dyskusji z Mickiewiczowską koncepcją mesjanizmu. Juliusz Słowacki Kordian (fragmenty) Kordian, zdobywszy w wyniku podróży po Europie doświadczenie życiowe, podejmuje decyzję o wyborze drogi działania. Stoi na górze Mont Blanc (z aktu II). KORDIAN Jam jest posąg człowieka, na posągu świata. ........................................................... O, gdyby tak się wedrzeć na umysłów górę, Gdyby stanąć na ludzkich myśli piramidzie I przebić czołem przesądów chmurę, [5] I być najwyższą myślą wcieloną... Pomyśleć tak – i nie chcieć? o hańbo! o wstydzie! Pomyśleć tak – i nie móc? w szmaty podrę łono! Nie móc? – to piekło! Mogęż siłą uczucia serce moje nalać, [10] Aby się czuciem na tłumy rozciekło, I przepełniło serca nad brzegi, I popłynęło rzeką pod trony – obalać? Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Konrad Grob, Śmierć Winkelrieda pod Sempach, druga połowa XIX w., własność prywatna Legendarny bohater walk o niepodległość Szwajcarii, Arnold Struth von Winkelried (czytaj: sztrut fon winkelrid), w bitwie pod Sempach (1386) pochwycił włócznie wroga i skierował je na siebie, aby utorować drogę żołnierzom szwajcarskim. Bitwa zakończyła się zwycięstwem Szwajcarów. Legenda, znana z XVI-wiecznych kronik, stała się sławna w XIX w. 1 Mogęż zruszyć lawiny? potem lawin śniegi, 2 Zawieszone nad siołem , [15] Zatrzymać ręką lub czołem? Mogęż, jak Bóg w dzień stworzenia, Ogromnej dłoni zamachem Rzucić gwiazdy nad świata zbudowanym gmachem, Tak, by w drodze przeznaczenia, [20] Nie napotkały nigdy kruchej świata gliny, I nie strzaskały w żegludze? Mogę – więc pójdę! ludy zawołam! obudzę! 1 Zruszyć – poruszyć. 2 Sioło – wieś. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 155 Sz 156 Po chwili – z wyrazem zniechęcenia Może lepiej się rzucić w lodowe szczeliny?... Po chwili – zrazu spokojnie, potem z zapałem Uczucia po światowych opadały drogach... [25] Gorzkie pocałowania kobiety – kupiłem... Wiara dziecinna padła na papieskich progach... Nic – nic – nic – aż w powietrza błękicie Skąpałem się... i ożyłem, I czuję życie! [30] Lecz nim myślą olbrzymią rozpłonę, 1 Posągu piękność mam – lecz lampy brak . [...] Nie – myśli wielkiej trzeba z ziemi, lub z błękitu. Spojrzałem ze skały szczytu, Duch rycerza powstał z lodów... 2 [35]Winkelried dzidy wrogów zebrał i w pierś włożył, Ludy! Winkelried ożył! Polska Winkelriedem narodów! Poświęci się, choć padnie jak dawniej! jak nieraz! Nieście mię, chmury! nieście, wiatry! nieście, ptacy! Chmura znosi go z igły lodu CHMURA [40] Siadaj w mgłę – niosęć.... Oto Polska – działaj teraz!... KORDIAN rzucając się na rodzinną ziemię z wyciągniętymi rękoma, woła Polacy!!! Polecenia do tekstu 1. Określ, na czym polega podobieństwo monologu Kordiana (wersy 1.–22.) do monologu Konrada z Wielkiej Improwizacji (patrz: lekcja 13.). W tym celu: a) ustal, w czym jest podobne rozumienie funkcji poety i jego kreacjonizmu w obu monologach; b) określ, jaki jest stosunek bohaterów do Boga; c) przedstaw stosunek bohaterów do zwykłych ludzi; d) porównaj samoocenę bohaterów; e) zestaw środki stylistyczne występujące w obu tekstach. 2. Czy wypowiedź Kordiana można uznać za improwizację (patrz: Gatunek w lekcji 13.)? Uzasadnij odpowiedź. 1 Wers 31.: nawiązanie do słów Mickiewicza o poezji Słowackiego (patrz: Wprowadzenie do lektury). 2 Winkelried – patrz: podpis pod ilustracją. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm » P oj ę cia k l uczowe 3. Wskaż w wypowiedzi Kordiana wersy odnoszące się do ukształtowania przestrzeni. PRZESTRZEŃ OTWARTA – w dziele literackim jest przedstawiona za pomocą obrazów panoramicznych, otwartych po horyzont; oznacza zazwyczaj wolność, swobodę myślenia i działania. Z kolei przestrzeń zamknięta (np. ciasne wnętrza) symbolizuje najczęściej sensy negatywne: uwięzienie, zło, ograniczenie horyzontów myślenia. 4. Określ, jaka jest rola przestrzeni w kreowaniu postaci bohatera i jego wizji świata. 5. Na podstawie znajomości aktu II, rozwiń myśli Kordiana zawarte w wersach 24.–26. WINKELRIEDYZM (czytaj: winkenlridyzm) – postawa poświęcenia się w walce, oddania własnego życia w celu ocalenia innych. Termin ten, pochodzący od nazwiska legendarnego rycerza szwajcarskiego Arnolda Winkelrieda, dotyczy poświęcenia zarówno jednostek, jak i całego narodu (patrz też: reprodukcja zamieszczona w tej lekcji). 6. Określ funkcję wersów 24.–26. w wypowiedzi bohatera. 7. Przedstaw ideę sformułowaną przez Kordiana (wersy 33.–38.). 8. Na czym polega odmienność wizji bohatera od koncepcji wyrażonej przez Konrada w Dziadach drezdeńskich? 9. Którą z postaw – prometejską czy winkelriedyczną – uważasz za słuszniejszą? A może żadną z nich? Uzasadnij odpowiedź. Pr ac a domowa Opisz drogę przemiany wewnętrznej Kordiana ukazaną w akcie II dramatu. Określ wartości odrzucone i zaakceptowane przez bohatera oraz dokonaj własnej oceny tych wyborów. Tworzenie własnego tekstu 1. Czy ideę homo viator (patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 32.) uważasz za ponadczasową, ważną dla współczesnego człowieka? Rozważ problem, odwołując się do Kordiana i innych tekstów kultury. 2. Którą z koncepcji poświęcenia dla ojczyzny uważasz za realistyczną, godną wprowadzenia w czyn – Adama Mickiewicza z Dziadów cz. III, z Pana Tadeusza, czy Juliusza Słowackiego z Kordiana? Sformułuj odpowiedź i uzasadnij. 3. Dokonaj analizy porównawczej Wielkiej Improwizacji (patrz: lekcja 13.) i monologu Kordiana na górze Mont Blanc. Postaw hipotezę interpretacyjną i uzasadnij ją. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 157 Sz 158 Mesjanizm – postawa złożenia ofiary z męczeństwa narodu, wiara w nadejście sprawiedliwości, którą zaprowadzi Bóg przez swego mesjasza Bohater: 44 Utwór: Dziady cześć III Adama Mickiewicza Hasło: „Polska Chrystusem narodów” Wizja męki Jezusa na obrazie Ukrzyżowanie polskiego XIX-wiecznego malarza, Wojciecha Piechowskiego. Solidaryzm narodowy – postawa wspólnej walki zjednoczonego i odrodzonego moralnie narodu Bohater: Jacek Soplica Utwór: Pan Tadeusz Adama Mickiewicza Hasło: „Kochajmy się!” Renesansowy myśliciel Niccolò Machiavelli (czytaj: nikolo makjawelli) w swym traktacie politycznym Książę sformułował zasadę, że szczytny moralnie cel uświęca niegodne środki podjęte, by go zrealizować. Idea solidaryzmu narodowego w walce ze wspólnym wrogiem została ukazana w Panu Tadeuszu w scenie walki Dobrzyńskich, Sopliców i Hrabiego z Moskalami (tu ksiądz Robak zasłania Hrabiego przed kulą). Wierne ilustracje do Pana Tadeusza wykonał Michał Elwiro Andriolli. Walenrodyzm – walka podstępna, sprzeczna z moralnością i etosem rycerskim Bohater: Konrad Wallenrod (Walter Alf) Utwór: Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza Hasło: „Trzeba być lisem i lwem” Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Koncepcje narodowowyzwoleńcze romantyzmu Prometeizm – poświęcenie jednostki dla narodu Bohater: Konrad Utwór: Dziady część III Adama Mickiewicza Hasło: „Nazywam się Milijon – bo za milijony kocham i cierpię katusze” Upadek Rzeczypospolitej (1795) i klęska powstania listopadowego (1831) sprawiły, że polscy romantycy tworzyli różne koncepcje wyzwolenia narodu zniewolonego przez trzech zaborców. Winkelriedyzm – postawa poświęcenia życia w walce o wyzwolenie narodu Bohater: Kordian Utwór: Kordian Juliusza Słowackiego Hasło: „Polska Winkelriedem narodów” Arnold Winkelried ze Stans, legendarny bohater szwajcarski, jest uznawany za symbol poświęcenia własnego życia dla dobra ojczyzny. Prometeusz – bohater mitologii greckiej – był dobroczyńcą ludzkości, gdyż wykradł Zeusowi ogień i przekazał go śmiertelnikom. Za karę został przykuty do gór Kaukazu, a orzeł (ptak Zeusa) codziennie wyżerał mu wątrobę. Prometeusz inspirował wielu artystów, m.in. Petera Paula Rubensa [Prometeusz skowany, 1612, Philadelphia Museum of Art (czytaj: filadelfia mjuzijem of art), Stany Zjednoczone]. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 159 Sz 160 Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic... 29 R Dramat o przyczynach upadku powstania listopadowego Klęska powstania listopadowego była rozpamiętywana i analizowana nie tylko w kraju, wywoływała namiętne polemiki także wśród emigrantów, do których należał Juliusz Słowacki. Poeta – popularny w powstańczej Warszawie jako twórca poezji tyrtejskiej – włączył się Kordianem do dyskusji o przyczynach niepowodzenia zrywu wolnościowego z lat 1830–1831. Na lekcji przeanalizujemy fragmenty Kordiana pod kątem zawartej w nich problematyki polityczno-historycznej. Powstanie listopadowe Wprowadzenie do lektury Słowacki, podobnie jak wielu mu współczesnych, widział w powstaniu nie tylko ruch narodowowyzwoleńczy. Wypadki nocy listopadowej (z 29 na 30.11.1830 r.) mogły skłaniać do szukania analogii z rewolucją. Grupa cywilnych spiskowców i podchorążych niejako zmusiła naród do powstania, zaatakowała bowiem nocą Belweder, siedzibę księcia Konstantego, brata cara i głównodowodzącego armii Królestwa Polskiego. Polska rewolucja zatrzymała się jednak w pół drogi. Jej przywódcy przestraszyli się radykalizmu rewolucyjnych metod, ich moralnych i społecznych skutków. Powstanie pozostało w rezultacie wojną regularnej armii polskiej, dosyć licznej, świetnie uzbrojonej i wyszkolonej, ale dowodzonej przez generałów niewierzących w ostateczny sukces. Fryderyk Engels, XIX-wieczny teoretyk socjalizmu, na przykładzie polskiego powstania opisywał „tragizm rewolucjonisty szlacheckiego”, zafascynowanego skutecznością rewolucji i mającego jednocześnie niemożliwe do przezwyciężenia dylematy moralne. Aluzje do powstania listopadowego są w Kordianie wyraziste. Mowa o nim w Przygotowaniu, a także w akcie III, w którym bohater, jako Podchorąży, chce zabić cara. Słowacki przedstawił w dramacie diagnozę ruchu rewolucyjnego – ukazał jego ograniczenia, ale też wielkość tych, którzy ponieśli klęskę. Rozważania dramaturga nad słabością szlacheckich rewolucjonistów mają dla nas wymiar ogólniejszy – to ponadczasowe refleksje o statusie polskiej inteligencji i o polskiej polityce. Jerzy Czerniawski, plakat do spektaklu Kordiana w Teatrze Współczesnym w Warszawie, 1997 Odwołaj się do wiadomości z lekcji i zinterpretuj sens plakatu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Juliusz Słowacki Kordian (fragmenty) Dyskusja między Kordianem (Podchorążym) a Prezesem na temat zabicia cara prowadzona w obecności 153 spiskowców (z aktu III, scena IV). PREZES Ciebie młodzieńczy zapał nad przepaścią trzyma. Patrz, car zabity – we krwi – zabita rodzina – Bo to następstwo zbrodni... lecz nas Bóg ukarze! [...] A kiedy się na Polskę wszystkie ludy zwalą, [5] Wielu przeciw postawisz wojska? wielu ludzi? Czym zbrojnych? Czy sztyletu zakrwawioną stalą? PODCHORĄŻY [10] 1 [...] Nie przyszedłem was błąkać jak ciemne anioły , Ani się waham myślą przecięty na dwoje, Jestem cały i jeden... a gdy kraj ocalę, Nie zasiądę na tronie, przy tronie, pod tronem, Ja się w chwili ofiarnej jak kadzidło spalę! Imienia nie zostawię po ciele spalonem, Tylko echo... i miejsce jakieś wielkie! próżne! Kordian zakrada się do sypialni cara z zamiarem zabicia go. Drogę zagradzają mu Strach i Imaginacja – wyobraźnia (z aktu III, scena V). STRACH Nie zaglądaj przez okna, na ciemną ulicę! Kordian patrzy przez okno. IMAGINACJA [15] Z kościoła aż do zamku orszak zmarłych długi, Niosą żółte gromnice, Wiele trupów... jeden, drugi, Setny, nie przeliczysz więcej... Tysiąc tysięcy... [20] Berła – korony – szaty królewskie. Z gromnic dymy niebieskie, Mglą trupom twarze kościane. A trumien, ile trupów – każdy niesie trumnę; Rzucają pod zamku ścianę, [25] Budują wschodów kolumnę, 2 Wysoko jak stogi gumien... 1 Was błąkać jak ciemne anioły – oszukiwać was jak diabły. 2 Sens wersów 25.–26.: budują z trumien ogromne schody, wysokie jak dachy stodół. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 161 Sz 162 Trumny się kruszą, Lecz tyle trumien! Wejść muszą. [...] STRACH [30] Wracaj, tu czarta dom... KORDIAN Pójdę mimo diabłów głosy, Abym się we krwi ochłodził. Tłum jakiś drogę zagrodził, Przejść nie można... jak przez kłosy [35] Trzeba deptać... nie roztrącę. Widma blade i milczące, 1 Jak stooki strażnik pawi , Zaglądają w tamte drzwi, Gdzie śpi cesarz... Czy ciekawi, [40] Jaka barwa carskiej krwi?... Ha... mówcie... czy się nie budzi... Pożarłbym teraz mowę stu tysiąca ludzi... Jak w grobie głucho... Słychać dzwon na jutrznią2. Ktoś mi przez ucho [45] Do mózgu sztylet wbija... Jezus Maryja! KORDIAN w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (Duża scena), reż. Janusz Wiśniewski, 2006 Kordian podczas rozmowy z Doktorem. Scharakteryzuj reżyserską wizję bohatera, zwróć uwagę na strój i makijaż. Wymawiając ostatnie słowo, pada bez czucia krzyżem na bagnecie u drzwi sypialnego cara pokoju. [...] Po nieudanym zamachu Kordian przebywa w szpitalu dla umysłowo chorych. Odwiedza go „Doktor obcy” (tzn. niezatrudniony w tym szpitalu). Pokazuje Kordianowi dwóch ludzi uważających się za zbawców: jeden naśladuje krzyż Chrystusa, drugi sądzi, że podtrzymuje niebo, by nie spadło na ziemię. KORDIAN To waryjaty oba! i tyś sam mózg skręcił. DOKTOR A cóż wiesz, że nie jesteś jak ci obłąkani? Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic. Polecenia do tekstu 1. Przedstaw konstrukcję argumentów Prezesa przeciw carobójstwu (wersy 1.–6.). 2. Wyjaśnij, czym są dla Kordiana postacie pojawiające się pod drzwiami sypialni cara. 1 Nawiązania do mitologicznego Argusa – stuokiego, wiecznie czuwającego olbrzyma; po śmierci Argusa Hera umieściła jego oczy na ogonie pawia. 2 Jutrznia – nabożeństwo odprawiane o świcie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 163 » P oj ę cia k l uczowe 3. Opisz nastrój sceny ukazanej w analizowanym fragmencie, odwołując się do kategorii fantastyki. FANTASTYKA – patrz: lekcja 14. ROZDWOJENIE JAŹNI – rozpad, rozszczepienie osobowości człowieka na dwie postaci reprezentujące różne racje czy emocje wobec tej samej sytuacji. W wyniku rozdwojenia jaźni ujawnia się alter ego (łac. – zamiast ja) podmiotu, jego „drugie ja”. W psychologii i w literaturze wykorzystuje się technikę alter ego do projekcji stanów uczuciowych czy rozstrzygania problematycznych kwestii. 4. W jaki sposób w postaciach fantastycznych ujawniają się argumenty Prezesa? 5. Zanalizuj rozmowę Kordiana ze Strachem i Imaginacją jako dialog pozorny. 6. Omów środki literackie służące do przedstawienia rozdwojenia jaźni bohatera znajdującego się pod drzwiami sypialni cara. DIALOG POZORNY – rodzaj dialogu, w którym odbiorca jest tożsamy z nadawcą. W istocie mówiący rozmawia sam z sobą, rozpatrując różne punkty widzenia. Dialog pozorny jest więc monologiem rozpisanym na głosy. 7. Odwołaj się do sceny VI dramatu i określ, kim jest Doktor (zwróć uwagę na wersy 685.–701.). 8. Jakie znaczenie ma dla Kordiana wizyta Doktora? 9. Na podstawie dotychczasowej analizy rozstrzygnij, w czym tkwi słabość i tragizm „szlacheckiego rewolucjonisty”. Ernest Bryll K Lekcja polskiego – Słowacki Autor Zbyt wielu szło pod wodę. Tych z pierwszych okrętów co skrzydłem zagarniały każdy wiatr, i z łódek walących rytmy wiosłem, posklejanym w domu jak wiejski cieśla zdarzył – aby tylko tonąć [5] umiały i z bulgotem zejść w pobojowisko między padlinę wraków. Tam co dzień nurkują nauczyciele – skrobać szkielety – by wszystko jak wierzą, o ojczyźnie dobyć za perłę. A ona [10] – ojczyzna nasza – także przez cieślę sklecona 1 niezdarna w swych granicach jak niezwrotny korab kołysząca się nazbyt i jak zawsze chora czeka tych, co potrafią płynąć, zabić – niemdlejących u progu sypialni carskiej. Ernest Bryll (ur. 1935) – po eta, dramaturg, autor musicali, tłumacz z języka angielskiego, ambasador Polski w Irlandii (1992–1995). W swojej twórczości nawiązuje do tradycji romantycznej, często w sposób ironiczny lub polemiczny. Zderza kunsztowną metaforykę ze stylizacją ludową, topikę antyczną z plebejskością, by ukazać dialog współczesnego człowieka z konwencjami kultury i rzeczywistością społeczną. 1 Korab – statek. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz 164 [15] – Choćby jak Anglicy, co zabijali, a my zawsze dzicy naprzeciw nich, bo zwierząt nie kochamy. Cieśla, co się jak nasz kołodziej okrutnie napocił [20] nim wyrzezał ten korab i do kupy sknocił nie ma serca dla zwierząt. To źle. Psa szczekanie do obcych uszu bystrzej goni niźli bulgotanie tonących... (1966) Polecenia do tekstu 1. Omów alegorię okrętu i metaforykę tonięcia. Rozpoznaj źródła literackie tych środków poetyckich i określ ich funkcję w wierszu. 2. Odszukaj w utworze obrazowanie o tematyce szkolnej. 3. Przedstaw swoją interpretację metafory nauczycieli nurkujących do wraku. » P oj ę cie k l uczowe Aluzja literacka – niejawne (nie wprost) nawiązanie do jakiegoś utworu, odwołanie do niego. 4. Rozważ, kim jest cieśla. Jak rozumiesz tę alegorię? 5. Wskaż aluzję literacką w wierszu. Jaki stosunek ma do niej osoba mówiąca? 6. Wyjaśnij sens zestawienia Polaków z Anglikami, określ rolę tego porównania. 7. Wykaż w wierszu obecność ironii i wyjaśnij jej funkcję. Pr ac a domowa 1. Wskaż inspirację literacką Przygotowania. Określ, na czym polegają podobieństwa i różnice między tą częścią dramatu Słowackiego a wskazanym przez ciebie utworem. 2. Na podstawie Przygotowania scharakteryzujcie czterech przywódców powstania listopadowego. Określcie znaczenie tej części Kordiana dla refleksji historycznej Słowackiego. Pracujcie w kilkuosobowych grupach, ustalenia zapiszcie w formie mapy myśli. 3. Odwołując się do przytoczonego fragmentu oraz do całego aktu III, przedstaw Kordiana jako Winkelrieda. Tworzenie własnego tekstu 1. Szalony Kordian czy szalony świat? Rozstrzygnij tę kwestię, odwołując się do znajomości dramatu Juliusza Słowackiego. 2. Jakie odczytanie Kordiana wyraża plakat Jerzego Czerniawskiego? Zinterpretuj ten tekst kultury, wykorzystując znajomość dramatu Słowackiego. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 30 Płynąc po świecie... Modlitwa poetycka w poezji romantycznej i współczesnej Na lekcji będziemy omawiać modlitwę poetycką Juliusza Słowackiego – Hymn. Bohaterem tego utworu jest romantyczny pielgrzym. Motyw pątnika był szczególnie bliski Słowackiemu, który nie mógł powrócić do kraju z powodów politycznych i spędził lata na wędrówkach po Europie i krajach Orientu. Postaci pielgrzyma poeta nadawał rysy autobiograficzne, nie pozbawiając go jednak cech uniwersalnych. To romantyczne ujęcie skonfrontujemy z modlitwą poetycką z XX w. – Prośbą współczesnej poetki Anny Kamieńskiej. Hymn Geneza Hymn powstał podczas podróży morskiej Słowackiego z Grecji do Egiptu w 1836 r. Autor wyjątkowo precyzyjnie określił okoliczności powstania wiersza, które stanowią zarazem czasowo-przestrzenne ramy sytuacji w nim przedstawionej – zachód słońca na Morzu Śródziemnym nieopodal Aleksandrii. Na podstawie opisu zjawisk przyrodniczych i podanej w wierszu lokalizacji statku astronomowie ustalili dokładną datę powstania utworu – 19 października 1836 r. W tym dniu można było zaobserwować jednoczesny zachód Słońca, wschód Księżyca i unoszącą się nad wodą różowo-fioletową poświatę. XVIII XIX XX XXI 1836 r. od smutku i poczucia bezsensu życia. Wędrówka miała być zarazem poszukiwaniem znaków odsyłających do uświęcanego w pamięci tułacza pejzażu ojczyzny, a także bodźcem do rozważań nad sensem dziejów. Późniejsza twórczość Mickiewicza przyniosła inne znaczenie słowa „pielgrzym”. W Księgach pielgrzymstwa polskiego poeta nadał temu wyrazowi sens religijno-polityczny: oto polska emigracja polistopadowa ma spełnić misję otrzymaną od Boga – stać się orędownikiem wolności i odnowy moralnej ludów Europy. Oba znaczenia motywu pielgrzyma – egzystencjalny i religijno-polityczny – występują także w twórczości Juliusza Słowackiego. Wprowadzenie do lektury Romantyczny wędrowiec, pielgrzym to postać spopularyzowana w polskiej literaturze przez Adama Mickiewicza. Bohater jego cyklu Sonety krymskie pragnie w surowym pięknie przyrody znaleźć impuls do uwolnienia się Gatunek Hymn to utwór poetycki wyrażający uczucia i pragnienia określonej zbiorowości. Jego nastrój jest podniosły, uroczysty, podkreślony odpowiednią muzyką. Hymn ma formę zwrotu do adresata – personifikowanego pojęcia lub osoby stojącej w hierarchii wyżej od tych, którzy się do niej zwracają. Historia literatury zna hymny państwowe, narodowe, wojskowe, religijne, koronacyjne, akademickie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 165 Sz 166 Juliusz Słowacki Hymn Smutno mi, Boże! – Dla mnie na zachodzie Rozlałeś tęczę blasków promienistą; Przede mną gasisz w lazurowej wodzie Gwiazdę ognistą... [5] Choć mi tak niebo Ty złocisz i morze, Smutno mi, Boże! Jak puste kłosy, z podniesioną głową Stoję rozkoszy próżen i dosytu... Dla obcych ludzi mam twarz jednakową, [10] Ciszę błękitu. Ale przed Tobą głąb serca otworzę, Smutno mi, Boże! Jako na matki odejście się żali Mała dziecina, tak ja płaczu bliski, [15] Patrząc na słońce, co mi rzuca z fali Ostatnie błyski... Choć wiem, że jutro błyśnie nowe zorze, Smutno mi, Boże! 1 Dzisiaj, na wielkim morzu obłąkany , [20] Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem, Widziałem lotne w powietrzu bociany Długim szeregiem. Żem je znał kiedyś na polskim ugorze, Smutno mi, Boże! [25] Żem często dumał nad mogiłą ludzi, Żem prawie nie znał rodzinnego domu, Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi Przy blaskach gromu, Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę, [30] Smutno mi, Boże! Ty będziesz widział moje białe kości 2 W straż nieoddane kolumnowym czołom ; Alem jest jako człowiek, co zazdrości Mogił popiołom... [35] Więc, że mieć będę niespokojne łoże, Smutno mi, Boże! 1 Obłąkany – zabłąkany. 2 Motyw nagich, niepogrzebanych kości po raz pierwszy pojawia się w antycznym eposie Farsalia Lukana: nagie kości Pompejusza, obrońcy republiki, leżą na brzegu morskim niedaleko egipskiej Aleksandrii. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Kazano w kraju niewinnej dziecinie1 Modlić się za mnie co dzień... a ja przecie Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie, [40] Płynąc po świecie... Więc, że modlitwa dziecka nic nie może, Smutno mi, Boże! Na tęczę blasków, którą tak ogromnie Anieli Twoi w niebie rozpostarli, [45] Nowi gdzieś ludzie w sto lat będą po mnie Patrzący – marli. Nim się przed moją nicością ukorzę, Smutno mi, Boże! Pisałem o zachodzie słońca na morzu przed Aleksandrią2. Polecenia do tekstu 1. Opisz pejzaż przedstawiony w wierszu, uwzględniając epitety. 2. Nazwij różne postaci smutku wyrażone w strofach 3.–7. Uzupełnij schemat. SMUTEK strofa 3. .... strofa 4. .... strofa 5. .... 3. Jakie odczucia wzbudza w osobie mówiącej opisywany widok? strofa 6. .... strofa 7. .... » P oj ę cia k l uczowe LIRYKA WYZNANIA – w liryce wyznania dominuje nadawca wypowiedzi, który wyraża swój stan psychiczny, opisuje uczucia, myśli, przeżycia. Osoba zewnętrznego odbiorcy nie jest tu niezbędna – wyznanie może dokonać się bez obecności kogokolwiek z zewnątrz, np. w myślach nadawcy. 4. Czy osobę mówiącą w wierszu można uznać za pielgrzyma? Odpowiedź uzasadnij. 5. Zinterpretuj ostatnią strofę wiersza jako przesłanie o charakterze uniwersalnym. MODLITWA POETYCKA – utwór poetycki mający charakter bezpośredniego zwrotu do adresata uznawanego przez podmiot za istotę ponadnaturalną (zwykle Boga, ale także np. świętego czy anioła). Wypowiadający zachowuje zazwyczaj wobec adresata postawę afirmującą. 6. Wykorzystując odpowiedź na pytanie 5., rozstrzygnij, czy utwór jest wyrazem romantycznego egotyzmu. 7. Czy Hymn jest modlitwą poetycką? Uzasadnij swoją opinię. EGOTYZM – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 8. 1 Mowa o urodzonym w 1831 r. Stasiu Januszewskim, dziecku należącym do dalszej rodziny poety. 2 Mowa o porcie w Egipcie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 167 Sz 168 R 8. Wyjaśnij, na czym polega reinterpretacja wzorca gatunkowego hymnu w wierszu Słowackiego. Odwołaj się do kategorii nadawcy, odbiorcy, wyrażanych treści i nastroju. 9. Dokonaj analizy wersyfikacyjnej utworu. Wyjaśnij, w jaki sposób poeta uzyskał efekt melodyjności tekstu. K Anna Kamieńska Prośba Autorka Boże przywróć rzeczom blask utracony oblecz morze w jego zwykłą wspaniałość a lasy ubierz znowu w barwy rozmaite zdejm z oczu popiół [5] oczyść język z piołunu spuść czysty deszcz by zmieszał się ze łzami nasi umarli niechaj śpią w zieleni niech żal uparty nie wstrzymuje czasu a żywym niechaj rosną serca od miłości Anna Kamieńska (1920–1986) – poetka, tłumaczka, autorka opowiadań i esejów o tematyce literackiej i biblijnej (m.in. Twarze Księgi). W swych wierszach dawała wyraz ideom humanizmu chrześcijańskiego, wyrażała solidarność z cierpiącymi i umierającymi, afirmowała świat. Nawiązywała do Biblii i formuł modlitewnych. Polecenia do tekstu 1. Określ, na czym polega modlitewny charakter wiersza Kamieńskiej. 2. Rozpoznaj, jaki typ modlitwy reprezentuje Prośba. 3. Ustal, o co osoba mówiąca zwraca się do Boga; sformułuj jej prośby, nie cytując wiersza. wers 1.: .... wers 2.: .... wers 3.: .... wers 4.: .... wers 5.: .... wers 6.: .... 4. Rozstrzygnij, czy ostatnie trzy wersy tekstu to prośba do Boga, czy życzenie osoby mówiącej. 5. Czy prośby (życzenia) osoby mówiącej wyrażone w wierszu zawierają zarzuty wobec Boga? Rozstrzygnij i uzasadnij. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 169 Iwan Ajwazowski, Dwumasztowiec Merkury, 1848, Gasudarstwienyj Ruskij Muziej, Petersburg Wskaż podobieństwa w obrazowaniu oraz podjętej problematyce między dziełem rosyjskiego malarza a wierszem Słowackiego. 6. Sformułuj program moralny zawarty w utworze. Zapisz go w postaci zaleceń wobec ludzi; użyj czasowników: „mów”, „bądź”, „postępuj”. 7. Wskaż różnice pomiędzy modlitwą poetycką Słowackiego a wierszem Kamieńskiej. Pr ac a domowa Pielgrzymi? wędrowcy? podróżnicy? wygnańcy? uciekinierzy? Omów kreacje bohaterów przebywających z dala od domu, odwołując się do Hymnu Słowackiego i wybranych utworów literackich. Tworzenie własnego tekstu 1. Bunt wobec Boga czy pokora? Niezgoda na świat czy jego afirmacja (uznanie, aprobata)? Które z postaw uważasz za właściwe w obliczu cierpienia? Uzasadnij, odwołując się do analizowanych na lekcji wierszy i innych tekstów kultury. 2. Dokonaj analizy porównawczej Hymnu Juliusza Słowackiego i Prośby Anny Kamieńskiej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 170 Sięgnę do wnętrza twych trzew... 31 Słowackiego bolesny rozrachunek z narodem W analizowanym na tej lekcji wierszu poeta mówi swoim współczesnym przykrą prawdę. Jego uwagi dotyczą spraw obyczajowych, politycznych i społecznych. W ten sposób Słowacki wyraża patriotyzm, który polega nie tylko na wysławianiu narodu polskiego, lecz także na krytycznym stosunku do jego teraźniejszości i przeszłości. Zdaniem poety właściwa diagnoza sytuacji ma pomóc w przezwyciężeniu moralnego i politycznego kryzysu społeczeństwa po powstaniu listopadowym. Grób Agamemnona Geneza Grób Agamemnona powstał podczas podróży Słowackiego do Palestyny i Egiptu (1836–1837). Trasa wiodła z Neapolu przez Grecję, gdzie w Mykenach poeta odwiedził tzw. grób Agamemnona, mitycznego wodza wyprawy trojańskiej (według współczesnej archeologii jest to skarbiec Atreusza). Słowacki opublikował utwór razem z dramatem Lilla Weneda XVIII XIX XX XXI 1836–1837 r. w 1840 r., by ostatecznie włączyć go, jako fragment pieśni VIII, do poematu dygresyjnego Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu (wydanie pośmiertne). Wnętrze skarbca Atreusza, druga połowa II tysiąclecia p.n.e. Skarbiec, uważany niegdyś za grób Agamemnona, do dziś imponuje wielkością i powagą, pobudza do refleksji nad historią. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm inspiruje poetę do snucia paraleli między dziejami Grecji a współczesną poecie historią Polski. W emocjonalny sposób Słowacki przedstawia refleksje na temat przyczyn klęski powstania listopadowego, analizuje charakter narodowy Polaków i ukazuje własną wizję Polski. Wprowadzenie do lektury Obecny w utworze Słowackiego kostium antyczny (patrz: pojęcia kluczowe) jest zamierzonym chwytem artystycznym. Odwołania do mitów, symboli antycznych i historii starożytnej Grecji łączą się z tematyką wiersza. Zwiedzanie grobu sławnego króla i wodza Juliusz Słowacki Grób Agamemnona (fragmenty) 1 Niech fantastycznie lutnia nastrojona Wtóruje myśli posępnej i ciemnej; Bom oto wstąpił w grób Agamemnona, 2 I siedzę cichy w kopule podziemnej , 3 [5] Co krwią Atrydów zwalana okrutną. Serce zasnęło, lecz śni. Jak mi smutno! [...] Tak więc – to los mój na grobowcach siadać I szukać smutków błahych, wiotkich, kruchych. To los mój senne królestwa posiadać, [10] Nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych Albo umarłych – i tak pełny wstrętu... 4 Na koń! chcę słońca, wichru, i tętentu! Na koń! – Tu łożem suchego potoku, 5 Gdzie zamiast wody płynie laur różowy; [15] Ze łzą i z wielką błyskawicą w oku, Jakby mię wicher gnał błyskawicowy, 6 Lecę, a koń się na powietrzu kładnie , Jeśli napotka grób rycerzy – padnie. 1 Fantastycznie – w sposób pobudzający fantazję, wyobraźnię poetycką. 2 W kopule podziemnej – budowla ma wewnątrz kształt kopuły (patrz: ilustracja). 3 Atrydzi – synowie mitycznego Atreusa: Agamemnon i Menelaos. Obaj uczestniczyli w wyprawie trojańskiej (Parys porwał żonę Menelaosa – Helenę) i byli okrutnie doświadczani przez bogów; Agamemnon po powrocie z wojny zginął z rąk własnej żony i jej kochanka. 4 Mowa o Pegazie – symbolu twórczego uniesienia. 5 Laur – zimozielone drzewko, tradycyjny atrybut Apollina – boga poezji, opiekuna wszelkich sztuk. 6 Wersy 13.–17.: opis „szału poetyckiego”, obraz lotu symbolizuje natchnienie poetyckie; kładnie – kładzie, sens: unosi się w powietrzu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 171 Sz 172 1 2 Na Termopilach ? – Nie, na Cheronei [20] Trzeba się memu załamać koniowi, Bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei 3 Dla małowiernych serc podobne snowi Więc jeśli koń mój w biegu się przestraszy, To tej mogiły – co równa jest – naszej. [25] Mnie od mogiły termopilskiej gotów Odgonić legion umarłych Spartanów; 4 Bo jestem z kraju smutnego ilotów , 5 Z kraju – gdzie rozpacz nie sypie kurhanów , Z kraju – gdzie zawsze po dniach nieszczęśliwych 6 [30] Zostaje smutne pół – rycerzy – żywych . Na Termopilach ja się nie odważę Osadzić konia w wąwozowym szlaku. Bo tam być muszą tak patrzące twarze, Że serce skruszy wstyd – w każdym Polaku. [35] Ja tam nie będę stał przed Grecji duchem – Nie – pierwej skonam, niż tam iść – z łańcuchem. Na Termopilach – jaką bym zdał sprawę? Gdyby stanęli męże nad mogiłą? I pokazawszy mi swe piersi krwawe 7 [40] Potem spytali wręcz: „Wiele was było?” – Zapomnij, że jest długi wieków przedział. – Gdyby spytali tak – cóż bym powiedział?! Na Termopilach, bez złotego pasa, 8 Bez czerwonego leży trup kontusza : 9 [45] Ale jest nagi trup Leonidasa , Jest w marmurowych kształtach piękna dusza: I długo płakał lud takiej ofiary, 10 Ognia wonnego, i rozbitej czary . 1 Termopile – wąwóz, w którym w 480 r. p.n.e. trzystu Spartan pod wodzą Leonidasa zatrzymało armię perską. Polegli wszyscy, lecz ich walka dała Grekom czas na przygotowanie obrony. 2 Cheronea – miejsce bitwy w 338 r. p.n.e., w której Grecy ponieśli haniebną klęskę z rąk Macedończyków i uciekli z pola walki. Bitwa pod Cheroneą zapoczątkowała niewolę starożytnej Grecji. 3 Sens wersów 21.–22.: jestem z kraju, w którym dla ludzi małego ducha nadzieja na odzyskanie niepodległości jest nierealna jak senne majaczenia. 4 Ilota (gr. heilótes) – niewolnik. 5 Sens wersu 28.: nikt nie chce pamiętać o ważnym i dramatycznym wydarzeniu. 6 Wersy 29.–30.: aluzja do powstania listopadowego, podczas którego Polaków cechowała niejednomyślność i połowiczność działań. 7 Aluzja do faktu, że Polacy nie walczyli do końca: kilkadziesiąt tysięcy polskich żołnierzy przekroczyło granice Prus i Austrii jeszcze przed definitywnym zakończeniem powstania. 8 Kontusz – staropolski strój, jego niezbędnym dopełnieniem jest barwny pas (słucki). 9 Nagość symbolizowała w antycznej Grecji prawdę i piękno. 10 Sens wersów 47.–48.: lud płakał po śmierci wodza, która była ofiarą doskonałą. Nawiązanie do antycznych greckich obrzędów pogrzebowych: spalenia ciała na stosie (utożsamianego przez poetę z wypaleniem się kadzidła) i rozbicia na nim naczyń, z których pito wino – elementy rytualnego pożegnania zmarłego. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Francisco de O! Polsko! póki ty duszę anielską 1 [50] Będziesz więziła w czerepie rubasznym, Póty kat będzie rąbał twoje cielsko, Póty nie będzie twój miecz zemsty strasznym, Póty mieć będziesz hyjenę na sobie I grób – i oczy otworzone w grobie! [55] Zrzuć do ostatka te płachty ohydne, 2 Tę – Dejaniry palącą koszulę : A wstań jak wielkie posągi bezwstydne, Naga – w styksowym wykąpana mule, Nowa – nagością żelazną bezczelna – [60] Nie zawstydzona niczym – nieśmiertelna. ZurbarÁn (czytaj: fransisko de surbaran), Herkules zrywający płonącą szatę, ok. 1634, Museo Nacional del Prado, Madryt Suknia Dejaniry – symbol zdrady – stała się dla Herkulesa powodem śmierci w ogniu. Płótno, z którego ją uszyto, było bowiem nasączone jadem podstępnego centaura Nessosa. Hiszpański malarz w realistyczny sposób przedstawił śmierć herosa. Niech ku północy z cichej się mogiły Podniesie naród i ludy przelęknie, Że taki wielki posąg – z jednej bryły, A tak hartowny, że w gromach nie pęknie, [65] Ale z piorunów ma ręce i wieniec, Gardzący śmiercią wzrok – życia rumieniec. 1 Czerep – staropolskie określenie czaszki; szerzej – naczynie. 2 Mowa o czynie, jakiego dopuściła się Dejanira – żona Heraklesa (patrz: podpis pod obrazem). Suknia (szata, koszula) Dejaniry jest symbolem zdrady, oszustwa, które prowadzą do śmierci. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 173 Sz 174 Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą; 1 Pawiem narodów byłaś i papugą; A teraz jesteś służebnicą cudzą. – [70] Choć wiem, że słowa te nie zadrżą długo W sercu – gdzie nie trwa myśl nawet godziny, 2 Mówię – bom smutny – i sam pełen winy . Przeklnij – lecz ciebie przepędzi ma dusza, 3 Jak Eumenida przez wężowe rózgi. [75] Boś ty jedyny syn Prometeusza – 4 Sęp ci wyjada nie serce – lecz mózgi . Choć muzę moją w twojej krwi zaszargam, Sięgnę do wnętrza twych trzew – i zatargam. Szczeknij z boleści i przeklinaj syna, [80] Lecz wiedz – że ręka przekleństw wyciągnięta 5 Nade mną – zwinie się w łęk jak gadzina I z ramion ci się odkruszy zeschnięta, I w proch ją czarne szatany rozchwycą; Bo nie masz władzy przekląć – Niewolnico! » P oj ę cia k l uczowe PATOS – podniosłe, uroczyste przedstawienie rzeczywistości stosowane w opisie zjawisk wyjątkowych, monumentalnych lub bohaterskich. Wyraża się m.in. w tonie wypowiedzi, w użytych środkach stylistycznych (epitetach, porównaniach) i składniowych (anaforach, inwersjach). Patos ma na celu wywołanie u odbiorców wzniosłych uczuć, a zwłaszcza wzruszenia. Polecenia do tekstu 1. Na podstawie strofy 1. określ sytuację egzystencjalną osoby mówiącej w wierszu (kim jest, gdzie się znajduje, co robi). 2. Wydziel w utworze dygresje i określ ich tematykę. KOSTIUM ANTYCZNY – elementy kultury starożytnej (symboliki, mitologii, historii, obyczajowości, literatury) wykorzystywane do mówienia nie wprost o problematyce współczesnej. Zastosowanie kostiumu antycznego ma na celu podniesienie rangi tematu i zwykle nadaje wypowiedzi uniwersalny charakter. Pozwala na snucie analogii między historią a współczesnością i ukazywanie powszechnych praw rządzących człowiekiem i społecznością. 3. Określ nastrój panujący w poszczególnych częściach wiersza. 4. Powiedz, jaki jest stosunek twórcy do odbiorców jego poezji. Uwzględnij wersy 1.–42. i 70.–84. 1 Paw – symbol pychy, strojności, dumy. 2 Aluzja osobista: poeta nie wziął czynnego udziału w powstaniu listopadowym. 3 Eumenida (Erynia) – w mitologii greckiej bogini zemsty, przedstawiana z wężowymi splotami na głowie i biczami lub pochodniami w ręku. Symbol zemsty lub wyrzutów sumienia. 4 Sens wersów 75.–76.: Polak jest nieudolnym potomkiem (następcą) wielkiego herosa – jak on poniósł wielką ofiarę, ponieważ wadził się z potężniejszymi od siebie, i jak on jest obecnie zniewolony – jednak brak mu zdolności intelektualnych. 5 Zwinie... gadzina – zwinie się w półokrąg jak żmija szykująca się do ukąszenia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 175 5. Sporządź notatkę (na przykład w formie zaproponowanej tabeli). Znajdź obecne w wierszu elementy kostiumu antycznego i odwołania do historii Polski. Rozstrzygnij, czy tymi zestawieniami rządzi zasada analogii czy kontrastu. Wyjaśnij ich sens. antyk grecki współczesna Polska kontrast / analogia sens Termopile Cheronea „kraj smutny ilotów” „smutne pół – rycerzy – żywych” „Wiele was było?” „nagi trup Leonidasa” „Dejaniry paląca koszula” 6. Odwołując się do dotychczasowych ustaleń, scharakteryzuj stosunek poety do powstania listopadowego. Uwzględnij aluzję osobistą zawartą w wierszu. 7. Wyodrębnij w utworze apostrofę do Polski. 8. Wymień polecenia kierowane do ojczyzny. Do kogo zwraca się osoba mówiąca? 9. W wersach 49.–54. odszukaj symbole obrazujące antynomie (sprzeczności) charakteru narodowego Polaków. Zinterpretuj sens tych symboli. 10. Wymień inne (symboliczne i dosłowne) określenia polskich wad narodowych. 11. W jaki sposób poeta uzyskuje nastrój patosu w apostrofie do Polski? Wskaż inne przejawy wzniosłości w wierszu. 12. Czy zgadzasz się z oceną Polaków dokonaną przez poetę w Grobie Agamemnona? W odpowiedzi wykorzystaj swoją wiedzę o historii Polski. 13. Wskaż w utworze sformułowania określające rolę poezji i poety. R Pr ac a domowa 1. Przedstaw poetycki obraz Polski rzeczywistej i projektowanej w Grobie Agamemnona. 2. Na podstawie analizy Grobu Agamemnona, Rozłączenia i Hymnu [Smutno mi, Boże!...] określ program poetycki Słowackiego. Tworzenie własnego tekstu „Czerep rubaszny”, „dusza anielska”, „posąg – z jednej bryły”? Odwołując się do symboliki z Grobu Agamemnona, dokonaj diagnozy rzeczywistości społeczno-politycznej Polski czasów Słowackiego. W uzasadnieniu swojego sądu o Polsce przywołaj też argumenty z innych tekstów kultury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 176 32 Wieszcza najjaśniejsza chwała... Jak poeci żegnają się ze światem Wielu emigrantów miało u schyłku życia poczucie politycznej i życiowej klęski. Spodziewana wolność Polski odsuwała się w czasie i było raczej pewne, że nikt z ich pokolenia jej nie doczeka. Życie z dala od kraju, często w bardzo trudnych warunkach materialnych (Mickiewicz), niejednokrotnie bez rodziny (Słowacki), a także doświadczenie przewlekłych chorób (Słowacki, Krasiński) pogłębiały poczucie porażki. Pociechy szukano w mistycznie przeżywanej religii. [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała...] Wprowadzenie do lektury W ostatnich latach życia Juliusz Słowacki zmienił poetykę swoich utworów. Wiersze z tego okresu charakteryzują się prostotą środków wyrazu, kondensacją treści, a ich tematyka często dotyczy spraw ostatecznych i egzystencjalnych. Późną poezję autora Rozłączenia cechuje też dystans wobec samego siebie i własnej twórczości. XVIII XIX XX XXI 1846 r. Zatrzymajmy się na chwilę przy wierszu [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała...], który powstał trzy lata przed śmiercią poety. Juliusz Słowacki [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała...] Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała, 1 Że w posąg mieni nawet pożegnanie. Ta kartka wieki tu będzie płakała 2 I łez jej stanie . [5] Kiedy w daleką odjeżdżasz krainę, Ja kończę moje na ziemi wygnanie, Ale samotny – ale łzami płynę – I to pisanie... (1846) 1 Mieni – zamienia. 2 Sens wersu 4.: i wystarczy jej łez. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm » P oj ę cia k l uczowe Homo viator (łac. – człowiek wędrowiec) – topos literacki przedstawiający życie ludzkie jako nieustanną wędrówkę – celową, gdy człowiek dąży do miejsca, które uznaje za ideał domu czy ojczyzny, lub pozornie bezcelową. Zawsze jednak wędrówka ma głęboki sens, gdyż w jej trakcie homo viator zyskuje życiową mądrość i doświadczenie. Non omnis moriar (łac.) – „nie wszystek umrę”; zwrot z pieśni Horacego (Carmina, księga III, 30), będący toposem nieśmiertelności poezji (sztuki), trwalszej od wartości materialnych. tematyka egzystencjalna – tematyka dotycząca ludzkiego losu, nieuchronnych praw nim rządzących, tego, co stałe i zmienne w ludzkim życiu, akcentująca zwykle motyw miłości, cierpienia i śmierci. Ironia – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 27. Polecenia do tekstu 1. Określ, kim jest osoba mówiąca oraz kim może być adresat jej słów. 2. Powiedz, jaką sytuację egzystencjalną opisuje poeta. 3. Odwołaj się do pojęcia ironii romantycznej i wskaż zasadniczą różnicę w tonacji emocjonalnej między dwiema strofami wiersza. 4. Sporządź notatkę (na przykład w formie tabeli, plakatu, prezentacji multimedialnej), dobierając odpowiednie cytaty z liryku. strofa pierwsza strofa druga życie poety pożegnanie twórczość 5. Życie poety to chwała czy przekleństwo? Rozważ tę kwestię w świetle całego utworu i uzasadnij swój sąd. 6. Wskaż związek wiersza z tradycją literacką. Pomnik Juliusza Słowackiego, Wrocław Kim jest, twoim zdaniem, Słowacki ukazany na pomniku: natchnionym poetą, zmęczonym człowiekiem, a może jednym i drugim? Uzasadnij swój punkt widzenia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 177 Sz 178 i wyciszeniem piszą o kresie życia i twórczości, skupiają się na sprawach na pozór oczywistych. Taką tonację ma wiersz Do prawnuczki, napisany przez osiemdziesięciopięcioletniego Jarosława Iwaszkiewicza niedługo przed śmiercią. Wprowadzenie do lektury Motyw pożegnania poety ze światem jest niemal tak stary, jak historia literatury. Bywa ujmowany patetycznie, np. w odzie Horacego Wzniosłem pomnik. Jednak od XIX w. poeci z prostotą K Jarosław Iwaszkiewicz Do prawnuczki Ten kwiat, co leci w górze i wieje skrzydłami, To motyl. Słowo obce, nie wiesz, co to znaczy, Teraz nie ma motyli. Ten jest jedynakiem. Za chwilę może i jego nie będzie. [5] Nie myśl o tym. Patrz, niebo jest takie niebieskie, Po niebie chmurki lecą, to jasne, to ciemne. Słońce co rano wstaje, co wieczór zapada. Świat będzie zawsze piękny, Ludko. I beze mnie. (z tomu Muzyka wieczorem, 1980) Autor Patrz: lekcja 69. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej. Polecenia do tekstu 1. Wskaż w pierwszej strofie sformułowania, które świadczą, że adresatem wiersza jest dziecko. 2. Jaka sytuacja życiowa mogła być inspiracją do napisania utworu? 3. Odszukaj w utworze epitety określające krajobraz i rozważ ich funkcję. 4. Objaśnij sens puenty utworu. 5. Zinterpretuj wiersz jako polemikę z toposem Non omnis moriar. Pr ac a domowa 1. Na podstawie znanych ci dzieł Adama Mickiewicza oraz Juliusza Słowackiego wyjaśnij, jak każdy z poetów rozumie pojęcie „wieszcz”. 2. Omów problematykę egzystencjalną wierszy [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała...] Juliusza Słowackiego i Do prawnuczki Jarosława Iwaszkiewicza. R 3. W jaki sposób w tekstach kultury jest ukazywana sytuacja umierania, żegnania się z życiem i z bliskimi? Przedstaw zagadnienie na podstawie wiersza Jarosława Iwaszkiewicza i wybranych utworów (np. filmowych). Tworzenie własnego tekstu 1. Czy śmierć twórcy oznacza jego definitywny kres? Rozważ problem, odwołując się do tekstów kultury z różnych epok. R 2. Dokonaj interpretacji porównawczej wierszy Słowackiego i Iwaszkiewicza. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyz romant zm m 33 179 Żegnaj mi, ogródku i domku... Dramat rodzinny w Nie-Boskiej komedii Zygmunt Krasiński był uważany przez sobie współczesnych za jednego z trzech wieszczów narodowych, obok Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Pierwsze dwie części jego głośnego dramatu Nie-Boska komedia są poświęcone problematyce miłości. W odróżnieniu jednak od dwu wcześniej omówionych dramatów romantycznych uczucie bohatera Nie-Boskiej komedii to miłość spełniona i zwieńczona małżeństwem oraz narodzinami syna. Historia opisanego w tym utworze związku miłosnego nie jest jednak szczęśliwa – analizie przyczyn jego rozpadu poświęcimy tę lekcję. Nie-boska komedia Geneza Nie-Boska komedia powstała w 1833 r., jej autor miał wówczas dwadzieścia jeden lat. Na treść dramatu wpłynęły: Wielka Rewolucja Francuska i powstanie listopadowe, relacje poety z ojcem (patrz: Wiedzieć więcej...), a także historiozofia epoki i utopijna myśl socjalistyczna francuskich materialistów oraz romantyczne koncepcje tragizmu. W warstwie historycznej utwór wyraża niechęć poety do wszelkich zbrojnych przewrotów, ukształtowaną zapewne pod wpływem konserwatywnych poglądów ojca. Sfera prywatna dramatu ujawnia XVIII XIX XX XXI 1833 r. skomplikowane relacje twórcy z ojcem. Jest wyrazem zależności i wpływu, a zarazem tajonego buntu i poczucia krzywdy – Krasiński, tak jak syn bohatera dramatu, cierpiał na grożącą ślepotą chorobę oczu. W sferze ideowej utwór miał być manifestem chrześcijańskiej koncepcji państwa i dziejów. wiedzie ć wi ę cej . . . W wieku dziesięciu lat Zygmunt Krasiński stracił matkę. Największy wpływ na dalsze życie przyszłego poety wywarł ojciec, Wincenty Krasiński – generał napoleoński, a później przedstawiciel konserwatywnego nurtu polityki polskiej, lojalny wobec cara. Lojalność ta wynikała z okre- ślonego pojmowania honoru i obywatelskich obowiązków, a także z polityczno-społecznych przekonań oraz troski o osobisty majątek i karierę. Pod wpływem ojca młody Krasiński nie wziął udziału w demonstracji patriotycznej, uznawszy ją za wyraz poparcia dla spisku i rewolucji. Doprowadziło to do konfliktu poety z kolegami uniwersyteckimi. W wyniku konfliktu Krasiński został wysłany przez ojca do Szwajcarii. Pod naciskiem ojca poeta nie uczestniczył w powstaniu listopadowym, podporządkował się jego woli również w kwestii wyboru żony. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 180 Tytuł Krasiński wyraźnie nawiązał do tytułu poematu Dantego Alighieri Boska Komedia. Aluzję tę można rozumieć jako świadome odniesienie do uniwersalnych treści dzieła włoskiego poety. Słowo „komedia” ma oznaczać to samo, co w poemacie Dantego: utwór o optymistycznym, szczęśliwym zakończeniu (w obu dziełach dotyczy ono metafizycznego planu rzeczywistości). Określenie „Nie-Boska” ma podwójny sens. W warstwie dosłownej jest nazwą cechy przeciwnej boskości i znaczy tyle co „ludzka” (ale także – „szatańska”). W sensie metaforycznym oznacza zaś przeciwieństwo treści i wymowy utworu Dantego. Dramat Krasińskiego ma być komedią ludzką, zatem przedstawia losy rzeczywistości historycznej człowieka, dzieje świata materialnego – w odróżnieniu od prezentacji zaświatów w średniowiecznym poemacie. Określenie „Nie-Boska” znajduje odzwierciedlenie również w konstrukcji utworu i jego symbolice. Dzieło Dantego odwołuje się do symboliki liczby trzy, oznaczającej boską doskonałość, a utwór Krasińskiego – podzielony na cztery części – przywołuje symbol liczby cztery, odnoszącej się do rzeczywistości ziemskiej. Wprowadzenie do lektury Każda z czterech części Nie-Boskiej komedii jest poprzedzona poetyckim wstępem o lirycznym lub liryczno-epickim charakterze. Wstępy zapowiadają zdarzenia i zawierają swoisty komentarz do nich, po trosze przypominający funkcją wypowiedzi chóru w dramacie antycznym. Części pierwsza i druga dramatu przedstawiają kilka scen z życia rodzinnego bohaterów: męża – hrabiego Henryka, jego żony Marii oraz ich syna Jerzego, zwanego przez rodzinę i znajomych Orciem. Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia (część I – fragmenty) Autor Wstęp * [1] Skądżeś powstał, marny cieniu, który znać o świetle dajesz, a światła nie znasz, nie widziałeś, nie obaczysz? Kto cię stworzył w gniewie lub w ironii? – Kto ci dał życie nikczemne, tak zwodnicze, że potrafisz udać Anioła chwilą, nim zagrząźniesz w błoto, nim jak płaz pójdziesz czołgać i zadusić się mułem? – Tobie i niewieście jeden jest początek. [...] * [2] Nie przeto wyrzekam na ciebie, Poezjo, matko Pięk- ności i Zbawienia. – Ten tylko nieszczęśliwy, kto na światach poczętych, na światach mających zginąć, musi wspo1 2 minać lub przeczuwać ciebie – bo jedno tych gubisz, 1 Ten tylko nieszczęśliwy... – sens zdania: nieszczęśliwy jest tylko ten, kto w świecie materialnym musi się doszukiwać poezji, kto potrzebuje jej do życia. 2 Jedno – tu: tylko. Zygmunt Krasiński (1812–1859) pochodził z arysto kratycznej rodziny, kształcił się przede wszystkim w domu, a później na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1829 r. przebywał głównie za granicą. Jako jedyny z wielkich romanty ków polskich nie był emigran tem politycznym i z rosyjskim paszportem mógł przyjeżdżać do Polski. Chętnie zatrzymywał się w Opinogórze na Mazowszu – rodzinnym majątku, gdzie dziś znajduje się muzeum poety. Do najważniejszych dzieł Krasińskiego należą dramaty Nie-Boska komedia i Irydion oraz utwory o charakterze mesjanistycznym i profetycz nym: poemat Przedświt i trzyczęściowe Psalmy przyszłości. Dużą rangę literacką mają też jego listy. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm którzy się poświęcili tobie, którzy się stali żywymi głosami twej chwały. [...] Gatunek Scena w ogrodzie Ogród przy świetle księżyca – za parkanem kościół. MĄŻ [3] Od dnia ślubu mojego spałem snem odrętwiałych, snem żarłoków, snem fabrykanta Niemca przy żonie Niemce – świat cały jakoś zasnął wokoło mnie na podobieństwo moje – jeździłem po krewnych, po doktorach, po sklepach, a że dziecię ma się mi narodzić, myślałem o mamce. – Bije druga na wieży kościoła. [4] Do mnie, państwa moje dawne, zaludnione, żyjące, garnące się pod myśl moją – słuchające natchnień moich – niegdyś odgłos nocnego dzwonu był hasłem waszym. Chodzi i załamuje ręce. [5] Boże, czyś Ty sam uświęcił związek dwóch ciał? czyś Ty sam wyrzekł, że nic ich rozerwać nie zdoła, choć dusze się 1 odepchną od siebie, pójdą każda w swoją stronę i ciała, gdyby dwa trupy, zostawią przy sobie? – [6] Znowu jesteś przy mnie – o moja – o moja, zabierz mnie z sobą. – Jeśliś złudzeniem, jeślim cię wymyślił, a tyś się utworzyła ze mnie i teraz objawisz się mnie, niechże i ja będę 2 marą , stanę się mgłą i dymem, by zjednoczyć się z tobą. DZIEWICA 3 [7] Pójdzieszli za mną, w którykolwiek dzień przylecę po ciebie? MĄŻ [8] O każdej chwili twoim jestem. DZIEWICA [9] Pamiętaj. MĄŻ Nie-Boska komedia stanowi charakterystyczny przykład dramatu romantycznego. Otwarta kompozycja, fragmentaryczność akcji, synkretyzm rodzajowy, mieszanie różnych planów rzeczywistości – empirycznej i metafizycznej – to tylko niektóre cechy tego gatunku (patrz też: lekcja 14.). Tak jak inne dramaty tego typu jest to utwór pozornie niesceniczny. Ze względu na ważną rolę sfery metafizycznej w kreacji rzeczywistości przedstawionej badacze zaliczają dzieło do kategorii romantycznego dramatu metafizycznego (wraz z Faustem Goethego czy Dziadami Mickiewicza). Utwór Krasińskiego zawiera ponadto, podobnie jak wyżej wymienio ne dramaty romantyczne, elementy średniowiecznego moralitetu – podejmuje ważną problematykę etyczną umieszczoną w planie metafizycznym. Utwór ma także cechy tragedii nowożytnej w kształcie znanym z tragedii Szekspirowskich (patrz: lekcja 18. w drugiej części podręcznika do klasy pierwszej). Nie-Boską komedię charakteryzują jednak – w od różnieniu od innych dramatów romantycznych – precyzja, proporcjonalność, symetria i złożona konstrukcja. [10] Zostań się – nie rozpraszaj się jako sen. – Jeśliś pięknością nad pięknościami, pomysłem nad wszystkimi myśli, czegóż nie trwasz dłużej od jednego życzenia, od jednej myśli? Okno otwiera się w przyległym domu. GŁOS KOBIECY [11] Mój drogi, chłód nocy spadnie ci na piersi; wracaj, mój najlepszy, bo mi tęskno samej w tym czarnym, dużym pokoju. 1 Gdyby – tu: jakby. 2 Mara – złudzenie. 3 Pójdzieszli – czy pójdziesz. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 181 Sz 182 MĄŻ [12] Dobrze – zaraz. Znikł duch, ale obiecał, że powróci, a wtedy żegnaj mi, ogródku i domku, i ty, stworzona dla ogródka i domku, ale nie dla mnie. GŁOS [13] Zmiłuj się – coraz chłodniej nad rankiem. MĄŻ [14] A dziecię moje – o Boże! Wychodzi. Henryk Siemiradzki, Nimfa, 1869, Lwowska Galeria Sztuki we Lwowie Określ, na czym polega mroczny klimat obrazu i w jaki sposób malarz wyeksponował zmysłowość kobiety. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Polecenia do tekstu 1. Określ temat cytowanych fragmentów Wstępu do pierwszej części dramatu. » P oj ę cia k l uczowe PARALELIZM SKŁADNIOWY – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 5. 2. Światło i cień – anioł i kobieta. Wyjaśnij sens tych paraleli na podstawie pierwszego z cytowanych fragmentów Wstępu. MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 8. Poezja romantyczna – wedle twórców epoki romantyzmu to poezja, która dociera do „prawd żywych” (Adam Mickiewicz, Romantyczność), do sfery metafizycznej, wypływa z natchnienia i domaga się urzeczywistnienia w życiu poety. Poezja ta jest więc nie tylko tworzeniem nowych światów, ma nie tylko charakter poznawczy (w znaczeniu przenikania rzeczywistości, a nie jej odzwierciedlania), ale także stanowi wzorzec życiowy. Wzorzec ten zawiera postulat wykroczenia poza „prozę codzienności”, nakazuje poecie oderwanie się od spraw przyziemnych i zwykłych. 3. Omów na przykładzie Henryka, na czym polega zapowiedziane we Wstępie nieszczęście tych, którzy potrzebują poezji do życia. Odwołaj się również do sceny balu weselnego i innych scen z dramatu. 4. Określ, jak Henryk rozumie poezję, czego od niej oczekuje jako twórca i odbiorca oraz w jaki sposób wpływa ona na jego dramat rodzinny. 5. Opisz uczucia, jakie w ukazanej scenie wyraża wobec bohatera jego żona. 6. Omów środki literackie służące autorowi do przedstawienia uczuć żony Henryka. 7. Wyjaśnij sens ostatniego wykrzyknienia bohatera. 8. Wytłumacz znaczenie złudnego podobieństwa kobiety do anioła. Weź pod uwagę dramat rodzinny Henryka i Marii, znany ci z lektury całego utworu. 9. Oceń wiarygodność przedstawienia głównego bohatera dramatu. 10. Przedstaw i porównaj dwa wizerunki kobiet ukazanych w utworze – kochanki oraz żony. 11. Wskaż przejawy liryzmu i dramatyczności w obu cytowanych fragmentach Wstępu. Pr ac a domowa Porównaj, jak rozumie poezję hrabia Henryk, a jak – Konrad z III części Dziadów. Tworzenie własnego tekstu 1. Dlaczego miłość umiera? Określ przyczyny rozpadu małżeństwa Hrabiego. 2. Czy będąc w związku z drugą osobą, mamy prawo szukać innych źródeł fascynacji? Rozważ problem w odniesieniu do I części Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego i innych tekstów kultury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 183 Sz 184 34 J Sztuka dyskusji Język pozwala nie tylko wyrażać swoje racje, ale również porozumiewać się z innymi ludźmi – słuchać ich i rozumieć, a także reagować na ich słowa. Swoistym rodzajem komunikacji językowej jest dyskusja, w trakcie której zderzają się różne opinie. Może ona przerodzić się w kłótnię, ale może być także sposobem znajdowania najlepszych rozwiązań dyskutowanego problemu i poszukiwania prawdy. Zasady dyskutowania poznamy na tej lekcji. Dialektyka a erystyka i retoryka Perswazyjne użycia języka (patrz: lekcja 41. z drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej) mogą realizować się nie tylko w monologu, np. mowie sądowej, przemówieniu politycznym czy kazaniu, ale także w wymianie myśli, sporze, dyskusji. Sztukę rozmowy – umiejętność dyskutowania – starożytni Grecy określili mianem dialektyki. Była ona przez nich rozumiana jako technika dochodzenia do prawdy na drodze konfrontacji argumentów i wymiany racji w dialogu. Dialektyka jest bliska retoryce, ponieważ tak jak ona zajmuje się dziedziną argumentacji, czyli dowodzenia swoich twierdzeń i przekonywania rozmówcy o ich słuszności. W szerokim rozumieniu dialektyka to przekonywanie do swoich racji i odpieranie racji przeciwnych. Dialektyka nie jest jednak erystyką – znaną od starożytności sztuką prowadzenia sporów, która służy nie do dochodzenia do prawdy, ale do pokonania przeciwnika bez względu na jego argumenty. Sztuka przekonywania W celu przekonania rozmówcy można odwoływać się do jego intelektu – i oczekiwać, że zrozumie przedstawiane racje – albo do emocji. W perswazji odwołującej się do intelektu przeciwnika najważniejsze są twierdzenia i ich dowody oraz twierdzenia im przeciwne wraz z argumentami na ich rzecz. Z twierdzeń mogą wynikać postulaty, żądania i życzenia skierowane do rozmówcy. Szczególnym przypadkiem dyskusji jest bowiem spór dotyczący nie tylko ustalenia stanu rzeczy (jak jest?), ale też uzgodnienia drogi postępowania (co należy czynić?). Argumentacja Sztuka dowodzenia twierdzeń w dyskusji, czyli argumentowanie, jest częścią retoryki i obejmuje te same zagadnienia i te same środki, które dotyczą argumentacji w mowie. W retoryce argumentacją nazywamy część wypowiedzi, która służy do uzasadnienia lub odrzucenia jakiejś tezy (jakiegoś postulatu). Celem argumentacji perswazyjnej jest przekonanie rozmówcy / słuchacza do swojej racji. Skuteczna argumentacja w dyskusji powinna być zatem dostosowana do przedmiotu rozmowy i możliwości rozmówcy. Argumentacja występuje w wielu postaciach, posługuje się różnymi schematami i środkami. Najważniejsze z nich to: • wnioskowanie dedukcyjne (sylogistyczne, inaczej: sylogizm) – opiera się na wyciągnięciu Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 1 || romantyzm romantzym Sz romantyzm Richard Nixon i John F. Kennedy, 1960 W pierwszej na świecie debacie politycznej transmitowanej przez telewizję wystąpili ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon (po lewej) i mało wówczas znany John F. Kennedy. Zwycięstwo przypadło temu drugiemu. wniosku z twierdzenia ogólnego i szczegółowej przesłanki, np. „Jeżeli wszystkie rewolucje przynoszą zło i zniszczenie, także rewolucja francuska miała złe skutki”. Twierdzenie ogólne w tym przykładzie brzmi: „Wszystkie rewolucje przynoszą zło”. Przesłanka szczegółowa to: „Rewolucja francuska była typową rewolucją”. Sylogizm ma także postać skróconą, tzw. entymematu, kiedy milcząco przyjmuje się jako założenie twierdzenie ogólne, np. „Rewolucja francuska, jak to rewolucja, przyniosła złe skutki”; • sformułowanie dylematu (alternatywy) – opiera się na zestawieniu dwu przeciwstawnych, wykluczających się członów, np. „Albo rewolucja, albo ład i spokój”; • wnioskowanie indukcyjne – polega na wywiedzeniu wniosku ogólnego z przesłanek szczegółowych, np. „Rewolucja francuska przyniosła zniszczenie ładu społecznego, przemysłowa – zburzenie poprzedniego porządku ekonomicznego, bolszewicka – destrukcję państwa rosyjskiego i zniszczenie rodzącej się demokracji. Wszystkie rewolucje przynoszą zatem zniszczenie”. Skrócone wnioskowanie indukcyjne polega na podaniu przykładu. Można bowiem powiedzieć: „Oto skutki rewolucji francuskiej – zgliszcza i zniszczenie”; Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 185 Sz 186 • wnioskowanie przez analogię – opiera się na podobieństwie pewnych cech przedmiotów odmiennych, np. „Rewolucja jest jak burza – nagła i gwałtowna, przynosi zniszczenia, ale potem wszystko wraca do poprzedniego stanu”. Kontrargumentacja Odpieranie twierdzeń przeciwnika nazywamy kontrargumentacją. Do najważniejszych sposobów kontrargumentowania należą: • zaprzeczanie (twierdzeń, dowodów, wniosków), a zwłaszcza podważanie przesłanek sylogizmu – polega albo na wykazywaniu nieprawdziwości sądu ogólnego, np. „Nie wszystkie rewolucje niosą zniszczenie, przecież aksamitna (bezkrwawa) rewolucja nie doprowadziła do żadnych znaczących strat”, albo na dowodzeniu niezgodności twierdzenia szczegółowego z rzeczywistością, np. „Rewolucja przemysłowa nie była w istocie rewolucją”; • sprowadzenie do absurdu – przedstawienie konsekwencji tezy przeciwnika w postaci sprzeczności, np. „Można wykonywać karę śmierci na wyjątkowo groźnych przestępcach, to znaczy, że wyjątkowo groźni przestępcy są pozbawieni ludzkiej godności, to znaczy, że nie są ludźmi, a przecież... są ludźmi”; • odwrócenie kierunku dowodzenia – wysnucie innego wniosku z tej samej przesłanki, np. „To jest człowiek działający pod wpływem przemożnego instynktu, trzeba go zrozumieć”, „Właśnie dlatego, że ulega instynktom, trzeba go ukarać”. Reguły dyskutowania Aby przekonywanie w dyskusji miało sens, przeciwnicy muszą przestrzegać pewnych reguł komunikacyjnych. Dyskutujący muszą zatem zawrzeć niepisaną umowę, której najważniejsze ustalenia to: • traktowanie się nawzajem jako pełnoprawnych partnerów; • słuchanie argumentów drugiej strony i pozwalanie na ich swobodne wypowiedzenie; • otwarcie na argumenty dyskutanta i gotowość odnoszenia się do nich; • uznanie racji przeciwnika, jeśli jego argumenty okażą się mocniejsze. Ćwiczenia Przygotuj się do dyskusji na temat: „Czy każda rewolucja musi przynieść złe skutki?”. a) Zdecyduj, jakie stanowisko będziesz reprezentować: głoszące tezę zawartą w pytaniu czy też zaprzeczające tej tezie. b) Zbuduj sylogizm dowodzący twojego stanowiska – sformułuj dwa twierdzenia, które będą jego przesłankami: ogólne i szczegółowe, a następnie wyciągnij wniosek. c) Podaj przykład historyczny potwierdzający twoją tezę. d) Znajdź analogię (inną niż podana w treści lekcji) dla rewolucji. Wyciągnij z tej analogii wniosek potwierdzający twoją tezę. e) Sformułuj tezę, którą mógłby postawić twój przeciwnik. f ) Zaprzecz tezie twojego oponenta przez wskazanie błędności jego przesłanek. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 187 Gdybym był tobą, wiem, co bym uczynił... 35 Dialektyka racji cząstkowych w Nie-Boskiej komedii Tragedia nowożytna, jak widzieliśmy już na przykładzie utworów Szekspira, różniła się od greckiej przede wszystkim koncepcją tragizmu. W utworach starożytnych bohater nie miał w istocie wyboru – wypełniając wyroki Fatum, realizował boski plan świata. Bohater nowożytny ma natomiast wybór moralny – wybiera między dobrem a złem, ulega namiętnościom lub realizuje zaplanowane działania. W romantyzmie – epoce dramatycznych wydarzeń politycznych – walka o ideały (np. niepodległość ojczyzny) często wiązała się z wyborem niemoralnego postępowania (np. zdrada Konrada Wallenroda, spisek Kordiana) w celu realizacji moralnych celów. Na określenie sytuacji wyboru między działaniami niejednoznacznymi z punktu widzenia etyki Georg Wilhelm Friedrich Hegel (patrz: lekcja 3.), wielki filozof epoki romantyzmu, stworzył pojęcie tragizmu racji cząstkowych. Na lekcji przyjrzymy się bliżej temu zagadnieniu. stron konfliktu. Wszystkie te elementy stanowią części jednej całości. Jest to tzw. koncepcja tragizmu racji cząstkowych. Każda z racji wyklucza jednak rację przeciwną, dlatego zwycięstwo jednej z nich prowadzi do klęski drugiej i do zniszczenia wartości za nią stojących. Ostatecznie jednak osiągają one pojednanie, ponieważ po zniesieniu racji (tezy) przez jej przeciwieństwo (antytezę) następuje synteza. W ten sposób jednostronność zwycięskiej racji zostaje przezwyciężona przez nadrzędne uzgodnienie. Triada Heglowska Georg Wilhelm Friedrich Hegel przeniósł dialektyczny wzorzec dyskusji: teza (argument) – antyteza (kontrargument) – synteza (uzgodnienie) na poziom ontologiczny (teorii bytu). Hegel uznał, że rzeczywistość historyczna tworzy się na zasadzie następstwa dialektycznego: po określonym stanie historycznym (odpowiadającym tezie w dyskusji) następuje jego zaprzeczenie (antyteza), a po nim – pojednanie, uzgodnienie obu przeciwstawnych stanów (synteza). Synteza staje się tezą dla kolejnej antytezy itd. Zgodnie z tą koncepcją rozwój świata dokonuje się przez następstwo sprzeczności. synteza Tragizm racji cząstkowych W odniesieniu do pojęć dialektyki Hegel zbudował także swoją teorię tragizmu. Za niezbędny jego składnik uznał starcie różnych stanowisk. Konflikt tragiczny wedle Hegla powstaje w wyniku konfrontacji dwu przeciwstawnych racji, za którymi stoją określone pozytywne wartości – reprezentowane przez każdą ze teza antyteza Także inni myśliciele epoki akcentowali dialektyczny wymiar tragedii. Na przykład Johann Wolfgang Goethe twierdził, że „tragizm polega na przeciwieństwach bez ugody”. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 188 Duński filozof Søren Aabye Kierkegaard (czytaj: obi kirkego) określił zaś tragizm jako „bolesną sprzeczność”. Tragizm wykluczających się racji jest także charakterystyczny dla bohaterów bajronicznych, np. Konrada Wallenroda (patrz: lekcja 12.). Wprowadzenie do lektury Przykładem literackim, na którym prześledzimy dyskusję między sprzecznymi racjami, będzie najważniejszy spór w Nie-Boskiej komedii – konflikt przekonań rewolucyjnych i konserwatywnych. Te pierwsze reprezentuje przywódca rewolucji, Pankracy, te drugie – hrabia Henryk. Mają oni okazję spotkać się na życzenie Pankracego w majątku Henryka w przeddzień decydującej bitwy między rewolucjonistami a obrońcami Okopów Świętej Trójcy. Ich rozmowa jest próbą wypowiedzenia swych racji i przekonania się nawzajem o słuszności reprezentowanych stanowisk i randze swojego miejsca w historii. Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia (część III – fragmenty) PANKRACY wchodząc [1] Witam hrabiego Henryka. – To słowo „hrabia” dziwnie brzmi w gardle moim. [...] MĄŻ [2] Dzięki ci, żeś zaufał domowi mojemu – starym zwyczajem piję zdrowie twoje. [...] PANKRACY [3] [...] Otóż mi stara szlachta – zawsze pewna swego [...] – wierząca lub udająca, że wierzy w Boga – bo w siebie trudno wierzyć. – Ale pokażcie mi pioruny na waszą obronę zesłane i pułki aniołów spuszczone z niebios. MĄŻ [4] Śmiej się z własnych słów. – Ateizm to stara formuła – a spodziewałem się czegoś nowego po tobie. PANKRACY [5] Śmiej się z własnych słów. – Ja mam wiarę silniejszą, ogromniejszą od twojej. – Jęk przez 1 rozpacz i boleść wydarty tysiącom tysiąców – głód rzemieślników – nędza włościan – hańba 2 3 ich żon i córek – poniżenie ludzkości ujarzmionej przesądem i wahaniem się, i bydlęcym przyzwyczajeniem – oto wiara moja – a Bóg mój na dzisiaj – to myśl moja – to potęga moja – która chleb i cześć im rozda na wieki. [...] MĄŻ [6] Ja położyłem siłę moją w Bogu, który ojcom moim panowanie nadał. PANKRACY [7] A całe życie byłeś diabła igrzyskiem. [...] 1 Włościanie – wieśniacy, chłopi. 2 Przesąd – tu: religia. 3 Bydlęcy – tu: zwierzęcy. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Przyszedłem tu, bo chciałem cię poznać – po wtóre ocalić. MĄŻ [8] Wdzięcznym za pierwsze – drugie zdaj na szablę moją. PANKRACY [9] Szabla twoja – szkło, Bóg twój – mara. – Potępionyś głosem tysiąców – opasanyś ramionami tysiąców – kilka morgów ziemi wam zostało, co ledwo na wasze groby wystarczy – dwudziestu dni bronić się nie możecie. – Gdzie wasze działa, rynsztunki, żywność – a wreszcie, gdzie męstwo? ... Gdybym był tobą, wiem, co bym uczynił. MĄŻ [10] Słucham – patrz, jakem cierpliwy. [...] MĄŻ [11] [...] Ja także znam świat twój i ciebie – patrzałem wśród cieniów nocy na pląsy motłochu, po karkach którego wspinasz się do góry – widziałem wszystkie stare zbrodnie świata ubrane w szaty świeże, nowym kołujące tańcem – ale ich koniec ten sam, co przed tysiącami lat – rozpusta, złoto i krew. – A ciebie tam nie było – nie raczyłeś zstąpić pomiędzy dzieci twoje – bo w głębi ducha ty pogardzasz nimi [...]. Scena z przedstawienia Nie-Boskiej komedii, reż. Adam Hanuszkiewicz, Teatr Narodowy w Warszawie, 1969 Adam Hanuszkiewicz (z lewej) jako hrabia Henryk i Mariusz Dmochowski jako Pankracy. Określ, po czym można poznać, że bohaterowie dyskutują ze sobą. PANKRACY [12] Biada zwyciężonym – nie wahaj się – powtórz raz tylko „biada” – i zwyciężaj z nami. [...] Nie łudź się marną nadzieją [...] – Jeśliś znudzony życiem, przynajmniej ocal syna swego. [...] MĄŻ [13] Darmo, ty mnie nie zrozumiesz nigdy – bo każden z ojców twoich pogrzeban z motłochem pospołu, jako rzecz martwa, nie jako człowiek z siłą i duchem. Wyciąga rękę ku obrazom. [14] Spojrzyj na te postacie – myśl ojczyzny, domu, rodziny, myśl, nieprzyjaciółka twoja, na ich czołach wypisana zmarszczkami – a co w nich było i przeszło, dzisiaj we mnie żyje – Ale ty, człowiecze, powiedz mi, gdzie jest ziemia twoja? – Wieczorem namiot twój rozbijasz na gruzach cudzego domu, o wschodzie go zwijasz i koczujesz dalej – dotąd nie znalazłeś ogniska swego i nie znajdziesz, dopóki stu ludzi zechce powtórzyć za mną: „Chwała ojcom naszym!” PANKRACY [15] Tak, chwała dziadom twoim na ziemi i niebie – w rzeczy samej jest na co patrzyć. Ów starosta, baby strzelał po drzewach i Żydów piekł żywcem. – Ten z pieczęcią w dłoni i podpisem – „kanclerz”– sfałszował akta, spalił archiwa, przekupił sędziów, trucizną przyśpieszył spadki – stąd wsie twoje, dochody, potęga. – Tamten, czarniawy, z ognistym okiem, cudzołożył Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 189 Sz 190 1 po domach przyjaciół – ów z Runem Złotym , w kolczudze włoskiej, znać służył u cudzoziemców – a ta pani blada, z ciemnymi puklami, kaziła się z giermkiem swoim [...] Głupstwo i niedola kraju całego – oto rozum i moc wasza. MĄŻ [16] Mylisz się, mieszczański synu. – Ani ty, ani żaden z twoich by nie żył, gdyby ich nie wykarmiła łaska, nie obroniła potęga ojców moich. – Oni wam wśród głodu rozdawali zboże, wśród zarazy stawiali szpitale – a kiedyście z trzody zwierząt wyrośli na niemowlęta, oni wam postawili świątynie i szkoły – podczas wojny tylko zostawiali doma, bo wiedzieli, żeście nie do pola 2 bitwy. Słowa twoje łamią się na ich chwale, jak dawniej strzały pohańców na ich świętych pancerzach [...] – A teraz czas już tobie wyniść z domu mego. Polecenia do tekstu 1. Wskaż elementy dialogu świadczące o tym, że rozmówcy przestrzegają reguł dyskusji. 2. Określ trzy tematy omawiane przez bohaterów w zacytowanych fragmentach dialogu. 3. Sformułuj przeciwstawne twierdzenia wyrażane przez uczestników dyskusji. 4. Przedstaw graficznie twierdzenia rozmówców: zestaw je w pary i rozdziel przeciwstawnie skierowanymi strzałkami. » P oj ę cia k l uczowe DYSKUSJA – rozmowa, której uczestnicy reprezentują różne racje i starają się do nich nawzajem przekonać. 5. Określ, o co rozmówcy apelują do siebie nawzajem. ARGUMENT – teza (twierdzenie) wynikająca z określonych przesłanek, służąca w perswazji do uzasadnienia stanowiska. 6. Wyjaśnij, dlaczego adwersarze nie starają się przekonać siebie w kwestii tego, w co wierzą. KONTRARGUMENT – teza (twierdzenie) przeciwna do tezy przeciwnika w dyskusji. 7. Wymień argumenty, których używa Pankracy, aby przekonać hrabiego do przejścia na stronę rewolucji. 8. Którym ze sposobów argumentowania (patrz: lekcja 34.) posługują się rozmówcy w dyskusji nad ostatnim tematem? Odpowiedź uzasadnij. 9. Wyjaśnij, dlaczego rozmówcy dochodzą do sprzecznych wniosków, mimo że używają tego samego sposobu argumentacji i podobnych przykładów. Pr ac a domowa Przygotuj argumentację do dyskusji na temat wolności słowa i jej dopuszczalnych ograniczeń. Sformułuj swoją tezę, zapisz argumenty, określ ich typ. 1 Mowa o hiszpańskim Orderze Złotego Runa, odznaczeniu wysokiej rangi. 2 Pohańcy – poganie; tu: mowa o tatarskich najeźdźcach. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 36 191 Słowo pociechy i mordu... Obraz rewolucji w dramacie Krasińskiego Nie-Boska komedia przedstawia nieokreśloną rzeczywistość historyczną w przełomowym momencie dziejów. Powszechna, światowa rewolucja dociera do ostatniego bastionu starego porządku – twierdzy Świętej Trójcy. Na lekcji przyjrzymy się obrazowi rewolucji jako powtarzającego się w dziejach zjawiska historycznego. Krasiński postrzega ją przez pryzmat rewolucji francuskiej – znienawidzonej do dziś przez konserwatystów za zburzenie dawnego, hierarchicznego ładu społecznego i monarchicznego ustroju politycznego oraz zniesienie dominacji chrześcijaństwa w Europie. dotychczas nie mieli. Świadczą o tym słowa Przechrzty: „Na wolności bez ładu, na rzezi bez końca, na zatargach i złościach, na ich [chrześcijan] głupstwie i dumie osadzim potęgę Izraela”. Przyczyny rewolucji W świetle III części Nie-Boskiej komedii bezpośrednimi i podstawowymi powodami wybuchu rewolucji są upokorzenie i nędza ludu. Feudalna hierarchia społeczna powoduje nierówność, a kapitalistyczne stosunki własności rodzą wyzysk. Dysproporcje majątkowe, nierówność szans życiowych, poczucie braku perspektyw, obłuda religii chrześcijańskiej, utrwalającej społeczną niesprawiedliwość i sprzymierzonej z władcami oraz możnymi tego świata, a także degeneracja elit społecznych – wszystko to zdaniem autora sprawia, że rewolucja staje się historyczną koniecznością. Według Krasińskiego drugą przyczyną katastrofy starego świata – bardziej ukrytą, ale odsłanianą przez autora w pierwszej scenie tej części dramatu – jest żydowski antychrześcijański spisek. Zgodnie z wymową tej sceny żydzi, którzy przeszli na chrześcijaństwo („przechrzczeni”, w dawnej wersji „przechrzty”), w istocie dalej są skrytymi wrogami chrześcijaństwa i wyrażają radość z powodu jego 1 upadku. W wyobrażeniu Krasińskiego Żydzi wykorzystują słuszny gniew wyzyskiwanego ludu w celu budowy własnego państwa, którego Cele rewolucji Krasiński przedstawia zatem w swoim dramacie dwa różne cele rewolucji, realizowane przez dwie grupy rewolucjonistów – lud i Żydów. Cel zbuntowanego ludu to wedle Krasińskiego dobry w intencjach, ale naiwny zamiar uzyskania wolności i godnego życia dla wszystkich ludzi. Drugim celem, realizowanym przez Żydów sprzyjających rewolucji, jest, zdaniem pisarza, niecny zamysł zniszczenia chrześcijaństwa i budowy Izraela (stworzenie potężnego państwa izraelskiego to cel tzw. syjonizmu). Antysemityzm Nie-Boskiej komedii Przyczyny i cele rewolucji ukazane w dramacie to typowy przykład tzw. spiskowej teorii dziejów i wielowiekowego europejskiego antysemityzmu (jego ślady dostrzegaliśmy m.in. w Lamencie świętokrzyskim, w Makbecie Szekspira czy w opisie XVI-wiecznych prześladowań religijnych we 1 Tu i dalej wielką literą na określenie grupy etnicznej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 192 fragmencie Kobiety Margaret L. King). Antysemityzm, czyli oskarżanie Żydów o spisek przeciw istniejącemu ładowi oraz uznawanie ich za przyczynę zła na świecie, wypływa z poczucia kulturowej, w tym religijnej, obcości. Powoduje ona uznanie obcego za wroga i agresora, a wypływa z poczucia wyższości wobec niego. Religijnym źródłem antysemityzmu w chrześcijańskiej Europie była wzajemna niechęć pierwszych chrześcijan (etnicznie też Żydów) i wyznawców tradycyjnego judaizmu. Chrześcijanie oskarżyli Żydów, którzy pozostali przy judaizmie, o spowodowanie śmierci Jezusa. Źródłem ekonomicznym antysemityzmu były zaś oskarżenia Żydów o wyzysk chrześcijan. Ich podłożem był m.in. papieski zakaz czerpania korzyści z pożyczek w średniowiecznej Europie. Wiązało się to z poglądem, że chrześcijaninowi nie godzi się mieć zysku z upływu czasu, którego jedynym panem jest Bóg. Wzbogacający się na skutek udzielania kredytów Żydzi tworzyli zręby kapitalizmu, wywoływali jednak zawiść i niechęć chrześcijan i stawali się przedmiotem kolejnego stereotypu: Żyda lichwiarza i wyzyskiwacza. Oba omówione źródła antysemityzmu miały wpływ na postrzeganie Żydów przez Krasińskiego. Maurycy Trębacz, Portret starca (Ben Akiba), XIX/XX w., Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie Omów, w jaki sposób malarz przedstawił uniwersalne cechy człowieczeństwa w portrecie żydowskiego starca. wiedzie ć wi ę cej . . . Już od wczesnego średniowiecza Żydów obwiniano za nieszczęścia, klęski i epidemie. Oskarżano ich też o spiskowanie przeciw chrześcijanom, o rytualne mordy i porywanie chrześcijańskich dzieci. Przez wieki Żydzi w Europie cierpieli na skutek różnego rodzaju prześladowań, włącznie ze zbiorowym mordowaniem w tzw. pogromach. Żydów, uważanych za wrogów porządku społecznego, kojarzono z wszelkimi rewolucjami, a w szczególności francuską i bolszewicką. Ponieważ obie występowały m.in. przeciwko instytucjom religijnym i zarazem w imię tzw. społecznej sprawiedliwości, antysemici wiązali ich przyczyny i cele z zamiarami przypisywanymi Żydom. Stąd pochodzi określenie „żydokomuna”. Antysemityzm Zygmunta Krasińskiego był efektem jego wychowania. Ojciec wieszcza napisał broszurę O Żydach w Polsce, która propagowała ten typ poglądów. Nauczyciel poety, Alojzy Chiarini – profesor Uniwersytetu Warszawskiego, znawca historii Żydów hiszpańskich zmuszanych w średniowiecznej Europie do przyjęcia chrześcijaństwa – dopatrywał się wszędzie ich zdrady i spisku przeciw religii chrześcijańskiej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm w historię świata wkroczy Chrystus i przyniesie ludziom prawdziwą wolność i sprawiedliwość. Krasiński wyraża w ten sposób prowidencjalizm – religijną wiarę w to, że losami świata kieruje boża opatrzność. Jej wyroki są ludziom nieznane, ale w ważnych momentach ludzkość zawsze może liczyć na jej cudowną interwencję i obronę przed nieszczęściem. Wedle Krasińskiego nadzieję na poprawę losu należy pokładać w Bogu, a nie w działaniach ludzkich, zwłaszcza zbrojnych, które niszczą istniejący ład społeczny. Historiozofia Krasińskiego Kończące dramat słowa Galilaee, vicisti! (czytaj: galilee wicisti) – „Galilejczyku, zwyciężyłeś!”, zawierają w sobie nie tylko puentę przedstawionych wydarzeń, ale także zasadniczą wymowę historiozoficzną utworu. Słowa te są przypisywane cesarzowi rzymskiemu Julianowi Apostacie (331–363), który walczył z chrześcijaństwem. Miał wypowiedzieć je w chwili śmierci, uznawszy ostatecznie zwycięstwo religii Chrystusa. Myśl historiozoficzna Krasińskiego obejmuje przekonanie, że w odpowiednim momencie Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia (część III – fragmenty) Wstęp * [1] Czy widzicie, jak oni czekają niecierpliwie – szemrzą między sobą, do wrzasków się gotują – wszyscy nędzni, ze znojem na czole, z rozczuchranymi włosy, w łachmanach, z spiekłymi twa1 rzami, z dłoniami pomarszczonymi od trudu – ci trzymają kosy, owi potrząsają młotami, heblami 2 – patrz – ten wysoki trzyma topór spuszczony – a tamten stemplem żelaznym nad głową powija; 3 dalej w bok pod wierzbą chłopię małe wisznię do ust kładzie, a długie szydło w prawej ręce ściska. – Kobiety przybyły także, ich matki, ich żony, głodne i biedne jak oni, zwiędłe przed czasem, bez 4 5 śladów piękności – na ich włosach kurzawa bitej drogi – na ich łonach poszarpane odzieże – w ich oczach coś gasnącego, ponurego, gdyby przedrzeźnianie wzroku [...]. * [2] Teraz szum wielki powstał w zgromadzeniu – czy to radość, czy rozpacz? – Kto rozpozna, jakie uczucie w głosach tysiąców? – Ten, który nadszedł, wstąpił na stół, wskoczył na krzesło i panuje nad nimi, mówi do nich. – Głos jego przeciągły, ostry, wyraźny – każde słowo rozeznasz, zrozumiesz – ruchy jego powolne, łatwe, wtórują słowom, jak muzyka pieśni – czoło wysokie, przestronne, włosa jednego na czaszce nie masz, wszystkie wypadły, strącone myślami – skóra przyschła do 6 czaszki, do liców, żółtawo się wcina pomiędzy koście i muszkuły – a od skroni broda czarna wień7 cem twarz opasuje – nigdy krwi, nigdy zmiennej barwy na licach – oczy niewzruszone, wlepione w słuchaczy – chwili jednej zwątpienia, pomieszania nie dojrzeć; a kiedy ramię wzniesie, wyciągnie, 1 Hebel – narzędzie stolarskie służące do wygładzania drewna. 2 Stempel żelazny – metalowy pręt służący do czyszczenia i nabijania strzelb. 3 Szydło – narzędzie służące do przekłuwania skóry i innych twardych materiałów podczas szycia. 4 Bitej – tu: utwardzonej, kamiennej, w odróżnieniu od dróg polnych. 5 Łona – tu: ciała. 6 Muszkuły – mięśnie. 7 Lica – policzki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 193 Sz 194 Jean-Pierre HouËl (czytaj: żą pier uel), Zdobycie Bastylii, 1789, Musée Carnavalet (czytaj: mjuze karnawale), Paryż Wolność czy zniszczenie? Opisz artystyczną wizję w dziele francuskiego malarza. wytęży ponad nimi, schylają głowy, zda się, że wnet uklękną przed tym błogosławieństwem wielkiego rozumu – nie serca – precz z sercem, z przesądami, a niech żyje słowo pociechy i mordu! * [3] To ich wściekłość, ich kochanie, to władca ich dusz i zapału – on obiecuje im chleb i zarobek: 1 – krzyki się wzbiły, rozciągnęły, pękły po wszystkich stronach – „Niech żyje Pankracy ! – chleba nam, chleba, chleba!” [...] * [4] Oko wschodnie, czarne, cieniowane długimi rzęsy – ramiona obwisłe, nogi uginające się, ciało niedołężnie w bok schylone – na ustach coś lubieżnego, coś złośliwego, na palcach złote pierścienie – i on także głosem chrapliwym woła – „Niech żyje Pankracy!” Mówca ku niemu na chwilę wzrok obrócił. – „Obywatelu przechrzto, podaj mi chustkę”. – [...] 1 Pankracy (z gr.) – imię znaczące: „Wszechwładca”. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Scena w obozie rewolucji. Bór – porozwieszane płótna na drzewach – w środku łąka, na której stoi szubienica – szałasy – namioty – ogniska – beczki – tłumy ludzi. MĄŻ przebrany, w czarnym płaszczu, z czapką czerwoną wolności1 na głowie, wchodzi trzymając Przechrztę za ramię. [...] MĄŻ [1] [...] Cóż to za taniec? PRZECHRZTA [2] Taniec wolnych ludzi. Tańcują mężczyźni i kobiety wokoło szubienicy i śpiewają. [...] PIERWSZY LOKAJ [3] Jużem ubił mojego dawnego pana. DRUGI LOKAJ [4] Ja szukam dotąd mojego barona – zdrowie twoje! – KAMERDYNER [5] Obywatele, schyleni nad prawidłem w pocie i poniżeniu, glancując buty, strzyżąc włosy, poczuliśmy prawa nasze – zdrowie klubu całego! CHÓR LOKAI [6] Zdrowie Prezesa – on nas powiedzie drogą honoru. [...] MĄŻ [7] Cóż to za głosy, twardsze i dziksze, wychodzące z tej gęstwiny na lewo? PRZECHRZTA [8] To chór rzeźników, JW. Panie. CHÓR RZEŹNIKÓW 2 [9] Obuch i nóż to broń nasza – szlachtuz to życie nasze. – Nam jedno czy bydło, czy panów rznąć. Dzieci siły i krwi, obojętnie patrzym na drugich, słabszych i bielszych – kto nas powoła, ten nas ma – dla panów woły, dla ludu panów bić będziem. Obuch i nóż broń nasza – szlachtuz życie nasze – szlachtuz – szlachtuz – szlachtuz. MĄŻ [10] Tych lubię – przynajmniej nie wspominają ani o honorze, ani o filozofii. – Dobry wieczór pani. [...] KOBIETA [11] Jestem swobodną jako ty, niewiastą wolną, a towarzystwu za to, że mi prawa przyznało, rozdaję miłość moją. MĄŻ [12] Towarzystwo znów za to ci dało te pierścienie i ten łańcuch ametystowy. – Och! podwójnie dobroczynne towarzystwo! KOBIETA [13] Nie, te drobnostki zdarłam przed wyzwoleniem moim – z męża mego, wroga mego, wroga wolności, który mnie trzymał na uwięzi. 1 Czapką... wolności – chodzi o tzw. czapkę frygijską, o spiczastym kształcie, pośrodku złamaną, noszoną w czasie rewolucji francuskiej przez jakobinów; symbol rewolucji. 2 Szlachtuz (z niem.) – rzeźnia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 195 Sz 196 Polecenia do tekstu 1. Wskaż we Wstępie do III części dramatu i we fragmentach sceny obozowej przejawy przemocy (także psychicznej) stosowanej przez rewolucjonistów. 2. Wymień cechy zewnętrzne rewolucjonistów (mężczyzn i kobiet) świadczące o ich nędzy i cierpieniu. » P oj ę cia k l uczowe 3. Opisz stosunek ludu do swego przywódcy. Czy w tej relacji realizują się hasła rewolucji francuskiej: wolność, równość i braterstwo? Uzasadnij swój sąd. REWOLUCJA – przewrót społeczno-polityczny, który powoduje gwałtowne, radykalne i całościowe zmiany w społeczeństwie. Ma na celu obalenie istniejącego porządku i zastąpienie go nowym, lepszym. Zwykle w historii rewolucje wiązały się z masowymi wystąpieniami ludu, działaniami zbrojnymi i stosowaniem przemocy, choć bywają także rewolucje bezkrwawe – „aksamitne”. 4. Scharakteryzuj Przechrztę na podstawie ostatniego cytowanego akapitu Wstępu. Czemu służy takie przedstawienie tej postaci? 5. Przedstaw żądania ludu (3. akapit Wstępu) i porównaj je z zamiarami wobec panów wyrażanymi przez lokajów i rzeźników (akapit 9. sceny obozowej). TENDENCYJNOŚĆ PRZEDSTAWIENIA – podporządkowanie świata literackiego tezie postawionej przez autora, a więc określonemu twierdzeniu, przekonaniu. Tendencyjność wyraża się w przedstawieniu celowo przerysowanym, uproszczonym, schematycznym i jednostronnym, a często karykaturalnym, jeśli ma służyć napiętnowaniu lub krytyce określonych zjawisk czy postaw. 6. Określ przyczyny żądań i zamiarów ludu. 7. Wytłumacz, na czym polega bezwiedne naśladowanie przez lokajów swoich dawnych panów, przedstawione w cytowanym fragmencie dramatu. 8. Wyjaśnij, czym było „wyzwolenie” kobiety spotkanej przez bohaterów. 9. Określ, jak przejawia się tendencyjność przedstawienia rewolucji w cytowanych fragmentach Wstępu i sceny obozowej. Zwróć uwagę na sposób ukazania rewolucjonistów. 10.Dokonaj oceny efektów rewolucji w wymiarach: społecznym, etycznym i kulturowym. Pr ac a domowa 1. W kontekście znanych ci poglądów romantycznych (np. z Romantyczności Adama Mickiewicza) wyjaśnij sens słów narratora: „[...] uklękną przed tym błogosławieństwem wielkiego rozumu – nie serca – precz z sercem, z przesądami, a niech żyje słowo pociechy i mordu!” (2. akapit Wstępu). 2. Na podstawie dramatu Krasińskiego, zwłaszcza sceny w obozie rewolucji i ostatniej sceny utworu, scharakteryzuj rewolucjonistów i arystokratów. 3. Odnieś się do ostatniej sceny dramatu i odpowiedz na pytanie, dlaczego rewolucja zwyciężyła i przegrała zarazem. Tworzenie własnego tekstu Czy rewolucje są w stanie zmienić świat? Rozważ problem, odwołując się do Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego i innych utworów literackich oraz znanych ci wydarzeń historycznych. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 197 Bym z rozpaczy nie oszalał... 37 Obraz miłości romantycznej w listach Zygmunta Krasińskiego Na lekcji zapoznamy się z listami Zygmunta Krasińskiego, pisanymi do ukochanej i przyjaciela w wyjątkowej sytuacji życiowej – w przeddzień narzuconego mu przez ojca ślubu z niekochaną kobietą. Przyjrzymy się przeżyciom poety i sposobowi kreowania w listach własnej biografii. Do podstawowych rodzajów listu zalicza się: list-wyznanie, list-mowę, list-rozmowę i list-relację; jednak listy mogą realizować różne formy gatunkowe – znamy listy o charakterze rozprawki, artykułu, eseju, prozy poetyckiej, pouczenia itp. Cechy gatunkowe listów List to żywa do dziś wypowiedź (np. w wersji elektronicznej), której podmiotem jest najczęściej autor (nadawca). Zwykle jest kierowany do określonego adresata – zazwyczaj pojedynczej osoby, czasem bywa jednak pisany w czyimś imieniu (np. list urzędowy). Może być też adresowany do grupy osób (np. list biskupa do wiernych), a nawet do nieokreślonego, szerokiego kręgu odbiorców (list otwarty). Adresat listu ma wpływ zarówno na jego zawartość znaczeniową, jak i na środki językowe stosowane przez autora. Ważną cechą listu, bez względu na jego odmianę i pełnione funkcje, jest formularność – realizacja określonego wzorca kompozycyjnego. Na ten wzorzec składają się: określenie daty i miejsca powstania listu, inicjalny zwrot do adresata (powitanie), formuła pożegnalna (zwykle pozdrowienia dla odbiorcy lub wyrazy szacunku dla niego), podpis. Wprowadzenie do lektury Listy Zygmunta Krasińskiego stanowią niezwykle bogaty dokument biografii i przeżyć poety. Są wśród nich opisy licznych podróży, towarzyskie i intelektualne listowe „rozmowy” z przyjaciółmi, korespondencja z ojcem oraz listy miłosne. Poza zapisem wewnętrznego życia poety odnajdujemy w nich problematykę filozoficzną, zwłaszcza etyczną, a także polityczną i historiozoficzną. Korespondencja z Wincentym Krasińskim świadczy o tym, pod jak przemożnym wpływem ojca pozostawał Zygmunt. Wyrazem tego była m.in. dramatyczna decyzja o rezygnacji z udziału w powstaniu listopadowym, która przez resztę życia ciążyła na sumieniu poety. Na wieść o zrywie niepodległościowym dziewiętnastoletni Krasiński pisał do ojca: „Czytać, pisać mi nie sposób, ledwo dokończyć mogę zaczętej rozmowy, a potem podróżować, włóczyć się między cudzoziemców, kiedy w tamtej stronie Europy [...] moi rodacy walczą, by zginąć lub zwyciężyć – jest Rodzaje listów List to gatunek literatury użytkowej. Zwykle służy do wyrażania myśli, poglądów, uczuć i stanów psychicznych autora, ale może pełnić też inne funkcje, np. informować adresata (relacja o zdarzeniu) albo wywierać na niego wpływ. List reprezentuje zatem trzy typy wypowiedzi: liryczną, epicką i retoryczną. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 198 wiedzie ć wi ę cej . . . Historia listu jest tak stara, jak historia pisma. Najstarsze znane nam listy pochodzą z trzeciego tysiąclecia p.n.e. Popularny w starożytności, zwłaszcza w związku z rozwojem retoryki (styl listowy omawiano w podręcznikach greckiej retoryki) i filozofii (np. listy Seneki), gatunek ten był stale obecny też w średniowiecznym i nowożytnym piśmiennictwie. Pisanie listów określa się mianem sztuki epistolarnej (z gr. epistolé – list, wiadomość). Twórczość listowna to epistolografia. Szczególny rozkwit epistolografii nastąpił pod wpływem założeń sentymentalizmu, sformułowanych przez Jeana-Jacques’a Rousseau (czytaj: żana żaka ruso) i trwał przez całą epokę romantyzmu. Stało się tak w wyniku podniesienia przez sentymentalizm rangi prywatnych przeżyć ludzkich, osobistego doświadczenia i subiektywnego postrzegania świata, które mogły wyrażać się bez ograniczeń właśnie w listach. Stąd ogromna popularność listu jako formy wypowiedzi romantycznej, nie tylko literackiej. Jedną rzeczą nie tylko niepodobną do uskutecznienia, ale wywołującą co chwilę rumieniec wstydu na moje lica” (list z 14 maja 1831 r.). Ojciec odpisał mu na to: „Ty idziesz za opinią młodych i nierozsądnych. [...] Rewolucja Kościuszki była przeciwko nieprzyjaciołom kraju 1 [...]. Ta zaś grób mu kopie. Tamtę zaczęli obywatele, naród. Tę zaś kilku cudzoziemców i dzieci. Tamta miłością ojczyzny tchnęła, tu od mordu swoich się zaczęło i od chęci zamor2 dowania władcy , czego nigdy nie było w kartach historii naszej. [...] Dwa kolory rządzą światem: porządek i rozruch, a to na to, żeby ci, co posiadają, nie posiadali, a ci co nie posiadają, żeby posiadali” (odpowiedź z czerwca 1831 r.). Słowa te stanowią ważny kontekst, istotny zarówno dla zrozumienia cytowanej dalej korespondencji, jak i dla uchwycenia wymowy Nie-Boskiej komedii. z najważniejszych XVIII-wiecznych powieści w listach (patrz: lekcja 59. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej) są Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego. List romantyczny, kontynuujący tradycję sentymentalną, został zdominowany przez żywioł liryczny. Służył głównie do wyrażania przeżyć autora oraz stanowił narzędzie jego samopoznania i analizy psychologicznej. Na początku XIX w. najpopularniejszą odmianą w epistolografii stał się więc list-wyznanie. Wiele zachowanych listów Krasińskiego to rozmowy z kobietami, z którymi był on związany emocjonalnie. Należała do nich Delfina Potocka – poetę łączył z nią najtrwalszy w jego życiu romans, oparty na „związku dusz”. W trakcie tego romansu, 19 lipca 1843 r., Krasiński – przymuszony przez ojca – poślubił hrabinę Elizę Branicką. Poniżej przedstawiamy fragmenty dramatycznej, pełnej emocji korespondencji unieszczęśliwionego poety z Delfiną i z przyjacielem Jerzym Lubomirskim. Pierwsze listy pochodzą z lipca i początku sierpnia 1843 r. Ostatnie słowa tego dramatu małżeńskiego wypowiedział Krasiński na łożu śmierci w liście do Jerzego Lubomirskiego, dwanaście dni przed zgonem. 1 Tamtę – historyczna forma biernika zaimka tamta; dziś: tamtą. 2 Powstanie listopadowe rozpoczęło się od ataku na Belweder i próby zabicia naczelnego wodza wojska Królestwa Polskiego, księcia Konstantego (brata cara Mikołaja I). Z rąk podchorążych zginęło wówczas kilku polskich generałów, skompromitowanych współpracą z Rosjanami lub próbujących powstrzymać spiskowców. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Zygmunt Krasiński List do Delfiny Potockiej (fragmenty) 6-ta wieczór, Heidelberg, 18-go lipca [1] Aniele mój! Duchu każdej myśli mojej! Ty sama, wszelka myśli moja, wszelkie czucie! Bo o Tobie tylko myślę, Ciebie tylko czuję! Droga, najdroższa! Jeszczem nie mógł stąd wyruszyć do tego 1 ohydnego Drezna . Każda godzina zyskana wydaje mi się tym, co skazanemu na śmierć godzina 2 jedna więcej łaski. Męczę się, biję sam z sobą i rozpaczam. Jerzy płacze i ja płaczę, szlocham. Coś strasznego we mnie się dzieje; jeszcze chciałem stąd choć słów kilka Ci napisać, po ich napisaniu siądę w powóz, jak trup zanurzę się w trumnę i powiozą mnie – gdzie? Czy ja wiem? Może wysadzą u domu wariatów. Z tego samego hotelu ileż to ja razy pisał do Ciebie przeszłego roku. O, 3 dobry to był czas jeszcze. Wisiał już nóż nad głową, ale jeszcze nikt nie rozkazał giliotynie się ruszyć, teraz, teraz inaczej! Boże mój! Gdzież siła we mnie, muszę ją odnaleźć, co pocznę, bez siły wśród nieprzyjaciół, bo oni wszyscy, co tam na mnie czekają, to moi nieprzyjaciele, a gromadzą się licznie. Ty znasz mnie! Ty wiesz, co za puchary goryczy gotują się tam dla mnie! Nie wiedziałem, co robię, szedłem ślepy, aż obudziłem się u stóp rusz4 towania . Kołysałem się wciąż innymi myśli, upajałem się nadzieją widzenia Ciebie, szukałem przez tę sprawę łatwości tu i owdzie bycia z Tobą. Ojcu 5 tym zadosyć czyniąc , zawszem potem gonił za Tobą, dojeżdżał do Ciebie i wciąż, wciąż tylkom Ciebie marzył, widział, spotykał, a teraz, czuję już, nóż gotów i spadnie – a jestem bez siły, a kocham Cię rozpacznie. Chciałbym tylko być z Tobą i przy Tobie. Wszystko mi reszta obmierzło. Jakże się obrócić? Jak wydźwignąć się z takiego położenia? [...] MAURYCY MICHAŁ DAFFINGER, DELFINA Z KOMARÓW MIECZYSŁAWOWA HRABINA POTOCKA , 1839, Muzeum Narodowe w Krakowie 1 Drezno – stolica Saksonii (obecnie Niemcy); tam właśnie poeta miał nazajutrz poślubić Elizę. 2 Jerzy – Lubomirski. 3 Giliotyna – gilotyna; narzędzie straceń stosowane masowo podczas rewolucji francuskiej. 4 Rusztowanie – podwyższenie; gilotyna ustawiana była na rusztowaniu, by tłum mógł wygodnie obserwować egzekucję. 5 Zadosyć czyniąc – spełniając oczekiwania. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 199 Sz 200 [2] Siły, siły, siły! Bo z siłą wszystko można zrobić, wszystko zwalczyć, umrzeć i zmartwychwstać, wszystkie sieci rozciąć, węzły rozsunąć, być strasznym dla złych i zażartych, być aniołem dla dobrych, być podporą, pociechą, szczęściem jeszcze Tobie. A bez siły co? Chyba samobójstwo nagłe lub powolne zagryzienie się. Módl się do Boga o mnie, módl się, bym nie przepadł, bym z rozpaczy nie oszalał lub nie przestał być! Nigdym w życiu nie czuł tak strasznej rozpaczy, tak olbrzymiej bezsiły, łzy mi się wciąż leją z ócz [...]. Jestem jak biedne dziecko, jak sierota, bez Ciebie! [...] Zygmunt Krasiński Listy do Jerzego Lubomirskiego (fragmenty) (z 28 lipca 1843 r.) 28 lipca [1] Jerzy, Jerzy, Jerzy mój! o Jerzy, Jerzy! ratuj mnie, wymyśl co, wymyślcie co i wyratujcie mnie 1 – tak żyć nie sposób z niecierpianą cały dzień i narzucającą się; ile mnie ona zabija, o tyle i ja muszę ją zabijać, będę musiał coraz gorzej ją deptać. – Wstrzymuję dotąd milczeniem bunt serca i ducha, ale kiedy przyjdzie? – O Boże! myślcie o mnie i wybawcie mnie, wybawcie, bo ja wam mówię, że zginę na ciele i na duszy. Zmiłujcie się nade mną, jeśli mnie kochacie, zmiłujcie się. [2] Jak to wszystko się zrobiło, nie wiem – poszedłem i wróciłem z kościoła jak pies przez hyc2 3 lów prowadzon. Zawczoraj to było – odtąd męczę się, męczę i trup ze mnie; jakaż to dziwna 4 panna – wszystko jej jedno, wszystko niby słodycz bez granic, ale duma, godność gdzie? Wierz 5 mi, nie ma kobiety tak wzniosłej jak Sorrento , ona jedna typem kobiety przyszłości. 6 [3] O! pojedź, pojedź tam, gdzie serce moje, o! płacz, płacz tam nade mną. Klęknij przed nią za mnie, połóż czoło twe na ziemi przed nią za mnie i powiedz jej, że ją uwielbiam i kocham na wieki! powiedz jej, żem strasznie nieszczęśliwy. Wszystkich serc kobiecych umęczonych męki zwarły się w jednym sercu moim. Nie wiem, jak tu długo wytrzymać zdołam, nie wiem, to jedno wiem, że albo umrę, albo do niej się wydrę, a otrząsnę się z tej śmierci strasznej, co koło mnie. [...] (z 4 sierpnia 1843 r.) 7 [4] Mój Jerzy, Jerzy! De profundis clamavi ad te, Domine! miserere mei . – Co dzień, co godzina, co chwila mi gorzej. Już nie mogę cierpieć i milczeć, już wczoraj w ataku nerwowym wypsnęło mi się, 1 Niecierpiana – niekochana; mowa o Elizie. 2 Hycle – ludzie zajmujący się dawniej chwytaniem i zabijaniem bezdomnych psów. 3 Zawczoraj – przedwczoraj. 4 Panna – mowa o Elizie. 5 Sorrento – miasto w południowych Włoszech nad Zatoką Neapolitańską; tak określał Krasiński Delfinę w rozmowach z zaufanymi w celu zachowania imienia ukochanej w dyskrecji. 6 Mowa o Delfinie. 7 De profundis... (łac., czytaj: ... klamawi... mizerere...) – „Z głębokości wołałem do Ciebie, Panie! Wysłuchaj głosu mojego”. Początek Psalmu 130. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Franz Xaver Winterhalter (czytaj: franc ksawer winterhalter), portret Elizy z Branickich Krasińskiej z dziećmi, 1853, Muzeum Narodowe w Krakowie 1 że jej nienawidzę i że mnie zabija, więc padła na kolana, ja uciekł; to wszystko głupie i nic warte – czuję to – ale serce moje to buntownik niczym nieukrócony. Dniem i nocą myślę o Sorrencie i tęsknię k’niemu; wszystkim pogardzam, wszelaką próżnością, dostatkiem, wygodą, konwenansem 2 – jedną ją kocham i umrę lub z nią będę znów razem! Przekłuty milionem igieł, przebity stem mieczów, bezsilnym teraz, dni całe leżę i jęczę, a tej przytomności znieść nie mogę, ilekroć z nią razem jestem, czuję się na torturach i w więzieniu, nic nawet powiedzieć do niej nie mogę. [...] (z 11 lutego 1859 r.) [5] Głupi, zmarnowałem życia połowę, najlepszą straciłem, zużyłem siły, duszę i zdrowie na to, by fałsz, próżność i pychę znaleźć tam, gdzie widziałem anioła, a miałem tego właśnie przy sobie 3 i pod bokiem moim, i zapoznałem go, aż nareszcie odkryć go musiałem!!! Tak jest, Jerzy, i takim aniołem jest Eliza. 11 lutego 1859, w piątek przedostatni życia, w Paryżu 1 Mowa o Elizie. 2 Stem – stoma. 3 Zapoznałem – tu: nie zauważyłem. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 201 Sz 202 Polecenia do tekstu 1. Kim jest Delfina Potocka dla autora pierwszego listu? Wymień określenia odnoszące się do adresatki i objaśnij ich sens. 2. „Czy to jest przyjaźń, czy to jest kochanie?”. Rozstrzygnij na podstawie listu do Delfiny, jakim uczuciem darzył ją Krasiński. Odpowiedź uzasadnij. 3. Wskaż fragmenty, w których Krasiński pisze o swoim małżeństwie jako o egzekucji. Wyjaśnij funkcję użycia symbolu gilotyny w pierwszym liście. 4. Scharakteryzuj sposób przeżywania miłości przez Krasińskiego. Posłuż się odpowiednimi cytatami z jego listów; zwróć szczególną uwagę na: a) stosunek zakochanego do wybranki serca, b) wizerunek kobiety, c) temperaturę uczuć nadawcy, d) relację między mężczyzną a kobietą, e) odniesienie miłość – śmierć. 5. Przedstaw ocenę Elizy zawartą w trzech pierwszych listach, a następnie porównaj ją z jej oceną z ostatniego listu. » P oj ę cia k l uczowe AUTOBIOGRAFIA – utwór, w którym podmiot wypowiedzi (lirycznej lub epickiej) jest zarazem jej autorem, a tematem są jego działania i przeżycia. Charakterystyczną cechą autobiografii jest subiektywny nadawca, którego uwaga zostaje nakierowana na samego siebie (swoje życie i świat swych doznań, myśli, uczuć itp.). W zależności od stosunku do rzeczywistości autobiografia może być albo dokumentarna, albo literacka. Ta pierwsza stara się oddać w miarę możliwości wiernie fakty z życia autora i często nie jest przeznaczona do lektury za jego życia (np. Wyznania świętego Augustyna czy Wyznania Jeana-Jacques’a Rousseau). Literacka odmiana autobiografii przedstawia stany wewnętrzne autora, nie dbając o wierność rzeczywistości i mieszając fikcję z realnymi zdarzeniami oraz zamierzoną autokreacją. 6. Jak sądzisz, z czego wynika zmiana oceny żony przez poetę? Uzasadnij swoją opinię. 7. Wskaż przejawy egzaltacji we wszystkich cytowanych fragmentach listów. 8. Rozpoznaj środki językowe służące poecie do wyrażenia egzaltacji. 9. Znajdź przykłady hiperboli we wszystkich listach. Wyjaśnij ich sens i funkcje. 10. Stylizacja czy autentyczność? Rozstrzygnij i uzasadnij na podstawie poznanych fragmentów korespondencji Zygmunta Krasińskiego. EGZALTACJA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 8. HIPERBOLA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 5. 11. Dokonaj oceny postawy poety wobec kobiet w świetle cytowanych fragmentów jego listów. STYLIZACJA BIOGRAFII – nadawanie elementom biograficznym określonego znaczenia, zwykle rozpoznawalnych rysów jakiegoś wzorca (stylu) osobowego, moralnego lub egzystencjalnego. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Pr ac a domowa 1. Przypomnij modele miłości znane ci z twórczości Goethego, Mickiewicza i Słowackiego. Wskaż utwory, w których obraz miłości jest podobny do wykreowanego w listach Zygmunta Krasińskiego. 2. Wymień podobieństwa między postawą Krasińskiego wobec Elizy Branickiej a stosunkiem hrabiego Henryka do żony w Nie-Boskiej komedii. 3. Kobiety romantyków: rzeczywiste i literackie. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy i wylosujcie nazwisko jednego z twórców epoki. Przygotujcie prezentację multimedialną na temat roli kobiet w życiu i twórczości tego autora, którego nazwisko wylosowaliście. Skorzystajcie z internetu lub innych źródeł wiedzy. 4. Przedstaw przekonania Zygmunta Krasińskiego i jego romantyczny sposób przeżywania świata, odwołując się do poznanych fragmentów korespondencji poety. Tworzenie własnego tekstu 1. Czy rodzice mają prawo wywierać wpływ na wybory życiowe swoich dzieci? Rozważ problem, odwołując się do własnych przemyśleń i przykładów z różnych tekstów kultury. 2. Co jest, według ciebie, warunkiem udanego małżeństwa? Rozważ problem, odwołując się do fragmentów Nie-Boskiej komedii i innych znanych ci tekstów literackich. wiedzie ć wi ę cej . . . Wszyscy polscy wielcy twórcy literatury romantycznej byli wybitnymi epistolografami. Adam Mickiewicz, autor najbardziej klasycystycznych listów, często posługiwał się w nich humorem. Korespondencja wieszcza dotyczyła głównie spraw narodowych, religijnych i moralnych. Najważniejszą część twórczości epistolarnej Juliusza Słowackiego stanowią listy do matki (jest ich ponad sto trzydzieści), z którą łączył poetę silny związek emocjonalny. To w większości osobiste wyznania, będące wyrazem przeżywania świata i uczuć doznawanych przez poetę. Proza listów do matki ma charakter reportażowy, gdy Słowacki opisuje wrażenia z podróży, a staje się poetycko-liryczna, kiedy nasila się jego tęsknota. Adresatami korespondencji poety było ponad sto innych osób, w tym Zygmunt Krasiński i ukochana Joanna Bobrowa. W listach do nich dominuje element autokreacji: nadawca przedstawia się jako romantyczny indywidualista i intelektualista. Listy Cypriana Norwida stanowią przykład epistolarnej refleksji filozoficznej, poświęconej w szczególności zagadnieniom etycznym, rozpatrywanym z punktu widzenia moralności chrześcijańskiej. Osobiste wyznania emocjonalne zastępuje w nich Norwid przemyśleniami formułowanymi zwięźle i syntetycznie, nierzadko w aforystycznej postaci. W listach tych widać jednak wyraźnie uczuciowe zaangażowanie autora w poruszane zagadnienia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 203 Sz 204 Jak gdyby głazom tylko wierzyć można... 38 Wartość inności w wierszach Norwida Cyprian Norwid, najmłodszy z największych polskich poetów epoki romantyzmu, był konsekwentnym wyrazicielem romantycznych przekonań o naturze świata i człowieka. Niedoceniany za życia, chętnie przedstawiał w swych tekstach Innych – ludzi obcych i nierozumianych przez otoczenie. Na lekcji przeanalizujemy dwa wiersze poety poświęcone tej problematyce. Wartość inności Poezja Norwida wyrażała charakterystyczne dla romantyzmu przekonanie, że świat materialny jest jedynie zewnętrznym i pozornym przejawem rzeczywistości prawdziwej – metafizycznej, a więc ukrytej i niedostępnej zmysłom. Dotrzeć do niej można tylko dzięki głębokiej wrażliwości na świat, którą obdarzeni są m.in. artyści, mistycy, indywidualiści, ludzie psychicznie chorzy. Za tymi poglądami kryje się uzasadnienie romantycznej antropologii (refleksji o człowieku), która najwyższą wartość przyznawała jednostkom niespełniającym społecznej normy, wykluczonym – Innym. Od czasów romantyzmu ludzka inność zaczęła być uznawana za znak wyjątkowości, osobnej i cennej wrażliwości, co sprawiło, że kultura Zachodu uświadomiła sobie potrzebę jej ochrony. Romantyczne postrzeganie indywidualności skutkowało apologią (pochwałą, ale i obroną) nie tylko jednostek wybitnych, które – jak Napoleon – zmieniają bieg historii, ale także takich, które zostały przez swych współczesnych odrzucone i wykluczone, a były np. geniuszami nauki czy sztuki. wiedzie ć wi ę cej . . . W 1842 r. Cyprian Norwid wyjechał z Warszawy. W pierwszym okresie swoich podróży przebywał na zmianę w Niemczech i we Włoszech. Okres Wiosny Ludów spędził w Rzymie, gdzie – pozostając pod wpływem Zygmunta Krasińskiego – przeciwstawiał się działaniom Mickiewicza. Politycznie był związany z obozem konserwatystów [m.in. ze stronnictwem Hotelu Lambert (czytaj: ląber)] i mesjanistów (m.in. z Augustem Cieszkowskim). Akcentował także swoje przywiązanie do chrześcijaństwa. Od 1849 r. mieszkał w Paryżu, utrzymywał kontakty z Mickiewiczem, Słowackim i Chopinem. W 1852 r., w wyniku niepowodzeń osobistych, głównie z powodu nieszczęśliwej miłości do Marii Kalergis, wyjechał do Ameryki. Do Europy powrócił w 1854 r. pod wpływem nostalgii – najpierw do Londynu, później do Paryża, gdzie przebywał do śmierci. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm ną antropologią. Bohaterami obu utworów są ludzie i kamienie. W pierwszym wierszu, zatytułowanym Adam Krafft, Norwid przedstawia wielkiego, ale zapomnianego rzeźbiarza, w drugim – W Weronie – przypomina los Romea i Julii, największych kochanków literatury światowej. W obu utworach kamienie zdają się bardziej niż ludzie rozumieć jednostki odrzucone przez społeczeństwo. Ukrytą, duchową naturę świata dostrzegają tylko artyści. W pierwszym wierszu takim artystą jest średniowieczny rzeźbiarz Adam Krafft (ok. 1455–1509), w drugim – podmiot mówiący w wierszu, który możemy utożsamić z poetą. Oba utwory powstały w pierwszym okresie twórczości Norwida. Poeta umieścił później W Weronie w zbiorze Vade-mecum. Poeta niespełniony Norwid był człowiekiem nieszczęśliwym, niespełnionym w osobistych uczuciach i ambicjach, nierozumianym przez otoczenie i uchodzącym za dziwaka. Artysta tęsknił za ojczyzną, nie zrealizował się w działaniach politycznych, a pobyt w więzieniu – został aresztowany w 1846 r. w Berlinie za powiązania z polskim ruchem niepodległościowym – przypłacił częściową głuchotą. Nie osiągnął też artystycznego uznania – za życia udało mu się opublikować zaledwie dwadzieścia kilka utworów literackich. Jako poeta został odkryty dopiero na przełomie XIX i XX w. Wtedy to przyznano mu rangę czwartego wieszcza narodowego. Wprowadzenie do lektury Poniżej cytujemy dwa wiersze Norwida, w których metafizyka łączy się z romantycz- Cyprian Norwid Adam Krafft I ty w szpitalu zakończyłeś życie, Od nieudolnych zrozumiany głazów, Co ludzi jeszcze nauczają skrycie, Zaledwo echem twoich brzmiąc wyrazów, [5] Twojego serca powtarzając bicie – – I ty w szpitalu z trosk umarłeś – smutno: Jak gdyby głazom tylko wierzyć można, Jeśli je dłuta w kształt szlachetny utną I zaopatrzy jaka myśl pobożna [10] W kamienny pacierz... Tyś ów pacierz zmówił – 1 A jeszcze sięgasz, kędy zenit jego Kolumnę gmachu przeszedł gotyckiego 2 I pod stopami Pana wieniec uwił . 1 Zenit – tu: szczyt. 2 Sakraments-Häuschen in der Lorenzkirche [czytaj: zakraments hojszien in der lorenckirsie] w Norymberdze, przez Adama Kraffta dłutowany, opiera się na barkach swojego mistrza i uczniów, a przechodząc krańcem kolumny do samego sklepienia, zatacza się nareszcie w kształt udatnego wieńca; lekkość gotyckich łuków czyni go raczej giętką i gałęzistą latoroślą, przetykaną gdzieniegdzie gronami osób przypowieści Pisma przedstawiających. [przypis poety] Autor Cyprian Norwid (1821–1883) – poeta, dramaturg, prozaik, a także malarz, rzeźbiarz i rysownik. Pochodził z rodziny drobnoszlacheckiej. Kształcił się w gimna zjum w Warszawie, a następnie w szkołach malarskich. W wieku dwudziestu jeden lat opuścił Polskę i od tej chwili przebywał na emigracji (patrz: Wiedzieć więcej...). Ostatnie lata życia spędził – samotny i chory na gruźlicę – w przytułku dla polskich sierot i weteranów w Paryżu. Został pochowany w bezimiennym grobie na cmentarzu w podparyskim Montmorency (czytaj: mąmorąnsi). Do najważniejszych dzieł literackich Norwida należą: w poezji – zbiór wierszy Vade-mecum (w XIX w. uznany za jeden z najwybitniejszych tomów poezji w Europie) i poemat Promethidion; w prozie – zbiór wspomnień Czarne kwiaty i komentarz do nich Białe kwiaty oraz nowela Ad leones!; w dramacie – Rzecz o wolności słowa, Pierścień Wielkiej Damy. Norwid był także autorem ponad tysiąca listów. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 205 Sz 206 [15] [20] [25] [30] Z twoich to ramion latoroślą wzbity, Zaowocował w gronach świętych twarzy, 1 Nie jako rzeźba, lecz jak hymn Lewity , Trzymającego przednią straż ołtarzy; Wylany z duszy, nie zaś stalą ryty. Kto go nie widział, komu nie padł cieniem Na całe życie jako wątek marzeń I z tajemniczym nie ochmurzył drżeniem Lazurowego tła doczesnych zdarzeń, Ten ani może błędną widzów drogę Opuszczających próg kościelny cenić; Gdziekolwiek bowiem zrazu stawisz nogę, Zdaje się jeszcze łuk za łukiem cienić – 2 I jako Prorok obudzony świtem, Nie mogąc rychło zbyć drabiny sennej, Oczarowanym zbłąkasz się korytem I jeszcze wrócisz hołd powtórzyć lenny. [35] O wielki mistrzu! słusznie zginasz barki I na ramionach własne pieścisz dzieło, Gdy oto widzę, wedle błahej miarki, Nie ocenili, co ich prześcignęło: Samemu tobie zostawując brzemię Zniesienia siebie – boś opuścił ziemię. Adam Krafft, fragment ołtarza w kościele św. Wawrzyńca (niem. St. Lorenzkirche) w Norymberdze, Niemcy W postaci podpierającej ołtarz artysta przedstawił samego siebie. O wielki mistrzu! tyś dał innym przykład, Ku jakim szlakom mają zdążać sami, [40] Niech tylko pojmą, biorąc czyn za wykład, 3 Cherubowymi wznosząc się skrzydłami Nad liść wawrzynu, łzę i szyderstw węża, Niechaj się ku nim oglądają z góry Z ewangeliczną łagodnością męża. [45] Ty nawet przebacz, jeśli z widzów który, Jerozolimskie naśladując córy, Gdy w grobie Pana oglądały płótno, Westchnie – a puste zawtórują mury: „I ty w szpitalu z trosk umarłeś – smutno!...” » P oj ę cia k l uczowe MISTYKA – dziedzina przeżyć religijnych; pozarozumowe i ponadzmysłowe poznanie rzeczywistości metafizycznej, a nawet – bezpośrednio Boga. Przeżycia mistyczne mają miejsce np. w aktach ekstazy emocjonalnej lub twórczej. Mistyka może wyrazić się także w proroctwie, które objawia treści duchowych wizji. INNY (pisane wielką literą) – w refleksji kulturowej to ktoś, kto z różnych powodów: religijnych, narodowych, rasowych, seksualnych, nie przystaje do powszechnie uznawanej, zakorzenionej w tradycji normy. Poziom otwartości i tolerancji danej kultury mierzy się stopniem akceptacji Innego. 1 Lewita – żydowski kapłan. 2 Prorok – mowa o biblijnym Jakubie, który śnił o drabinie sięgającej nieba. 3 Cherubowy – anielski. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Polecenia do tekstu 1. Scharakteryzuj bohatera i zarazem adresata utworu Adam Krafft. 2. Jakie cechy nieszczęśliwego losu bohatera eksponuje osoba mówiąca w wierszu? 3. Opisz emocje, które wyraża podmiot. Co jest ich przyczyną? 4. Zinterpretuj symbolikę głazów, o których mowa w pierwszej strofie. 5. Sztuka, modlitwa, mistyka – znajdź metafory odnoszące się do tych pojęć w drugiej strofie wiersza i objaśnij ich sensy. Uzupełnij schemat. sztuka modlitwa mistyka metafora: .... sens: .... metafora: .... sens: .... metafora: .... sens: .... 6. Znajdź fragmenty, w których Norwid oskarża społeczeństwo o niezrozumienie Innego. 7. Na podstawie dotychczasowych ustaleń rozstrzygnij, kto jest Innym. Wyjaśnij, na czym polega jego obcość. Adam Krafft, Chrystus dźwigający krzyż, 1505 Kamienna płaskorzeźba Kraffta ukazuje ból i współczucie. Artystycznym tworzywem służącym do przedstawienia ludzkich emocji są kamienie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 207 Sz 208 Cyprian Norwid W Weronie I Nad Kapuletich i Montekich domem, Spłukane deszczem, poruszone gromem, Łagodne oko błękitu. II Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów, [5] Na rozwalone bramy do ogrodów – I gwiazdę zrzuca ze szczytu; III 1 Cyprysy mówią, że to dla Julietty, Że dla Romea – ta łza znad planety Spada... i groby przecieka; IV [10] A ludzie mówią, i mówią uczenie, Że to nie łzy są, ale że kamienie, I – że nikt na nie nie czeka! » P oj ę cia k l uczowe SYMBOL – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 2. IRRACJONALIZM – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 6. IRONIA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 27. Polecenia do tekstu 1. Przypomnij znane ci z gimnazjum losy Romea i Julii – bohaterów dramatu Szekspira. 2. Objaśnij zjawisko „spadającej gwiazdy” (wers 6.) w sposób naukowy i potoczny. 3. Wyjaśnij symboliczne znaczenie kamieni, o których mowa w ostatniej strofie. 4. Wytłumacz sens ironii zastosowanej w wersie 10. Czemu służy: ośmieszeniu czy wyrażeniu goryczy? 5. Przedstaw ocenę społeczeństwa ukazaną w wierszu, biorąc pod uwagę znaczenie ironii zastosowanej przez autora. Pr ac a domowa 1. Porównaj poglądy Norwida z tezami o poznawaniu świata postawionymi w Romantyczności i innych balladach Adama Mickiewicza. 2. Wyjaśnij, w jaki sposób Norwid ukazuje oddziaływanie dzieła Szekspira na ludzi. 3. Przedstaw Norwidowską pochwałę odmienności w wierszach Adam Krafft i W Weronie. Tworzenie własnego tekstu 1. Czy „Inny” oznacza „gorszy”? Rozstrzygnij problem w odniesieniu do poznanych wierszy Cypriana Norwida i innych tekstów kultury. R 2. Dokonaj analizy porównawczej wierszy Norwida omawianych na lekcji. 1 Cyprysy – drzewa lub, rzadziej, krzewy iglaste. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 39 Czemu, Cieniu, odjeżdżasz... Jednostka w dziejach Cyprian Norwid – podobnie jak inni romantycy, w tym najwięksi polscy poeci tego czasu – wierzył w sformułowaną przez Hegla historiotwórczą rolę wielkich jednostek, które miały wyrażać ducha swej epoki i zarazem umożliwiać postęp ludzkości. Europejskim przykładem takiej jednostki był Napoleon Bonaparte. W Polsce podobną rolę przypisywano Tadeuszowi Kościuszce czy księciu Józefowi Poniatowskiemu. Sławę wybitnego wodza, a także niezłomnego bojownika o wolność – nie tylko Polski, ale także m.in. Węgier – zyskał też generał Józef Bem. Na lekcji przyjrzymy się rapsodowi poświęconemu tej postaci. Bema pamięci żałobny-rapsod Geneza Bema pamięci żałobny-rapsod powstał dla uczczenia pierwszej rocznicy śmierci Józefa Bema, jednak utwór doczekał się publikacji dopiero w 1910 r. W twórczości Norwida odnajdujemy kilka wierszy poświęconych wybitnym jednostkom wpływającym na losy świata. XVIII XIX XX XXI 1851 r. 1910 r. Spartakus. Norwid uczynił jego bohaterem słynnego przywódcę rzymskiego powstania niewolników. Spartakus, oskarżając rzymski lud oglądający walki gladiatorów, oskarża zarazem całe społeczeństwa: „Wam – widzów dwakroć sto tysięcy – / Co dzień już trzeba łez i krwi...”. Utwór kończy się słowami: ,,– Siedliście, głazy, w głazów kole: / Całe już życie wasze – śmierć!”. Norwid poświęcił dwa utwory również skazanemu na śmierć amerykańskiemu bojownikowi o wyzwolenie czarnoskórych niewolników, Johnowi Brownowi. O takich jak Brown poeta pisał: „Co potem w dziejach, to czynicie pierwej”. Norwid w tych utworach dał także wyraz apologii jednostek niezrozumianych i odrzuconych przez społeczeństwo, które wyprzedzają swój czas: „– Wasze wszystkie wystawy-arcydzieł / Niewarte jego szubienicy i dzieł!”. Wielkie jednostki w poezji Norwida Do najsłynniejszych wierszy Norwida, których bohaterami są wybitne jednostki, należy niezatytułowany utwór o incipicie [Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie...]. Jego początek brzmi: „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie, Że ci ze złota statuę lud niesie, Otruwszy pierwej?...” Podmiot liryczny wiersza wymienia postacie historyczne, czczone po śmierci, a za życia odrzucone przez współczesnych, m.in. Dantego Alighieri, mającego dwa groby – w Rawennie i Florencji, a także Kolumba, któremu po śmierci wystawiono aż trzy nagrobki. Utworem poświęconym wybitnej jednostce, w którym powraca symbolika kamieni, jest Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 209 Sz 210 Bohater Józef Bem (1794–1850) rozpoczął karierę wojskową w wojnie Napoleona przeciw Rosji w 1812 r. Walczył w powstaniu listopadowym, odznaczył się w bitwie pod Ostrołęką, kierował polską artylerią podczas obrony Warszawy (od jego nazwiska pochodzi nazwa dzielnicy Bemowo). Na emigracji był związany z konserwatywnym Hotelem Lambert, z którym współpracował także Norwid. W czasie Wiosny Ludów (1848) został naczelnym wodzem powstania węgierskiego (1848–1849) przeciw Austrii. Odnosił duże sukcesy bitewne i zyskał wielką sympatię Węgrów, którzy nadali mu przydomek „ojczulek Bem”. W ostatnim okresie swojego życia przeszedł na islam i przyjął imię Murat Pasza, by jako dowódca armii tureckiej walczyć z Rosją. Bywa nazywany bohaterem trzech narodów: polskiego, węgierskiego i tureckiego. Wprowadzenie do lektury W utworze Bema pamięci żałobny-rapsod poeta przedstawia wyimaginowaną ceremonię żałobną generała. Jej obraz jest przykładem romantycznego synkretyzmu kulturowego. Rzymski rytuał pogrzebowy wodza (taneczny krok konia) poeta połączył z elementami słowiańskimi (płaczki żałobne) i germańskimi (chłopcy bijący toporami w tarcze). István Mácsai (czytaj: isztwan maczai), portret generała Józefa Bema, XX w. Określ cechy osobowe, które malarz oddał w wizerunku bohatera. wiedzie ć wi ę cej . . . Heksametr (z gr. – sześciometr) to specjalny rodzaj wersu stosowany w starożytnych eposach bohaterskich, w szczególności przez Homera. Wzorzec polskiego heksametru stworzył Adam Mickiewicz (Pieśń Wajdeloty w Konradzie Wallenrodzie). Wiersz o takiej konstrukcji jest używany w celach stylizacyjnych, zwłaszcza w celu nada- nia utworowi cech patetycznych i upodobnienia go do tonacji starożytnych poematów. Tworzenie heksametru polskiego polega na użyciu w kolejnych wersach sześciu stóp rytmicznych, przy czym powinny być one albo trochejami, albo daktylami (patrz: Wiedzieć więcej... w lekcji 8.). W zakończeniu wersu występują kolejno daktyl i trochej. Z tego wynikają następujące cechy heksametru polskiego: • jest to wiersz rytmiczny; • charakteryzuje się występowaniem sześciu akcentów w każdym wersie; • wersy składają się z 13–17 sylab; • w wersach akcent pada zawsze na pierwszą sylabę i – w niezmiennym układzie – na piątą i drugą od końca. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Cyprian Norwid Bema pamięci żałobny-rapsod Gatunek ...Iusiurandum patri datum u s q u e a d h a n c d i e m ita servavi... 1 Annibal I Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz, Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan? – 2 Miecz wawrzynem zielony i gromnic płakaniem dziś polan , Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz. [5] – Wieją, wieją proporce i zawiewają na siebie, Jak namioty ruchome wojsk koczujących po niebie. 3 Trąby długie we łkaniu aż się zanoszą, i znaki Pokłaniają się z góry opuszczonymi skrzydłami, Jak włóczniami przebite smoki, jaszczury i ptaki... [10] Jako wiele pomysłów, któreś dościgał włóczniami... Rapsod (z gr.) – podniosły utwór poetycki, pieśń sławiąca wielkiego człowieka lub ważne wydarzenie. Rapsod żałobny opiewa pogrzeb wybitnej posta ci, opisuje zarówno ceremonię, jak i samego bohatera. Zastosowana przez poetę miara wiersza – heksametr, sprawia, iż utwór nabiera brzmienia marsza żałobnego. Inny słynny polski rapsod romantyczny (określony tak przez autora) to poemat Juliusza Słowackiego Król-Duch. II Idą panny żałobne: jedne, podnosząc ramiona Ze snopami wonnymi, które wiatr w górze rozrywa, 4 Drugie, w konchy zbierając łzę, co się z twarzy odrywa, Inne, drogi szukając, choć p r z e d w i e k a m i z r o b i o n a... [15] Inne, tłukąc o ziemię wielkie gliniane naczynia, Czego klekot w pękaniu jeszcze smętności przyczynia. III Chłopcy biją w topory pobłękitniałe od nieba, W tarcze rude od świateł biją pachołki służebne, Przeogromna chorągiew, co się wśród dymów koleba, [20] Włóczni ostrzem o łuki, rzekłbyś, oparta pod-niebne... IV Wchodzą w wąwóz i toną... wychodzą w światło księżyca I czernieją na niebie, a blask ich zimny omusnął, I po ostrzach, jak gwiazda spaść nie mogąca, przeświéca, Chorał ucichł był nagle i znów jak fala wyplusnął... 1 Iusiurandum... (łac.; czytaj: ... uskwe ad hank djem ita serwawi) – „Przysięgi danej ojcu aż po dzień dzisiejszy w taki sposób dochowałem”. Słowa przypisywane wodzowi kartagińskiemu Hannibalowi (247–183 p.n.e.), dotyczące złożonej ojcu przysięgi, że nie pojedna się z Rzymianami wrogimi Kartaginie. 2 Polan – polany. 3 Znaki – herby na chorągwiach. 4 Konchy – naczynia o kształcie muszli. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 211 Sz 212 V [25] Dalej – dalej – aż kiedy stoczyć się przyjdzie do grobu 1 I czeluście zobaczym czarne, co czyha za drogą, K t ó r e a b y p r z e s a d z i ć L u d z k o ś ć n i e z n a j d z i e s p o s o b u, 2 Włócznią twego rumaka zeprzem, jak starą ostrogą ... VI I powleczem korowód, smęcąc u j ę t e s n e m g r o d y, [30] W bramy bijąc urnami, gwizdając w szczerby toporów, 3 Aż się mury Jerycha porozwalają jak kłody , Serca zmdlałe ocucą – pleśń z oczu zgarną narody... ............................................... Dalej – dalej – – Polecenia do tekstu 1. Określ rolę osoby mówiącej w pierwszych czterech strofach wiersza. 2. Wytłumacz, na czym polega zmiana w kreacji podmiotu w dwu ostatnich strofach. 3. Wskaż archaiczne formy pierwszej osoby liczby mnogiej czasowników użytych przez Norwida w dwu ostatnich strofach. W czyim imieniu wypowiada się tu osoba mówiąca? 4. Na podstawie dotychczasowych ustaleń wyjaśnij sens motta poprzedzającego pieśń. 5. Wymień elementy służące stylizacji Bema na starożytnego wojownika. 6. Wytłumacz sens porównań z pierwszych dziesięciu wersów utworu. 7. Objaśnij symbolikę przedmiotów niesionych przez żałobne panny. ścięte snopy zboża – .... muszle do zbierania łez – .... tłuczone naczynia – .... 8. Opisz ceremonię pogrzebową ukazaną w wierszu. 9. Na podstawie wersów 26. i 27. określ, jak poeta widzi przyszłość ludzkości. 10. Wywnioskuj z dwóch ostatnich strof pieśni, jaką rolę w ukazanych wydarzeniach ma odegrać generał Bem. 11. Wytłumacz sens symbolu „ujętych snem grodów”. W kontekście tego obrazu wyjaśnij znaczenie zakończenia ostatniej strofy i całego utworu. 12.Określ, w jaki sposób poeta buduje patos rapsodu. 1 Czeluście – czeluść; tu w sensie eschatologicznym jako symbol piekła. 2 Zeprzem jak... ostrogą – ukłujemy... ostrogą (ostrym zakończeniem buta jeźdźcy służącym do zrywania konia do galopu). 3 Aż się mury Jerycha... – nawiązanie do biblijnej opowieści o upadku murów Jerycha pod wpływem dźwięku trąb i krzyku żołnierzy Jozuego (patrz: Joz 6,20). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 213 » P oj ę cia k l uczowe Pr ac a domowa PATOS – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 31. ARCHAIZACJA – rodzaj stylizacji językowej polegający na użyciu form, które współczesny odbiorca uznaje za dawne. W tym celu najczęściej stosowane są archaizmy leksykalne – wyrazy, które wyszły z użycia i są uważane za przestarzałe (np. białogłowa, kajet) – oraz archaizmy składniowe, np. upodobnienie polskiej składni do składni łacińskiej, przestawny szyk zdania, czyli inwersja. 1. Sformułuj ogólną refleksję na temat roli wybitnych jednostek w dziejach świata. Wykorzystaj wiersze Cypriana Norwida i informacje z lekcji. 2. Pracując w grupach, przypomnijcie kreacje antycznych i średniowiecznych rycerzy. Porównajcie je z wizerunkiem Bema ukazanym w wierszu Norwida, zwracając szczególną uwagę na wymowę motta oraz przedstawienie bohatera w pierwszej strofie utworu. 3. Porównaj myśl Norwida zawartą w rapsodzie ze znanymi ci poglądami Hegla. Tworzenie własnego tekstu Wybitna jednostka to przewodnik ludzkości czy nieuchronna ofiara procesu dziejowego? Rozstrzygnij i uzasadnij w odniesieniu do Bema pamięci żałobnego-rapsodu i innych znanych ci wierszy Norwida. Miniprzewodnik. Słynne cytaty Z DZIEŁ Norwida „Redakcja jest redukcją” (Ad leones!) „Czarnoleskiej ja rzeczy / Chcę – ta serce uleczy!” (Moja piosnka) „Jeżeli [Polska] ma być nie demokratyczną, to niech pod carem na wieki zostanie!” (Fraszka) „Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba / podnoszą z ziemi przez uszanowanie / dla darów Nieba... / Tęskno mi, Panie...” (Moja piosnka II) „Czy ten ptak kala gniazdo, co je kala, / czy ten, co mówić o tym nie pozwala?” ([Czy ten ptak kala gniazdo, co je kala...]) „Bo pieśń nim dojrzy, człowiek nieraz skona, / a niźli skona pieśń, naród wpierw wstanie” (Do obywatela Johna Brown) „Klaskaniem mając obrzękłe prawice, / znudzony pieśnią, lud wołał o czyny...” ([Klaskaniem mając obrzękłe prawice...]) „Syn – minie pismo, lecz ty spomnisz, wnuku” ([Klaskaniem mając obrzękłe prawice...]) „Ideał – sięgnął bruku” (Fortepian Szopena) „Przeszłość – jest to dziś, tylko cokolwiek dalej” (Przeszłość) „Piękno kształtem jest miłości” (Promethidion) „Bo piękno na to jest, by zachwycało / do pracy – praca, by się zmartwychwstało” (Promethidion) „Największym prosty lud poetą” (Promethidion) Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 214 I była w tem Polska... 40 R Cypriana Norwida myśl o sztuce Najważniejszymi tematami twórczości Cypriana Norwida – obok wybitnych jednostek, a w szczególności artystów – były sztuka i piękno. Na lekcji przeanalizujemy Fortepian Szopena – utwór, w którym Norwid przedstawił swoje myśli na temat wartości sztuki, a zwłaszcza jej znaczenia dla kultury narodowej. Fortepian szopena Geneza Norwid napisał Fortepian Szopena w 1864 r. Pretekstem do refleksji poety na temat sztuki, polskości oraz historii było zniszczenie fortepianu, który stanowił wcześniej własność wielkiego polskiego kompozytora. W 1863 r. instrument został wyrzucony przez rosyjskich żołnierzy z okna warszawskiego pałacu Zamoyskich, zniszczonego w odwecie za zamach na carskiego generała. W utworze odnajdujemy XVIII XIX XX XXI 1864 r. także autobiograficzne odniesienie do wizyty Norwida u Chopina w Paryżu tuż przed śmiercią kompozytora w 1849 r. Wiersz pochodzi z cyklu poezji Vade-mecum (tom wydano w całości dopiero w drugiej połowie XX w.). Rekonstrukcja obrazu Eugène’a Delacroix Chopin i George Sand (czytaj: żorż sąd), ok. 1838, własność prywatna Tak prawdopodobnie wyglądał niezachowany do dziś obraz Chopin i George Sand, z którego pochodzi najbardziej znany portret Fryderyka Chopina. Wybitny malarz epoki przedstawił kompozytora w towarzystwie najbliższej przyjaciółki, z którą łączyło go m.in. wspólne rozumienie sztuki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm danego w 1851 r. w Paryżu (tytuł oznacza syna / spadkobiercę Prometeusza). Utwór ten jest najważniejszym dziełem Norwida poświęconym kwestiom estetyki. Również Fortepian Szopena zawiera poetycką syntezę przekonań Norwida na temat sztuki. Nazwisko wielkiego kompozytora występuje w utworze w wersji spolszczonej, by podkreślić polską narodowość artysty. Wprowadzenie do lektury Norwid, wbrew rozpowszechnionym w romantyzmie poglądom, przypisywał sztuce siłę przekształcania społecznej rzeczywistości. Poeta zapowiadał w ten sposób myśl następnej epoki, co uwidacznia się zwłaszcza w słowach: „piękno na to jest, by zachwycało do pracy”. Cytat pochodzi z poematu Promethidion (czytaj: prometidion) – filozoficznego traktatu poetyckiego wy- Cyprian Norwid Fortepian Szopena (fragmenty) Do Antoniego C......1 La musique est une chose étrange!2 Byron L’art?... c’est l’art – et puis, voilà tout3. Béranger4 [...] II Byłem u Ciebie w dni te, przedostatnie, Gdy podobniałeś – co chwila, co chwila – 5 Do upuszczonej przez Orfeja liry , W której się rzutu-moc z pieśnią przesila, [5] I rozmawiają z sobą struny cztéry, Trącając się, Po dwie – po dwie – I szemrząc z cicha: „Z a c z ą ł ż e o n [10] U d e r z a ć w t o n ?... C z y t a k i M i s t r z !... ż e g r a... c h o ć – o d p y c h a ?...” III Byłem u Ciebie w te dni, Fryderyku! Którego ręka... dla swojej białości 6 Alabastrowej – i wzięcia – i szyku – [15] I chwiejnych dotknięć jak strusiowe pióro – Mięszała mi się w oczach z klawiaturą Z słoniowej kości... [...] 1 Antoni Czajkowski – poeta, przyjaciel Norwida z okresu warszawskiego. 2 Czytaj: la muzik et in szoz etrąż (franc.); Muzyka to rzecz dziwna! 3 Czytaj: lar? se lar – e płi, włala tu (franc.); Sztuka? – sztuka to sztuka – i to wszystko. 4 Pierre-Jean de Béranger (czytaj: pier żą de berąże; 1780–1857) – francuski poeta, autor piosenek popularnych wśród ludu francuskiego. 5 Orfeja lira – lira Orfeusza, symboliczny rekwizyt mitycznego poety (patrz: lekcja 32. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej). 6 Alabastrowy – tu: o wyglądzie alabastru – cennej i rzadkiej odmiany marmuru. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 215 Sz 216 IV [...] A w tym, coś grał: taka była prostota 1 Doskonałości Peryklejskiéj , [20] Jakby starożytna która Cnota, 2 W dom modrzewiowy wiejski Wchodząc, rzekła do siebie: „ O d r o d z i ł a m s i ę w N i e b i e [...] H o s t i ę – p r z e z b l a d e w i d z ę z b o ż e... 3 [25] E m a n u e l j u ż m i e s z k a 4 N a T a b o r z e !” V I była w tym Polska, od zenitu Wszechdoskonałości dziejów Wzięta tęczą zachwytu – – 5 [30] Polska – p r z e m i e n i o n y c h k o ł o d z i e j ó w ! Taż sama, zgoła, Złoto-pszczoła!... (Poznał-ci-że bym ją – na krańcach bytu!...) [...] IX Patrz!... z zaułków w zaułki 6 [35] Kaukaskie się konie rwą Jak przed burzą jaskółki, Wyśmigając przed pułki, Po s t o – p o s t o – – 7 – Gmach zajął się ogniem, przygasł znów, [40] Zapłonął znów – – i oto – pod ścianę Widzę czoła ożałobionych wdów Kolbami pchane – – I znów widzę, acz dymem oślepian, Jak przez ganków kolumny [45] Sprzęt podobny do trumny Wydźwigają... runął... runął – Twój f o r t e p i a n ! [...] * Lecz Ty? – lecz ja? – uderzmy w sądne pienie, Nawołując: „ C i e s z s i ę, p ó ź n y w n u k u!... J ę k ł y – g ł u c h e k a m i e n i e: [50] I d e a ł – s i ę g n ą ł b r u k u” – – 1 Doskonałość Peryklejska – doskonałość sztuki klasycznego okresu greckiego, tzn. czasów Peryklesa. 2 Dom modrzewiowy wiejski – staropolskie dwory i dworki były budowane z drewna, niekiedy modrzewiowego. 3 Emanuel – Mesjasz, jedno z określeń Jezusa, które pojawiają się w Ewangelii (np. Mt 1,23). 4 Tabor – biblijna góra, na której zgodnie z przekazem ewangelicznym miało się odbyć spotkanie Jezusa z Mojżeszem i Eliaszem oraz Jego przemienienie w Boga. 5 Kołodziej – rzemieślnik wytwarzający drewniane koła do wozów; według legendy pierwszym władcą Polski był Piast Kołodziej. 6 Kaukaskie konie – pochodzące z Kaukazu konie carskiej kawalerii. 7 Gmach – pałac Zamoyskich w Warszawie przy ul. Nowy Świat 67/69. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Polecenia do tekstu 1. Na podstawie metafor i symboli z wiersza scharakteryzuj postać Chopina. Możesz skorzystać z tabeli. metafora znaczenie cecha Chopina upuszczona przez Orfeusza lira, której struny rozmawiają ze sobą alabastrowa ręka, chwiejna jak strusie pióro ręka mieszająca się w oczach poety z klawiaturą z kości słoniowej 2. Rozpoznaj, jakie cechy muzyki Chopina oddają symbole występujące w 4. strofie wiersza. doskonałość czasów Peryklesa – .... modrzewiowy dom wiejski – .... Hostia – .... Emanuel na górze Tabor – .... 3. Jaką wizję ponadczasowej polskości przedstawia poeta za pomocą zastosowanych epitetów? Uzupełnij schemat. Polska „przemienionych kołodziejów” .... „złoto-pszczoła” .... „wzięta tęczą zachwytu” .... 4. Wyjaśnij, jak poeta interpretuje w wierszu sens wyrzucenia fortepianu Chopina na bruk warszawskiej ulicy przez carskich żołnierzy. 5. Wytłumacz sens określenia „późny wnuk” z wersu 48. 6. Jak rozumiesz paradoks występujący w zakończeniu wiersza? Podaj jego sens dosłowny i możliwe interpretacje – sens ukryty przez poetę. 7. Czy czujesz się „późnym wnukiem” Chopina i Norwida? Uzasadnij swoje zdanie. Pr ac a domowa 1. Porównaj misję poety i Polski zapisaną w wierszu Norwida z wizją przedstawioną w III części Dziadów. 2. Wyszukaj w internecie nagranie muzyki Chopina, które warto zarekomendować współczesnej młodzieży. Zachęć znajomych z portali społecznościowych do wysłuchania takiego utworu. » P oj ę cia k l uczowe Symbol – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 2. Paradoks – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 11. Tworzenie własnego tekstu Czy sztuka jest narodowa, czy należy do całej ludzkości? Rozważ problem, odwołując się do Fortepianu Szopena Cypriana Norwida i innych tekstów kultury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 217 Sz 218 Już my im pokażemy! 41 R O romantycznej roli pisarza – z dystansem Twórczość Witolda Gombrowicza była polemiką z polską tradycją: kulturową, literacką, obyczajową. Według XX-wiecznego pisarza na nowoczesnej świadomości Polaków szczególnie fatalną siłą zaciążył romantyzm. Na lekcji będziemy obserwować, w jaki sposób Gombrowicz podjął dyskusję z utrwalonym w literaturze modelem pisarza wieszcza. Geneza W sierpniu 1939 r. Gombrowicz wyruszył do Argentyny w inauguracyjny rejs transatlantycki nowego polskiego statku pasażerskiego „Chrobry”. Pisarz spodziewał się rychłego wybuchu wojny, odmówił więc powrotu do kraju i pozostał w Buenos Aires. Oskarżano go z tego powodu o tchórzostwo i porzucenie ojczyzny. W Argentynie Gombrowicz wszedł w środowisko miejscowej emigracji polskiej. Borykał się z trudnościami finansowymi, tułał po wynajętych mieszkaniach i pokojach hotelowych. Imał się różnych zajęć – m.in. pracował jako urzędnik w banku. Jego przeżycia i przemyślenia emigracyjne złożyły się na powieść Trans-Atlantyk. Tytuł Gombrowicz utworzył tytuł swojej powieści od nazwy dużego statku pasażerskiego odbywającego regularne rejsy przez Ocean Atlantycki. Do czasu rozpowszechnienia się lotów pasażerskich transatlantyk był jedynym sposobem dotarcia do obu Ameryk z kontynentu europejskiego. Tytuł w przewrotny sposób nawiązuje do starego toposu ojczyzny jako okrętu. Sam Gombrowicz w przedmowie do Trans-Atlantyku sugerował: „[...] to statek korsarski, który przemyca sporo dynamitu, aby rozsadzić nasze dotychczasowe uczucia narodowe”. W sensie symbolicznym transatlantyk zabiera bohatera daleko od ojczyzny. Przedrostek „trans-” oznacza w tym przypadku także to, co łączy Polaków – starych z młodymi, tych na obczyźnie z tymi w kraju... Wprowadzenie do lektury Trans-Atlantyk jest powieścią zbudowaną do pewnego stopnia na autobiograficznych doświadczeniach pisarza. Gombrowicz stosuje tu chwyt literacki, który polega na obdarzeniu narratora-bohatera powieści nazwiskiem autora i częścią jego biografii. Nie należy jednak utożsamiać rzeczywistego Gombrowicza z jego powieściowym alter ego, pokazywanym z humorystycznym, a niejednokrotnie wręcz ironicznym dystansem. W Trans-Atlantyku pisarz buntuje się przeciwko presji historii, która w sytuacji kolejnej utraty niepodległości, tym razem w XX w. (w roku 1939), nakazywała twórcom powrócić do roli pisarza wieszcza, przewodnika narodu, nauczyciela – roli wykreowanej przez romantyków, przede wszystkim przez Adama Mickiewicza, i kontynuowanej przez Henryka Sienkiewicza. Gombrowicz jest jednak przekonany, że od przeszłości nie można się po prosu odwrócić; jeśli się jej nie akceptuje, trzeba podjąć z nią polemikę. Tradycja, czy tego chcemy, czy nie, stanowi fundament naszej tożsamości. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm wiedzie ć wi ę cej . . . Groteska to kategoria estetyczna występująca zarówno w literaturze, jak i w sztukach plastycznych. Charakteryzuje się upodobaniem do fantastyki, absurdu, przesady, osobliwości. Miesza w obrębie jednego dzieła odmienne normy estetyczne: komizm przeplata tragimem, powagę – błazenadą, styl wysoki – niskim. Jej nazwa powstała w XVI w. od nazwy miejsca, w którym znaleziono antyczne freski o hybrydalnych (niejednorodnych) kształtach, zdobiące, jak się później okazało, pałac Nerona. Elementy groteski w literaturze można odnaleźć już w antyku (Arystofanes, Petroniusz, Apulejusz). Wyraźnie ujawnia się ona od czasów średniowiecza [np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią, renesansowe dzieło Gargantua i Pantagruel François Rabelais’go (czytaj: fransła rablego), barokowa poezja marinistów]. Upodobanie do groteski przypadło jednak na wiek XX. Stała się ona wówczas sposobem przedstawiania niezrozumiałego, chaotycznego świata współczesności. Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk Autor (fragmenty) Bohater powieści, pisarz Gombrowicz trafia do salonu literackiego Buenos Aires, gdzie musi sprostać oczekiwaniom rodaków i stoczyć słowny pojedynek z argentyńskim pisarzem, w którym krytycy doszukują się Jorge’a Luisa Borgesa1. [1] W dużej znalazłem się sali; a tam wiele osób, częścią stojących, a częścią siedzących; i ciasteczek jedzenie, wina popijanie ze szklaneczkami, z kieliszkami w dłoni; owóż tam kobita jakaś po kieliszek rękę wyciągnęła; gdzie indziej we trzech czy czterech książkę lub butelkę oglądają; tam w koło siedli, rozmawiają. A właśnie nie gwar ani hałas, tylko cichość nadzwyczajna, bo choć rozmów nie brakło, a nawet i śmiechów, rozmowy, śmiechy, wykrzykniki owe, zamiast odrobinę mocniejszemi być, właśnie odrobinę słabszemi, bardziej ściszonemi były, a ruchów tyż dziwna była nieruchliwość, jakby ryby w stawie. Radca najuprzejmiej wpół zgięty, chusteczką wachlując, do Gospodarza mnie prowadzi i jemu przedstawia, a jako Mistrza Wielkiego Polskiego Geniusza Gombrowicza Głośnego wychwala. [...] 1 Jorge Luis Borges (czytaj: horhe luis borhes; 1899–1986) – pisarz argentyński o międzynarodowej sławie, wybitny przedstawiciel literatury iberoamerykańskiej, erudyta. Twórca przede wszystkim opowiadań (m.in. Powszechna historia nikczemności, Fikcje, Raport Brodiego). Do spotkania między nim a Gombrowiczem nigdy nie doszło. Witold Gombrowicz (1904–1969) – wybitny prozaik polski XX w. Jego twórczość ma charakter groteskowy, jest polemiczna i prześmiewcza w stosunku do narodowych mitów, atakuje moralne konwenanse i obłudę polskiego społeczeństwa. Ma także wymiar uniwersalny, pokazuje bowiem dramat człowieka zderzonego z absurdem świata. Pisarz debiutował w dwudziestole ciu międzywojennym tomem opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933); rozgłos przyniosła mu powieść Ferdydurke (1937). Wyjechał z kraju w 1939 r., tuż przed wybuchem wojny. Spędził dwadzieścia pięć lat na emigracji w Argentynie, gdzie powstały m.in. powieść Trans-Atlantyk (1953) oraz Dziennik (1957–1966) – przynoszą cy zapis kreowanej i mistyfikowanej biografii intelektualnej pisarza, uważany przez wielu badaczy za jego najważniejsze dzieło. Ostatnie lata życia Gombrowicz spędził we Francji. Usilne starania polskich środowisk emigracyjnych o przyznanie pisarzowi Nagrody Nobla przerwała jego śmierć. Gombrowicz jest jednym z najchętniej tłumaczonych i czytanych na świecie współczesnych pisarzy polskich. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 219 Sz 220 Tadeusz Makowski, Jazz, 1929, Muzeum Narodowe w Warszawie Wyjaśnij, jaka jest funkcja groteskowej deformacji postaci ukazanych na obrazie. [2] – Czekajże – rzekł Radca – czekajże... Już my im pokażemy! Ale stojemy. Szepnął do mnie Radca blady i spotniały: – Pokażże co, g...rzu, tym g...rzom, bo wstyd będzie! Mówię jemu: – G...rzu, co ja im pokażę? A za mną Moi stoją i widząc, że nikt na mnie uwagi nie zwraca chyba mnie za g...rza mają, źli jak diabli, chybaby mnie w łyżce wody utopili! Diabła tam, diabła tam, diabła tam! Ki diabeł! Coś chyba Niedobrze! Aż tu widzę, że nowe osoby wchodzą, a nie byle jakie, bo zaraz ku nim Ukłony, Honory powiały. [3] Owoż pierwsza szła dama w gronostajowej pelerynie z piórami strusiemi, pawiemi i z dużą sakiewką, tuż obok kilku Lizusów, a za Lizusami kilku Sekretarzów, dalej kilku Skrybów i kilku Błazenków, którzy w bębenki uderzali. Tyż między niemi człek Czarno Ubrany, a widać znacz1 niejszy, bo gdy wszedł, głosy słyszeć się dały: „Gran escritor, maestro” , „Maestro, maestro”... i z tego podziwu chybaby na kolana padli; lecz ciasteczka jedli. Zaraz tyż koło słuchaczów się wytoczyło, on zaś pośrodku silnie Celebrować zaczął. [...] W kieszeniach papirów pełno, skryptów, które nieustannie gubił, a pod pachą książki. Inteligencji nadzwyczaj subtelnej, którą w sobie wciąż subtylizował, destylował, w każdem od odezwaniu się swojem tak inteligentnie był inteligentnym, iż kobit i mężczyzn zachwycone cmoki wywoływał [...]. [4] Odezwałem się tedy do sąsiada, a dosyć głośno, żeby to mnie słyszał. 1 Gran escritor (czytaj: eskritor), maestro (hiszp.) – wielki pisarz, mistrz. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm – Nie lubię ja gdy Masło zbyt Maślane, Kluski zbyt Kluskowe, Jagły zbyt Jaglane, a Krupy zbyt Krupne. Odezwanie się moje w powszechnym ściszeniu jak trąba zabrzmiało i na mnie powszechną uwagę zwróciło, a ów Rabin celebracją swoją przerwał i na mnie okulary nastawiwszy, niemi spoglądał z ciemni swojej; potem zaś zagadnął po cichu sąsiada, kto zacz... Powiada sąsiad, że Cudzoziemski Pisarz, więc trochę się stropił i pytał, czy Anglik, Francuz, lub może Holender; ale sąsiad jemu powiada, że Polak. – Polak – zawołał – Polak, Polak, Polak... i dopiroż, kapelusza poprawiwszy, nogę sobie silnie rozgrymasił, a potem w notatkach swoich, w papirach pogrzebał i rzecze, ale nie do mnie, tylko tam do Swoich: – Tu powiadają, że masło maślane... Myśl, owszem... ciekawa... ciekawa myśl... Szkoda że 1 niezbyt jest nowa, bo to już Sartoriusz powiedział w swoich Bukolikach . [5] Cmokać poczęto, odpowiedź jego smakując, jakby to najprzedniejsze marcepany były. Wszelako, cmokając, jak gdyby własnem cmokaniem gardzili i z tegoż powodu im się cmokanie rozłazi. Gdy on do Swoich się zwrócił, ja w gniewie do Moich się zwróciłem i powiadam: – A mnie po diabła co Sartoriusz powiedział, gdy Ja Mówię?! Owóż moi mnie zaraz poklask dali: – Cześć, cześć Mistrzowi naszemu! Dobrze mu się odciął! Niech żyje Gombrowicz Geniusz! Ale przyklaskują, a jakby przyklaskiem swojem pogardzali... i zaraz się rozlazł. Wtenczas tamten w książkach, papirach pogmerał, kiełbasząc silnie nogę, a wciąż tylko do Swoich się zwracając: – Tu powiadają, że co mnie Sartoriusz gdy Ja Mówię. 2 A to wcale niezła myśl i można by ją z rodzenkowem sosem podać, ale z tem bida, że już 3 Madame de Lespinasse coś podobnego powiedziała w jednym z Listów swoich . [6] Znowuż cmokają, smakują, choć Cmokiem, Smakiem swoim pogardzają... i w roztargnieniu on im się rozłaził. Ja więc do Swoich się zwracam, żeby jemu co dobrze powiedzieć a tak ugryźć, żeby już się jemu szczekać odechciało! A tu widzę: moi jak ogień czerwoni [...]. Mnie jakby kto w pysk strzelił od Rumieńca Swojaków, który też tak mnie Zarumienił, że z nagła przed ludźmi cały czerwony się stałem jak w Koszuli! A diabła, diabła tam! Już nawet mnie się uszy sczerwieniły! Owóż to Męka moja, że ja, jak g...rz, czerwony, i jakbym z czapką w garści pod płotem boso stał; a już najgorsze, że nie z przyczyny jakiego wstydu mojego, a tylko Rumieńca cudzego, choć to i Swojskiego. W strachu więc że ja za sprawą tych to g...rzów moich co mnie za g...rza mają, g...rzem przed g...rzami tamtemi wypadnę, a już chcąc tego g...rza pogrążyć, krzyknąłem: G... g... g... Odpowiedział: – Owóż to wcale niezła Myśl i z grzybkami dobra, tylko ją nieco przysmażyć i śmietanką podlać; ale cóż kiedy już przez Cambronne’a4 powiedziana... i, w sakpalcie5 swoim się zamknąwszy, nogę rozkaprysił... [7] Ja się bez słowa zostałem! A bo już języka w gębie zapomniałem! A łajdak, tak mnie oniemił, że i słów nie miałem, bo co moje nie Moje, podobnież Kradzione! © Copyright by Rita Gombrowicz & Institut Littéraire © Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków 1 Sartoriusz jako autor Bukolik został wymyślony przez Gombrowicza. 2 Rodzenkowem – rodzynkowym. 3 Julie de Lespinasse (żuli de lespinas; 1732–1776) – francuska dama, prowadząca w Paryżu salon, w którym bywali wybitni twórcy oświecenia; po jej śmierci wydano Listy miłosne panny de Lespinasse (1809). 4 Pierre Jacques Cambronne (pier żak kąbron; 1770–1842) – francuski generał dowodzący pod Waterloo gwardią Napoleona; na propozycję honorowej kapitulacji miał odpowiedzieć merde (franc.; czytaj: merd – g...o). W innej wersji: „Gwardia umiera, lecz się nie poddaje”. Do sytuacji tej nawiązał również Władysław Broniewski w wierszu Bagnet na broń (1939). 5 Sakpalto – dawniej męski płaszcz. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 221 Sz 222 Trans-Atlantyk, przedstawienie Teatru Miejskiego w Gdyni im. W. Gombrowicza (Scena Letnia), reż. Waldemar Śmigasiewicz, 2004 W polskim patriotyzmie Gombrowiczowi przeszkadzał romantyczny kult śmierci, ofiary, spraw przegranych. Nie identyfikował się z rytuałem żałoby, z wciąż odtwarzanym obrzędem narodowych dziadów. » P oj ę cia k l uczowe INDYWIDUALIZACJA JĘZYKA – wyposażenie postaci literackiej w charakterystyczne tylko dla niej cechy wypowiedzi językowej; w takim przypadku to styl określa, kim jest postać. Polecenia do tekstu J 1. W przytoczonym fragmencie znajdź elementy charakterystyczne dla języka Gombrowiczowskiego narratora-bohatera. KOMIZM – właściwość sytuacji, wypowiedzi lub postaci, sprawiająca, że prowokują one śmiech; inaczej: śmieszność. Komizm występuje nie tylko w sztuce, lecz także – a może przede wszystkim – w życiu codziennym. Wywołują go zaskoczenie i poczucie wewnętrznej niespójności zjawiska (sytuacji), np. pies w kapeluszu. Komizm można odczuć jedynie wtedy, gdy sytuacja jest bezpieczna dla odbiorcy, który odczuwa przewagę nad jej uczestnikami. Wyróżniamy komizm słowny, który polega na grach językowych, oraz mniej wyszukany komizm sytuacyjny, będący spiętrzeniem niefortunnych zdarzeń oraz zachowań postaci. a) W obszarze leksyki: wymień charakterystyczne słowa pojawiające się w tekście. b) W obszarze składni: wskaż, jakie rodzaje zdań pojedynczych i złożonych przeważają w tekście; zwróć uwagę na rolę znaków interpunkcyjnych. c) Wyjaśnij, jaka jest funkcja częstego stosowania wielkich liter. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 2. Określ wzór stylizacyjny języka, którym posługuje się narrator-bohater. 3. Na podstawie języka głównego bohatera przygotuj krótką charakterystykę postaci. 4. Wyjaśnij, czego oczekują od Gombrowicza zgromadzeni w salonie Polacy (akapit 2.). Podaj powody takiego postrzegania roli bohatera. 5. Megalomania narodowa (przesadne przekonanie o wartości własnej ojczyzny) czy kompleks niższości? Oceń postawę Polaków ukazaną w przytoczonym fragmencie powieści. 6. Na czym polega konfrontacja dwu pisarzy (akapity 4.–6.)? Który z nich odniósł zwycięstwo? Dlaczego? 7. Wymień elementy przedstawienia, które ulegają deformacji. 8. Rozpoznaj typy komizmu zastosowane przez autora w przytoczonym fragmencie Trans-Atlantyku. 9. Odwołując się do całej powieści, przeanalizuj występujące w niej nawiązania do tradycji barokowej i romantycznej. 10. Uzasadnij tezę, że język i świat przedstawiony Trans-Atlantyku mają groteskowy charakter. 11. Omów funkcje groteskowego przedstawienia rzeczywistości w powieści Gombrowicza. Pr ac a domowa Omów funkcje śmiechu w literaturze, odwołując się do przywołanych fragmentów Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza i wybranych utworów (np. satyr oświeceniowych). Tworzenie własnego tekstu Porównaj dwa obrazy salonu jako symbolicznej reprezentacji społeczeństwa: z III części Dziadów Mickiewicza i z Trans-Atlantyku Gombrowicza. wiedzie ć wi ę cej . . . Sytuację Gombrowicza podejmującego krytyczny dialog z literackim dziedzictwem przeszłości, a zwłaszcza dziedzictwem polskiego romantyzmu, doskonale obrazuje głośna książka Lęk przed wpływem (1973, w Polsce 2002) Harolda Blooma (czytaj: bluma; ur. 1930), amerykańskie- go badacza i krytyka literackiego specjalizującego się w brytyjskim romantyzmie. Bloom opisuje artystyczne dylematy pisarzy nowoczesnych – „późno urodzonych”, którym poprzednie pokolenia twórców pozostawiły mało miejsca na oryginalność. Właściwym źródłem twórczo- ści okazuje się lęk przed imitacją, powielaniem istniejących wzorów, a nie spontaniczna kreatywność jednostki. Pisarzowi zawsze grozi naśladowanie, choćby nieświadome. Dlatego też awangardowym pomysłom towarzyszyć musi świadomość negowania tradycji. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 223 Sz 224 42 R Nie lepsza Synczyzna? Refleksja kulturowa w Trans-Atlantyku Witold Gombrowicz w prowokacyjny sposób zaprasza do dyskusji nad polskim patriotyzmem. Na lekcji przeanalizujemy kolejny fragment Trans-Atlantyku, a następnie określimy, jak pisarz postrzega konieczne zmiany w pojmowaniu pojęcia „patriotyzm” i na czym ma polegać postulowane przez twórcę unowocześnienie postawy identyfikacji z narodową zbiorowością. Wprowadzenie do lektury Piszący z perspektywy emigranta Gombrowicz przedstawia – zarówno w Trans-Atlantyku, jak i w Dzienniku – satyryczny i gorzki obraz polskiej mentalności. Jego zdaniem nie jest ona w stanie uwolnić się od historii, tradycji i wyobrażeń narodowych uformowanych jeszcze przez romantyków. W rezultacie XX-wieczny Polak nie wie, jak pogodzić to, co polskie, z tym, co uniwersalne. Nie jest też przygotowany na szybko dokonujące się zmiany kulturowe i obyczajowe we współczesnym świecie. Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk (fragmenty) Pisarz Gombrowicz spotyka bogatego Argentyńczyka Gonzala i zostaje wciągnięty w niespodziewaną grę. [1] Przed pałac zajechałem, który za kratą dużą, złoconą, opuszczeniem, pustką zalatuje. Długo przed drzwiami czekać musiałem, a gdy wreszcie otworzono, Gonzalo w nich stanął, ale w kitlu lokajskim białym, ze szczotką od podłogi i ze ścirką. Przypomniałem sobie, że on ze strachu przed Chłopakami chłopakami swymi własnego lokaja zwykł udawać, ale nic, Wchodzę, on cofa się, pobladł, a ręce mu zwisły jak ścirka. Dopiero gdym rzekł, że z nim pogadać przyszedłem, trochę spokojniejszym stał się i mówi: – Owszem, owszem, ale chodźmyż do pokoiku mego, tam lepiej sobie pogadamy. [...] Powiada: – Pójdź no tu bliżej, coś ci powiem. Ja mówię: – Z dala dobrze słyszę. On mówi: – Bliżej podejdź, tobym ci co powiedział. Mówię: – Po co mnie bliżej, gdy słyszę. On mówi: – Coś bym ci może powiedział, ale na ucho. Powiadam: – Do ucha nie potrzeba, sami jesteśmy. [2] Ale powiada: – Wiem ja, że ty mnie za potwora masz. To jednak sprawię, że moją stronę przeciw Ojcu temu będziesz trzymał, a takich jak ja za Sól Ziemi uznasz. Powidzże mnie: żadnego ty Postępu nie uznajesz? Mamyż w miejscu dreptać? A jakże ty chcesz żeby co Nowego było, gdy Stare wyznajesz? Wiecznież tedy Pan Ojciec syna młodego pod batogiem swoim ojcowskim mieć będzie, wiecznież ten młody za Panem Ojcem ma klepać pacierze? Dać trochę luzu młodemu, wypuścić go na swobodę, niech pobryka! Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Hieronim Bosch (czytaj: hironim bos), Statek szaleńców, ok. 1500, Musée du Louvre, Paryż Jak sądzisz, co symbolizuje statek na obrazie prekursora dwudziestowiecznej groteski? Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 225 Sz 226 [3] Powiadam: – Szalony człowieku! Za postępem i ja jestem ale ty Zboczenie postępem nazywasz. Rzekł mi na to: – A jakby tak trochę zboczyć, to co? Dopiroż, gdy to rzekł, mówię: – Na Boga, mówże to takim jak sam jesteś, a nie człowiekowi przyzwoitemu i honorowemu. To już chyba ja Polakiem nie byłbym, gdybym Syna przeciw Ojcu buntował; wiedz że my, Polacy, nadzwyczaj Ojców naszych szanujemy; i już ty tego Polakowi nie mów, aby on syna Ojcu i jeszcze na Zboczenie uprowadzał. [4] Wykrzyknął: – A po co tobie Polakiem być?! I mówi: – Takiż to rozkoszny był dotąd los Polaków? Nie obrzydłaź tobie polskość twoja? Nie dość tobie Męki? Nie dość odwiecznego Umęczenia, Udręczenia? A toż dzisiaj znowuż wam skórę łoją! Tak to przy skórze swojej się upierasz? Nie chcesz czym Innym, czym Nowym stać się? Chceszże aby wszyscy Chłopcy wasi tylko za Ojcami wszystko w kółko powtarzali? Oj, wypuścić Chłopaków z ojcowskiej klatki a niech i po bezdrożach polatają, niechże i do Nieznanego zajrzą! Owóż to Ojciec stary dotąd na źrebaku swoim oklep jechał, a nim powodował wedle myśli swojej... A niechże tera źrebak na kieł weźmie, niech Ojca swego poniesie gdzie oczy poniesą! I już Ojcu mało oko nie zbieleje bo go Syn własny ponosi, ponosi! Hajda, hajda, wypuśćcie wy Chłopaków swoich, niech Lecą, niech Pędzą, niech Ponoszą! [5] Krzyknąłem tedy: – Milcz, zaprzestań namowy swojej, bo niepodobna rzecz abym ja przeciw Ojcu i Ojczyźnie, a jeszcze w takiej jak obecna chwili! Mruknął: – Do diabła z Ojcem i Ojczyzną! Syn, syn, to mi dopiero, to rozumiem! A po co tobie Ojczyzna? Nie lepsza Synczyzna? Synczyzną ty Ojczyznę zastąp, a zobaczysz! © Copyright by Rita Gombrowicz & Institut Littéraire © Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków Polecenia do tekstu 1. Na podstawie 1. akapitu zacytowanego fragmentu, a także znajomości całej powieści przedstaw sytuację egzystencjalną Innego w konserwatywnym świecie. 2. Wskaż źródła i przejawy lęku dostrzegalnego u obydwu uczestników rozmowy (akapity 1. i 2.). 3. Określ stanowiska ideowe rozmówców. 4. Przedstaw uogólnienia, które Gombrowicz wyprowadza z tradycyjnych rodzinnych relacji między ojcem a synem. 5. Wyjaśnij, dlaczego „zboczenie” zostaje utożsamione z postępem (akapit 3.). 6. Zreferuj, jak obaj rozmówcy definiują ojczyznę (akapity 3.–4.). Czym jest patriotyzm dla każdego z nich? 7. Wskaż środki retorycznej perswazji w płomiennej mowie Gonzala. 8. Dlaczego to właśnie Gonzalowi przypadła rola krytyka konserwatywnego porządku? 9. Wskaż ironię w przytoczonym fragmencie powieści i wyjaśnij jej funkcję. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm 10. „Synczyzna” – omów symboliczny sens tego pojęcia (akapit 5.). Sporządź notatkę (np. w formie tabeli, grafu, plakatu) zestawiającą poglądy autora na temat Synczyzny i Ojczyzny (w podziale na „plusy” i „minusy”). Weź pod uwagę cały utwór. Ojczyzna Synczyzna + – Pr ac a domowa 1. Przypomnij model patriotyzmu wykreowany przez Adama Mickiewicza w Konradzie Wallenrodzie i w części III Dziadów. Wyjaśnij, dlaczego wydał się on Gombrowiczowi anachroniczny, wymagający istotnej korekty. 2. Zdefiniuj, czym jest dla ciebie ojczyzna. Odwołaj się do znaczeń tego pojęcia (patrz: pojęcia kluczowe). 3. Porównaj, jak rozumie patriotyzm Adam Mickiewicz w Dziadach cz. III i Witold Gombrowicz w Trans -Atlantyku. Tworzenie własnego tekstu » P oj ę cia k l uczowe INNY – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 38. 1. Czy pojęcie ojczyzny jest stałe w literaturze, czy też ewoluuje? Rozważ problem, odwołując się do utworów z różnych epok literackich. OJCZYZNA – idea oznaczająca wartość wspólną dla ludzi, których łączą język, tradycja, historia; wielką ojczyzną nazywamy ideę wypracowaną przez wspólnotę narodową, małą ojczyzną [niem. heimat (czytaj: hajmat)] – wspólnotę lokalną, ograniczoną do regionu, miasta, przyjaciół, rodziny (patrz też: lekcja 19.). Na gruncie polskim kontynuatorem badań nad ideą małej ojczyzny był Stanisław Ossowski, socjolog i teoretyk kultury. 2. Czy we współczesnej rzeczywistości jest miejsce na postawy patriotyczne? Jak się one manifestują? Rozważ temat, przywołując znane ci teksty kultury oraz fakty z polskiego życia społecznego i politycznego. KONSERWATYZM [łac. conservare (czytaj: konserware) – zachować, ocalić] – zespół przekonań, wedle których istniejący (albo znany z przeszłości) porządek polityczny, społeczny lub kulturowy jest najlepszym z możliwych i należy dążyć do jego zachowania oraz utrwalenia, a w przypadku gdy został zmieniony – do jego przywrócenia. POSTĘP – zmiana na lepsze; usprawnienie, udoskonalenie, modernizacja, poprawa dotychczasowego stanu rzeczy lub nawet radykalne z nim zerwanie. Ideologia postępu, czyli progresywizm, jest przeciwieństwem konserwatyzmu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 227 Sz 228 Miłość jest cygańskim dzieckiem... 43 S R O sytuacjach egzystencjalnych w języku opery Opera uchodzi za elitarny gatunek sztuki. Wymaga od widza sporej wrażliwości na muzykę, ale wykształcenie muzyczne nie jest już konieczne. Wystarczy przełamać uprzedzenia i otworzyć się na muzykę, której odbiór jest ułatwiony przez sugestywny obraz. Spróbujmy dać się uwieść jednej z najpiękniejszych oper, jakie kiedykolwiek napisano: Carmen Georges’a Bizeta (czytaj: karmen żorża bizeta). Wprowadzenie do lektury Streszczenie Carmen jest najsławniejszą operą Georges’a Bizeta (1838–1875). Została wystawiona w Paryżu w 1875 r. Jej libretto (tekst słowny), oparte na opowiadaniu Prospera Mériméego, napisała para znakomitych librecistów tamtej epoki: Henri Meilhac (czytaj: ąri milak) i Ludovic Halévy (czytaj: ludowik alewi). Carmen jest obecnie jedną z najczęściej wystawianych oper na świecie – obok takich dzieł jak Traviata Verdiego i Tosca Pucciniego (czytaj: toska pucziniego). Melodie z Carmen należą do najbardziej rozpoznawalnych fragmentów muzyki poważnej. Oryginalnym pomysłem kompozytora było przypisanie głównej bohaterce głosu mezzosopranowego (czytaj: mecosopranowego), a nie sopranu (patrz: Miniprzewodnik na następnej stronie), jak to zwykle bywało w operach. Carmen pozostaje najwyrazistszym przykładem femme fatale (czytaj: fam fatal) – kobiety fatalnej, uwodzicielskiej, niebezpiecznej i niszczącej mężczyzn. Opera Bizeta jest niezwykle widowiskowa, jej akcja, rozgrywająca się w Sewilli i w pejzażach Andaluzji (południowa Hiszpania), eksponuje barwną rodzajowość: corridę (czytaj: korridę; walkę z bykami na arenie), taniec wyrastający z tradycji flamenco (czytaj: flamenko) i folklor cygański. Akt I. Don José (wymowa francuska: żoze; tenor) jest oficerem w garnizonie wojskowym w Sewilli. Zgodnie z życzeniem matki ma się wkrótce ożenić z Micaëlą (czytaj: mikaelą; sopran). Na jego drodze staje jednak piękna Cyganka Carmen (mezzosopran), robotnica z fabryki cygar, obiekt westchnień wszystkich mężczyzn. Carmen śpiewa Habanerę – pieśń o wolnej miłości (na melodię ludowego tańca kubańskiego, rozpowszechnionego w Hiszpanii). Rzuca obojętnemu oficerowi kwiat, który staje się miłosnym darem. Po bójce w fabryce Don José aresztuje Carmen. Skuszony obietnicami miłości pozwala jej jednak uciec, za co sam zostaje osadzony w areszcie i zdegradowany. Akt II. W podmiejskiej gospodzie gromadzą się przemytnicy oraz Cyganie i ludzie szukający rozrywki. Carmen i jej przyjaciółki tańczą w rytm kastanietów. Entuzjazm wzbudza pojawienie się sławnego torreadora Don Escamilla (czytaj: eskamija; baryton), który w Arii z toastem opowiada o losie bohatera. Zwolniony z aresztu Don José śpiewa dla Carmen pieśń miłości, decyduje się porzucić służbę wojskową i przystać do przemytników. Akt III. Przebywająca w górach, w obozie przemytników Carmen jest już zmęczona pełną Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Miniprzewodnik po operze. Podstawowe pojęcia Opera (od łac. opus – dzieło) to utwór słowno-muzyczny, w którym muzyka współgra z akcją dramatyczną. Popularną odmianą opery jest operetka. W XX w. z opery wyłonił się również musical. Tekst stanowiący podstawę dzieła operowego nazywamy librettem. Jest on przejrzysty i schematyczny, często wręcz naiwny, rzadko ma samodzielną wartość literacką. Dokładne śledzenie libretta nie jest konieczne. Słuchacze z zasady zapoznają się ze streszczeniami, gdyż w operze najważniejszy jest śpiew. Mimo to teatry operowe zaczęły ostatnio wyświetlać libretto (w tłumaczeniu) na specjalnych panelach. Opera zbudowana jest z arii (solowych partii śpiewanych), śpiewanych dialogów (także tercetów, kwartetów itd.), pieśni chóralnych, recytatywów (monologów i dialogów recytowanych lub melorecytowanych). Operę rozpoczyna najczęściej uwertura – orkiestrowy wstęp zapowiadający najważniejsze wątki muzyczne. Istotnym składnikiem przedstawienia operowego pozostają elementy pantomimiczne, w tym balet do muzyki orkiestrowej. Dzieło operowe, podobnie jak dramat niemuzyczny, dzieli się na akty (od 3 do 5) i sceny. W poniższej tabeli zestawiamy podstawowe głosy operowe. głosy kobiece głosy męskie wysokie sopran tenor średnie mezzosopran baryton niskie alt bas zazdrości miłością Don Joségo, myśli o torreadorze Don Escamillu. Przybywa Micaëla z wiadomością o umierającej matce i Don José opuszcza obóz, ale zapowiada swój powrót. Akt IV. Przed areną cyrkową w Sewilli, gdzie ma się odbyć walka Don Escamilla, Don José w dramatycznych słowach wspomina dawną miłość i prosi niewierną Carmen o powrót. Jednak dla Cyganki wolność jest cenniejsza od życia, Carmen woli zginąć niż podporządkować się jakiemukolwiek mężczyźnie. Nieprzytomny z rozpaczy i zazdrości Don José przebija dawną kochankę sztyletem. Kadr z filmu Carmen, reż. Francesco Rosi (czytaj: franczesko rosi), 1984 W roli Carmen Julia Migenes-Johnson (czytaj: dżulia midzinz dżonson), w roli Don José – Plácido Domingo. Kadr ukazuje moment śmierci bohaterki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 229 Sz 230 Georges Bizet Carmen Carmen Habanera Miłość jest jak niesforny ptak, nikt nie potrafi oswoić go. Na próżno wzywać go i tak, jeśli mu słuchać nie chce się. Nic tu po prośbie, nic tu po groźbie, jeden pięknie mówi, a drugi nie. A ja wolę tego drugiego, nic nie powiedział, lecz to właśnie ten. Miłość! Miłość! Miłość! Scena z przedstawienia Carmen w Państwowym Teatrze Opery i Baletu w Dniepropietrowsku na Ukrainie, 2011 Bo miłość to cygańskie dziecię, co nie uznaje żadnych praw. wiedzie ć wi ę cej . . . Teatr operowy jest zazwyczaj szczególnie okazałym budynkiem o bogato zdobionym wnętrzu, co tworzy atmosferę świątyni sztuki. Sławne opery świata to: La Scala (czytaj: la skala) w Mediolanie, Metropolitan Opera (czytaj: metropolityn opra) w Nowym Jorku, Royal Opera House (czytaj: rojal opra hałs) w Londynie, Opéra Garnier (czytaj: opera garnie) w Paryżu, Teatr Bolszoj (czytaj: balszoj) w Moskwie. W Polsce najważniejszy jest Teatr Wielki w Warszawie. Wnętrze teatru operowego wyróżnia specjalna nisza pod sceną (tzw. orkiestron), gdzie zasiada orkiestra. Przedstawienia operowe bywają realizowane również w antycznych amfiteatrach, a ostatnio także okazjonalnie w halach sportowych, przestrzeniach miejskich i postindustrialnych. W konsekwencji opera zyskuje nową publiczność i masowy rozgłos. Nowoczesne inscenizacje zrywają z konwencją tradycyjnych przedstawień – uwspółcześniają scenografię i kostiumy, integrują śpiew z grą aktorską, modernizują fragmenty baletowe. Wskutek tych innowacji opera przestała być sztuką dla wąskiej grupy koneserów, a operowe premiery stały się wydarzeniami kulturalnymi pierwszej rangi. Dzięki realizacjom Mariusza Trelińskiego [Król Roger Karola Szymanowskiego, 2000; Eugeniusz Oniegin Piotra Czajkowskiego, 2002; Traviata Giuseppe Verdiego (czytaj: dżjuzeppe werdiego), 2010] światową sławę zyskał warszawski Teatr Wielki, w którym można usłyszeć najlepsze głosy operowej wokalistyki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Nie kochasz mnie, pokocham cię, lecz gdy pokocham, to się strzeż! Ptak, który niemal dał się złapać wzbił się w powietrze i odleciał; miłość daleko jest, gdy na nią czekasz; gdy już nie czekasz, jesteś jej! I wokół ciebie krąży szybko, raz jest, odchodzi, i znów tu jest; myślisz, że masz ją w rękach, ona ucieka, wierzysz, że unikniesz jej i wpadasz w sidła! Miłość! Miłość! Miłość! Escamillo Aria z toastem Nagle zapada cisza... zapada cisza... Ach! Cóż tu dzieje się? Nikt nie krzyczy, to ta chwila! Wypuszczony na arenę byk, skacząc naciera do przodu! Naciera, wchodzi, uderza...! Jeden koń pada, ciągnąc pikadora, „Ach! brawo, byku!” wyje tłum, byk krąży, krąży i znów uderza! 1 Potrząsając wbitymi w kark banderillas , pełen wściekłości biegnie! Arena jest pełna krwi! Ludzie uciekają, skaczą przez kraty! Nadeszła twoja kolej! Chodźmy! Do boju! Chodźmy! Chodźmy! Ach! Kadr z filmu Carmen, reż. Francesco Rosi, 1984 W roli Escamilla Ruggero Raimondi (czytaj: rudżero rajmondi). Lekko i z zarozumiałością, ciągle bardzo rytmicznie Torreador, do boju! Torreador! Torreador! I pamiętaj, tak, pamiętaj w walce, że ktoś ci się przygląda... Miłość na ciebie czeka. Torreadorze, miłość, miłość na ciebie czeka! (tłum. Ewa Orłowska, za: Georges Bizet, Carmen, Teatr Wielki. Opera Narodowa, program) 1 Banderilla (hiszp.; czytaj: banderija) – krótka włócznia ozdobiona wstęgami, którą w czasie corridy wbija się w kark byka, by rozdrażnić zwierzę. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 231 Sz 232 Polecenia do analizy Przed obejrzeniem fragmentów spektaklu operowego (uwertura, aria Carmen i aria Don Escamilla): 1. Przeczytaj streszczenie opery Bizeta. 2. Zapoznaj się z polskim tłumaczeniem Habanery Carmen i Arii z toastem Don Escamilla. 3. Zapoznaj się z tradycją hiszpańskiej corridy. W trakcie oglądania i słuchania fragmentów spektaklu: 1. Opisz zwięźle strój Carmen. 2. Zwróć uwagę na elementy baletowe towarzyszące Habanerze. Zastanów się, jaką pełnią funkcję. 3. Opisz strój Don Escamilla. 4. Zwróć uwagę na elementy śpiewu chóralnego w Arii z toastem. Rozważ, jaka jest ich rola. 5. Wyjaśnij, dlaczego partię głównej bohaterki kompozytor rozpisał, wbrew operowej tradycji, na mezzosopran. 6. Zrekonstruuj porządek corridy jako widowiska. Po obejrzeniu fragmentów spektaklu: 1. W arii Carmen (Habanera) wskaż porównania, które opisują naturę miłości. Jak rozumiesz ich sens? 2. Na podstawie słów Carmen wyjaśnij, dlaczego miłość może być siłą fatalną. 3. Wskaż realia hiszpańskiej corridy w arii Don Escamilla. 4. Na podstawie arii torreadora (Aria z toastem) wymień cechy tradycyjnego wzorca mężczyzny bohatera. 5. W świetle arii Carmen i Don Escamilla określ, co łączy miłość z corridą. 6. Rozważ, jak elementy wokalne (głos, orkiestra, fragmenty chóralne) i baletowe wzmacniają znaczenie słów obydwu arii. 7. Oceń tradycję hiszpańskiej corridy. Uzasadnij swój punkt widzenia. Tworzenie własnego tekstu Czy miłość może być zagrożeniem? Odpowiedz, odwołując się do treści opery Carmen oraz innych znanych ci tekstów kultury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Wędrówka przez sprzeczności i paradoksy literatury romantyzmu 44 Analizując literaturę polskiego romantyzmu, należy pamiętać, że romantycy byli pierwszym pokoleniem Polaków urodzonych w kraju pozbawionym niepodległości. Byli zatem pierwszymi twórcami, którzy zapisali doświadczenie zbiorowej traumy porozbiorowej. Celem tej lekcji będzie podsumowanie epoki romantyzmu, wskazanie jej najważniejszych przesłanek ideowych i osiągnięć artystycznych. Pytania romantyków 3. Czym jest zewnętrzny świat, w którym żyje człowiek? Jesteśmy dziećmi natury czy historii? 4. Jakie prawa rządzą historią? 5. Jaki jest stosunek człowieka do jego codziennej egzystencji, czyli jak romantyczna jednostka odnajduje się w świecie cywilizacji? 6. W co wierzy człowiek? Jaki jest stosunek Boga do niego, do historii? 7. Co to jest talent artystyczny? Z czego rodzi się twórczość? Przyjrzyjmy się teraz najważniejszym odpowiedziom na te pytania, udzielanym przez twórców w ich dziełach. Zasadą romantyzmu był dialog. Romantycy opracowali kwestionariusz pytań, na które dawali niejednokrotnie sprzeczne odpowiedzi. Poniżej przedstawiamy najważniejsze pytania romantyków. 1. Kim jest człowiek? Jakie są jego powinności wobec innych? Czy wybitna jednostka może zmienić świat? 2. Do jakiej zbiorowości przynależy jednostka? Bohatera romantycznego cechuje indywidualizm. W literaturze epoki dominują kreacje bohatera wyjątkowego i przez to wyobcowanego, nierozumianego przez ogół – samotnika, wędrowca, pielgrzyma. Wyróżniamy trzy ujęcia tego zagadnienia (patrz: tabela). Krok w nowoczesność Romantyzm był kolejnym, po oświeceniu, krokiem w nowoczesność. Jednak świat, który wyłonił się z oświeceniowej rewolucji, wymagał uporządkowania. Właściwym twórcą nowego pooświeceniowego ładu został pojedynczy człowiek, skazany na indywidualne i subiektywne poszukiwania. Romantyczna wizja świata nie miała więc jednolitego charakteru, składała się z prawd cząstkowych, często wzajemnie się wykluczających. Jednostka ujęcie egzystencjalne ujęcie historiozoficzne ujęcie narodowe bohater bajroniczny, liryczni bohaterowie wierszy Słowackiego, liryków lozańskich Mickiewicza, utworów Norwida wędrowiec z Sonetów krymskich Mickiewicza Konrad Wallenrod, Konrad z III części Dziadów, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 233 Sz 234 Skuteczną siłę działania zapewnia bohaterowi romantycznemu kontakt ze zbiorowością. Dlatego indywidualiście towarzyszą reprezentanci grupy, np. Halban z Konrada Wallenroda, Ksiądz Piotr z III części Dziadów, Grzegorz z Kordiana. W późniejszych utworach romantyków pojawia się bohater rezygnujący z indywidualizmu, cichy i pokorny, silny właśnie dzięki związkowi ze zbiorowością, np. Ksiądz Piotr, ksiądz Robak. Z kreacją bohatera romantycznego wiążą się też następujące zagadnienia: • Prywatność człowieka. Pokazywanie rozbudowanego psychologicznego portretu bohatera. Dzieła przedstawiają niszczącą potęgę miłości, ukazują fascynację śmiercią (np. IV część Dziadów, Kordian, Nie-Boska komedia). • Powinności wobec historii. Odpowiedzialność wybitnej jednostki za zbiorowość mimo poczucia odrębności i przekonania o wyższości nad innymi. Twórcy kreowali wizerunki poety wieszcza, bohatera spiskowca, powstańca, żołnierza (w III części Dziadów romantyczny kochanek Gustaw przemienia się w patriotę Konrada; Kordian wyrasta z młodzieńczej słabości i uczestniczy w spisku podchorążych; Mąż staje się hrabią Henrykiem – antyrewolucyjnym przywódcą broniącym tradycyjnych wartości). • Geniusz twórczy. Jednostka jest w stanie zmieniać bieg historii – wzorem Napoleona. Nieprzeciętna osobowość, uzewnętrzniająca myśli i uczucia ogółu, powinna wyjść zwycięsko z konfrontacji z całym złem świata (Konrad z III części Dziadów). • Choroba wieku (Weltschmerz; czytaj: weltszmerc). Słabość wewnętrzna, dziś nazywana depresją, sprawia, że bohaterów przerastają zadania, których się podjęli (Werter popełniający samobójstwo, Gustaw z IV części Dziadów, Kordian). Rzeczywistość Romantycy postrzegali świat zewnętrzny przez pryzmat natury i historii. W ujęciu romantycznym natura jest wartością autonomiczną, przeciwstawianą dehumanizującej cywilizacji. Z kolei historia to wynik aktywności człowieka. Sposoby pojmowania natury i historii przez twórców epoki zestawiono w poniższej tabeli. nastrojowa przestrzeń, ilustrująca uczucia człowieka (np. Sonety krymskie, Pan Tadeusz) natura Święta Księga, zapisana symbolicznymi znakami, niezrozumiałymi dla ludzi cywilizacji; klucz do odczytania Księgi odnaleźć można w ludowych podaniach i legendach, stąd romantyczna ludowość (np. Ballady i romanse, Sonety krymskie) „żywa historia”; zaszyfrowanym pismem natury zapisana jest prawda o przeszłości (np. Ballady i romanse) natura triumfująca, zacierająca ślady cywilizacyjnej działalności człowieka (malarstwo Caspara Davida Friedricha) zespolona z prawami natury (w Panu Tadeuszu „wiosna wojny” z 1812 r. była jednocześnie „wiosną urodzaju”) historia poddana obiektywnym prawom, prowadząca do nieustannego postępu (filozofia Hegla) sprzeczna z wartościami moralnymi, prowadząca do apokalipsy, wymagająca boskiej interwencji (Nie-Boska komedia) Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm John Martin, Dzień gniewu PAŃSKIEGO, ok. 1851, Tate Britain (czytaj: tejt brityn), Londyn Romantyczna lektura Biblii była zindywidualizowana. Malarze i poeci interpretowali wątki biblijne z perspektywy uniwersalnej (np. Martin czy Norwid), narodowej (np. Mickiewicz) lub jednostkowej (np. Friedrich czy Słowacki). kiem i aprobujących wspólną tradycję – oraz idea ojczyzny rozumianej jako powszechne dobro, dla którego warto walczyć, a nawet umrzeć. Ojczyzna została oddzielona od bytu państwowego i stała się wspólnotą ponadprzestrzenną – Polakiem można było być w Paryżu, w Ameryce, na Syberii. Po raz pierwszy ta idea została wyrażona słowami Mazurka Dąbrowskiego: „Jeszcze Polska nie umarła, kiedy my żyjemy” (patrz: lekcja 56. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). Sakralizowana ojczyzna okazywała się czasem większą świętością niż religia, a naród zastępował Boga (Wielka Improwizacja). Jednocześnie romantycy podkreślali swoje przywiązanie do Europy – wspólnoty wolnych narodów, duchowej ojczyzny wszystkich chrześcijan (Norwid), której integralną częścią pozostawała Polska. Romantyczny mesjanizm zakładał wyzwolenie Polski, ale i Europy spod jarzma tyranii (Mickiewicz). Prawa historii Romantyczna refleksja nad historią eksponowała centralne miejsce rewolucji, w której skupiały się prawa historiozoficzne. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (patrz: lekcja 3.) postrzegał rewolucję jako konfrontację sprzeczności, z której powstaje nowy porządek społeczny. Rewolucja, z jej nieetycznymi metodami działania, miała być radykalnym przyspieszeniem, skokiem w lepszą przyszłość. Jednocześnie romantycy czuli się związani z tradycją – wartościami utrwalonymi w przeszłości, kształtowanymi przez chrześcijański dekalog (Norwid), zapisywali więc również strach przed rewolucją, uznawaną za czas zbrodni, terroru i barbarzyństwa, prowadzący do chaosu (Nie-Boska komedia Krasińskiego). Zbiorowość W epoce romantyzmu uformowały się nowoczesna koncepcja narodu – pojmowanego jako ogół ludzi mówiących tym samym języ- Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 235 Sz 236 Tomasz Lisiewicz, Mickiewicz na łożu śmierci (Apoteoza Mickiewicza), 1894, Muzeum im. A. Mickiewicza w Śmiełowie Rozpoznaj na obrazie postaci z dzieł poety. Przestrzeń egzystencji Istotnym składnikiem myśli romantycznej był prowincjonalizm. Obojętność, a nawet wrogość romantyków wobec przestrzeni miejskiej wiązała się z przeświadczeniem, że arkadia – emocjonalna, etyczna, estetyczna – może istnieć tylko w przestrzeni natury (Pan Tadeusz). Należy jednak pamiętać, że wieś była dla romantyków miejscem przywoływanym i wyobrażonym, a także zmistyfikowanym – badacze do dziś toczą spór o to, gdzie rozgrywa się akcja Pana Tadeusza. Cywilizacja, traktowana z niechęcią czy lekceważeniem, była jednak właściwą przestrzenią życia romantyków. Mickiewicz pisał o „paryskim bruku” (Pan Tadeusz), Norwid był „poetą wieku kupieckiego i przemysłowego”. Religia Z jednej strony romantycy akcentowali słabość Kościoła katolickiego, zbyt zaangażowanego w politykę (Kordian). Z drugiej – dostrzegali wartość indywidualnych poszukiwań religijnych, doceniali mistycyzm oraz różne formy mesjanizmu (III część Dziadów, późna twórczość Słowackiego), dopuszczali możliwość ingerowania boskiej opatrzności w świat ludzi (Nie-Boska komedia). Romantycy sięgnęli też do tradycji pogańskich: mitologii celtyckiej, germańskiej, a w przypadku literatury polskiej – słowiańskiej. Tradycje przedchrześcijańskiej Europy miały być ważnym składnikiem etnicznych odmienności i źródłem narodowych literatur (Ballady i romanse, II część Dziadów). Twórczość Zdaniem romantyków żadne reguły nie mogą ograniczać talentu i wolnej wyobraźni twórcy (kreacjonizm). Romantyzm odrzucił klasycystyczny podział na rodzaje i gatunki literackie, wprowadził do literatury gatunki synkretyczne (ballada, powieść poetycka, dramat romantyczny), sięgnął po ludowe źródła literatury i języka (twórczość Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, Norwida). Jednocześnie w kraju rozwijała się literatura realistyczna, która podejmowała tematy zaczerpnięte z życia codziennego. Jej bohaterami byli zwyczajni ludzie zmagający się z losem, przywiązani do ideału rodziny i lokalnych tradycji (powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego). W tym czasie powstawały też dramaty realistyczne z ironią wykorzystujące tematy wysokiego romantyzmu (Aleksander Fredro). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 1 | romantyzm Sz romantyzm Miniprzewodnik. Polski romantyzm krajowy Teofil Lenartowicz (1822–1893) – poeta czerpiący inspirację z twórczości ludowej. Jego melodyjne wiersze przywołują obrazy swojskiego pejzażu. Autor bywa nazywany „lirnikiem mazowieckim”. Utwory Lenartowicza, w sentymentalny sposób uczuciowe, wprowadzające treści religijne i patriotyczne, zyskały uznanie samego Adama Mickiewicza. Arcydziełem liryki polskiej pozostaje jego wiersz Złoty kubek. Wincenty Pol (1807–1872) – XIX-wieczny artysta niemieckiego pochodzenia, który (podobnie jak Artur Grottger) świadomie wybrał polskość. Był wybitnym geografem i badaczem folkloru. Jego twórczość literacka, pisana wierszem i prozą, nawiązuje do tradycji gawędy szlacheckiej, przynosi pochwałę rodzimej tradycji, a także idei małych ojczyzn, które składają się na wielką Rzeczpospolitą. Jego Mazur [Piękna nasza Polska cała...] z muzyką Józefa Sierosławskiego wszedł na stałe do polskiego śpiewnika patriotycznego. Władysław Syrokomla (1823–1862, właściwie: Ludwik Kondratowicz) pochodził z dzisiejszej Białorusi i tam spędził większość życia. Był bardzo popularny w swojej epoce. Pisał świadomie uproszczonym, komunikatywnym językiem; sam siebie nazywał „lirnikiem wioskowym”. Jego twórczość – wierszowane gawędy i prozatorskie obrazki – była aktem solidarności z drobną szlachtą zaściankową i ludem, niosła pochwałę sielskiego życia na prowincji. Do kilku wierszy poety muzykę napisał Stanisław Moniuszko (m.in. do Pieśni wieczornej). Kornel Ujejski (1823–1897) – poeta kontynuujący tradycję wielkich romantyków polskich. Podejmował wątki patriotyczne, akcentował wartość walki narodowowyzwoleńczej i mesjanistycznego ofiarnictwa (Skargi Jeremiego, Chorał). Często sięgał po motywy biblijne i antyczne, które zestawiał z wydarzeniami współczesnymi na zasadzie paraleli. Jego Tłumaczenia Szopena to ciekawa próba transkrypcji muzyki na słowo poetyckie. Józef Ignacy Kraszewski (1812–1887) – autor przeszło dwustu powieści o różnorodnej tematyce. Najwartościowsze w tym obfitym dorobku są powieści historyczne, które odtwarzają z dużą drobiazgowością (na miarę ówczesnego stanu wiedzy) świat przeszłości od czasów przedchrześcijańskich – z tego powodu nazywa się je powieściami antykwarycznymi). Utwory Kraszewskiego pełniły w XIX w. funkcję edukacyjną, były traktowane jak zbeletryzowane podręczniki historii, współtworzyły też litewską mitologię narodową. Do dziś czytelniczym uznaniem cieszą się Stara baśń, BrÜhl i Hrabina Cosel. Aleksander Fredro (1793–1876) jako jedyny z dramaturgów polskich mógł oglądać realizacje sceniczne swoich utworów. Jego teksty były z sukcesem wystawiane przez teatry we Lwowie, w Krakowie, Warszawie i Wilnie. Komediowa zawartość utworów Fredry nie budziła zastrzeżeń cenzury zaborców, a ich założona kameralność przystawała do skromnych możliwości technicznych krajowych teatrów. Wobec utworów Fredry używa się określenia „antyromantyzm”, co oznacza, że autor w sposób humorystyczny bawił się romantycznymi tematami, postaciami i konwencjami. Komedie, takie jak Zemsta, Śluby panieńskie i Pan Jowialski, do dziś goszczą na polskich scenach. Aleksander fredro Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 237 Sz 238 Umiem więcej Zadania testowe i wypowiedzi pisemne Rozwiązujemy test Testy sprawdzające pracę z tekstem nieliterackim są budowane tak, by rozwiązujący je mieli okazję wykazania się różnorodnymi umiejętnościami. Większość tych umiejętności można wyćwiczyć i w tym właśnie pomogą ci poniższe przykłady. Zamieszczone tu testy sprawdzają rozumienie tekstu na poziomie dosłownym, metaforycznym, symbolicznym i strukturalnym (czyli rozumienie zasad konstrukcji tekstu). Będziesz trenować: • streszczanie, wyszukiwanie słów i pojęć kluczowych oraz informacji złożonych, • rozumienie funkcji środków językowych w tekście, • określanie tematu i tezy tekstu, wskazywanie argumentów i kontrargumentów, • objaśnianie funkcji wydzielonych fragmentów (akapitów) tekstu na tle całości, • wyrażanie swojego stosunku do opinii autora / autorki, • przekształcanie struktury tekstu. W rozwiązywaniu testu może ci się przydać także wiedza z poprzednich etapów kształcenia, a zwłaszcza zagadnienia z nauki o języku oraz treść lektur obowiązkowych z gimnazjum. Przypomnijmy, są to: wybrane fraszki i wybrane Treny Jana Kochanowskiego, wybrane bajki Ignacego Krasickiego, Zemsta Aleksandra Fredry, Dziadów cz. II Adama Mickiewicza oraz wybrana powieść historyczna Henryka Sienkiewicza. Poniżej znajdziesz trzy teksty wraz z zestawami zadań. Zanim przeczytasz modele odpowiedzi, spróbuj rozwiązać testy samodzielnie (poza podręcznikiem). Zwróć szczególną uwagę na pierwszy zestaw – jest on obszerniejszy, za to pokazuje, jakie umiejętności są sprawdzane w kolejnych zadaniach (ramki). Zestaw 1. Olga Woźniak Kaligrafia pomaga myśleć [1] Czy odręczne pismo to przeżytek? Należy wykreślić je z programów nauczania, a lekcje kaligrafii zastąpić dodatkową informatyką? Nie! Bo w pisaniu samo pisanie wcale nie jest najważniejsze. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej [2] Do czego to dzisiaj potrzebne? – zastanawiałam się, patrząc, jak mój siedmiolatek mozolnie kaligrafuje w zeszycie w trzy linie wszystkie te brzuszki i zawijaski. Na samą myśl o tym, że miałabym zapełnić całą stronę wielką pisaną literką „W”, dostawałam skurczu pisarskiego. [3] Moja styczność z długodystansowym ręcznym pisaniem skończyła się w liceum. Dziś nawet nasza tożsamość nie wymaga złożenia własnoręcznego podpisu, a zamyka się w ciągu czterech liczb wystukanych na klawiaturze terminalu. Po co więc w czasach tabletów i klawiatur uczyć dzieci kaligrafii? […] [4] Gazety czy książki wydawane są pismem drukowanym. Przez media przetoczył się niedawno pomruk zdziwienia, kiedy podczas głośnego w Stanach procesu George’a Zimmermana, który miał bez powodu zastrzelić czarnoskórego nastolatka, jeden ze świadków na prośbę sądu, by coś odczytał, przyznał: „Nie rozumiem pisma odręcznego”. Znak czasów? Warto z tym walczyć? [5] W rolę kaligraficznych donkiszotów heroicznie poprawiających ogonki i brzuszki wcielają się jedynie nauczycielki klas 1–3. Potem wszystkim jest to obojętne. Nieważne, jak piszesz, ważne, czy z sensem. […] [6] Każda, nawet najdrobniejsza czynność pozostawia ślad w naszym mózgu. A im częściej daną rzecz ćwiczymy i im więcej zmysłów ona angażuje, tym ślad wyraźniejszy. Popatrzmy pod tym kątem na pismo. [7] By nieskoordynowany bazgroł zaczął przypominać kształtną literkę, musimy zaangażować oko i rękę. Skoordynować je ze sobą. W odpowiedni sposób chwycić ołówek, zadziałać z odpowiednią siłą i wykorzystać właściwe napięcie mięśniowe. Użyć części mózgu odpowiedzialnych za analizę języka, percepcję wzrokową, myślenie abstrakcyjne, zdolności motoryczne, koordynację, orientację przestrzenną. [8] Tak, chodzi o zwykłą literkę. Ale w naszej głowie to prawdziwa elektryczna burza neuronów. Ćwiczona i powtarzana regularnie zmienia mózg. Jak? Sprawdzono to. [9] Francuscy badacze obejrzeli nasze mózgi w trakcie pisania za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Zauważono różnice w aktywności rozmaitych obszarów, kiedy piszący używał do tego klawiatury albo długopisu. [10] Szare komórki piszących na klawiaturze były mniej aktywne. Rozpalało to znacznie mniej regionów mózgu. Podstawowa różnica dotyczyła zaś przede wszystkim tzw. obszaru Broki. [11] Ta część mózgu odpowiada za zdolność mówienia: łączenie głosek w wyrazy i zdania oraz za płynne formułowanie wypowiedzi. Odręczne pisanie sprawiało, że stawała się ona aktywna, mimo że ochotnicy, pisząc, milczeli. [12] Uczenie dzieci kaligrafowania rozwija u nich lepszą umiejętność wypowiadania się, formułowania myśli – komentuje wyniki badań neurofizjolog Jean-Luc Velay z Uniwersytetu w Marsylii. [13] – Pisanie to dość złożona czynność umysłowa – komentuje to prof. Edyta Gruszczyk-Kolczyńska zajmująca się rozwojem przedszkolaków i młodszych uczniów. – Poza oczywistą korzyścią związaną z nauką zapisywania treści ćwiczy umiejętności niezwykle potrzebne do rozwoju myślenia abstrakcyjnego, symbolicznego, ale także przyczynowo-skutkowego, sekwencyjnego. Dyscyplinuje sposób rozumowania. Dlatego tak ważne jest ćwiczenie u dzieci właściwych nawyków związanych z pisaniem – nie jest wszystko jedno, w którą stronę się pisze, jak stawia się laseczki, ogonki, jak łączy się ze sobą poszczególne litery i że w ogóle się je łączy. To trening umysłu, którego nie zastąpi żadne inne ćwiczenie. Kiedy go już przejdziemy, możemy przesiadać się do komputera i resztę życia pisać na klawiaturze. Bo nauka odręcznego pisania kształtuje sposób naszego rozumowania i wyrażania myśli – wyjaśnia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 239 Sz 240 [14] Okazuje się, że dzieci, które uczone są pisania wypracowań ręcznie, piszą je szybciej i lepiej niż te, które robią to za pomocą klawiatury. I nie o sam proces „wytwarzania” pracy tu chodzi, ale o wymyślenie struktury wypowiedzi i nadanie jej formy. – Sama czynność zapisu jest co prawda wolniejsza, ale usprawnia myślenie – uważa prof. Virginia Berninger z Uniwersytetu w Waszyngtonie zajmująca się psychologią edukacji. [15] Lepiej także pamięta się to, co zapisało się ręcznie – bo ślad pamięciowy staje się trwalszy, kiedy w naukę angażujemy więcej zmysłów. Stąd wielka mądrość stojąca za odręcznymi notatkami z wykładów oraz sporządzaniem ich (i pisanych ręcznie ściąg) podczas uczenia się. […] [16] Koślawe literki w zeszycie mojego syna nagle nabrały dla mnie sensu. […] Bo pisanie to ostatnia rzecz, która kryje się za kaligrafią. Dlatego warto pisać. [17] Uwierzycie? „Gazeta Wyborcza” 12.09.2013, cały tekst: http://wyborcza.pl/1,75476,14589631,Kaligrafia_pomaga_myslec.html?as=1#ixzz2ppGiTzmo [dostęp: 31.01.2014] ZADANIA DO TEKSTU Zadanie 1. (0–1) Sformułuj temat artykułu. Określanie tematu tekstu .... Zadanie 2. (0–2) Podaj trzy argumenty, które, zadaniem autorki, uzasadniają konieczność uczenia dzieci pisania ręcznego, i trzy, które przemawiają za brakiem takiej konieczności. Argumenty za Argumenty przeciw Zadanie 3. (0–1) Wyjaśnij, jak rozumiesz określenie: „kaligraficzni donkiszoci”. Wskazywanie argumentów obecnych w tekście Rozpoznawanie i tłumaczenie określeń metaforycznych .... Zadanie 4. (0–1) W jakim celu autorka przywołuje opinie naukowców? .... Objaśnianie relacji zachodzących między poszczególnymi częściami tekstu Dostrzeganie funkcji wydzielonych fragmentów tekstu odnośnie do całości Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej Zadanie 5. (0–2) Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie: „Bo pisanie to ostatnia rzecz, która kryje się za kaligrafią”. .... Formułowanie wniosków z wykorzystaniem przesłanek zawartych w tekście Zadanie 6. (0–1) W jakim znaczeniu używa się w tekście słowa kaligrafia? Definiowanie pojęć .... Zadanie 7. (0–2) Do wyrazu kaligrafia dopisz wskazane słowa. Rozpoznawanie znaczenia wyrazów i relacji znaczeniowych Tworzenie wyrazów pochodnych Wyraz pochodny: .... Antonim: .... Zadanie 8. (0–2) Wypisz z tekstu dwa wyrazy lub wyrażenia potoczne oraz dwa naukowe. Wyrazy lub wyrażenia potoczne: .... Określanie wartości stylistycznej wyrazów występujących w tekście Wyrazy lub wyrażenia naukowe: .... Zadanie 9. (0–2) Wskaż, które zdanie zawiera opinię (O), które – informację (I). 1. Każda, nawet najdrobniejsza czynność pozostawia ślad w naszym mózgu. 2. Bo pisanie to ostatnia rzecz, która kryje się za kaligrafią. 3. Ta część mózgu odpowiada za zdolność mówienia: łączenie głosek w wyrazy i zdania, oraz za płynne formułowanie wypowiedzi. 4. Francuscy badacze obejrzeli nasze mózgi w trakcie pisania za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Zadanie 10. (0–3) Jakie stanowisko w sprawie kaligrafii zawarła autorka w zdaniu: „Koślawe literki w zeszycie mojego syna nagle nabrały dla mnie sensu”? Czy zgadzasz się z tym stanowiskiem? Odpowiedź uzasadnij przynajmniej dwoma argumentami. Odróżnianie opinii od informacji Czytanie krytyczne Stanowisko autorki: .... Twoja opinia: .... Uzasadnienie: .... Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 241 Sz 242 Zadanie 11. (0–3) Zredaguj krótki tekst, który powinien przekonać sześcioletnie dziecko do ćwiczenia kaligrafii (minimum trzy zdania). .... Przekształcanie tekstu, tworzenie wypowiedzi własnej Punktowanie zadań Nr zadania Kryteria punktowania 1. (0–1) Np. Pozytywne skutki uczenia dzieci pisania odręcznego. Kaligrafia jest pożyteczna. 2. (0–2) 2 pkt. za pełną odpowiedź 1 pkt za podanie min. 3 argumentów Np. Argumenty za: pisanie uaktywnia różne obszary mózgu, rozwija umiejętność wypowiadania się i formułowania myśli, wspomaga rozwój myślenia abstrakcyjnego i przyczynowo-skutkowego. Argumenty przeciw: pisanie odręczne jest żmudne, nudne, męczy rękę, wydaje się bezsensowne przy powszechności urządzeń z klawiaturą. 3. (0–1) Np. Walka o kaligrafię wydaje się obecnie śmieszna, naiwna i skazana na porażkę. 4. (0–1) Np. Autorka przywołuje opinie naukowców, by uwiarygodnić opinię, wprowadzić argumentację merytoryczną. 5. (0–2) 2 pkt. za pełną i poprawną stylistycznie odpowiedź 1 pkt za częściową odpowiedź lub za odpowiedź niepoprawną językowo Np. W kaligrafii nie jest najważniejsza umiejętność pisania, ale możliwość kształcenia pamięci i rozwijania myślenia. 6. (0–1) Kaligrafia to sztuka pięknego i starannego pisania. 7. (0–2) Wyraz pochodny – np. kaligrafować, wykaligrafować. Antonim – np. bazgroły. 8. (0–2) Wyrazy lub wyrażenia potoczne: np. bazgroł, laseczki, ogonki, literki, ściągi, koślawe, nie jest wszystko jedno Wyrazy lub wyrażenia naukowe – np. rezonans magnetyczny, myślenie sekwencyjne, tzw. obszar Broki, percepcja wzrokowa. 9. (0–2) 2 pkt. za poprawne wszystkie odpowiedzi: I, O, I, I 1 pkt za poprawne min. dwie odpowiedzi Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej 10. (0–3) 3 pkt. za pełną odpowiedź (po 1 pkt za poprawne wykonanie każdego elementu zadania) Stanowisko autorki: np. Dostrzega sens i pożytek uczenia kaligrafii. 11. (0–3) Wypowiedź powinna być napisana językiem poprawnym, prostym, z wykorzystaniem słownictwa zrozumiałego dla sześcioletniego dziecka. opracowała Barbara Smutek Zestaw 2. Tadeusz Gadacz Pochwała mądrości [1] Zaproszenie mnie do wygłoszenia wykładu na temat mądrości wynika, jak sądzę, z faktu, że słowo „mądrość” zniknęło z naszego języka, wyparowało jak wiele innych słów, jak duch, honor czy cnota. Wstydliwą rzeczą jest obecnie mówić o mądrości. Słowo to brzmi jakoś anachronicznie. Kojarzy się z siedmioma greckimi mędrcami, z mądrością stoików czy Spinozy. Obecnie zostało zastąpione pojęciem wiedzy. Żyjemy w cywilizacji wiedzy, w kulcie wiedzy. Pisał francuski filozof Gabriel Marcel w 60. latach ubiegłego wieku: „pewne słowa, a nawet pojęcia, do niedawna jeszcze posiadające niekwestionowane znaczenie i szanowane, niczym rodzinne portrety w opuszczonym zamku pokrywają się warstwą kurzu, która gasi ich blask.” Ośmielę się powiedzieć, że tak właśnie dzieje się ze słowami mądrość, sacrum. Podobnie stało się z przeciwną do mądrości głupotą. Dzisiaj trudno byłoby Erazmowi z Rotterdamu napisać Pochwałę głupoty. Dzieło takie uznano by za niezgodne z poprawnością polityczną. Dzisiaj nie można nikogo nazwać głupim, a co najwyżej „mądrym inaczej”. Z czego taki stan rzeczy wynika, przyjdzie nam jeszcze się nad tym zastanowić. [...] [2] Nie ma jednej i jednoznacznej definicji mądrości. Według Sokratesa polega ona na rozeznaniu co do dobra i zła. [...] Cyceron określił ją jako znajomość spraw boskich i ludzkich, a św. Augustyn jako właściwą miarę duszy. Dla Kartezjusza jest umiejętnością trafnego posługiwania się rozumem i czynienia tego, co najlepsze. [...] [3] Przyczyny trudności z określeniem mądrości ukazał Platon w dziele Uczta w związku z definicją pojęcia filozofii. Filozofia według Platona jest umiłowaniem mądrości. Umiłowanie (filein), jak wszelkie formy miłości, pochodzi według Platona od greckiego boga Erosa, a ten został poczęty na uczcie Afrodyty z ojca Dostatku i matki Biedy. To dwojakie pochodzenie (Dostatek i Bieda) sytuuje filozofa jako miłośnika mądrości między głupcami i bogami. [...] [4] Mądrość sytuuje się zatem zawsze pośrodku między głupcami i bogami. Możemy zatem mówić jedynie o dążeniu do mądrości, a nie jej posiadaniu. Kto by stwierdził, że posiada mądrość, musiałby być bogiem, a okazałoby się, że jest głupcem. [5] Pierwszą cechą mądrości wynikającą z tego pośredniego położenia jest niepewność: „Mą1 drość sama sobie nie ufa, głupota sama sobie udziela kredytu bez granic” . Drugą cechą mądrości jest skromność, [...] kolejną – pokora. 1 T. Kotarbiński, Myśli i słowa, Zielona Góra 1991, s. 9. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 243 Sz 244 [6] Erazm z Rotterdamu [pisał]: „...głupcy kadzą głupcom, puste łby pustym łbom”. […] [7] Pierwszym biegunem, od którego odróżnia się mądrość, jest głupota. Możemy zatem usiłować określić mądrość jako negację głupoty. [...] [8] Człowiek jest istotą dialektyczną, jest związkiem przeciwieństw. Jest jednocześnie istotą materialną i duchową, przyrodniczą i tworzącą kulturę, skończoną i pragnącą nieskończoności, wolną i odpowiedzialną, indywidualną i wspólnotową, sprawiedliwą i kochającą, aktywną i kontemplatywną, otwartą i zamkniętą, wychyloną ku przyszłości i zanurzoną w przeszłości. Brak równowagi między tymi przeciwieństwami prowadzi zawsze do negatywnych doświadczeń i groźnych kryzysów zarówno społecznych, jak i osobistych. Sprawiedliwość bez miłości przemienia się w niesprawiedliwość, a miłość bez sprawiedliwości rodzi emocjonalną ślepotę. Wolność bez odpowiedzialności może przemienić się w anarchię, podobnie jak odpowiedzialność bez wolności w tyranię. Indywidualizm bez relacji społecznych może przekształcić się w egoizm społeczny, a relacje społeczne nieuwzględniające odrębności osób – w kolektywizm. Kontemplacja pozbawiona działania może przemienić się w narcyzm, a działanie bez kontemplacji w czysty aktywizm. [9] Gdzie przebiega granica między życiem zaangażowanym w materialność a otwarciem się na duchowość, gdzie ograniczyć miłość na rzecz sprawiedliwości lub sprawiedliwość na rzecz miłości, wolność na rzecz odpowiedzialności lub odpowiedzialność na rzecz wolności, relacje społeczne na rzecz samotności lub samotność na rzecz relacji? Na to pytanie może każdorazowo odpowiedzieć nam jedynie mądrość. Cały tekst: http://www.iumw.pl/o-madrosci/articles/wyklad-prof-gadacz.html [dostęp: 31.01.2014] ZADANIA DO TEKSTU Zadanie 1. (0–4) Znakiem X zaznacz, czy zdanie zawiera informację o fakcie czy opinię. Lp. Zdania Fakt 1. Ośmielę się powiedzieć, że tak właśnie dzieje się ze słowami mądrość, sacrum. 2. Według Sokratesa polega ona na rozeznaniu co do dobra i zła. 3. Wstydliwą rzeczą jest obecnie mówić o mądrości. 4. Przyczyny trudności z określeniem mądrości ukazał Platon w dziele Uczta w związku z definicją pojęcia filozofii. Zadanie 2. (0–2) Zaznacz nazwy cech języka obecne w wykładzie profesora Tadeusza Gadacza. 1. Występowanie terminów filozoficznych. 2.Ekspresywna funkcja języka. 3.Zwroty z języka mówionego. 4.Odwoływanie się do poglądów innych filozofów. 5.Tok argumentacyjny. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Opinia Sz umiem więcej 6.Unikanie elementów wartościujących. 7.Stosowanie poetyckich środków stylistycznych. 8.Dygresyjność (odbieganie od głównego tematu). Zadanie 3. (0–1) Zaznacz relację między mądrością a wiedzą zgodnie z wypowiedzią autora. W – wiedza M – mądrość A) B) W = W M C) M M W Zadanie 4. (0–2) Jakie cechy przypisuje mądrości autor artykułu? Zaznacz właściwe zdania. 1. Mądrość jest negacją głupoty. 2. Mądrość jest trudna do zdefiniowania. 3. Cechą mądrości jest skromność i pokora. 4. Mądrość sama sobie nie ufa. 5. Mądrość jest umiejętnością wyznaczania granic. 6. Mądrość jest umiejętnością dokonywania wyborów. Zadanie 5. (0–1) Czy zdaniem profesora Tadeusza Gadacza mędrzec mógłby o sobie powiedzieć, że jest pewien swojej mądrości? Uzasadnij odpowiedź własnymi słowami i zacytuj odpowiednie zdanie z tekstu. .... Zadanie 6. (0–1) W akapicie 2. autor powołuje się na poglądy różnych filozofów. Napisz, co łączy ich przekonania na temat mądrości. .... Zadanie 7. (0–1) W ostatnim akapicie autor pisze: „Na to pytanie może każdorazowo odpowiedzieć nam jedynie mądrość”. Na podstawie ostatniego akapitu odpowiedz, o jakie pytanie chodzi. .... Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 245 Sz 246 Punktowanie zadań Nr zadania Kryteria punktowania 1. (0–4) 4 pkt. za poprawne odpowiedzi: F – 2, 4; O – 1, 3 1 pkt za każdą poprawną odpowiedź 2. (0–2) 2 pkt. za cztery poprawne odpowiedzi: 1, 2, 4, 5 1 pkt za dwie poprawne odpowiedzi 3. (0–1) Poprawna odpowiedź: C 4. (0–2) 2 pkt. za poprawną odpowiedź: 1, 2, 3, 4 1 pkt za dwie poprawne odpowiedzi 5. (0–1) Odp. Nie, ponieważ mędrca charakteryzuje pokora, wątpienie. „Wiem, że nic nie wiem” / „Kto by stwierdził, że posiada mądrość, musiałby być bogiem, a okazałoby się, że jest głupcem”. 6. (0–1) Odp. Filozofowie ci łączą mądrość z dobrem (Bogiem). 7. (0–1) Chodzi o pytanie o wybory / postawy wobec życia / wartości. opracowała Grażyna Budzyńska Zestaw 3. Wojciech Kajtoch O stylu popularnych pism młodzieżowych [1] W ostatnich latach polska młodzież w wieku 13–18 lat chętnie kupuje [czasopisma młodzieżowe]. [...] Potężne nakłady, kolorowa szata graficzna, prezentowany swobodny styl życia – stanowią potężny magnes dla młodego czytelnika. Warto się więc przyjrzeć, jakim językiem owe czasopisma do niego przemawiają. [...] [2] Ambicją redakcji jest wprowadzenie czytających w intensywny, dobry nastrój, wywołujący akceptację wszystkiego, co wiąże się głównie z poruszonymi tematami (kultura masowa, obyczajowość) i reklamowanym towarem. Działania mają charakter całościowy i dotyczą obrazu świata tu obecnego, ale część z nich ma charakter językowy i obejmuje głównie stosowanie wzbudzającej określone skojarzenia metaforyki lub – szerzej – leksyki. [3] Po pierwsze, w świecie tych pism naruszone są proporcje między elementami cenionymi a negatywnymi. Ma to swój językowy wykładnik, np. w nagromadzeniu pozytywnych określeń bohaterów (absolutny, boski, cool, ekstra, fajny, fajowy, fantastyczny, git, kultowy Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej itd.) i w pomniejszaniu wagi określeń negatywnych (niegrzeczny Brandon). Po drugie, chodzi mi o obecny w metaforach, niezauważalnie sugerowany obraz praw świata prezentowanego na tych łamach. Obowiązują w nim: najwyższa waga osób i zjawisk pozytywnie wartościowanych, intensywność przeżywanych uczuć, istnienie konkurencji. [4] Na zasadę ostatnią wskazują odniesienia do pojęcia "osiągania sukcesu" – w sporcie („to był strzał w dziesiątkę!”), życiu towarzyskim („Królową wieczoru została Madonna”), w przemyśle rozrywkowym. [5] [Sposób opisywania życia idoli] wyraża się przede wszystkim w konotacjach metaforycznych określeń zachowań idoli, reakcji młodzieży na nich i współzależności między nimi. Idole są przede wszystkim szaleni, [...] zwariowani („Keith wariował na scenie”, „zakręcona Reni Jusis”) i cecha ta przenosi się na wszystko, co ich dotyczy („szalona impreza, publiczność miotała się z zespołem w dzikim, tanecznym uniesieniu…”). Szaleństwo i zwariowanie udziela się fanom („jestem zwariowaną trzynastolatką”), ich życiu i zajęciom („masz ochotę na nową, szaloną fryzurę”). Rozumieć je trzeba nie na sposób psychiatryczny. Chodzi raczej o swobodę realizacji zamierzeń i lekceważenie konwenansów. [...] Konotacje omówionego powyżej motywu sugerują obraz świata, w którym muzyka jest dla młodzieży surogatem wolności, a muzycy – jej prorokami. [6] Jak wypada romantycznym szaleńcom – są oni również swego rodzaju nauczycielami intensywnego przeżywania uczuć. W tym świecie wszystko przeżywa się intensywnie. Zdziwieni – są w „ostrym szoku”, „zazdrośnicy urządzają psychiczny terror”, a spacer po plaży staje się „szalonym wypadem”. [...] [7] Podstawowym sposobem nawiązywania kontaktu z czytelnikiem jest jednak próba „jego języka”, mówienia „jak on”. [...] Wszystkie [czasopisma] wykorzystują leksykę uczniowską i studencką, czasem slangi młodzieżowych subkultur, jako środek stylizacji występujący w wypowiedziach dziennikarzy lub uwiarygodniający bohaterów. [...] [8] Podjęte próby „młodzieżowego mówienia” polegają przede wszystkim na wykorzystywaniu słownictwa, którym – przynajmniej zdaniem redakcji – młodzi ludzie posługują się na co dzień… [...] występują więc z jednej strony standardowe potocyzmy (typu: balanga, ciuchy, facet, frajer, knajpa, kumpel, mordobicie, schlać się, wkręcić się itd.) i sztampy [...] (typu: „Dalsza gra na dwa fronty może kogoś skrzywdzić.”, „W tym miesiącu musisz postawić wszystko na jedną kartę.”, „Nie masz innego wyboru.”, „Ja wykorzystałam swoją szansę.”, „Siedząc w domu i wyglądając przez okno, nic nie zdziałacie, a wszystko, co dobre, przeleci wam koło nosa.”, „Pozostaje zimny jak ryba i nieczuły jak głaz”), a z drugiej strony wyrazy i wyrażenia rzeczywiście niosące piętno młodzieżowej ekspresji i inwencji, np. neologizmy [...] (imprezowicz, smutas, sznurowańce, discopolowiec, ukulturalnić się) oraz wyrazy ekspresywne, np. (ciałko, fotka, gościówa, kibol, zadyma, szczęściara, spadówa). opracowano na podstawie artykułu zamieszczonego w: „Polonistyka” nr 9, listopad 2002, s. 531–536 Zadanie 1. (0–3) Do każdego z podanych wyrazów z akapitu 3. dopisz nienacechowany ekspresywnie ani potocznie (polski) odpowiednik. boski – .... cool – .... ekstra – .... Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 247 Sz 248 Zadanie 2. (0–1) Eufemizm niegrzeczny Brandon zastąp wyrażeniem bardziej ekspresywnym. .... Zadanie 3. (0–2) Które z podanych w tabeli określeń wyjaśniają metaforyczny sens użytego w tekście wyrażenia królowa wieczoru? Zaznacz prawdziwe odpowiedzi. Lp. Określenie 1. Ta, która odniosła największy sukces. 2. Najpiękniejsza z kobiet. 3. Ta, która otrzymała koronę. 4. Ukochana. Prawda Zadanie 4. (0–2) Na podstawie słownictwa przytoczonego przez autora w akapitach 5. i 6. zaznacz prawdziwe zakończenia zdania. Wspólną cechą młodzieżowych idoli i bohaterów utworów romantycznych jest Lp. Określenie 1. umiejętność współżycia z innymi. 2. lekceważenie konwenansów. 3. traktowanie miłości jako najważniejszej wartości. 4. intensywność przeżywania emocji. 5. traktowanie szaleństwa jako stanu wartościowego. Prawda Zadanie 5. (0–1) Podaj synonim wyrażenia surogat wolności. .... Zadanie 6. (0–1) Funkcję jakiego środka stylistycznego pełnią cytowane w akapicie 5. zwroty i wyrażenia? .... Zadanie 7. (0–2) Jaki styl życia propagują czasopisma młodzieżowe? Wymień trzy cechy tego stylu. .... Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej punktowanie zadań Nr zadania Kryteria punktowania 1. (0–3) 1 pkt za każdy odpowiednik, boski – np.: piękny, wspaniały, cudowny cool – np.: godny aprobaty, naśladownictwa, mający klasę ekstra – np.: nadzwyczajny, rewelacyjny, świetny 2. (0–1) Np.: brutalny, prostacki, ordynarny Brandon 3. (0–2) 1 pkt za każdą poprawną odpowiedź – 1, 2 4. (0–2) 1 pkt za każdą poprawną odpowiedź – 2, 4 5. (0–1) 1 pkt za poprawną odpowiedź, np.: namiastka wolności, substytut wolności, podróbka wolności, zastępnik wolności 6. (0–1) Poprawna odpowiedź: hiperbole 7. (0–2) 2 pkt. za wskazanie w odpowiedzi trzech cech propagowanego stylu życia, np.: apoteoza sukcesu, swoboda realizacji zamierzeń, lekceważenie konwenansów, niezależność 1 pkt za wskazanie w odpowiedzi dwóch cech propagowanego stylu życia opracowała Grażyna Budzyńska Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 249 Sz 250 Piszemy interpretację W szkole ponadgimnazjalnej doskonalisz umiejętność interpretowania utworów literac1 kich, ćwicząc m.in. pisanie tekstów argumentacyjnych – interpretacji i rozprawki . Poniżej znajdziesz dwa zadania interpretacyjne wraz z przykładowymi rozbudowanymi konspektami. Zauważ, że w obu poleceniach jesteś proszona / proszony o postawienie tezy interpretacyjnej i uzasadnienie jej – realizacją obu tych poleceń będą zatem interpretacje o charakterze wypracowania argumentacyjnego. Prześledź oba wywody, zwróć uwagę na ramki z komentarzami w pierwszym z nich. Zastanów się, jakie inne tezy interpretacyjne można postawić każdemu z wierszy Mickiewicza. zadanie 1. Zinterpretuj podany utwór. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją. Adam Mickiewicz Droga nad przepaścią w Czufut-Kale Mirza i pielgrzym Mirza Zmów pacierz, opuść wodze, odwróć na bok lica, Tu jeździec końskim nogom swój rozum powierza; Dzielny koń! patrz, jak staje, głąb okiem rozmierza, Uklęka, brzeg wiszaru kopytem pochwyca, I zawisnął – Tam nie patrz, tam spadła źrenica, Jak w studni Al-Kairu, o dno nie uderza. I ręką tam nie wskazuj – nie masz u rąk pierza; I myśli tam nie puszczaj, bo myśl jak kotwica, Z łodzi drobnej ciśniona w nieźmierność głębiny, Piorunem spadnie, morza do dna nie przewierci, I łódź z sobą przechyli w otchłanie chaosu. Pielgrzym Mirzo, a ja spojrzałem! Przez świata szczeliny Tam widziałem – com widział, opowiem – po śmierci, Bo w żyjących języku nie ma na to głosu. (Sonety krymskie, 1826) 1 Więcej na temat rozprawki – patrz: s. 385. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej Zacznij od kilkukrotnego przeczytania utworu, który masz zinterpretować. W trakcie pisania wracaj do tekstu, by potwierdzić lub zweryfikować swoje sądy. Pamiętaj, że błędne odczytanie czy pominięcie elementów istotnych dla wymowy utworu (mogą to być wyrazy, frazy, środki stylistyczne, wreszcie – gatunek czy konwencja) może zniweczyć całą twoją pracę. Interpretacja zawierająca ustalenia sprzeczne z tekstem, bezpodstawne, nieuwzględniająca ważnych dla niego kontekstów literackich, kulturowych czy historycznych zostanie uznana za nieuprawnioną. Przykładowy plan wypracowania 1. Wprowadzenie Sonety krymskie Adama Mickiewicza są poetyckim dziennikiem podróży na Krym. Wędrowiec (często nazywający siebie Pielgrzymem) zapisuje swój zachwyt nad orientalną urodą pejzażu, wspomina przeszłość, w tym opuszczoną Ojczyznę oraz snuje głęboką refleksję egzystencjalną i filozoficzną, na miarę romantycznych czasów. Zazwyczaj wprowadzenie powinno przybliżać tematykę poruszaną w utworze lub sygnalizować założenia interpretacyjne. Nie zaleca się rozpoczynania wypracowania od przytaczania faktów z życiorysu twórcy. W tym wypadku jest jednak inaczej, ponieważ kontekst biograficzny jest niezwykle ważny dla omawiania sonetu Mickiewicza. 2. Teza interpretacyjna: Wiersz jest poetycką notatką z podróży, która podróżnikowi, człowiekowi kultury i Zachodu, przynosi wiedzę o tajemnicy bytu. 3. Wywód • Gatunek: Wiersz jest sonetem, poeta nawiązuje do tradycji sonetu włoskiego, budując utwór z dwu strof 4-wersowych i dwu 3-wersowych o układzie rymów: abba, abba, cde, cde. Utwór należy do cyklu Sonetów krymskich wydanego w 1826 roku podczas pobytu Mickiewicza w Rosji, gdzie znalazł się skazany w procesie filomatów i filaretów na zesłanie. • Kompozycja: Tradycja sonetu włoskiego każe dzielić utwór na dwie części: opisową (pierwsze dwie strofy) i refleksyjną (dwie ostatnie strofy). Mickiewicz odchodzi od tej tradycji i wprowadza do utworu elementy dramatu – dialog pomiędzy Pielgrzymem a Mirzą. Pierwsze trzy strofy to wypowiedź Mirzy. Ostatnia strofa (wypowiedź Pielgrzyma) stanowi myślową puentę wiersza. • Sytuacja komunikacyjna: Mamy w wierszu dwie osoby mówiące. Pielgrzym to człowiek kultury, dla którego natura jest przestrzenią obcą, którą dopiero poznaje. Mirza to człowiek z ludu, tatarski tubylec żyjący blisko natury (słowo mirza w kulturze tatarskiej może oznaczać księcia albo po prostu osobę powszechnie szanowaną). Mirza jest przewodnikiem Pielgrzyma przez góry (pojawia się też w innych sonetach cyklu) i w poetycki sposób opowiada o niebezpieczeństwie podróży, ostrzega przed górskimi pułapkami. Poleca w obliczu niebezpieczeństwa modlitwę do Boga („Zmów pacierz”). Sugeruje też, by podróżnik nie spoglądał w przepaść, gdyż może to grozić zawrotem głowy, utratą równowagi i śmiertelnym upadkiem. Pielgrzym okazuje się podróżnikiem krnąbrnym, spogląda w otchłań i doznaje swego rodzaju olśnienia. Zwyczajna wycieczka staje się dla niego okazją do poznania tajemnicy bytu. • Stylistyka i sensy: Stylistyka wypowiedzi zarówno Mirzy, jak i Pielgrzyma jest silnie zmetaforyzowana i ozdobna. Mamy tutaj nawiązania do realiów orientalnych (nazwy geograficzne: Czufut-Kale, Kair) i orientalną hiperbolizację (przepaść niewysokich w rzeczywistości gór jest Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 251 Sz 252 „nieźmierną głębiną” „otchłanią chaosu”). Poeta stosuje antropomorfizację (koń reaguje jak człowiek), używa porównania homeryckiego (myśl to kotwica ciągnąca łódź na dno). Mirza w ten kwiecisty sposób obrazuje zagrożenia, jakie czyhają na nieostrożnego, nieznającego gór podróżnika. Pielgrzym zaś interpretuje całą sytuację w sposób symboliczny. Twierdzi, że w przepaści ujrzał tajemnicę bytu skrywaną przez naturę. Nie może jednak w równie barwny i obrazowy sposób odpowiedzieć Mirzy; uważa, że istoty tajemnicy nie można wyrazić za pomocą słów. • Motywy literackie: Wiersz nawiązuje do wcześniejszych Ballad i romansów i zagadnienia relacji pomiędzy naturą a kulturą. Człowiek kultury chce w księdze natury zobaczyć prawdę istnienia. Postać Mirzy odnosi do motywów orientalnych obecnych w literaturze romantycznej (np. Słowackiego Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu). Ponadto w wierszu Mickiewicz zapowiada swoją nieufność do języka, której najpełniejszy wyraz znajdujemy w Wielkiej Improwizacji, w słowach Konrada: „Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie”. Romantycy często byli zdania, że treści irracjonalnych nie można wyrazić w języku dyskursywnym. Sięgali więc po symbol, podobnie jak później moderniści (np. Stanisław Wyspiański). • Motyw biograficzny: Pielgrzyma można utożsamić z zesłanym, po wileńskim procesie filomatów i filaretów, w głąb Rosji poetą, który cieszył się tam względną swobodą, m.in. odbył wycieczkę na Krym. 4. Podsumowanie Romantyczni twórcy byli niespokojnymi duchami, spędzali życie w podróżach. Wędrówki dawały im szansę poznania własnej natury, świata, ludzi, obcych kultur. Jedyna wiedza, którą gotowi byli przyjąć, miała charakter osobisty, wyprowadzano ją z indywidualnego doświadczenia. Dla takiej wiedzy warto było narażać życie, nie unikać sytuacji ekstremalnych. Zapewne stanowiło to jeden z powodów, dla których młodo umierali. zadanie 2. Zinterpretuj podany utwór. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją. Adam Mickiewicz Snuć miłość Snuć miłość, jak jedwabnik nić wnętrzem swym snuje, Lać ją z serca, jak źródło wodę z wnętrza leje, Rozkładać ją jak złotą blachę, gdy się kuje Z ziarna złotego; puszczać ją w głąb, jak nurtuje Źródło pod ziemią. – W górę wiać nią, jak wiatr wieje, Po ziemi ją rozsypać, jak się zboże sieje, Ludziom piastować, jako matka swych piastuje. Stąd będzie naprzód moc twa jak moc przyrodzenia, A potem będzie moc twa jako moc żywiołów, A potem będzie moc twa jako moc krzewienia, A potem jak ludzi, potem jako moc aniołów, A w końcu będzie jako moc Stwórcy stworzenia. Lozanna, 1839 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej Przykładowy plan wypracowania 1. Wprowadzenie Utwór Snuć miłość powstał w ostatnim okresie twórczości Adama Mickiewicza, poety w tym czasie dojrzałego i podsumowującego swoje życie. Tekst ten stanowi wyraz refleksji poety mędrca dzielącego się w wierszu swoją życiową wiedzą. 2. Teza interpretacyjna: Wiersz jest poetyckim traktatem na temat miłości, jej odmian i sposobów oddziaływania. 3. Wywód • Sytuacja komunikacyjna: Tekst jest wypowiedziany (zapisany) przez anonimowego mówcę (piszącego), a nie kierowany do żadnego określonego adresata. Stanowi zatem wypowiedź adresowaną do ogółu odbiorców (czytelników). • Kompozycja: Snuć miłość to wiersz podzielony na dwie strofy, składa się z 12 wersów trzynastozgłoskowych (7 wersów w 1. i 5 w 2. strofie). Pod względem znaczeniowym dzieli się na dwie części odpowiadające podziałowi graficznemu – część pierwsza obejmuje porównania różnych sposobów obdarzania miłością do różnych zjawisk natury i ludzkich codziennych zajęć, druga zestawia różne stopnie miłości i jej „moce”. • Stylistyka i sensy: Dominantą stylistyczną wiersza są porównania. Najpierw poeta ukazuje różne postacie dzielenia się z innymi miłością, porównując je do wielu zjawisk: snucia nici przez jedwabnika, wypływania wody ze źródła, kucia złotej blachy, drążenia gruntu przez wodę, porywów wiatru, siania zboża, opieki nad dziećmi. W drugiej części wiersza podmiot porównuje moc ludzi darzących innych miłością (w kolejności od najniższego) do mocy „przyrodzenia” (natury), następnie mocy żywiołów, mocy „krzewienia” (rozmnażania, rozprzestrzeniania natury), mocy ludzi i mocy aniołów, a najwyższy stopień miłości przyrównuje do miłości Boga. • Gatunek: Utwór jest zwięzłym poetyckim traktatem filozoficznym dotyczącym różnych postaci ludzkiej miłości i różnych stopni jej „mocy”. • Motywy literackie – Motyw miłości. Stopnie miłości wymienia w Uczcie Platon (miłość do pięknych ciał, do pięknych dusz oraz do piękna samego). Miłość jest szczególnie ważnym motywem literatury romantycznej, ale to przede wszystkim miłość w sensie psychologicznym. Takie ujęcie znajdziemy w polskiej literaturze m.in. w Balladach i romansach, Dziadach, Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, Kordianie czy Fantazym Juliusza Słowackiego, Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, a także we wcześniejszych dziełach literatury europejskiej – np. u Friedricha Schillera, Johanna Wolfganga Goethego czy George’a Byrona. – Motywy biblijne: siewcy, aniołów, a także odniesienia do Boga i stworzenia wskazują na rozumienie miłości w dużo szerszym zakresie – jako wartości, uniwersalnego dobra, uczucia znacznie przekraczającego wymiar erotyczny. 4. Podsumowanie Wiersz stanowi pochwałę miłości, dla romantyków będącej nie tylko najważniejszym uczuciem w ludzkim życiu, ale także najwyższą wartością. Utwór ukazuje różne postaci miłości, a za najwyższą jej formę uznaje miłość w sensie religijnym – relację Boga do stworzenia. opracowali autorzy podręcznika Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 253 Sz 254 Umiem więcej Wypowiedzi pisemne – poziom rozszerzony R Piszemy interpretację porównawczą Pamiętając o wszystkim, co wiesz na temat interpretowania, musisz mieć na uwadze, że interpretacja porównawcza to nie tylko omawianie znaczeń całościowych dwóch tekstów, ale przede wszystkim znalezienie sensu i płaszczyzny ich zestawienia (dlaczego akurat te dwa teksty zostały zestawione? ze względu na temat? formę? czas czy okoliczności powstania?) oraz pokazanie relacji (np. podobieństw, różnic, dialogu) zachodzących między tymi tekstami na danej płaszczyźnie. Interpretacja porównawcza jest zazwyczaj wypracowaniem o charakterze argumentacyjnym, czyli rozprawką, a więc powinna zawierać tezę (hipotezę) interpretacyjną i jej uzasadnienie (argumentację). Może także mieć charakter szkicu. Szkic to forma luźniejsza, bez określonych zasad budowy, dająca piszącemu / piszącej większe możliwości pokazania własnej kreatywności, zindywidualizowania języka, pozwalająca snuć rozważania interpretacyjne bez jednoznacznych rozstrzygnięć. Jednocześnie jednak trudniejsza do napisania, wymagająca znajomości kontekstów literackich i kulturowych, a także – dyscypliny myślowej. Poniżej zadanie zestawiające dwa utwory liryczne oraz przykładowy rozbudowany konspekt. Spróbuj wykorzystać go do napisania pełnej interpretacji porównawczej. Jeśli zdecydujesz się na formę szkicu – możesz zrezygnować z tezy i jej udowadniania. Także jeśli wybierzesz rozprawkę, możesz dodać coś od siebie lub pominąć któreś z argumentów, pamiętaj jednak o spójności i logice wywodu oraz o stosowaniu podziałów akapitowych. Znajdź w odpowiednich źródłach (np. w słowniku terminów literackich) definicje pojęć podmiot liryczny, osoba mówiąca, „ja” liryczne, poeta / poetka. Rozważ, w jakich sytuacjach używać każdego z nich. Dokonaj interpretacji porównawczej podanych utworów. Zygmunt Krasiński Do Beatr... (Do Delfiny Potockiej) Darmo świat ziemski pląsem mnie otoczy, Motylim skrzydłem chce udać anioła, Pcha kwiaty w ręce, ciska iskry w oczy On wiary mojej przetworzyć nie zdoła. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej Przebyłem drogę szczęścia i cierpienia I nią doszedłem do tych ducha włości, Gdzie się ideał serca już nie zmienia, Bo zna go serce – pięknością piękności. Do dziś dnia kocham, jak dawniej kochałem, Tę samą postać, którąm ścigał szałem, Tę samą duszę, którąm wielbił szczerze; Obie i widmem – jednem – świętem – białem – Tylko w kochaniu wieczniejszym się stałem, Bo w wieczność mego ideału wierzę! (1849) Stanisław Grochowiak Zaproszenie do miłości Masz być półsenna Teraz masz być siwa Przy młodej twarzy to będzie jak gołąb Masz być napięta Tylko z twarzą gołą Którą blask wznieca to znów cień obmywa Masz być o świcie Teraz masz być bosa Przez szron biegnąca jak przez niski ogień Masz być zbłąkana Wciąż myląca drogę Jak dym przyziemny lub sarna w zakosach Masz być zgoniona Teraz masz być stara Drepcząca w kółko z różańcem przy ustach Chuda – zjadliwa Niezdarna – już tłusta W peruce W chórze W gniewie W okularach Idę do ciebie przez zbutwiałe sny W ciżmach z ołowiu, w koronie ze rdzy (Kanon, 1965) Przykładowy plan wypracowania 1. Wprowadzenie Poezja jest językiem miłości. Zakochani piszą wiersze, i to niezależnie od epoki literackiej, tak jakby liryczna forma wypowiedzi mogła najpełniej wyrazić miłość. Erotyki pisali racjonalni klasycy, szaleni romantycy, zbuntowani „poeci przeklęci” – inaczej tylko pojmowali miłość i szukali dla niej innych form wyrazu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 255 Sz 256 2. Teza interpretacyjna: Dwa zestawione wyżej, pochodzące z różnych epok, zapisane w odmiennej stylistyce wiersze o miłości mówią, że jest ona trwalsza niż upływający czas. Ważne jest ustalenie płaszczyzny zestawienia obu tekstów – wiemy, że nie łączy ich czas powstania, widzimy, że odmienny jest i język, i forma poetycka. W toku uważnej – wielokrotnej! – lektury spostrzegamy jednak, że ten sam jest ich temat (miłość i postrzeganie osoby kochanej) i podobna wymowa. 3. Wywód • Gatunek i kompozycja – Wiersz Krasińskiego to sonet włoski, nawiązujący do tradycji Petrarki i Dantego (w tytule Beatr… to skrót od Beatrycze – ukochanej Dantego). Budują go dwie strofy 4-wersowe i dwie 3-wersowe, o kunsztownym układzie rymów: abab, cdcd, eef, eef; ponadto w ostatniej strofie występują rymy wewnętrzne: „widmem – jednem – świętem – białem”. – Utwór Grochowiaka dzieli się na dwie części. W pierwszej to regularny 11-zgłoskowiec (5+6), rymowany w sposób rozdzielający tę część na dwa czterowersy: abba cddc, tak jak skonstruowana jest zwykle pierwsza część sonetu. Druga część to sześć krótkich i nieregularnej długości litanijnych wersów zamkniętych rymami parzystymi w dwuwierszach. • Sytuacja komunikacyjna – Nadawca: w obydwu przypadkach liryczne „ja” jest wyeksponowane – poeta wyraża swoje uczucia. Podmiot niejako kreuje adresatkę, a więc przedmiot swoich uczuć. Adresatka milczy, pozostaje projekcją męskich wyobrażeń. – Adresatka: W wierszu Krasińskiego ukochana jest ideałem zapamiętanym z przeszłości, zapisanym w pamięci poety. Stanowi połączenie doskonałego piękna fizycznego („postać”: Petrarka) z pięknem duchowym („dusza”: Dante). W utworze Grochowiaka ukochana jest projekcją przyszłości. To kobieta wyobrażana w codziennych sytuacjach życiowych, już jako osoba stara (kłótliwa, siwa, chuda lub tłusta, rozmodlona z różańcem, w peruce i w okularach). • Stylistyka i sensy – U Krasińskiego – stylistyka uwznioślająca temat miłości i osobę ukochanej. W pierwszej strofie znajdziemy rozbudowany obraz poetycki, w którym świat roztacza przed człowiekiem swoje (złudne i przemijające, materialne) piękno. Druga strofa przynosi szereg metafor obrazujących sytuację egzystencjalną człowieka („droga szczęścia i cierpienia”, „włości ducha”, „ideał serca”), aż do kulminacyjnej, tautologicznej metafory: „piękność piękności”. Stylistyka dwu ostatnich strof zestawia uczucie miłosne i wiarę, przy czym podnosi miłość do rangi wiecznej religii. Kochając, unieśmiertelniamy i osobę kochaną, i siebie. – U Grochowiaka – estetyka turpistycznej degradacji (tradycja barokowa i poezji Baudelaire’a; podobne rozwiązania w twórczości Mirona Białoszewskiego). Poetę interesuje kobieta odarta z piękna, w okresie starzenia się i fizycznego obumierania (podobnie są ukazywane postaci kobiet np. na obrazach Caravaggia). W wierszu dominuje czysty opis koncentrujący uwagę na zgrzebnej, brzydkiej stronie egzystencji (np. defrazeologizujące porównanie: „twarz siwa jak gołąb”). Pojawiają się również konceptystyczna barokowa metaforyka (twarz, „którą blask wznieca to znów cień obmywa”) i oksymoron („Przez szron biegnąca jak przez niski ogień”). Wiersz zamyka zmetaforyzowana puenta; podobnie jak w Padlinie Baudelaire’a, pamięć jest zawodna, przechowywany obraz ideału podlega działaniu czasu („zbutwiałe sny”), słowo Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej poetyckie utrwala w sposób przemijający i nietrwały („korona z rdzy”). Lepiej zatem przyjąć życie w obecnej postaci, zgodzić się na upływ czasu, przemijanie i śmierć. Miłość pozostanie wartością, która nadaje sens istnieniu. • Motywy literackie: Ideał miłości wiecznej, nieprzemijającej, trwalszej niż czas i danej raz na całe życie (Tristan i Izolda, Dante, Petrarka, Jan Andrzej Morsztyn, Adam Mickiewicz, Lalka Bolesława Prusa). Temat eksplorowany także przez współczesną literaturę (np. Spóźnieni kochankowie Williama Whartona) i film (np. Miłość Michaela Hanekego), obecny stale w popkulturze. • Doświadczenie biograficzne zapisane w literaturze: W przypadku Krasińskiego mamy do czynienia z przedłużeniem problematyki listów do Delfiny Potockiej (adresatka wskazywana w podtytule wiersza) – ukochanej poety, z którą nie mógł (mezalians), ale też i nie chciał (była jego literacką muzą) związać swojego życia. Inaczej jest w przypadku Grochowiaka. To jeden z powojennych „poetów przeklętych” (termin Verlaine’a), w innej nomenklaturze – „kaskaderów” literatury polskiej (obok Andrzeja Bursy, Rafała Wojaczka, Edwarda Stachury, Marka Hłaski). Jego poezja była przekształconym zapisem doświadczenia choroby (alkoholowej) i cierpienia, wyrazem świadomości zbyt szybko upływającego czasu. Miłość stanowi jeden z elementów tego doświadczenia. 4. Podsumowanie Obaj poeci konfrontują miłość i czas, zastanawiają się, czy uczucie może trwać na przekór zasadzie przemijania. Krasiński uwzniośla ukochaną kobietę, czyni z niej wymykające się przemijaniu wcielenie piękna i doskonałości. Inaczej Grochowiak: w turpistyczny sposób dostrzega przemijanie, starzenie się ciała, co paradoksalnie nie zagraża uczuciu, a może nawet je wzmacnia. Dla obu twórców miłość triumfuje nad czasem. opracowali autorzy podręcznika Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 257 Sz 258 Umiem więcej Wypowiedź ustna Opracowujemy wypowiedź ustną Przykładowe zadania, na których będziesz trenować tworzenie wypowiedzi ustnej (znajdziesz je poniżej oraz na stronach 397–401), składają się z polecenia oraz tekstu kultury, którym może być: • tekst literacki lub jego fragment – może to być, ale nie musi, lektura obowiązkowa (czyli oznaczona w podstawie programowej „gwiazdką”), • tekst popularnonaukowy dotyczący wiedzy o języku, • tekst ikoniczny, np. fotografia, reprodukcja obrazu, plakatu, rzeźby czy instalacji. Najpierw spróbuj samodzielnie przygotować i wygłosić około dziesięciominutową wypowiedź omawiającą zagadnienie określone w poleceniu. Wykorzystaj podpowiedzi i wskazówki w ramkach. Postaraj się zapewnić sobie słuchacza, który życzliwie, ale i krytycznie oceni wystąpienie. Powinien zwrócić uwagę nie tylko na jego treść, lecz także na styl, tempo i staranność wymowy. Następnie zapoznaj się z realizacjami zamieszczonymi pod każdym zadaniem. Prześledź dokładnie kolejne etapy wywodu. Spróbuj każdą z tych odpowiedzi skrócić do formy konspektu. zadanie 1. Omów stosunek człowieka do natury w sztuce i literaturze romantycznej. Zinterpretuj obraz Caspara Davida Friedricha Wędrowiec ponad 1 morzem mgły (1818) i odwołaj się do wybranych tekstów literackich. 1 Tytuł tego obrazu bywa również często tłumaczony jako: Wędrowiec ponad morzem chmur. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej Polecenia do zadań precyzują zagadnienie, do którego należy odnieść się w wypowiedzi monologowej, sugerują charakter, jaki powinna mieć wypowiedź oraz wskazują zakres tekstów, które trzeba w niej uwzględnić. Niezwykle istotnym elementem polecenia jest czasownik (tzw. czasownik operacyjny). To on wskazuje sposób, w jaki należy sformułować wypowiedź. Jeśli natrafisz na czasowniki: omów, scharakteryzuj, przedstaw, odpowiedz, wyjaśnij, rozwiń (temat), twoim zadaniem będzie stworzenie wypowiedzi informacyjnej – sprawozdania, omówienia, referatu, streszczenia. Jeśli w poleceniu pojawi się któryś z tych czasowników: rozważ, oceń, skomentuj, uzasadnij, zanalizuj, udowodnij (że), przedstaw (swoje stanowisko / rozwiązanie), powinieneś / powinnaś przygotować wypowiedź argumentacyjną (w zależności od sformułowania: przedstawiającą różne stanowiska / rozwiązania i ich uzasadnienia lub twoje stanowisko / rozwiązanie problemu wraz z argumentacją). PRZYKŁADOWA REALIZACJA 1. Wprowadzenie • Stosunek człowieka do natury zmieniał się na przestrzeni wieków. • Renesansowi humaniści postrzegali naturę jako doskonałe dzieło Boga – artysty, który stworzył świat zgodnie z zasadami klasycznego piękna i podarował go ludziom (Jan Kochanowski, Hymn). Człowiek miał żyć w harmonii z naturą, korzystać z jej darów. Dlatego gdy Kochanowski pisał o lipie (fraszki), nie opisywał jej piękna, ale wychwalał użyteczność (daje schronie ptakom, pożywienie pszczołom oraz przyjemny szum i cień, nastraja do tworzenia poezji). • W literaturze sentymentalnej (Franciszek Karpiński) przyroda była tłem dla działań bohaterów, budowała nastrój, podkreślała emocje, uwydatniała piękno i szlachetność uczuć dzięki ukazywaniu paralelizmu świata natury i emocji człowieka. • W romantyzmie zmienił się stosunek człowieka do natury. Stała się ona ważna sama w sobie. Opisywano jej piękno, ale też potęgę i siłę żywiołów. Sztuka nie starała się naśladować natury, ale kreować jej przedstawienia i odczytywać jej ducha. Natura fascynowała mistyczną tajemnicą, której poznanie przybliżało człowieka do Boga, wzbogacało duchowo. 2. Teza: Natura fascynowała człowieka epoki romantyzmu mistycznym pięknem i potęgą. 3. Wywód 1) Interpretacja obrazu Caspara Davida Friedricha Wędrowiec ponad morzem chmur • W pierwszej połowie XIX wieku góry stały się tematem modnym wśród pisarzy i malarzy. Były piękne i groźne, nieskażone cywilizacją, trudno dostępne, a przez to tajemnicze. Ich wzniosłość, majestatyczność i usytuowanie w perspektywie W odpowiedzi należy odwołać się do przytoczonego tekstu kultury (literackiego, o języku lub ikonicznego). Jego analiza powinna być punktem wyjścia wypowiedzi i stanowić najobszerniejszą jej część. Interpretując, pamiętaj o zagadnieniu sformułowanym w poleceniu – skup się tylko na tych elementach, które go dotyczą. Wiele informacji musisz pominąć, choćby wydawały ci się ciekawe lub ważne dla pełnego odczytania tekstu (czasem będzie to np. forma utworu, nieistotne dla tematu elementy fabuły czy biografia twórcy). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 259 Sz 260 wertykalnej (opozycja: góra – dół) wiąże się zwykle z transcendencją, dążeniem do sacrum. Niemiecki malarz romantyczny Caspar David Friedrich chętnie malował górskie pejzaże. Szczególnym obrazem jest Wędrowiec ponad morzem chmur. • Tytuł obrazu i jego kompozycja eksponują postać mężczyzny w ciemnym stroju, stojącego na szczycie góry. Wydaje się więc, że nie góry są tu najważniejsze, że dzieło to raczej portret niż pejzaż. Jednak postać ukazana na tle niezwykłego krajobrazu została wpisana w krajobraz. Człowiek staje się częścią natury, góruje nad nią, a jednocześnie jest nią pochłonięty. Patrzy z góry na szczyty wyłaniające się z chmur i mgieł. Mimo surowości skał, przepaści, bezkresu obraz nie przeraża, nie budzi niepokoju. I przedstawiony wędrowiec, i odbiorca dzieła malarskiego doświadczają poczucia spokoju płynącego z harmonii między człowiekiem a naturą i Bogiem. • Obraz nie jest schematycznym, realistycznym „widoczkiem” (istotne, że bohater jest zwrócony tyłem do widza), ale metaforą ludzkiego istnienia. Sugeruje, że życie człowieka to wędrówka ku nieskończoności, ku wieczności i Bogu. Wędrowiec doświadcza uczucia bliskości z Bogiem dzięki wpisaniu w wertykalną przestrzeń, która łączy ziemię i niebo. Na tematykę sacrum naprowadza też kolorystyka: obraz został utrzymany w tonacji niebieskiej. Bohater obrazu Friedricha osiągnął już kres ziemskiej wędrówki i zamierza przejść na stronę śmierci. Jego wzrok i linie obrazu zbiegają się u stóp góry ukazanej na horyzoncie, mającej symboliczną wymowę (znacząca jest jej niebiesko-biała poświata). Obecność na szczycie pozwala wędrowcowi spojrzeć z pewnej perspektywy na zwykłe życie, nabrać dystansu do doczesnych problemów, ale też kontemplować istnienie, jednoczyć się z Bogiem. 2) Nawiązania do literatury Zwróć uwagę, czy realizacja zadania 2.1) Kordian wymaga także odwołania się do inne• Obraz Wędrowiec ponad morzem chmur może kogo tekstu lub innych tekstów kultury. jarzyć się z ostatnią sceną aktu II dramatu Kordian Jeśli mowa o jednym tekście, należy Juliusza Słowackiego, w której bohater wygłasza starannie przemyśleć wybór – przyswój monolog, stojąc na szczycie Mont Blanc. wołany przykład powinien być trafny, • Miejsce nie jest przypadkowe. Najwyższa góra dobrze i wyczerpująco ilustrować Europy pozwala bohaterowi spojrzeć na świat problem. Jeśli tekstów ma być więz perspektywy, z której można zobaczyć więcej. cej, nie musisz ich analizować tak Można nabrać dystansu do świata, ale i stworzyć szczegółowo, jednak, by uniknąć jenową wizję, ideę. Kordian uważa się za jednostkę dynie powierzchownych wzmianek, nieprzeciętną, stojącą ponad światem, więc musi ogranicz się do 2–3 tytułów. patrzeć z góry, być tam, skąd bliżej do Boga. • W tej niezwykłej scenerii Kordian podsumowuje swoje poszukiwania celu i sensu życia. Dochodzi do wniosku, że poświęci się bohaterskiej walce o wolność ojczyzny. Gdy już to postanowi, powierza swój los naturze, jednoczy się z nią w sposób niemal mistyczny: „Nieście mię, chmury! Nieście, wiatry! Nieście, ptacy!”. W ten sposób powraca do ojczyzny. 2.2) Droga nad przepaścią w Czufut-Kale (patrz: s. 250) • Adam Mickiewicz w jednym z sonetów krymskich – Droga nad przepaścią w Czufut-Kale – również pokazuje niezwykły obraz natury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej • Bohaterami tekstu są Pielgrzym i Mirza występujący w roli przewodnika. Przemierzają drogę nad przepaścią w wysokich górach. Niezwykłość krajobrazu, potęga natury nie objawiają się w utworze bezpośrednio. Nie znajdziemy tu opisu widoku, gdyż jest on tak fascynujący, że „w żyjących języku nie ma na to głosu”. Pielgrzym do śmierci zachowa w pamięci obraz, który zobaczył jednym przestraszonym spojrzeniem. Wydaje się, że doznał niezwykłego, metafizycznego wręcz uczucia, o którym nie potrafi opowiedzieć. Mirza wydaje Pielgrzymowi szereg poleceń, które budują grozę, ukazują wędrówkę jako skrajnie niebezpieczną. Droga nad przepaścią pozwala otrzeć się o śmierć, wzbudza strach silniejszy od rozsądku. Jednak bycie w miejscu tak niezwykłym, znalezienie się tam, gdzie dociera niewielu, jest dla Pielgrzyma ważniejsze od poczucia bezpieczeństwa. 2.3) Nad wodą wielką i czystą • W jednym z liryków lozańskich Nad wodą wielką i czystą… Adam Mickiewicz nawiązuje do motywu gór. Liryki lozańskie Mickiewicz tworzył jako dojrzały człowiek – ojciec rodziny, emigrant. • Opis wysokich gór i położonego wśród nich jeziora odbijającego w sobie ciemne chmury służy kontemplacji – głębokiemu rozważaniu sensu życia. Góry, jezioro, opisywane zjawiska atmosferyczne stanowią elementy pejzażu mentalnego, za jego pomocą poeta wyraża swój stan ducha. Surowa, groźna przyroda gór pozostaje niezmienna, trwała, natomiast los człowieka zamyka się w słowach: „Mnie płynąć, płynąć i płynąć”. Krajobraz gór skłania do refleksji, że celem życia ludzkiego jest ciągły ruch, egzystowanie wśród zmienności świata. W puencie liryku można widzieć nawiązanie do aforyzmu Plutarcha: navigare necesse est – „żeglowanie jest koniecznością”. 4. Podsumowanie Pamiętaj, zakończenie powinno pod• Dzika, nieskażona cywilizacją natura była ważsumowywać twoją wypowiedź. Staraj nym tematem sztuki romantycznej. się unikać powtarzania myśli, raczej • Twórcy tego okresu ukazywali piękno, potęgę, zbierz je, uogólnij, zamknij puentą. majestat przyrody. Cechy te najpełniej wyrażały pejzaże z motywem gór. • Człowiek epoki romantyzmu ma mistyczny stosunek do natury, stara się za jej pośrednictwem przybliżyć do Boga. • Odwołanie do krajobrazu gór służy też snuciu refleksji egzystencjalnych, rozważań o sensie i celu życia człowieka. opracowała Barbara Smutek zadanie 2. Jakie funkcje pełniły obrazy przyrody w polskiej literaturze romantycznej? Omów temat, interpretując sonet Adama Mickiewicza Stepy akermańskie i wybrany utwór. Adam Mickiewicz Stepy akermańskie Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi, Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi, Omijam koralowe ostrowy burzanu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 261 Sz 262 Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu; Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi; Tam z dala błyszczy obłok – tam jutrzenka wschodzi; To błyszczy Dniestr, to weszła lampa Akermanu. Stójmy! – jak cicho! – słyszę ciągnące żurawie, Których by nie dościgły źrenice sokoła; Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie, Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła. W takiej ciszy – tak ucho natężam ciekawie, Że słyszałbym głos z Litwy. – Jedźmy, nikt nie woła. PRZYKŁADOWA REALIZACJA 1. Wprowadzenie • W polskiej literaturze romantycznej często występują obrazy przyrody. Ich tematyka jest zróżnicowana. Przedmiotem zainteresowania są zarówno egzotyczne krajobrazy, jak i swojskie widoki. Opisuje się górskie pejzaże, pola uprawne, zjawiska naturalne. Bogactwo natury znajduje odbicie w wielości i różnorodności literackich przedstawień. • Przyroda jest opisywana językiem kunsztownym i zmetaforyzowanym, jej obraz jest często wyidealizowany i odrealniony, dzięki czemu staje się ona przestrzenią magiczną i symboliczną. 2. Teza: Obrazy przyrody pojawiające się w utworach polskiego romantyzmu pełniły wiele funkcji, pozwalały wyrażać rozmaite doznania. 3. Wywód 1) Interpretacja sonetu Stepy akermańskie • Jest to tekst otwierający Sonety krymskie – cykl wydany w 1826 roku, składający się z osiemnastu wierszy, będący lirycznym zapisem wrażeń młodego poety z podróży po Krymie. • Tytuł sugeruje opisowy charakter utworu, określa przedmiot opisu – stepy akermańskie to krajobraz egzotyczny. Stepy ukraińskie były dla polskich romantyków przestrzenią niezwykłą – rozległą, nieskażoną cywilizacją, pełną bujnej, dzikiej roślinności i śladów odległej przeszłości. Kojarzyły się z wolnością i swobodą, ekscytowały tajemniczością i pięknem. • Podmiot liryczny to wędrowiec, podróżnik, który przemierza step i zachwyca się bogactwem przyrody. Porównuje step do suchego oceanu (oksymoron) i temu porównaniu podporządkowuje dobór innych środków stylistycznych, zwłaszcza metafor („wóz jak łódka”, „fala łąk szumiących”, „powódź kwiatów”). W ten sposób stara się oddać bezkres, który go otacza. • Wędrowiec maluje pejzaż kolorowy, delikatny, piękny, ale obcy, w niczym niepodobny do krajobrazu ojczystego. Dlatego zachwyt przeradza się w uczucie nostalgii i smutku. Tęsknota za krajem przypomina o samotności. Te emocje kontrastują z pięknem natury, która otacza wędrowca, a jednocześnie mają w niej źródło. • Podmiot liryczny wyraża swoje uczucia w sposób bardzo przemyślany, buduje napięcie poprzez zatrzymanie i całkowite wyciszenie obrazu. Służy temu instrumentacja głoskowa w ostatniej zwrotce utworu (nagromadzenie głosek ś, sz, ź). Ma się wrażenie, że natura na moment zamarła, by wsłuchać się w głos duszy wędrowca. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej • Piękny i egzotyczny obraz przyrody staje się sposobem wyrażania uczuć, oddania egzystencjalnej samotności człowieka wobec ogromu natury, a także smutku, tęsknoty za ojczyzną. 2) Nawiązanie do innego utworu • Wiele obrazów przyrody znajdujemy w Panu Tadeuszu. Utwór został napisany podczas pobytu autora na emigracji, wydany w Paryżu w 1834 roku. Zapewne te okoliczności wpłynęły na sposób postrzegania kraju. Opisy eksponują piękno ojczystej przyrody, malują obrazy barwne, plastyczne, dynamiczne. Elementy krajobrazu są personifikowane, dzięki czemu stają się swoistymi bohaterami tekstu. Podkreślanie wyjątkowego piękna zwyczajnych miejsc (ogród, sad, las, pola uprawne, stawy) jest przejawem idealizacji „kraju lat dziecinnych” i wyrazem tęsknoty za ojczyzną. • Przyroda Soplicowa jest w poemacie porównywana do przyrody innych krajów. Hrabia i Telimena uważają, że tylko egzotyczne pejzaże mogą inspirować artystów, ponieważ są wyjątkowe. Tadeusz nie zgadza się z tym poglądem. Zachwyca się pięknem i różnorodnością świata, który go otacza, widzi w nim niezwykłość pobudzającą wyobraźnię. Zestawienie tych opozycyjnych opinii pozwala poprzez stosunek do przyrody wyrazić uczucia patriotyczne lub ich brak. Kosmopolityzm Hrabiego i Telimeny wydaje się mniej przekonujący niż szczere i emocjonalne zachwyty patrioty Tadeusza. • Przyroda stanowi tło akcji poematu, jest miejscem spacerów, rozmyślań, rozmów. Dzięki polowaniu pojawia się obszerny opis puszczy, dzikiego miejsca niedostępnego dla ludzi, królestwa niedźwiedzi. Z kolei np. w opisie lasu podczas grzybobrania wymienia się wiele gatunków pięknych i kolorowych grzybów. • Przyroda buduje nastrój utworu. Jej delikatne dźwięki sprzyjają rozmyślaniom Telimeny w „świątyni dumania”, gwałtowne odgłosy burzy towarzyszą kłótni bohaterów, a tęcza zwiastuje pojednanie. Również opisy nieba o różnych porach dnia, chmur, wschodu i zachodu słońca stwarzają niepowtarzalny klimat dla działań bohaterów. 4. Podsumowanie Funkcje obrazów przyrody w polskiej literaturze romantycznej: – wyraz tęsknoty emigranta za ojczyzną, – inspiracja do refleksji egzystencjalnej o samotności, obcości człowieka w świecie natury, – wyraz patriotyzmu, ukochania „małej ojczyzny”, – miejsce akcji, tło dla działań bohaterów, – budowanie nastroju, – pokazanie piękna i różnorodności przyrody. opracowała Barbara Smutek Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 263 Sz 264 Romantyzm Polecenia na koniec działu ▪ Irracjonalizm w romantycznym postrzeganiu świata. Omów zagadnienie na przykładach literackich. ▪ Od indywidualisty do cichego bohatera romantycznego. Wykaż ewolucję centralnych postaci literatury epoki. ▪ Wieszcz, Tyrteusz, profeta. Omów rolę, jaką romantycy wyznaczyli poecie. ▪ Lud i ludowość w oczach romantyków. Przedstaw zagadnienie na podstawie wybranych tekstów kultury. ▪ Określ rolę młodości w znanych ci tekstach literatury romantyzmu. ▪ Miłość romantyczna. Przedstaw różne oblicza miłości w literaturze epoki. ▪ Romantyczne postrzeganie natury. Omów zagadnienie na wybranych przykładach literackich. ▪ Topos wędrówki w literaturze romantycznej. Wskaż przykłady w odpowiednich utworach i je omów. ▪ Nasz naród jak lawa. Przedstaw romantyczne wizje zbiorowości narodowej. ▪ „Duża” i „mała” ojczyzna romantyków. Opisz romantyczne wyobrażenia twórców. ▪ Omów na wybranych przykładach literackich z epoki romantyzmu rolę tradycji w kształ- towaniu współczesności. ▪ Romantyczne postrzeganie historii. Przedstaw zagadnienie, odnosząc się do wybranych utworów literackich epoki. ▪ Bóg romantyków. Opisz romantyczne wyobrażenia religijne. ▪ Prometeizm, winkelriedyzm, mesjanizm. Na odpowiednio dobranych przykładach omów romantyczne idee poświęcenia. ▪ Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy jako literacki zabieg programowy romantyzmu. Przedstaw jego funkcje na podstawie analizy tekstów z epoki. ▪ Poezja i poetyckość. Omów zagadnienie na różnych przykładach literatury romantyzmu. ▪ Romantyczny synkretyzm. Wskaż związki pomiędzy literaturą a malarstwem i muzyką. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz pozytywizm EDGAR DEGAS (czytaj: dega), PORTRET MŁODEJ KOBIETY, 1867, Musée d’Orsay (czytaj: mjuze dorse), Paryż Pozytywizm Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 265 Sz 266 Pozytywizm, czyli literatura na miarę „wieku pary i elektryczności” 45 W XIX w. na rozwój polskiej literatury miała wpływ dramatyczna historia Polski, w tym przegrane powstania, które przekreśliły nadzieje na rychłe odzyskanie niepodległości. Jednocześnie jednak przed Polakami pojawiła się szansa cywilizacyjnego awansu. Z tej części podręcznika dowiemy się, w jaki sposób XIX-wieczni twórcy ukazywali czas rewolucji przemysłowej. pozytywizm XV XVI XVII XVIII Polska XIX XX XXI 1864 r. 1890 r. Nazwa epoki Nazwa „pozytywizm” jako określenie epoki literackiej funkcjonuje jedynie w Polsce. W Europie jest to termin filozoficzny, stosowany tylko dla określenia myśli tego okresu. Zjawiska literackie zbiegające się w czasie z polskim pozytywizmem określa się w europejskiej tradycji jako realizm i naturalizm. W naszym kraju romantyczna rola wieszcza przekształciła się w rolę nauczyciela i wychowawcy – teksty literackie stanowiły ilustrację założeń programu ideowego, którego celem była cywilizacyjna modernizacja społeczeństwa. Czas trwania Symboliczną datą narodzin polskiego pozytywizmu jest rok 1864 – data upadku powstania styczniowego, ostatniego romantycznego zrywu narodowowyzwoleńczego Polaków. Pozytywiści tworzyli swoje teksty do początku XX w.: Eliza Orzeszkowa umarła w 1911 r., Bolesław Prus – w 1912 r., Henryk Sienkiewicz – w 1917 r., a „ostatni pozytywista”, Aleksander Świętochowski – w 1938 r. Uważa się jednak, że istotny przełom literacki dokonał się po roku 1890, gdy zadebiutowało nowe pokolenie twórców, określane jako Młoda Polska. Charakterystyka epoki Wskazuje się dwa wydarzenia o charakterze polityczno-społecznym, które legły u podstaw polskiego pozytywizmu. ∙ Klęska powstania styczniowego. Pozytywiści należeli do pokolenia urodzonego w dziesięcioleciu 1840–1850, dla którego upadek powstania był osobistym doświadczeniem. Na przykład Prus walczył w oddziałach powstańczych, został nawet ranny w bitwie; poeta Adam Asnyk był członkiem Rządu Narodowego; Orzeszkowa przewiozła przez granicę Królestwa Polskiego ostatniego dyktatora powstania – Romualda Traugutta. Pozytywiści uznali, że w przypadku przegranej należy zaprzestać powstań i spisków i przyjąć wobec zaborców postawę lojalizmu (postępowanie zgodne z polityką władz, nieoznaczające jednak Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz 267 Ford Madox Brown (czytaj: ford madoks brałn), Praca , 1852–1865, Manchester Art Gallery (czytaj: menczester art galeri), Anglia Kompozycja obrazu odzwierciedla piramidę społeczną ówczesnej Anglii: na szczycie piramidy usytuowani są przedstawiciele „klasy próżniaczej” (odbywający konną przejażdżkę), niżej znajdują się kobiety z klasy średniej i robotnicy kopiący rów kanalizacyjny, najniżej zaś – obdarta żebraczka z koszem przywiędłych kwiatów i osierocone dzieci; za balustradą, w cieniu drzewa przysiedli bezrobotni i włóczędzy. Sytuację komentują dwaj myśliciele społeczni (po prawej stronie). Na ramie obrazu malarz umieścił cytat: „W pocie więc oblicza twego będziesz musiał zdobywać pożywienie” (Rdz 3,19). Określ, jak przedstawieni są robotnicy i jaki stosunek do nich ma artysta. Dlaczego Browna nazywa się twórcą społecznie zaangażowanym? zdrady narodowej). Nowym celem patriotycznym powinna stać się gospodarcza i społeczna modernizacja ziem polskich, ponieważ tylko ona w perspektywie czasu da Polakom szanse na odzyskanie niepodległości. Pozytywiści uznali, że w nowoczesnym świecie głównym czynnikiem sprawczym jest siła ekonomiczna społeczeństw, oparta na zamożności i wykształceniu. Dlatego też zwracali uwagę na konieczność zmniejszania dystansu cywilizacyjnego dzielącego ojczyznę od Europy Zachodniej, w której proces przemian gospodarczo-społecznych zachodził nieprzerwanie od czasu Wielkiej Rewolucji Francuskiej. • Edykt uwłaszczeniowy chłopów. Wydany w 1864 r. przez cara Aleksandra II w celu powstrzymania warstwy chłopskiej przed udziałem w powstaniu styczniowym, dawał chłopom na własność uprawianą przez nich ziemię. Edykt oznaczał koniec porządku feudalnego i spowodował przemiany społeczne, migrację chłopów do miast, rozwój przemysłu, ubożenie szlachty i jej deklasację (utratę uprzywilejowanej społecznie pozycji), wzrost znaczenia mieszczaństwa. Zmiany te dotyczyły obszaru Królestwa Polskiego, przemianowanego przez rosyjskiego zaborcę na Kraj Przywiślański. Ważkie przemiany ekonomiczne zaczęły się na ziemiach polskich Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz 268 ROMANTYZM POZYTYWIZM sfera polityczno-społeczna naród społeczeństwo walka zbrojna praca powstania narodowe lojalizm i modernizacja ziem polskich feudalizm, dominująca rola szlachty kapitalizm, dominująca rola mieszczaństwa, wzrost znaczenia inteligencji prowincja miasto sfera ideowa irracjonalizm, poznanie indywidualne poznanie naukowe metafizyka, indywidualne postawy religijne, tradycje pogańskie agnostycyzm (wątpliwości co do faktu istnienia świata boskiego) sfera sztuki profeta, wieszcz, przywódca narodu nauczyciel, wychowawca, moralista poezja, dramat powieść estetyka romantyczna realizm i naturalizm już około 1850 r. Jednak dopiero w dobie postyczniowej ukształtowały się warunki sprzyjające rewolucji przemysłowej (przejście od produkcji rzemieślniczej do fabrycznej), a także rozwojowi miast, handlu i transportu oraz wzrostowi demograficznemu. Dysproporcje pozostawały jednak ogromne: na tle wielkich, milionowych metropolii, jak Londyn czy Paryż, Warszawa (220 tys. mieszkańców w 1870 r.) była miastem prowincjonalnym. W Królestwie Polskim liczba osób utrzymujących się z rolnictwa wynosiła ok. 60%, podczas gdy we Francji było to 40%, a w Anglii – jedynie 15%. Program pozytywistów Nowy program stał się potrzebą chwili. Romantycy odwoływali się do wspólnotowego ideału narodu, którego nadrzędną wartością była warta każdej ofiary ojczyzna. Pozytywiści zaś, zapatrzeni w angielskie i francuskie wzory, postawili sobie za cel budowę w Polsce nowoczesnego społeczeństwa, zdolnego podjąć wyzwania cywilizacyjne na miarę „wieku pary i elektryczności”. Propagowanie nowego programu należało do zadań inteligencji – warstwy społecznej, do której początkowo należeli niemal wyłącznie „wysadzeni z siodła”, czyli wykształceni przedstawiciele szlachty, pozbawieni majątków przez władze carskie w wyniku popowstaniowych represji i kapitalistycznych przemian własnościowych. Oprócz wykształcenia inteligencję cechowało także poczucie misji oświecania niższych warstw społecznych. W tym okresie inteligencja zaczęła pełnić funkcje wychowawcze – wykorzystując literaturę i sztuki plastyczne, inicjując tworzenie instytucji społecznych. Wynikało to z braku niezależnych polskich instytucji wychowawczych, jak szkoła, i politycznych, jak rząd czy parlament. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Pojmowanie inteligencji jako grupy społecznej jest charakterystyczne dla historii Polski i Rosji. W Europie Zachodniej mówi się natomiast o elicie umysłowej. powieściopisarzy – Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa i Elizę Orzeszkową. Spośród nich to właśnie Sienkiewicz cieszył się największym uznaniem wśród sobie współczesnych. Międzynarodowym potwierdzeniem rangi pisarza stała się literacka Nagroda Nobla za całokształt twórczości, przyznana w 1905 r. Pisarstwo Sienkiewicza cechuje sprawność warsztatowa. Twórca miał bardzo duży talent narracyjny, potrafił opowiadać zajmujące historie, chętnie korzystał ze schematów i stereotypów powieści popularnej (romansowej, przygodowej, sensacyjnej). Świat wartości w jego utworach jest czytelny i jednoznaczny, pisarz nie pozostawia miejsca na wątpliwości. Bohaterowie, o uproszczonych wizerunkach psychologicznych, mieli budzić jednoznaczną sympatię bądź niechęć czytelnika. Gospodarzem świata przedstawionego pozostawał wszechwiedzący narrator – wiarygodny i opiniotwórczy przewodnik i mentor. Najważniejsze miejsce w dorobku pisarza zajmują powieści historyczne, pisane „ku pokrzepieniu serc” i idealizujące przeszłość: Trylogia (o XVII w., dramatycznym okresie w dziejach Rzeczypospolitej), Quo vadis? (o początkach chrześcijaństwa), Krzyżacy (o relacjach polsko-niemieckich w przededniu bitwy pod Grunwaldem). Utwory te znasz z gimnazjum i ze szkoły podstawowej. Pokolenie Szkoły Głównej Pozytywizm polski to dzieło jednej generacji, czasem nazywanej pokoleniem Szkoły Głównej. Była to szkoła wyższa o charakterze uniwersyteckim, działająca w Warszawie w latach 1862–1869. Wykłady odbywały się w niej w języku polskim – po raz pierwszy od roku 1831, kiedy to zamknięto Uniwersytet Warszawski. Wychowankami Szkoły Głównej byli m.in. Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski. Eliza Orzeszkowa czy Maria Konopnicka, jako kobiety, nie miały wówczas prawa do studiów wyższych. Likwidacja Szkoły Głównej zbiegła się w czasie z polonizacją uniwersytetów w Krakowie (1870) i we Lwowie (1871). Uczelnie te zaczęły przyjmować także polską młodzież z zaboru rosyjskiego. Henryk Sienkiewicz Polski wiek XIX lubił liczyć do trzech… Romantyzm wykreował swoich „trzech wieszczów”: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego (dopiero wiek XX dopisał do nich Cypriana Norwida). Pozytywizm też miał swoją „wielką trójcę” wiedzieć więcej... Cywilizacyjny projekt pozytywistów dotyczył wyłącznie terenów Królestwa Polskiego oraz zaboru pruskiego. Zabór austriacki (Galicja), który uzyskał sporą autonomię (niezależność) polityczną i kulturalną, poszedł drogą wskazywaną przez konserwatystów krakowskich, nazywanych stań- czykami od tytułu Teki Stańczyka (1869), sławnego pamfletu politycznego, tj. utworu zawierającego krytykę ośmieszającą określone grupy społeczne i instytucje państwowe. Dla stańczyków, należących do tego samego pokolenia co pozytywiści warszawscy, najważniejszym celem stała się stopniowa odbudowa państwa polskiego. Służyły temu polonizacja administracji galicyjskiej i szkolnictwa oraz tworzenie lokalnych samorządów. Stańczycy powołali do życia tzw. krakowską szkołę historyczną, czym zainicjowali refleksję nad historią Polski. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 269 Sz 270 Miniprzewodnik. Hasła polskiego pozytywizmu Praca organiczna, czyli działanie na rzecz rozwoju gospodarczego ludności z ziem polskich. Pozytywiści uważali, że społeczeństwo przypomina żywy organizm – tak jak dla właściwego funkcjonowania organizmu niezbędne jest zdrowie wszystkich organów, tak dla dobra społeczeństwa potrzebny jest równomierny rozwój wszystkich jego warstw i dziedzin życia. W związku z tym zaapelowali do ludzi: „bogaćcie się” i sformułowali liberalne hasło „rozumnego egoizmu”. Sądzili, że należy pomnażać osobisty majątek, a przy tym tworzyć miejsca pracy dla uboższych. Organicznikami byli przemysłowcy, kupcy, bankierzy i właściciele majątków ziemskich, gospodarujący w warunkach kapitalistycznych. Praca u podstaw, czyli pomoc ludziom z nizin społecznych – chłopom i biedocie miejskiej – w procesie adaptacji do kapitalistycznych form aktywności. Pozytywiści propagowali konieczność krzewienia polskiej oświaty wśród ludu, mieli bowiem świadomość, że pozostające w rękach zaborców szkolnictwo jest narzędziem germanizacji lub rusyfikacji. Hasło pracy u podstaw obejmowało edukację (analfabetyzm w Królestwie Polskim dotyczył 90% ludności), naukę zawodu oraz pobudzanie ludu do aktywności zawodowej. Realizacja tego hasła przyniosła największe owoce na ziemiach zaboru pruskiego (Wielkopolska), gdzie powstało wiele społecznych polskich instytucji oświatowych. Liberalny pozytywizm nie lubił tradycyjnych gestów charytatywnych, chciał bowiem wychować człowieka, który potrafiłby wziąć sprawy w swoje ręce. Modelowym bohaterem pozytywistów pozostawał self-made man (dosłownie: człowiek tworzący samego siebie; patrz też: lekcja 59.), a więc ktoś, kto wszystko zawdzięcza sobie i swojej pracy. Emancypacja kobiet, czyli dążenie do równouprawnienia społecznego – zapewnienia kobietom dostępu do wyższego wykształcenia i rynku pracy. W Polsce kobiety uczyły się w domu lub na pensjach dla dziewcząt; jeszcze w 1891 r. Maria Skłodowska, by studiować na wyższej uczelni, musiała wyjechać do Paryża. Emancypacja była wymogiem nowoczesności, w całej Europie kobiety coraz odważniej rywalizowały z mężczyznami na rynku pracy. W Królestwie Polskim ponad 10 tysięcy mężczyzn zginęło w powstaniu styczniowym, a po jego upadku ok. 35 tysięcy powstańców wywieziono na Syberię. Brak mężczyzn zmuszał kobiety do zawodowej aktywności, gdyż stawały się one odpowiedzialne za utrzymanie swoich rodzin. Emancypację należy uznać za pierwszą fazę ruchu feministycznego (sam termin „feminizm” pojawił się w latach 90. XIX w.). Asymilacja Żydów, czyli próba integracji warstwy żydowskiej z polskim organizmem społecznym. W założeniach pozytywistów zasymilowani Żydzi mieli stworzyć polską klasę średnią – wobec słabości polskiego mieszczaństwa. Było to tym ważniejsze, że mniejszość żydowska w Polsce stanowiła 10% (tyle, ile np. mniejszość arabska w dzisiejszej Francji). W miastach (Warszawie czy Lublinie) liczba ta sięgała nawet 60%; istniały też miasteczka prawie w całości żydowskie, nazywane sztetlami (jak Piaski, Kock, Zwoleń). Żydzi zachowywali odrębność religijną, obyczajową i językową (w Polsce posługiwali się językiem jidysz – gwarową odmianą niemieckiego); w miastach zamieszkiwali osobne dzielnice (np. Nalewki w Warszawie). Asymilacja oznaczała dla nich konieczność rezygnacji z odrębności, na co większość Żydów nie chciała przystać. Niezamierzoną konsekwencją hasła asymilacji stał się nowoczesny antysemityzm – dawna niechęć religijna i kulturowa została wzmocniona przez lęki przed ekspansją gospodarczą i finansową Żydów. Ponadto hasło to sprowokowało narodziny nowoczesnego syjonizmu, czyli nacjonalizmu żydowskiego, którego celem stało się powołanie do życia samodzielnego państwa żydowskiego. Drogą asymilacji poszły pod koniec XIX w. tylko nieliczne jednostki. Scjentyzm, czyli zaufanie do nauki opartej na rozumie i doświadczeniu, a przede wszystkim do nauk przyrodniczych, które uznawano za jedyne źródło niezawodnej wiedzy. Pozytywiści walczyli z przekonaniami nienaukowymi, zwłaszcza opartymi na religijnych przesądach, promowali ideał kształcenia się oraz zainteresowania odkryciami naukowymi. Na przykład rozległa wiedza Bolesława Prusa obejmowała elementy filozofii, biologii, chemii, fizyki i astronomii. Jednak w przeciwieństwie do państw Europy Zachodniej, które łożyły na rozwój badań w dziedzinie przyrodoznawstwa, na ziemiach polskich, opanowanych przez zaborców, nie powstawały nowoczesne laboratoria i instytuty nauk ścisłych. Specyfiką polskiego scjentyzmu był natomiast wielki rozwój nauk humanistycznych – mniej kosztownych niż nauki przyrodnicze i blisko związanych z historią narodu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Osiągnięcia polskiego pozytywizmu w dziedzinie kultury Zwiększenie liczby tematów literackich – obserwacją objęto codzienne życie wsi, przedmieść, ubogich dzielnic miast. Przełamywanie obyczajowego tabu – podejmowanie tematów takich, jak: choroba, kalectwo, umieranie, miłość erotyczna. Stopniowe umasowienie literatury i poszerzenie kręgu czytelników. Drukowane w poczytnych tygodnikach powieści w odcinkach pełniły funkcję dzisiejszych seriali telewizyjnych. Czytelnicy niejednokrotnie podpowiadali autorom w listach rozwiązania fabularne. Powieści w odcinkach pisali m.in. Sienkiewicz i Prus. Rozwój prasy, na której łamach toczyły się ważkie dyskusje ideowe i która stymulowała życie literackie. Tytuły obozu „młodych” to: „Przegląd Tygodniowy”, „Niwa”, „Nowiny”, „Prawda”, „Wędrowiec”. Do świetnie redagowanej prasy „starej” należały: „Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”. W Galicji stańczycy wydawali „Przegląd Polski” i „Czas”. Prasa zaczęła towarzyszyć życiu społecznemu, politycznemu i artystycznemu. Zapoczątkowanie nowoczesnej nauki polskiej. Polscy profesorowie wykładali na uczelniach w Warszawie, Krakowie, we Lwowie, a także w Petersburgu, Rydze, Dorpacie (dzisiaj Tartu w Estonii) i Kijowie. Od drugiej połowy XIX w. datuje się trwający do dziś głośny spór dwu szkół historycznych – warszawskiej i krakowskiej – o przyczyny upadku I Rzeczypospolitej. Pragmatyzm i praktycyzm – alternatywa dla myślenia romantycznego, maksymalistycznego i idealistycznego. Pamięć tej alternatywy towarzyszyła Polakom, którzy stawali wobec wyzwań historii w XX w. Lech Wałęsa, współtwórca i przywódca ruchu „Solidarności”, powiedział w 1980 r.: „Jestem romantykiem w celach, lecz pozytywistą w środkach”. Na górze: „Tygodnik Ilustrowany” Na dole: „Kurier Warszawski” „Tygodnik Ilustrowany” charakteryzował się bardzo dobrym poziomem edytorskim; wielką popularność „Kurierowi Warszawskiemu” zapewniły zamieszczane tam felietony Bolesława Prusa (patrz: lekcja 56.). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 271 Sz 272 Józef Chełmoński – przedstawiciel realizmu w malarstwie polskim XIX w. 46 S Na lekcji zapoznamy się z ważnym dla epoki pozytywizmu pojęciem realizmu i zanalizujemy Czwórkę Józefa Chełmońskiego – malarza, który był jednym z pionierów realizmu w sztuce polskiej. W analizie wykorzystamy opinie współczesnych malarzowi krytyków sztuki. Realizm W latach 70. XIX w. w sztuce polskiej rozpoczęła się „walka o realizm”. Prowadzili ją Józef Brandt, bracia Maksymilian i Aleksander Gierymscy oraz Józef Chełmoński. Malarze ci, wykształceni w Monachium, starali się zmienić gust polskiej publiczności, dla której najważniejsze w sztuce były treść i przesłanie narodowo-dydaktyczne. Polscy realiści odżegnywali się od tematyki mitologicznej i historycznej (obecnej w malarstwie Jana Matejki). Pragnęli bowiem, jak Gustave Courbet (czytaj: giustaw kurbe – prekursor realizmu we Francji), „stworzyć sztukę żywą”, „przekazywać obyczaje, idee, obraz swej epoki”. Józef Chełmoński, Babie lato, 1875, Muzeum Narodowe w Warszawie Obraz, uważany za manifest polskiego realizmu, ówcześni krytycy określili jako wulgarny. Urodę pasterki uznano za prostacką, a kolory – za zbyt jaskrawe. Bolesław Prus żartował, że dziewczyna zaniedbuje swoje obowiązki, a ogół publiczności widzi na płótnie „dziewkę z grubymi nogami leżącą na wznak na pastwisku”. Tylko nieliczni docenili nowatorstwo tematyki i kompozycji oraz nastrojowość obrazu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Józef Chełmoński, Jastrząb. Pogoda, 1889, własność prywatna w depozycie Muzeum Narodowego w Poznaniu żebraków, furmanów, pasterzy, handlujących Żydów. Realizm Chełmońskiego łączy się z nastrojowością. Sceny rodzajowe lub pejzaże są zabarwione nutą nostalgii, zadumy a niekiedy dramatyzmu lub baśniowości. Malarstwo Chełmońskiego Chełmoński stworzył kanon polskiego pejzażu w malarstwie. Składają się nań melancholijna równinna przestrzeń z wtopionymi gdzieniegdzie budynkami i kępami drzew, chmurne niebo, skąpo sączące się światło, rozległe płaszczyzny łąk lub śniegu ożywione obecnością dzikich ptaków. Malarz ukazywał codzienność i mentalność mieszkańców polskiej wsi. Malował chłopów podczas pracy, na jarmarku czy przed karczmą, wiejskich Współcześni o Chełmońskim Współcześni Chełmońskiemu krytycy sztuki w różny sposób reagowali na obrazy malarza. Poniżej prezentujemy kilka opinii, które wykorzystamy do analizy Czwórki: Autor Józef Chełmoński (1849–1914) – wybitny reprezentant realizmu w malarstwie polskim drugiej połowy XIX w., ilustrator w paryskim „Le Monde Illustré” (czytaj: le mąd ilustre). Pochodził ze zubożałej szlachty mazowieckiej. Malarstwa uczył się w warszawskiej pracowni Wojciecha Gersona i w monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych (1872–1875). Jego pierwsze prace spotkały się z bardzo niechętnym przyjęciem warszawskiej publiczności i krytyków sztuki. Rozgoryczony malarz w 1875 r. przeniósł się do Paryża, gdzie zyskał uznanie specjalistów i osiągnął sukces finansowy. Sławę przyniosły mu brawurowo malowane obrazy konnych zaprzęgów („trójki” i „czwórki”) oraz egzotyczne dla tamtejszych kolekcjonerów sceny z życia polskiej wsi. W 1887 r. powrócił do kraju, a dwa lata później osiadł w małym majątku koło Żyrardowa. Inspiracji twórczych dostarczały mu przyroda i życie ludu Mazowsza; malarz odbywał też podróże na Ukrainę, Polesie, Wołyń. Uznanie w kraju zyskał w latach 90. XIX w. Po odniesieniu licznych sukcesów w Europie i Ameryce, w 1897 r. został honorowym prezesem nowo utworzonego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” w Krakowie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 273 Sz 274 Józef Chełmoński, Czwórka, 1881, Muzeum Narodowe w Krakowie „Przypuściwszy, że w tym, jak i w innych obrazach Chełmońskiego, nie mogło być za dużo życia, trzeba jednak przyznać, że bije ono z nich z taką siłą, jak może z niczyich; że dążność do wyrażania ruchu, zmienności i nagłości zjawisk życia, drgających w koniu, w trawie, w wodzie, w słońcu, wichrze czy dziewczynie, jest istotną treścią jego malarskiego temperamentu. [...] Jemu się chciało, żeby malowany jarmark brzęczał i dźwięczał całym warchotem i wrzaskiem rzeczywistego życia. Kwik gryzących się koni, turkot bryczek, śpiewy obrzękłych, pokaleczo1 nych dziadów i krzyk handlarza [...] wszystko to okryte tumanami pary, obryzgane błotem, miało z płaszczyzny płótna, obwiedzionej złotą ramą, wyrywać się i ruszać jak żywe”. (Stanisław Witkiewicz – krytyk sztuki i literatury, malarz, kierownik artystyczny pisma „Wędrowiec”) „To nie konie, to siła straszna, to ruch, którego nikt pędzlem lepiej nie uchwycił, to życie, które drga w każdym mięśniu zwierzęcia, to poezja zimowego krajobrazu, którego milami nie zmierzysz, to mróz, który krew w żyłach lodem ścina, to typ polskiego woźnicy, który omdlewa z wysiłku w hamowaniu koni”. (Antoni Sygietyński – pisarz, muzyk, krytyk sztuki i literatury – o Czwórce z 1878 r.) „[...] wybryki rozkiełznanej wyobraźni, przejawiające się [...] w koniach, podobnych do jakichś potworów piekielnych”. [Henryk Struve (czytaj: sztruwe) – krytyk sztuki, historyk filozofii i estetyki – o Czwórce] „Ta poetyczna pajęczyna, która może tyle marzeń obudzić w dziewczęciu, warta była trochę idealniejszej istoty, nie mówię sylfidy [nimfy], ale przynajmniej prostej śmiertelniczki z umytymi nogami”. (Lucjan Siemieński – poeta i tłumacz – o Babim lecie) 1 Dziad – żebrak i śpiewak wędrujący do sanktuariów religijnych, na odpusty i jarmarki; za jałmużnę modlił się i śpiewał pieśni religijne za dusze czyśćcowe. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Polecenia do analizy 1. Opisz swoje wrażenia po obejrzeniu Czwórki. Zwróć uwagę na przedstawienie koni i furmana. 2. W wypowiedziach Witkiewicza i Sygietyńskiego (patrz: Współcześni o Chełmońskim) znajdź fragmenty, którymi można się posłużyć podczas analizowania obrazu. 3. Które fragmenty uwag Witkiewicza i Sygietyńskiego zawierają elementy programu realizmu? 4. Wskaż wątki iluzjonistyczne (patrz: pojęcia kluczowe) w wypowiedziach krytyków sztuki. »P o j ę c i a k l u c z ow e REALIZM W MALARSTWIE – zgodność artystycznego ujęcia z rzeczywistością znaną z codziennego doświadczenia. Do sztuki drugiej połowy XIX w. realizm wniósł nowe treści społeczne: szacunek dla życia i pracy ubogich warstw społeczeństwa, a także przedstawienie zwyczajnego, niewystylizowanego pejzażu. Malarstwo rodzajowe realistów ukazywało lud i jego obyczaje, sceny z życia wielkiego miasta i nieupozowany, pospolity na pozór krajobraz. Realiści doceniali warsztat rysunkowy i rolę obserwacji przyrody, eksponowali też psychikę modela. 5. Opisz iluzję stwarzaną przez Czwórkę. 6. Określ, na czym polega kontrast między przedstawieniem pejzażu a ukazaniem koni. Zwróć uwagę na ruch przedstawiony na obrazie. 7. W jaki sposób malarz osiągnął efekt dynamizmu? W odpowiedzi uwzględnij: a) rolę skrótu perspektywicznego, b) obraz ziemi, c) szczegóły wyglądu koni, ILUZJONIZM – dążenie w sztuce do wywołania jak najwierniejszego złudzenia rzeczywistości. Wykorzystywano w tym celu wiedzę o perspektywie i technikę światłocienia. Iluzjonizm występował już w antycznym malarstwie ściennym, a jego rozkwit nastąpił w malarstwie i architekturze baroku; z tendencjami iluzjonistycznymi spotykamy się także w sztuce drugiej połowy XIX w. d) przedstawienie woźnicy. 8. Wymień realistyczne elementy obrazu i omów ich rolę w kształtowaniu nastroju przedstawienia. 9. Wskaż wypowiedź krytyka sztuki, który neguje realizm przedstawienia Chełmońskiego. Oceń, czy krytyk miał rację. SKRÓT PERSPEKTYWICZNY (rzut perspektywiczny) – w dziele dwuwymiarowym to efekt wizualny imitujący trójwymiarowość obiektów. Rzut perspektywiczny powoduje skrócenie kąta widzenia i optyczną (pozorną) deformację brył. 10. Krytycy z Europy Zachodniej widzieli w obrazach Chełmońskiego wyraz „polskiego temperamentu”. Odwołując się do analizy Czwórki i własnych przemyśleń nad mentalnością Polaków, oceń, czy jest to trafny sąd. Pr ac a domowa 1. „Wybryki rozkiełznanej wyobraźni” czy „życie, które drga”? Omów najważniejsze cechy malarstwa Chełmońskiego na podstawie obu zaprezentowanych na lekcji obrazów. 2. Określ, na czym polega realizm Babiego lata. Rozstrzygnij, czy autor obrazu aprobuje, czy neguje hasła epoki. Tworzenie własnego tekstu Czy malarstwo może mieć charakter narodowy? Odpowiedz, odwołując się do wybranych dzieł malarstwa polskiego i obcego z różnych epok. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 275 Sz 276 47 Duch fizyki społecznej... Filozofia pozytywizmu Filozofia pozytywizmu – rozumianego jako kierunek myślowy – powstała w czasie, gdy triumfy święciła jeszcze sztuka romantyczna. Pozytywistyczna refleksja filozoficzna, podobnie jak oświeceniowa w XVIII w., zawierała program, który wpłynął nie tylko na życie społeczno-polityczne ludzi drugiej połowy XIX w., lecz także na całą kulturę epoki. Cechy filozofii nowoczesnej oddzielenie od nauk szczegółowych (przyrodniczych i humanistycznych) zainteresowanie językiem i metodami poznania naukowego Filozofia dojrzałej nowoczesności Filozofia pozytywizmu, ukształtowana w opozycji do indywidualistycznej i metafizycznej filozofii romantyzmu, kontynuowała te tendencje, które zapowiadały nowoczesność w epoce oświecenia. Najważniejsze cechy filozofii nowoczesnej przedstawiamy na powyższym schemacie. Filozofia Auguste’a Comte’a Kurs filozofii pozytywnej – programowe dzieło Auguste’a Comte’a (czytaj: ogiusta kąta) – ukazał się w latach 1830–1842. Mimo że była to jeszcze próba stworzenia systemu filozoficznego, zwłaszcza w zamiarze (i rozmiarze), a także polemika z poprzednikami, dzieło Comte’a stanowiło już wyraz nowych idei w filozofii europejskiej. Do tego tytułu nawiązuje nazwa polskiej epoki literackiej – „pozytywizm”. Termin „filozofia pozytywna” miał wskazywać, że ten nurt filozoficzny będzie zajmować niechęć do spekulacji metafizycznej zastąpienie ontologii (co i jak istnieje na świecie?) refleksją egzystencjalną (jak i po co istnieją człowiek i społeczeństwo?) się tylko tym, co materialne i naturalne (tzn. rzeczywiście istniejące w przyrodzie), w przeciwieństwie do metafizycznych spekulacji romantyków; że będzie badać fakty ujęte metodą naukową, a nie tworzyć mity i przesądy czy snuć domysły. Nazwa ta miała także odzwierciedlać użyteczny charakter nowej filozofii, jej zaangażowanie w postęp ludzkości. I wreszcie – miała zapowiadać jej pozytywny program poznawczy i społeczny, który stawiał określone tezy i postulaty wobec rzeczywistości i społeczeństwa, a nie tylko krytykował obowiązujące twierdzenia. Comte jest uważany za twórcę nauki o społeczeństwie – socjologii. Filozof uznał, że refleksja nad człowiekiem powinna mieć charakter naukowy, a więc empiryczny (oparty na doświadczeniu); uznał też, że musi ona wykraczać poza subiektywistyczną, indywidualistyczną perspektywę. Taki sposób rozumienia człowieka i społeczeństwa był zatem Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm skierowany przeciw romantycznemu psychologizmowi i indywidualizmowi w postrzeganiu procesów społecznych. Comte wyróżnił trzy stadia umysłowego rozwoju ludzkości – w odpowiedzi na koncepcję trzech stadiów rozwoju Heglowskiego Ducha (patrz: lekcje 3. i 35.). W ludzkim poznaniu określił trzy fazy: teologiczną, metafizyczną i pozytywną. Pierwsza odpowiadała myśleniu religijnemu, druga – metafizycznej spekulacji, niewiele odległej, zdaniem Comte’a, od teologii, trzecia była oparta na wiedzy naukowej. W tym ujęciu pierwsze dwie fazy żywią się złudzeniami i urojeniami. Dopiero w trzeciej fazie ludzie osiągają umysłową dojrzałość. W filozofii Comte’a nauka zyskała status jedynego wartościowego narzędzia poznawania świata – pozycję niekwestionowaną odtąd w kulturze zachodniej. To przekonanie o wyłączności naukowego poznawania świata określa się mianem scjentyzmu (pozytywistyczne hasło znane nam już z lekcji 45.). Utylitaryzm, którego nazwę stworzył Mill, wyraża przekonanie, że etyczne jest wszystko to, co przyczynia się do zwiększenia liczby ludzi szczęśliwych na świecie, a więc to, co sprzyja powszechnemu dobru. Szczęście stanowi zatem pochodną poczucia użyteczności. Dopełnieniem utylitaryzmu był według Milla liberalizm, tj. przekonanie, że wolność jednostki jest najwyższą wartością oraz źródłem wolności i dobra społeczeństw. Jej obronie winny służyć wszystkie powołane przez społeczeństwo instytucje. Filozofia Johna Milla John Stuart Mill (czytaj: dżon stiułerd mil; 1806– 1873) był najwybitniejszym wyrazicielem ducha epoki pozytywizmu na gruncie filozofii angielskiej. W zakresie teorii poznania Mill przysłużył się nauce opisaniem tzw. kanonów (zasad) wnioskowania indukcyjnego, które stały się podstawą nowoczesnej metodologii nauk. Zasady te określają procedury logiczne: z obserwacji wielu faktów, zdarzeń jednostkowych wyciągamy wnioski ogólne (twierdzenia ogólne). Dzięki temu wyjaśniamy przyczyny tych zdarzeń. Mill zredefiniował także cele nauki – już nie poszukiwanie metafizycznej istoty rzeczy, ale wyjaśnianie istniejących zjawisk. Filozof był wyrazicielem swojej epoki również w dziedzinie rozstrzygnięć etycznych. Uchodzi za współtwórcę i jednego z głównych reprezentantów dwu ważnych stanowisk w tej dziedzinie: utylitaryzmu i liberalizmu. Rycina do polskiego wydania Doboru płciowego Karola Darwina, Lwów 1876 Opisz scjentystyczną konwencję przedstawienia głowy samca mandryla. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 277 Sz 278 Miniprzewodnik. Wielkie idee pozytywistyczne Angielski uczony i filozof przyrody, Karol Darwin (1809–1882), dokonał odkryć, które wywołały rewolucję w naukach biologicznych i bez których nie da się wyjaśnić w sposób naukowy istnienia oraz rozwoju życia we wszechświecie. Odkrycia te zawierają się w teoriach doboru naturalnego i doboru płciowego, składających się na biologiczną teorię ewolucji. Koncepcję angielskiego przyrodnika określa się mianem darwinizmu, a teorię naukową zbudowaną na jej podstawie – ewolucjonizmu. George Richmond (czytaj: dżordż riczmend), Portret Karola Darwina, 1840, Down House (czytaj: dałn haus), Anglia Darwinizm dał początek popularnej w pozytywizmie myśli społecznej, rozpowszechnionej przez Herberta Spencera (czytaj: spensera; 1820–1903). Ten angielski filozof twierdził, że ewolucja dokonuje się także na poziomie społecznym, a Darwinowska „walka o byt” jest tu podstawowym prawem rozwoju (ewolucjonizm społeczny). Spencer był twórcą organicyzmu – teorii uznającej społeczeństwo za rodzaj organizmu. W odróżnieniu od twierdzeń Darwina, które miały charakter naukowy i opierały się na empirycznych dowodach, myśli Spencera stanowiły jedynie interpretację procesów społecznych. Z kolei niemiecki filozof Karol Marks (1818–1883), kontynuator myśli Hegla, był inspiratorem szkoły filozoficznej, którą określił mianem materializmu historycznego. Głosił on przekonanie, że losy świata są wynikiem rozwoju materialnych form i warunków życia ludzkiego i że zależą jedynie od tych form i warunków. Konsekwencją ustaleń Marksa była stworzona przez niego utopijna wizja przyszłego społeczeństwa komunistycznego, w którym wszyscy ludzie są wolni i dzielą się owocami swojej pracy, nikt nie czerpie zysków ze swej działalności, ale wszyscy zaspokajają swoje potrzeby bytowe. Marksizm wpłynął znacząco na tworzący się w drugiej połowie XIX w. ruch robotniczy, dążący do ochrony osób pracujących przed wyzyskiem ze strony pracodawców i do zapewnienia wszystkim pracownikom godziwych warunków życia i pracy. Tym samym był inspiracją dla ruchów lewicowych, zarówno demokratycznych (np. socjaldemokracja), jak i totalitarnych (np. bolszewizm). Najważniejszy z nich – socjalizm – uznawał, że celem państwa jest doprowadzenie do społecznej równości obywateli. Do marksizmu odwoływał się bezpośrednio, choć niezgodnie z wieloma jego założeniami, Włodzimierz Lenin – przywódca komunistycznego przewrotu w Rosji (rewolucja październikowa w 1917 r.) i twórca państwa sowieckiego. Warto pamiętać, że Marks przewidywał rewolucję jako przewrót form społecznych w najbardziej rozwiniętych krajach gospodarki kapitalistycznej, a także twierdził, że nie ma demokracji bez wolnej prasy. Comte’owski pozytywizm, uznający istnienie tylko faktów empirycznych, a także scjentyzm, odrzucający wszystko to, co nienaukowe, pogłębiły i wzmocniły w epoce pozytywizmu ateizm, coraz popularniejszy od czasów oświecenia w kręgu ludzi wykształconych. Pierwotnie zarzucano ateizmowi, że jest przekonaniem tak samo metafizycznym jak wiara w Boga, tzn. wiarą o charakterze religijnym, tyle tylko, że wiarą w materię albo nicość. Marksizm i darwinizm dały wielu ludziom racjonalne uzasadnienie twierdzenia o nieistnieniu Boga ani innych bytów metafizycznych. Spencer spopularyzował zaś agnostycyzm – pogląd, wedle którego należy zachować dystans wobec spraw religijnych, ponieważ nie można ani zdecydowanie potwierdzić, ani też kategorycznie wykluczyć istnienia Boga. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Auguste Comte Wykład filozofii pozytywnej (fragmenty) [1] Głównym [...] charakterystycznym rysem filozofii pozytywnej jest rozpatrywanie wszelkich zjawisk jako podległych niezmiennym prawom naturalnym. Dokładne wykrycie owych praw, redukcja ich do możliwie najmniejszej liczby – oto cel wszystkich naszych wysiłków: [2] [...] uważamy natomiast za zupełnie niedostępne i pozbawione dla nas sensu – dociekanie 1 tego, co się powszechnie nazywa przyczynami, czy to pierwszymi, czy to celowymi [...] [3] Chcemy jedynie dokładnie przeanalizować okoliczności, w jakich zjawiska powstają, i powiązać je, jedne z drugimi, normalnym stosunkiem następstwa i podobieństwa. [...] 2 [4] Ogólny duch fizyki społecznej wymaga z konieczności, aby wszystko zostało sprowadzone do tej jednej zasady filozoficznej, zgodnie z którą ujmuje się zjawiska społeczne jako nieuchronnie podległe prawdziwym prawom naturalnym, umożliwiającym z reguły racjonalne przewidywanie [...]. [5] W tym celu należy przede wszystkim zastosować do całości zjawisk społecznych owo naprawdę fundamentalne naukowe rozróżnienie stanu statycznego i stanu dynamicznego [...]. Oba stany trzeba rozpatrywać oddzielnie [...]. [6] Aby lepiej scharakteryzować ów nieodzowny podział elementarny i ukazać od razu jego 3 doniosłość praktyczną, uważam, iż należy [...] podkreślić, iż taki właśnie dualizm naukowy odpowiada doskonale, w sensie politycznym, dwoistemu pojęciu porządku [stanu statycznego] – postępu [stanu dynamicznego], które, jak można odtąd uważać, zacznie pod wpływem filozofii pozytywnej przenikać samorzutnie do ogólnej sfery, jaką jest rozum publiczny. (tłum. Wiera Bieńkowska) Polecenia do tekstu 1. Określ, co według Auguste’a Comte’a charakteryzuje filozofię pozytywną. 2. Powiedz, co autor wyklucza z przedmiotu badań filozofii oraz jakie sposoby wyjaśniania zjawisk uznaje za nieuzasadnione. 3. Sformułuj podstawowy postulat metodologiczny Comte’a dotyczący socjologii. 4. Na podstawie akapitów 5. i 6. wyjaśnij, jak autor rozumie dwa wymiary opisu (i stanu) społeczeństwa. 5. Jaką nadzieję wiąże Comte z oddziaływaniem filozofii pozytywnej na opinię publiczną? 6. W całym cytowanym tekście wskaż fragmenty, w których przejawiają się wyliczone niżej cechy „filozofii pozytywnej”. a) krytyka metafizyki b) empiryzm c) materializm d) racjonalizm e) scjentyzm 1 Przyczynami... pierwszymi... celowymi – kategorie tradycyjnej metafizyki; przyczyny pierwsze – przyczyny powstania świata, wszelkiej energii itp.; przyczyny celowe – cele istnienia zjawisk. 2 Fizyka społeczna – tu: socjologia; w określeniu tym Comte akcentuje przyrodniczy i empiryczny charakter nowej nauki o społeczeństwie. 3 Dualizm naukowy – tu: dwoistość przedmiotu badań naukowych – tego, co statyczne, i tego, co dynamiczne. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 279 Sz 280 szawie, Rynek Starego Miasta w War er Bey l Karo fot. Budowa pierwszego na świecie metra – Londyn Miasto Pozytywiści mieszkali i tworzyli w miastach (w Warszawie: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, w Grodnie: Eliza Orzeszkowa). Miasto było najczęstszym miejscem akcji utworów pozytywistycznych, ono też formowało ich literackich bohaterów (dawało im wykształcenie i pracę). Pozytywiści mieli świadomość cywilizacyjnego zapóźnienia polskich miast. Miastem doskonałym w ich przekonaniu pozostawał Paryż. Jean Béraud (czytaj: żą bero), Ulica paryska, lata 80. XIX w., kolekcja prywatna Dwór ziemiański Dwór ziemiański to miejsce schronienia. Zarówno dla romantyków, jak i pozytywistów pozostawał ostoją patriotyzmu, moralnych cnót, szczęśliwej miłości; był znakiem harmonii pomiędzy człowiekiem a naturą. Ta idealizacja wynikała z nostalgii za dawnym, niepodległym światem, w którym mała (prowincjonalna) i duża (Polska) ojczyzna pozostawały nierozdzielne. Józef Chełmoński, Zima. Dworek o zmierzchu, 1906–1907, Muzeum Śląskie, Katowice Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm James Tissot (czytaj: dżems tiso), Salon arystokratyczny, 1875, Manchester Art Galleries, Anglia Salon arystokratyczny Pozytywiści byli przekonani, że społeczna rola arystokracji dobiega końca, gdyż w nowoczesnym społeczeństwie nie ma miejsca dla „klasy próżniaczej”. Jednocześnie pozostawali pod urokiem arystokratycznego salonu – przestrzeni kultury i mody. Kazali więc swoim bohaterom literackim marzyć o awansie towarzyskim: bywaniu na salonach, a nawet o małżeństwach z salonowymi lalkami. Miejsca pozytywistów Chłopska chata Pozytywiści nie idealizowali wsi, przeciwnie – dostrzegali jej cywilizacyjne zacofanie, a także nędzne warunki życia i brak wykształcenia mieszkańców. Rozumieli obojętność chłopstwa wobec powstania styczniowego. Dlatego też od inteligencji domagali się „pracy u podstaw”, czyli pracy edukacyjnej wśród ludu. Aleksander Kotsis, Matula pomarli, 1868, Lwowska Galeria Sztuki Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 281 Sz 282 Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi... 48 Wiersz programowy Adama Asnyka Adam Asnyk nazywał siebie poetą „czasów niepoetyckich”, w których literatura służyła do propagowania idei społecznych, a poezja pełniła dwie główne funkcje: wychowawczą i publicystyczną. Na oczekiwania nowej epoki odpowiadały wiersze programowe Asnyka, które były wyrazem poglądów pozytywistycznych. Na lekcji poznamy jeden z takich utworów – Do młodych. Wprowadzenie do lektury W wierszach programowych Asnyk akcentował konieczność rozwoju nauk i wartość pracy organicznej, a także demonstrował energię „młodych”. W utworze Daremne żale... pisał: „Przeżytych kształtów żaden cud / Nie wróci do istnienia”. Jednocześnie, jako wielbiciel twórczości Słowackiego, wierzył w wielką rolę poety – przywódcy społeczeństwa i głosiciela prawd objawionych, w tym idei nieustannej ewolucji ducha narodu. W rozwoju cywilizacji Asnyk widział kontynuację dokonań poprzednich pokoleń, dlatego też w swej poezji godził tendencje współczesne, uważane za postępowe, z dorobkiem przeszłości. W utworze Do młodych poeta snuje refleksję na temat przeszłości i przyszłości, zastanawia się nad celami nowego pokolenia i formułuje programowy apel. Adam Asnyk Autor Do młodych Szukajcie prawdy jasnego płomienia, Szukajcie nowych, nieodkrytych dróg; Za każdym krokiem w tajniki stworzenia Coraz się dusza ludzka rozprzestrzenia [5] I większym staje się Bóg! [10] Choć otrząśniecie kwiaty barwnych mitów, Choć rozproszycie legendowy mrok, Choć mgłę urojeń zedrzecie z błękitów, Ludziom niebiańskich nie zbraknie zachwytów, Lecz dalej sięgnie ich wzrok. Adam Asnyk (1838–1897) studiował w Warszawie, Wrocławiu i Heidelbergu (tam w 1866 r. uzyskał doktorat z filozofii). Był członkiem Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym i więźniem warszawskiej Cytadeli. Od 1867 r. przebywał w Galicji, głównie w Krakowie, gdzie działał jako dziennikarz i polityk – był m.in. organizatorem Towarzystwa Szkoły Ludowej i posłem na sejm galicyjski. Mimo powstańczych porażek wierzył w odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wiele podróżował, odbył wyprawę na Cejlon, był miłośnikiem Tatr, czemu dawał wyraz w swoich wierszach. Jego zintelektualizowana poezja (np. cykl sonetów Nad głębiami, 1883–1894) łączyła hasła pozytywistyczne z romantycznymi. Poeta przyjmował ideę postępu, chociaż sceptycznie odnosił się do przekonania o możliwości całkowitego poznania świata. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach... 1 Nieście więc wiedzy pochodnię na czele I nowy udział bierzcie w wieków dziele, [15] Przyszłości podnoście gmach! [20] DO MŁODYCH XVIII XIX XX XXI 1869 r. Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, Choć macie sami doskonalsze wznieść; Na nich się jeszcze święty ogień żarzy I miłość ludzka stoi tam na straży, I wy winniście im cześć! Ze światem, który w ciemność już zachodzi Wraz z całą tęczą idealnych snów, Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi. – I wasze gwiazdy, o zdobywcy młodzi, [25] W ciemnościach pogasną znów! Polecenia do tekstu »P o j ę c i a k l u c z ow e EWOLUCJONIZM – pogląd zakładający ciągły, stopniowy rozwój i przekształcanie się wszelkich form życia przyrodniczego i społecznego. Ideę ewolucjonizmu w odniesieniu do świata przyrody sformułował Karol Darwin, a w odniesieniu do społeczeństwa – Herbert Spencer (patrz: lekcja 47.). 1. Określ, kim jest osoba mówiąca, a kim – adresaci wiersza. 2. Z pierwszej strofy wypisz metafory odwołujące się do haseł pozytywizmu. Wyjaśnij ich sens. SPIRYTUALIZM – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 6. 3. Na czym polega oryginalność poetyckiej interpretacji jednego z haseł pozytywistycznych w pierwszej strofie? WIERSZ PROGRAMOWY – utwór prezentujący cele i zadania społeczeństwa lub jakiejś jego grupy w aktualnych warunkach społecznych. Ma zazwyczaj formę liryki zwrotu do adresata zbiorowego i zawiera deklaracje ideowe. 4. Wskaż fragment, w którym autor nawiązuje do sporu nauki z religią. Określ, w jaki sposób go rozstrzyga. LIRYKA APELU – rodzaj liryki inwokacyjnej; to typ utworu, w którym osoba mówiąca bezpośrednio zwraca się do odbiorców i wyraźnie ujawnia swoje nastawienie na adresata, którym jest zazwyczaj określona grupa osób. Liryka apelu ma najczęściej funkcję perswazyjną – bohater liryczny prosi o coś lub pragnie przekonać odbiorców do swoich racji. 5. Zacytuj fragmenty wiersza Do młodych ilustrujące wymienione niżej idee. a) scjentyzm b) praca u podstaw c) ewolucjonizm d) spirytualizm 6. Jaki jest związek aluzji literackiej w trzeciej strofie z napomnieniem z następnej strofy? 1 Porównaj: „Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei / I przed narodem niosą oświaty kaganiec” (J. Słowacki, Testament mój, wersy 25.–26.). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 283 Sz 284 7. Wyjaśnij, na czym polega paradoks przestrogi zawartej w ostatniej strofie. Zinterpretuj w tym kontekście słowa „Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi”. 8. Sformułuj w kilku punktach program przedstawiony w wierszu. 9. Czy program Adama Asnyka jest uniwersalny, czy też odnosi się tylko do epoki autora? Zorganizujcie klasową dyskusję, podczas której wyrazicie swoje opinie na ten temat. Pr ac a domowa 1. Określ, które treści Do młodych są polemiczne wobec romantyzmu, a które kontynuują światopogląd poprzedniej epoki. R 2. Dokonaj interpretacji porównawczej wierszy Do młodych Adama Asnyka i Romantyczność Adama Mickiewicza. Zwróć uwagę na stosunek do tradycji, sposób poznawania świata i styl dyskusji z oponentami. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją. Miniprzewodnik. Wynalazki XIX wieku Wykorzystanie pary wodnej stało się impulsem do rewolucji przemysłowej. Na szeroką skalę stosowano węgiel kamienny jako paliwo. W 1804 r. w Anglii skonstruowano pierwszy parowóz, a w 1821 r. George Stephenson (czytaj: dżordż stiwensen) zbudował w Anglii pierwszą linię kolejową. W 1863 r. otwarto w Londynie pierwszą linię metra, obsługiwaną przez parowozy. Statek parowy zbudował Robert Fulton (czytaj: fulten) w 1807 r., a pierwszy rejs transatlantycki parowca odbył się w 1818 r. (trwał dwadzieścia sześć dni). Pod koniec XVIII w. rozpoczęły się badania nad elektrycznością. Pierwsze lampy łukowe zaczęto stosować do oświetlania domów w 1843 r. Żarówkę wynalazł Amerykanin Thomas Edison (czytaj: tomas edisen) w 1879 r. W tym samym roku Ernst Werner Siemens (czytaj: zimens) skonstruował tramwaj elektryczny. W XIX w. zaczęto wykorzystywać nowe paliwa – ropę naftową i gaz. W 1853 r. Ignacy Łukasiewicz skonstruował lampę naftową, która zastąpiła świece i lampy olejowe. W 1859 r. otwarto pierwszy szyb wiertniczy w Stanach Zjednoczonych. W 1867 r. zbudowano silnik spalinowy, zastosowany w samochodzie w 1885 r. Od 1792 r. stosowano oświetlenie gazowe, przede wszystkim w miejscach publicznych w miastach. Telegraf elektryczny został skonstruowany w 1837 r. przez Samuela Morse’a – również twórcę powszechnie stosowanego alfabetu. W 1876 r. Amerykanin Aleksander Bell wynalazł telefon, a pierwsze linie telefoniczne powstawały w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych w latach 1878–1880. W 1839 r. wynaleziono fotografię; początkowo była to dagerotypia wykorzystująca do zapisu obrazu posrebrzane płytki miedziane. Rewolucja przemysłowa przyniosła postęp także w zakresie medycyny. W 1882 r. Niemiec Robert Koch odkrył istnienie prątków gruźlicy, a trzy lata później Francuz Ludwik Pasteur (czytaj: paster) zastosował po raz pierwszy szczepionkę przeciwko wściekliźnie. Pod koniec XIX w. ustalono, że szczury są odpowiedzialne za przenoszenie dżumy. Postęp wyraźnie zaznaczył się też w dziedzinie militarnej. W 1867 r. Szwed Alfred Nobel wynalazł dynamit. Ideą tego wynalazku było usprawnienie szwedzkiego budownictwa – Skandynawia leży na skałach, dynamit miał być stosowany przy kopaniu fundamentów. W 1870 r. po raz pierwszy wykorzystano kolej do szybkiego transportu wojsk. Do użytku weszły gwintowane działa i karabiny, np. karabin Paula Mausera (czytaj: pałla małzera) z 1871 r. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 49 U zbiegu dwu dróg... Nadniemeńska epopeja Powieść, będąca obecnie najbardziej reprezentatywnym przykładem literatury, jest gatunkiem wyjątkowo młodym, jeśli weźmie się pod uwagę dzieje całej beletrystyki. Za pierwszą realizację tego gatunku uważa się Don Kichota Miguela Cervantesa z początku XVII w., ale dopiero w XIX w. powieść przeżyła rozkwit i przybrała znaną nam dzisiaj postać. Na lekcji zestawimy poetykę tego gatunku z poetyką przodka powieści – eposu. nad niemnem Geneza Pierwotny tytuł Nad Niemnem brzmiał Mezalians, co miało eksponować wątek związku niezgodnego z ówczesnymi poglądami na temat małżeństwa: ubogiej, ale mieszkającej we dworze Justyny ze zubożałym zaściankowym szlachcicem Janem. W trakcie prac nad powieścią autorka postanowiła poszerzyć problematykę i zawartość myślową tekstu. Utwór miał być także polemiką z Sienkiewiczowską ideą ojczyzny, przedstawioną w Trylogii. W postaci Justyny, zwłaszcza w jej skromnym wykształceniu oraz fascynacji wsią, odnaleźć można rysy młodej Orzeszkowej. Bogactwo obserwacji obyczajowych i przyrodniczych XVIII XIX XX XXI 1886–1887 r. 1888 r. zawartych w Nad Niemnem wynika z tego, że pisarka znała realia podgrodzieńskiego dworu z dzieciństwa i z licznych pobytów wakacyjnych. Duże partie powieści powstały u kuzynów Orzeszkowej w Mieniewiczach koło Grodna. Powieść była pisana w latach 1886–1887 i ukazywała się w 1887 r. w odcinkach w warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym”; rok później została wydana w postaci książkowej. Autorka Eliza Orzeszkowa (1841–1910) – pisarka, publicystka, działaczka społeczna. Pochodziła ze szlachty z okolic Grodna (obecnie Białoruś). Ukończyła pensję klasztorną dla dziewcząt, wykształcenie uzupełniała lekturami. Jako siedemnastolatka została wydana za Piotra Orzeszkę – zgodnie z ówczesnymi zasadami łączenia rodów i majątków. Związek ten przetrwał sześć lat; po rozwodzie Orzeszkowa zamieszkała w Grodnie. Wyszła za mąż po raz drugi, ale jej nowy partner życiowy umarł dwa lata po ślubie. Od początku swego dorosłego życia pisarka krzewiła oświatę wśród ludu, a po wybuchu powstania styczniowego włączyła się w działalność konspiracyjną. Stanęła także w pierwszym rzędzie walczących o emancypację kobiet (m.in. studium Kilka słów o kobietach, 1878) i sprzeciwiających się antysemityzmowi (m.in. rozprawa O Żydach i kwestii żydowskiej, 1882). Napisała blisko trzydzieści powieści oraz około stu dwudziestu mniejszych utworów prozatorskich. Do najważniejszych jej dzieł należą programowe powieści Marta (poświęcona losowi kobiet nieprzystosowanych do samodzielnego życia) i Meir Ezofowicz (głos w sprawie antysemityzmu i asymilacji Żydów). Za najwybitniejsze artystycznie uważane są Nad Niemnem i Cham. Ten drugi utwór, przedstawiający losy nadniemeńskiego rybaka walczącego o psychiczne i moralne ocalenie swojej żony, jest pochwałą zdrowej moralnie cywilizacji wiejskiej, skonfrontowanej ze zdegenerowaną kulturą miejską. Dzieła pisarki były wielokrotnie wznawiane i tłumaczone na kilkanaście języków, a jej twórczość została w 1905 r. zgłoszona do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 285 Sz 286 R Powieść a epopeja Orzeszkowa starała się połączyć elementy dwu wielkich nurtów twórczości epickiej: epopei heroicznej (rycerskiej, bohaterskiej) i powieści. W literaturze europejskiej gatunki te znajdują się na dwu krańcach – początku i końcu – linii rozwojowej wielkich form narracyjnych. Podobieństwa między klasycznym eposem Kategoria różnic bohaterskim a powieścią dają się sprowadzić tylko do cech najogólniejszych: epickiego, tzn. narracyjnego i fabularnego charakteru obu gatunków oraz ich dużych rozmiarów, co w obu przypadkach wyraża się wielowątkowością i rozległą akcją. Ważne różnice pomiędzy obu gatunkami zestawiamy w poniższej tabeli. Epos bohaterski Powieść jakość świata przedstawionego ∙ równoległe istnienie płaszczyzny boskiej i ludzkiej, przy czym świat metafizyczny jest nadrzędny wobec empirycznego ∙ rzeczywistość obiektywna, o utrwalonej, stałej i sakralnie umotywowanej naturze ∙ świat obdarzony sensem ∙ świat fizyczny, zmienny i nietrwały ∙ rzeczywistość pozbawiona ukrytego, metafizycznego i sakralnego fundamentu ∙ świat rządzony naturalnymi prawami przypadku i konieczności stosunek rzeczywistości przedstawionej do pozaliterackiej ∙ idealizacja – przedstawianie rzeczywistości lepszej niż realna ∙ wychowawczy wymiar przedstawienia ∙ realizm – przedstawianie rzeczywistości taką, jaka jest naprawdę ∙ bezstronność przedstawienia stosunek do czasu ∙ opis przeszłości, próba ocalenia ważnej historii ∙ mityczność ∙ opis teraźniejszości ∙ aktualność ∙ apologia przedstawionej rzeczywistości ∙ utożsamienie ze światem i jego prawami ∙ często krytyczny stosunek do opisywanej rzeczywistości ∙ dystans do świata bohaterowie ∙ szlachetni i wybitni, lepsi od zwyczajnych, heroiczni lub nawet boscy ∙ zwyczajni ludzie, tacy, jakich można spotkać w świecie pozaliterackim język ∙ uroczysty, podniosły, ozdobny i niezwyczajny język narracji – forma wierszowana i zmetryzowana ∙ niezindywidualizowany język bohaterów ∙ zwyczajny, przezroczysty, pozbawiony ozdób stylistycznych język narracji ∙ zindywidualizowany język bohaterów stosunek narratora do świata Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Józef Szermentowski, Droga do wsi, 1872, Muzeum Narodowe w Kielcach Określ cechy realizmu tego malarskiego przedstawienia. idealizacja przypominają arkadyjski obraz rzeczywistości znany z eposu Mickiewicza. W powieści Orzeszkowej występują np. idealizowane opisy pracy, która nie męczy, a jest źródłem radości, satysfakcji i społecznej solidarności. Charakter arkadyjski mają także liczne opisy wsi i wiejskiego krajobrazu, a także przedstawienia przyjaznej człowiekowi natury – niekiedy niezgodne z zasadami prawdopodobieństwa. Patriotyzm Orzeszkowej to znany nam z Pana Tadeusza patriotyzm małej ojczyzny. Do sposobu kreacji z Mickiewiczowskiej epopei Orzeszkowa nawiązuje, gdy kreśli pełne zachwytu, szczegółowe opisy nadniemeńskiej przyrody, przedstawia świat polskiej szlachty ziemiańskiej w różnych sytuacjach życiowych i na różnych szczeblach społecznej drabiny, a także gdy odwołuje się do historii – zarówno mitycznej, jak i heroicznej. Nad Niemnem a Pan Tadeusz Orzeszkowa świadomie nawiązała do największego wzorca epickiego polskiej literatury – Pana Tadeusza (o którego związkach z antycznym eposem pisaliśmy m.in. w lekcji 19.). Nawiązania do epopei Mickiewicza są w utworze Orzeszkowej wielorakie – część z nich ma charakter gatunkowy, cześć stanowi aluzję literacką, część dotyczy ukształtowania świata przedstawionego w utworze. Z kolei w zakresie nawiązań gatunkowych Orzeszkowa przedstawia szeroką panoramę społeczną Polski i wizerunki Polaków na tle ważnych wydarzeń historycznych. W Nad Niemnem jest to bolesna rzeczywistość gospodarczo-społeczna i polityczna na wschodnich ziemiach dawnej Polski (dziś Białoruś) po powstaniu styczniowym. Niezwykła życzliwość wobec świata przedstawionego i jego Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 287 Sz 288 Również w samej konstrukcji świata powieściowego nietrudno znaleźć różne paralele ze światem ukazanym w Panu Tadeuszu. W centrum akcji obu epopei stoją młodzi bohaterowie, ludzie nowych czasów, zakorzenieni w przeszłości, ale mający nadzieję na lepszą przyszłość – Justyna i Tadeusz. W obu utworach główni bohaterowie to postacie przeżywające miłość, która ma sens wychowawczy. Centralnym miejscem obu światów jest dwór szlachecki – otoczony przez zaścianek (w utworze Mickiewicza) i „okolicę” (w powieści Orzeszkowej). W sąsiedztwie obu dworów istnieje świat arystokracji – odpowiednio: zamek Horeszków i pałac w Osowcach. Polecenia do tekstu Polecenia do całej powieści (na podstawie lektury utworu lub znajomości adaptacji filmowej): 1. Określ czas akcji utworu Orzeszkowej. 2. Do jakich wydarzeń historycznych odwołuje się fabuła powieści? 3. Wymień miejsca ważne dla przedakcji oraz te, w których rozgrywa się akcja właściwa. 4. Określ zamysł wychowawczy autorki i wymień przykłady świadczące o tendencyjności przedstawienia świata w Nad Niemnem. 5. Opisz panoramę społeczną ukazaną w powieści. Nazwij grupy społeczne uwzględnione przez Orzeszkową i wymień ich przedstawicieli. 6. Omów wątek Jana i Cecylii, zwracając szczególną uwagę na: a) idealizację postaci, b) sakralizację rzeczywistości, c) arkadyjską wizję świata otaczającego bohaterów, d) wymowę tego wątku w kontekście dyskusji pozytywizmu z romantyzmem. »P o j ę c i a k l u c z ow e PRZEDAKCJA – wszystkie wydarzenia historyczne wobec akcji, rozgrywające się przed zdarzeniami opisanymi w utworze, ale mające na nie wpływ przyczynowy. FABUŁA – zbiór wszystkich zdarzeń w utworze fabularnym (literackim, filmowym), które daje się uporządkować w ciągi zdarzeniowe (akcje) i wątki – zdarzenia skoncentrowane wokół jednego bohatera lub grupy bohaterów. Obejmuje także epizody nienależące do akcji czy poszczególnych wątków. Wszystkie zdarzenia fabularne można podzielić na takie, które pełnią funkcję fabularną – tworzą akcję i wątki – oraz na takie, które pełnią funkcję informacyjną – mają na celu przedstawienie bohaterów, klimatu i atmosfery miejsca czy czasu, w którym żyją postaci. Fabuły można podzielić na jednowątkowe, wielowątkowe i epizodyczne (składające się z luźno ze sobą związanych zdarzeń). W powieści występuje kilka wątków, a mniejsze utwory epickie (opowiadanie, nowela) zawierają zwykle jeden wątek. Utwory dramatyczne mają zazwyczaj – zgodnie z zasadą Arystotelesa – jedną i jednolitą akcję, tzn. występują w nich tylko te zdarzenia, bez których nie zaistniałby jeden ciąg przyczyn i skutków. PANORAMA SPOŁECZNA – przedstawienie w utworze literackim szerokiego obrazu społeczeństwa: różnych grup społecznych (jak arystokracja, szlachta, mieszczaństwo, chłopi), etnicznych, zawodowych, a także instytucji organizujących życie zbiorowości. TENDENCYJNOŚĆ PRZEDSTAWIENIA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 36. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 289 Majestatyczny niemen – rzeka płynąca przez dzisiejszą Białoruś i Litwę Nad Niemnem położone jest Grodno, w którym Orzeszkowa mieszkała przez większą część życia. Pisarka była zafascynowana pięknem nadniemeńskiej przyrody i w powieści zawarła obraz świata, w którym kulturotwórcza działalność człowieka splata się harmonijnie z rytmem natury. Na zdjęciu wskaż elementy natury i kultury, scharakteryzuj je i określ relacje między nimi. 7. Znajdź w powieści postacie idealizowane, typowe i pokazane karykaturalnie. Dokonaj krótkiej charakterystyki jednego przedstawiciela każdej kategorii. 8. Odwołując się do tabeli zestawiającej informacje o eposie i powieści, wskaż te cechy Nad Niemnem, które sprawiają, że utwór reprezentuje gatunek powieści. 9. Jakie funkcje pełni według ciebie powieść? Odpowiedz, odnosząc się do Nad Niemnem. 10. Wymień charakterystyczne cechy języka powieści Elizy Orzeszkowej. Określ ich funkcje. Pr ac a domowa 1. Skorzystaj z zestawienia cech powieści i eposu bohaterskiego (tabela) i wskaż w odpowiednich fragmentach Nad Niemnem cechy epopei heroicznej. 2. Czy obrazy szlachty z powieści Orzeszkowej i z epopei Mickiewicza dopełniają się, czy sobie zaprzeczają? Rozważ zagadnienie, przywołując przykłady z obu tekstów. Tworzenie własnego tekstu Które z wartości dawnego polskiego życia szlacheckiego uznajesz za ważne do dziś? Sformułuj odpowiedź i uzasadnij, odwołując się do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 290 50 S Tu jest moje i twoje miejsce... Epopeja Orzeszkowej na dużym ekranie Na lekcji przeanalizujemy adaptację filmową powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem w reżyserii Zbigniewa Kuźmińskiego. Adaptacja ta nie tylko wiernie oddaje nastrój powieści, lecz także przedstawia jej najważniejsze idee – narodowe i społeczne. Film, podobnie jak utwór Orzeszkowej, prezentuje rozległą, epicką panoramę społeczną, a ponadto niezwykle udanie przedstawia polski krajobraz, obyczaj i etos. Twórcy filmu Nad Niemnem wyreżyserował Zbigniew Kuźmiński (1921–2005), polski twórca filmowy i scenarzysta. Ekranizacja powieści Orzeszkowej (1986) – najpierw w wersji kinowej, a później w formie czteroodcinkowego serialu telewizyjnego – była jego największym dziełem. Za wersję filmową reżyser otrzymał m.in. nagrodę na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni oraz nagrodę Ministra Kultury i Sztuki. Scenariusz na podstawie powieści Elizy Orzeszkowej napisał Kazimierz Radowicz, scenografię opracował Zenon Różewicz, a autorem zdjęć był Tomasz Tarasin. Muzykę do filmu skomponował znany polski muzyk Andrzej Kurylewicz (1932–2007), twórca popularnych ścieżek dźwiękowych, m.in. do takich filmów jak Polskie drogi czy Lalka. Wybitne kreacje w filmie stworzyli Jan Zakrzeński (Benedykt Korczyński), Marta Lipińska (jego żona Emilia) oraz Iwona Pawlak (Justyna Orzelska). Polecenia do analizy W trakcie oglądania filmu: 1. Określ, jakie wydarzenie historyczne zostało przedstawione na początku filmu (przed czołówką). 2. Nazwij emocje, jakie wywołuje w tobie muzyka towarzysząca scenie ukazującej moment odwiedzin mogiły przez Jana i Anzelma Bohatyrowiczów. 3. Doszukaj się związku między sceną poprzedzającą czołówkę a dwiema pierwszymi scenami po czołówce (Jan i Anzelm, Justyna i Marta). 4. Określ charakterystyczne elementy wystroju dworu w Korczynie. 5. Zwróć uwagę na wygląd gospodarstw w Bohatyrowiczach. Zapisz swoje spostrzeżenia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Kadr z filmu Nad Niemnem, reż. Zbigniew Kuźmiński, 1986 Problematykę narodową i społeczną spaja wątek miłosny – Jan wywodzi się ze szlachty zagrodowej; jego ojciec walczył w powstaniu ramię w ramię z bogatym szlachcicem, którego kuzynką jest Justyna. Młodzi bohaterowie chcą razem żyć i pracować, tak jak pokolenie ich rodziców wspólnie walczyło i ginęło. Zwróć uwagę na różnicę w strojach bohaterów świadczącą o ich statusie społecznym. 6. Prześledź obrazy przyrody ukazane w filmie – odnotuj pory dnia, roku, dźwięki natury oraz swoje wrażenia wywołane przez te obrazy. 7. Zwróć uwagę na wschodni akcent niektórych bohaterów; zanotuj ich imiona. 8. Zaobserwuj, jakich prac uczy się Justyna w gospodarstwie. 9. W czasie opowieści Anzelma o Janie i Cecylii przyjrzyj się uważnie ukazywanym krajobrazom. 10. Zwróć uwagę na ostatnią scenę filmu i określ, jaki ma związek ze sceną pierwszą. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 291 Sz 292 Po obejrzeniu filmu: 1. Scharakteryzuj głównych bohaterów filmu: Justynę i Jana, Benedykta i Emilię, Anzelma i Martę. Opisz ich wygląd, cechy charakteru, zainteresowania, zajęcia i charakterystyczne dla nich emocje. 2. Określ pozycję społeczną bohaterów filmu. Sporządź notatkę w formie, którą najbardziej lubisz i która ułatwia Ci porządkowanie wiedzy (może to być tabela, mapa myśli, plakat, prezentacja multimedialna). arystokracja bogata szlachta uboga, schłopiała szlachta 3. Przedstaw poprzedzające akcję filmu losy bohaterów na podstawie tego, czego dowiadujemy się o nich z fabuły. 4. Kto stara się o względy Justyny? Opisz zamiary każdego z mężczyzn wobec bohaterki. 5. Wyjaśnij, jakie problemy (rodzinne i finansowe) ma Benedykt. 6. Opisz, czego dotyczą przedstawione w filmie konflikty pomiędzy rodzicami a dziećmi. 7. Przedstaw konflikt między Korczynem a Bohatyrowiczami oraz sposób, w jaki został on rozwiązany. 8. Omów wymowę pozytywistyczną filmu – wskaż hasła i ideały pozytywizmu w wybranych słowach i postawach bohaterów. 9. Opisz wygląd dworu, domów w Bohatyrowiczach i nadniemeński krajobraz, używając epitetów przymiotnikowych. 10. Wyjaśnij sens klamry kompozycyjnej i zinterpretuj film jako utwór o problematyce narodowej. 11. Oceń postawę Zygmunta wobec Justyny, matki i żony. 12. Wyjaśnij przyczyny odrzucenia przez Justynę awansów Zygmunta i oświadczyn Różyca. Na tej podstawie oceń główną bohaterkę. 13. Przedstaw swoją opinię na temat małżeństwa Benedykta i Emilii Korczyńskich. Oceń ten związek i rozstrzygnij, kto odpowiada za jego rozpad. Uzasadnij swój punkt widzenia. Tworzenie własnego tekstu Czy mezalians (poślubienie osoby gorzej wykształconej lub o niższym statusie społecznym) jest rzeczywistym czy urojonym problemem? Rozstrzygnij, odwołując się do Nad Niemnem i innych znanych ci tekstów kultury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 51 Idź na mogiłę ojca... Dyskusja o patriotyzmie w Nad Niemnem Swoją powieścią Eliza Orzeszkowa zabrała głos w dyskusji rozpoczętej w Polsce po upadku powstania styczniowego. Tematem tej debaty był sposób, w jaki należy działać na rzecz ojczyzny w warunkach niewoli – czy walczyć i ginąć za niepodległość, czy próbować ocalić ojczyznę inaczej. Na lekcji prześledzimy przejawy tej dyskusji w dwu fragmentach Nad Niemnem. romantycznej, przedstawicieli nowego sposobu myślenia, czyli pracy na rzecz polskiej gospodarki wbrew sytuacji politycznej kraju, a także osoby pozostające poza tym sporem, tzn. tych, którzy sprawę narodową porzucają, uznawszy ją za całkowicie przegraną. Przyjrzyjmy się dwu fragmentom Nad Niemnem, w których dzieci – przedstawiciele nowego, popowstaniowego pokolenia – rozmawiają ze swymi rodzicami i wyrażają sprzeciw wobec ich postaw. Ze względu na ograniczenia carskiej cenzury nie padają tu wprost słowa dotyczące Polski i patriotyzmu. Wprowadzenie do lektury Upadek powstania styczniowego przyniósł ogromne straty, zarówno ludzkie, jak i materialne. Spowodował też kolejne carskie represje, zwłaszcza wysiedlenia i odbieranie majątków Polakom zaangażowanym w powstanie. Polacy na pół wieku stracili nadzieję na odzyskanie niepodległości. W tym czasie pozytywizm przez hasła pracy organicznej i pracy u podstaw dawał swoją odpowiedź na pytanie o kształt patriotyzmu. Powieść Orzeszkowej prezentuje trzy postawy. Ukazuje bowiem zwolenników walki zbrojnej odwołujących się do tradycji Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem (tom III, rozdział II – fragmenty) Mówi Zygmunt. [1] – Bardzo dobrze rozumiem, o co kochanej mamie najwięcej idzie. I jakże nie rozumieć? Soki ziemi, chleb cierpienia, Chrystusowe szaty, lud... słowem... jak mówi stryj Benedykt, to... tamto!... Nigdy o tym mówić nie chciałem, ażeby kochanej mamy nie gniewać i nie martwić. Szanuję zresztą wszystkie uczucia i przekonania, szczególniej tak bezinteresowne, o, tak nadzwyczajnie bezinteresowne! Ale teraz spostrzegam, że zachodzi konieczność szczerego rozmó1 wienia się o tym przedmiocie. Otóż przykro mi to bardzo, j’en suis désolé , ale ja tych uczuć 1 J’en suis désolé (fr., czytaj: żą słi dezole) – przykro mi z tego powodu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 293 Sz 294 Artur Grottger, Bitwa, 1863, Szépművészeti Múzeum (czytaj: sipmuwiseti muzeum), Budapeszt Obraz przedstawia uczestników powstania styczniowego. Zostało wyeksponowane bohaterstwo powstańców, a zarazem ukazane ich osaczenie i niemoc wobec potęgi, z którą walczą. i przekonań nie podzielam. Tylko szaleńcy i krańcowi idealiści bronią do ostatka spraw absolutnie przegranych. Ja także jestem idealistą, ale trzeźwo na rzeczy patrzeć umiem i żadnych pod tym względem iluzji sobie nie robię... a nie mając żadnych iluzji, nie mam też ochoty składać siebie w całopaleniu na ołtarzu – widma. Proszę o przebaczenie, jeżeli mamy uczucia czy wyobrażenia obrażam, ale rozumiem, doskonale rozumiem, że osoby starsze mogą zostawać pod wpływem tradycji, osobistych wspomnień etc. My zaś, którzy za cudze iluzje pokutujemy, swoich już nie mamy. Kiedy bank został do szczętu rozbity, idzie się grać przy innym stole. Tym innym stołem jest dla nas cywilizacja powszechna, europejska cywilizacja... Ja przynajmniej uważam się za syna cywilizacji, jej sokami wykarmiony zostałem, z nią przez tyle lat pobytu mego za granicą zżyłem się, nic więc dziwnego, że bez niej już żyć nie mogę Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm i że tutejsze soki tuczą mi wprawdzie ciało w sposób... w sposób prawdziwie upokarzający, ale ducha nakarmić nie mogą... [...] [2] – Boże! Boże! – kilka razy z cicha wymówiła [Korczyńska], a potem jedną rękę od stołu odrywając i ku oknu ją wyciągając, z trudem, zdławionym głosem zaczęła: – Idź na mogiłę ojca, Zygmuncie, idź na mogiłę ojca! Może z niej... może tam... [3] – Mogiła! – sarknął – znowu mogiła! Już druga dziś osoba wyprawia mię na mogiłę! Ależ ja za mogiły bardzo dziękuję... przede mną życie, sława... [4] – Bez sławy, bez grobowca, przez wszystkich zapomniany, w kwiecie wieku i szczęścia ze świata strącony, twój ojciec... tam... [5] – Mój ojciec – wybuchnął Zygmunt – niech mi mama przebaczy... ale mój ojciec był szaleńcem... [...] Szaleńcem! – powtórzył – bardzo szanownym zresztą... ale do najwyższego stopnia szkodliwym... Polecenia do tekstu 1. Omów, jak Zygmunt ocenia przeszłość pokolenia swego ojca. 2. Przedstaw argumenty bohatera przeciw ideałom powstańców. »P o j ę c i a k l u c z ow e 3. Opisz i wyjaśnij reakcje matki Zygmunta na słowa syna. IDEALIZM – w znaczeniu moralnym: postawa polegająca na dążeniu do ideałów, wzniosłych celów i ważnych wartości, w odróżnieniu od etycznego materializmu, czyli dążenia do zaspokojenia potrzeb materialnych, zwykle ograniczonych do przyjemności konsumpcyjnych. 4. Wyjaśnij, jak Zygmunt rozumie idealizm i z czym w istocie polemizuje. 5. Dlaczego Zygmunt odrzuca polską tradycję? MOWA EZOPOWA (język ezopowy) – sposób wypowiedzi polegający na wyrażaniu sensu nie wprost, lecz za pośrednictwem narracji parabolicznych albo aluzji do rzeczywistości znanej odbiorcy. W mowie takiej właściwe treści są ukryte w fabułach pozornie niezwiązanych z rzeczywistością, do której się naprawdę odnoszą. Określenie pochodzi od imienia pisarza greckiego, Ezopa (VI w. p.n.e.), autora bajek zwierzęcych, którego twórczość miała przypowieściowy i alegoryczny charakter. Literaci sięgają po mowę ezopową, gdy nie mogą wyrażać dosłownie niektórych treści (zwłaszcza krytycznych wobec władzy) ze względu na ograniczenia wolności słowa. Pozytywiści w mowie ezopowej przemycali przede wszystkim treści patriotyczne. 6. Nawiązując do informacji z Wprowadzenia do lektury, określ, po których stronach sporu o kształt patriotyzmu sytuują się Zygmunt i jego matka. 7. Wskaż w wypowiedziach rozmówców określenia dotyczące powstania styczniowego. Czy są to elementy mowy ezopowej? 8. Oceń postawę Zygmunta. 9. Przeprowadźcie w klasie dyskusję na temat: „Czy postawa Zygmunta to zdrada tradycji narodowej, czy wyraz prawa do samorealizacji?”. Użyjcie argumentów przygotowanych na podstawie odpowiedzi na pytanie z polecenia 5. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 295 Sz 296 Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem (tom I, rozdział IV – fragmenty) Rozmowa Witolda z ojcem na temat ideałów. Mówi Witold. [1] – Ciężko... straszno... straszno mi tak mówić do ciebie, ojcze! Rozdarty jestem pomiędzy tobą a tym, co mi nad ciebie, siebie, nad wszystko droższe... Nie jam jeden taki! Co sprawiło, że pełni jesteśmy bezbrzeżnej litości nad maluczkimi mrówkami i kretami ziemi, że w ciemne i ciasne ich podziemia iść pragniemy i idziemy, choćby śród nich oczekiwało nas całopalenie własnego ciała i serca? Co sprawiło, że nie możemy, choćby w pokładzie złota, tkwić z nieruchomością grzybów, ale pragniemy biec, ratować, pocieszać, uczyć, budzić, wskrzeszać? Co to sprawiło? Czy pochód wieku, którego jesteśmy dziećmi? Czy wezbrane morze myśli ludzkich, którego sami jesteśmy żeglarzami? Czy to inne morze cierpień, które zalewając nam serca i gardła, budzi w nas jasną i wczesną świadomość powszechnego bólu świata i bezbrzeżne dla niego współczucie? Ale to współczucie, te święte dla nas idee, razem z krwią krążą nam w żyłach, z mózgiem myślą, z sercem tętnią... one są epopeją naszą, z nich powstają nasze tragedie... One też są naszą jedyną nadzieją! [...] W dalszej części rozmowa syna z ojcem przeradza się w dyskusję. [2] – A ten strach wieczny... ta ostrożność niewolników, których drżeniem przejmuje sam nawet brzęk ich łańcuchów... to zagrzebanie szlachetnej duszy w prochu bojaźni i interesu... ta obojętność dla wszystkiego, co nie żywi i nie odziewa ciała... ten brak miłości dla ziemi i ludzi... [3] – Witoldzie! W tym wykrzyku, który Benedykt rzucił w mowę syna, był taki gwałt i bólu, i gniewu, że młodzieniec umilkł nagłym zamyśleniem ogarnięty. Pochylił głowę. – Wiem, ojcze, że bardzo byłem zuchwały – dziwnie zmienionym głosem zaczął – pomiędzy sobą i tobą wzniosłem zapewne ścianę nieprzebitą [...]. Coś mam w sobie, ojcze, co mię ku ciemnym otchłaniom popycha... [4] Mówił to cicho i z tym cichym żarem źrenic, którym się objawiają najniebezpieczniejsze, skupione w sobie szały; przy tym ruchem powolnym, a coś stanowczego w sobie mającym, wyciągnął rękę ku jednej z wiszących na ścianie strzelb. Benedykt porwał się i jak płótno blady w mgnieniu oka za ramiona go pochwycił. [5] – Wariacie! dziecko! co ty robisz! Czemuż nie? Ty i na to gotów jesteś! U was nawet taka zaraza panuje... Tuziny was teraz kule w łeb sobie pakują! Ach, ty! Mądryś taki, a zielono ci w głowie... O, te idee, te ideały... te... to, tamto... które tych błaznów do takich nawet rzeczy doprowadzają... Boże miłosierny! [...] [6] – Wiesz ty? – szeptał – wiesz? może nie wiesz! ale ja to wiem... widziałem... wszak ty zginiesz! czy słyszysz? z tą zapalczywością swoją, z tym ogniem... z tym... to... tamto... zginiesz!... [...] [7] – Ojcze mój, nie lękaj się i nie żałuj, jeżeli dziecko twoje zginie na mlecznej drodze przyszłości, w blasku jutrzenki, w ogniu ofiary! Nie sąż także zginionymi ci, którzy chodzą po nizinach samolubstwa, zaprzaństwa, rozkoszy ciała i nędzy ducha? [...] [8] – Krwi moja! młodości moja! Falo, która nas niosłaś... powracająca falo!... Z głową schylaną, z dłońmi u czoła, ze zgmatwaną gęstwiną włosów, odchodził ku biurku, niby w śnie powtarzając: – Powracająca fala! powracająca fala! Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Polecenia do tekstu 1. Omów, jak Witold postrzega swoje obowiązki społeczne (akapit 1.). 2. Wyjaśnij, co młody Korczyński zarzuca ojcu (akapit 2.). 3. Opisz i wytłumacz reakcję Benedykta na słowa syna. 4. Jakie wspomnienia budzi Witold w ojcu? Odpowiedz, odnosząc się do akapitów 5. i 7. 5. Przedstaw postawy Witolda i Benedykta w sporze o kształt patriotyzmu. Odwołaj się do informacji z Wprowadzenia do lektury. 6. Zinterpretuj metaforę „powracającej fali” w kontekście analizowanego fragmentu rozmowy ojca z synem. 7. Jak ideały rozumie Witold, a jak – Zygmunt Korczyński? Porównaj postawy obu bohaterów. 8. Zajmij stanowisko w sporze między rodzicami a dziećmi w dwu cytowanych wyżej fragmentach powieści. Którą z postaw uważasz za słuszniejszą? Uzasadnij swój wybór. Pr ac a domowa 1. Na podstawie znajomości całej lektury porównaj postawę Andrzejowej i jej szwagra. Ustal, czym różni się ich podejście do rzeczywistości po klęsce powstania. 2. Znajdź w powieści Orzeszkowej inne rozmowy Witolda z ojcem i określ ich temat. Wskaż w wypowiedziach Witolda hasła pozytywistyczne i patriotyczne. Tworzenie własnego tekstu 1. Kiedy trzeba walczyć, a kiedy chronić siebie i realizować osobiste cele? W odpowiedzi odnieś się do omawianego na lekcji fragmentu Nad Niemnem. Uzasadnij swoją tezę. 2. Tradycja – obciążenie czy fundament naszej narodowej przyszłości? Rozważ problem, odwołując się do poznanych fragmentów Nad Niemnem oraz wybranych tekstów kultury. Kadr z filmu Nad Niemnem, reż. Zbigniew Kuźmiński, 1986 W Korczynie panują stosunki patriarchalne – władzę nad służbą i rodziną sprawuje Benedykt. Jego syn Witold, choć żywi do ojca szacunek, ma w wielu kwestiach społecznych odrębne zdanie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 297 Sz 298 W korczyńskim dworze... 52 Obraz dworu u Orzeszkowej i Mickiewicza Zarówno Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, jak i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej ukazują rzeczywistość szlachecką w najdrobniejszych szczegółach – od elementów kultury materialnej (dom, jego wyposażenie, gospodarstwo, przedmioty codziennego użytku itp.) aż po obyczajowość szlachecką. Na lekcji przyjrzymy się sposobowi i treściom tego przedstawienia. Zwrócimy uwagę na cechy szlacheckiego świata dotyczące kultury materialnej i niematerialnej, a także na charakter nadniemeńskiej przyrody. Wprowadzenie do lektury Świat przedstawiony w obu utworach dzieli około siedemdziesięciu lat – Tadeusz z poematu Mickiewicza mógłby być dziadkiem Justyny. W tym czasie doszło do upadku powstania styczniowego i istotnych zmian światopoglądowych. Zgasły nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości, a romantyczny idealizm został zastąpiony przez pozytywistyczny pragmatyzm. Mimo to różnice między oboma dworami są niewielkie. Nie zmienił się bowiem ciepły stosunek autorów do kultury szlacheckiego dworu oraz do otaczającej go natury. Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem (tom II, rozdział I – fragmenty) Opis szlacheckiego dworu zubożałej rodziny Kirłów. 1 [1] W Olszynce, za olchowym gajem, od którego zapewne folwark ten wziął swe nazwanie, na łagodnej wyniosłości gruntu dom niewielki, drewniany, nieotynkowany, niby z kosza zieleni wychylał się ze starych, ogromnie rozrosłych bzów i z gęstego rzędu fasoli, która tuż przy ścianie posadzona gęste i teraz kwitnące swe sploty zarzucała na tyki sięgające prawie 2 niskiego dachu. Z tyłu domu znajdował się spory sad owocowy, prostym częstokołem ogrodzony, bez dróg i upiększeń żadnych; z przodu, za małym, trawą i gdzieniegdzie chwastami porosłym dziedzińcem, po łagodnej spadzistości spływały aż ku olchowemu gajowi duże i urodzajne ogrody warzywne. Gaj był świeży, czysty, z grubymi i cienkimi drzewami rzadko 1 Folwark – gospodarstwo szlacheckie, które obejmuje dom i zabudowania gospodarcze, a także chaty chłopów pracujących w tym gospodarstwie. 2 Częstokół – ogrodzenie składające się z gęsto ustawionych obok siebie sztachet. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm wiedzieć więcej... Dwór szlachecki to typowy wytwór polskiej architektury XVI–XVII w. Zwykle parterowy, z wysokim dachem krytym gontem, drewniany (często malowany na biało), z podmurówką z kamienia lub cegły, sytuowany na wzniesieniach i otoczony drzewami. Charakterystycznym elementem dworu był ganek z kolumnami. Wewnątrz budynku znajdowały się przestronna sień oraz wiele pokoi: jadalnia, sypialnie, pokoje gościnne, później także salon. Ściany ozdabiano obiciami i gobelinami, wieszano na nich też trofea myśliwskie i obrazy, w tym rodzinne portrety. Dwór szlachecki jest do dziś ważnym wzorem w polskiej architekturze użytkowej. Dwór ze skansenu w Sierpcu rozstawionymi na wilgotnej i gładkiej murawie. Za rzadko rozstawionymi i gładkimi pniami przebłyskiwał w płaskich brzegach płynący tu Niemen i ukazywało się gdzieniegdzie przeciwległe wybrzeże, okryte, jak okiem sięgnąć, gładkim, wilgotnym pastwiskiem. Gdzieniegdzie, niby drobne obrazki w zielonych ramach, widać było zza drzew pasące się na tej zarzecznej płaszczyźnie trzody albo pastuszków skupionych dokoła roznieconego ognia, albo nędzne, nie wiedzieć czyje, samotnie śród przestrzeni stojące chaty. [2] Za domem i sadem leżały gładkie pola; z obu stron warzywnych ogrodów zieleniały niskie łąki, na których rosły grupy wierzb, a w mokrych zagłębieniach gruntu rozrastał się jasnozielony 1 2 ajer i stały wysokie łozy z długimi, obwisłymi liśćmi i wierzchołkami podobnymi do aksamitnych kołpaków. Było to miejsce ciche, skromne i prawie odludne. Z domu i całego jego otoczenia od razu wnieść było można, że wśród średniej własności ziemskiej Olszynka była posiadłością możliwie najmniejszą. Wniosek ten potwierdzała wieś chłopska pomiędzy łąkami do grupy wierzb przyparta. Składało ją chat kilkanaście, dość czysto i dostatnio wyglądających. Z bliskości, w której znajdowała się od dworku, łatwo było zgadnąć, że kiedyś do Olszynki należała. 1 Ajer – tatarak. 2 Łozy – zarośla wierzbowe. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 299 Sz 300 Polecenia do tekstu 1. Wskaż epitety opisujące dom Kirłów w Olszynce i jego bezpośrednie otoczenie. 2. Na podstawie epitetów pojawiających się w tekście ustal cechy mieszkańców dworu. 3. Wymień rośliny otaczające dom. Pogrupuj je według poniższego schematu. Rośliny otaczające dwór w Olszynce uprawne .... użytkowe .... estetyczne .... dzikie .... 4. Wskaż fragment ukazujący Olszynkę w konwencji idyllicznej. Wymień elementy sielankowe przedstawienia. 5. Znajdź epitet burzący arkadyjskie wyobrażenie świata. 6. Określ, które elementy świata przedstawionego w analizowanym fragmencie należą do krajobrazu ukształtowanego przez człowieka. 7. Zbadaj proporcje między krajobrazem „udomowionym” a dziką przyrodą. 8. Idealizacja czy realizm przedstawienia? Rozstrzygnij w odniesieniu do cytowanego fragmentu. Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem (tom I, rozdział II – fragmenty) [1] W korczyńskim dworze na rozległym trawniku dziedzińca rosły wysokie i grube jawory 1 otoczone niższą od nich gęstwiną koralowych bzów, akacji, buldeneżów i jeszcze niższą jaśmi2 nów, spirei i krzaczastych róż. Dokoła starych, kiedyś kosztownych sztachet topole, kasztany i lipy ścianą gęstej zieloności zakrywały drewniane gospodarskie budynki. U zbiegu dwu dróg okalających trawnik i rosnące śród niego potężne grupy drzew i krzewów stał dom drewniany 3 także, niepobielony , niski, ozdobiony wijącymi się po jego ścianach powojami, z wielkim gankiem i długim rzędem okien mających kształt nieco gotycki. Na ganku pomiędzy oleandro4 wymi drzewami rosnącymi w drewnianych wazonach stały żelazne kanapki, krzesła i stoliki. Naprzeciw gospodarskich zabudowań wznosiła się nad sztachetami gęsta zieloność starego znać, bo w aleje z grubych drzew wysadzanego, ogrodu. [...] 1 Buldeneże (z fr. boule de neige – kula śniegu, śnieżka) – krzewy ozdobne o białych kulistych kwiatostanach. 2 Spirea – krzew ozdobny o białych lub różowych kwiatach. 3 Niepobielony – niepomalowany wapnem. 4 Oleandrowe drzewa – krzewy oleandru – rośliny południowej o dużych, pięknych kwiatach. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Napoleon Orda, Ubiel. Dwór Moniuszków, 1873–1883 Orda w swych pracach – podobnie jak Orzeszkowa w Nad Niemnem – ocalał od zapomnienia pamiątki polskości. W trakcie wędrówek po wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej Orda narysował ponad tysiąc wizerunków dworów, pałaców i kościołów; zamieścił je w Albumie widoków historycznych Polski. Ubiel na Białorusi zwróciła uwagę malarza jako miejsce narodzin kompozytora Stanisława Moniuszki. [2] Nie był to dwór wielkopański, ale jeden z tych starych szlacheckich dworów, w których niegdyś mieściły się znaczne dostatki i wrzało życie ludne, szerokie, wesołe. Jak działo się tu teraz, aby o tym wiedzieć, trzeba było dowiadywać się z bliska, ale co w oczy od razu wpadało, to wielka usilność o zachowanie miejsca tego w porządku i całości. [...] [3] Z tych sieni dwoje drzwi na oścież rozwartych wiodło z jednej strony do obszernej sali jadalnej, z drugiej – do wielkiego, o czterech oknach, salonu. Oba te pokoje dostatecznie zapełniały sprzęty, które, jak z kształtu i gatunku ich wnosić było można, kupionymi były przed dwudziestu przeszło laty i kosztowały wiele [...]. Obicia na ścianach, tak jak i sprzęty, niegdyś kosztowne i piękne, a teraz postarzałe i spłowiałe, błyskały jeszcze tu i ówdzie złoconymi bukietami i arabeskami, zakrywało je zresztą w znacznej części kilka pięknych kopii ze sławnych obrazów i kilkanaście rodzinnych portretów w staroświeckich, ciężkich, z wytartą pozłotą ramach. Podłogi były tam woskowane i błyszczące, niskie sufity białe i czyste, drzwi staroświeckie, ciężkie, z błyszczącymi brązowymi klamkami, dywany duże i spłowiałe, w rogu salonu piękny fortepian, u okien ze smakiem ustawione grupy zielonych roślin. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 301 Sz 302 Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (księga I – fragmenty) Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju, Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju, Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany; Świeciły się z daleka pobielane ściany, [5] Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni. Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi, 1 I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi 2 3 Użątku , co pod strzechą zmieścić się nie może; [10] Widać, że okolica obfita we zboże, 4 5 I widać z liczby kopic , co wzdłuż i wszerz smugów Świecą gęsto jak gwiazdy, widać z liczby pługów Orzących wcześnie łany ogromne ugoru, Czarnoziemne, zapewne należne do dworu, [15] Uprawne dobrze na kształt ogrodowych grządek: Że w tym domu dostatek mieszka i porządek. Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza, Że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza. [...] We dworze pusto, bo drzwi od ganku zamknięto [20] Zaszczepkami i kołkiem zaszczepki przetknięto. Podróżny do folwarku nie biegł sług zapytać; Odemknął, wbiegł do domu, pragnął go powitać. [...] Wbiega i okiem chciwie ściany starodawne Ogląda czule, jako swe znajome dawne. [25] Też same widzi sprzęty, też same obicia, Z któremi się zabawiać lubił od powicia; Lecz mniej wielkie, mniej piękne, niż się dawniej zdały. I też same portrety na ścianach wisiały. 1 Stogi – duże, stożkowate stosy siana, ściętego zboża lub słomy. 2 Użątek – ścięte (użęte) zboże w snopach. 3 Pod strzechą – pod dachem, tu: w stodole. 4 Kopic – ustawionych na polu stogów ze snopów ściętego zboża. 5 Smugi – pasy zaoranej ziemi. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Polecenia do tekstów 1. Wskaż podobieństwa i różnice między dworami opisanymi w powyższych fragmentach. Sporządź notatkę w dowolnej formie (może to być np. zaproponowana poniżej tabela) i wyciągnij wnioski. Pan Tadeusz Nad Niemnem wygląd zewnętrzny domu roślinność otaczająca dom zabudowania gospodarcze układ gospodarstwa elementy wyposażenia domu 2. Z czego wynikają podobieństwa, a z czego – różnice w przedstawieniu dworu w obu utworach? Odpowiedź uzasadnij. 3. Wskaż podobieństwa w sposobie rozpoczynania opisu (uwzględnij także opis Olszynki). Wyjaśnij, co jest ich powodem. 4. Znajdź epitety kolorystyczne w obu fragmentach. 5. Wymień najczęściej pojawiające się kolory oraz elementy kontrastu występujące w każdym z utworów. 6. Porównaj oba przedstawienia pod względem barwności. Powiedz, jakie kolory je łączą, a jakie różnią. Wyciągnij wnioski, biorąc pod uwagę dotychczasowe ustalenia. 7. Znajdź w obu fragmentach okoliczniki miejsca. Określ ich funkcje. 8. Omów budowę składniową zdań opisujących przestrzeń w każdym z utworów. 9. Wskaż elementy cywilizacji i natury w cytowanych fragmentach. Wyjaśnij, w jaki sposób dwór szlachecki łączy te elementy. 10. Określ, na czym polega przyjazny dla mieszkańców i gości charakter dworu szlacheckiego. Pr ac a domowa 1. Zreferuj zakończenie akcji Pana Tadeusza i Nad Niemnem. Porównaj przesłania społeczne i historiozoficzne obu tych zakończeń. 2. Porównaj przyczyny życiowego nieszczęścia Jacka Soplicy i Marty Korczyńskiej. Tworzenie własnego tekstu W jaki sposób dom rodzinny kształtuje nasze wyobrażenia o świecie? Rozważ, odwołując się do fragmentów omawianych na lekcji i innych utworów literackich. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 303 Sz 304 Jak być powinno... 53 Program pozytywizmu polskiego w powieści Orzeszkowej Literatura okresu pozytywizmu była zaangażowana w krzewienie haseł epoki. Widzieliśmy to już na przykładzie wiersza programowego Adama Asnyka. Na tej lekcji przyjrzymy się programowi polskiego pozytywizmu zawartemu w powieści Orzeszkowej. W Nad Niemnem doszły bowiem do głosu wszystkie ważne spory epoki. Program pozytywizmu w Nad Niemnem Jedno z haseł pozytywizmu – praca organiczna – zyskuje w utworze Orzeszkowej uzasadnienie patriotyczne. Benedykt Korczyński za wszelką cenę chce utrzymać ziemię w polskich rękach, ponieważ wie, że jedynym jej nabywcą byłby według prawa Rosjanin. Widać także w Nad Niemnem realizację hasła pracy u podstaw. Jego wyrazicielem jest w powieści Andrzej Korczyński, który przed powstaniem styczniowym prowadził działalność społeczną koncentrującą się na kształceniu ludu z okolic Korczyna. Aktywność ta wynikała po części z romantycznej sympatii Andrzeja do ludowości, wsi i zamieszkujących ją ludzi, a po części – z chęci zbliżenia szlachty do ludu. Wiązało się to nie tylko z potrzebą zrozumienia ludu, ale także z koniecznością niesienia mu pomocy. Nie ma w tym programie oświatowym poczucia wyższości, jest natomiast poczucie obowiązku i traktowanie oświaty jako wartości, którą należy dzielić się z ludem. Po trosze działania męża kontynuowała Andrzejowa (wdowa po nim), podejmująca się kształcenia wiejskich dzieci w swym pałacu w Osowcach. Istotny składnik programu pozytywistycznego stanowiła też emancypacja kobiet. Wedle Witolda Korczyńskiego, w szlacheckim domu kobietę wychowuje się na „Buszmenkę”. Ma ona za- bawiać mężczyznę, zaspokajać jego biologiczne potrzeby i wreszcie – rodzić mu dzieci. W określeniu tym zawiera się także fakt izolacji kobiet od rzeczywistego świata. Orzeszkowa pokazuje dramatyczną sytuację młodych szlachcianek, które są jedynie przedmiotami rodzinnych i majątkowych transakcji, odpowiednimi „partiami” do wydania za mąż. Poza małżeństwem, i to planowanym przez rodzinę, nie mają w opisywanym przez pisarkę świecie możliwości samorealizacji. Najlepszym tego przykładem jest Marta Korczyńska, los Justyny ukazuje zaś dobitnie, do jakiego wyboru ograniczały się możliwości życiowe XIX-wiecznej kobiety. Kolejne hasło pozytywizmu podjęte przez Orzeszkową to scjentyzm, wyrażający się nowoczesnością w myśleniu o ekonomii, gospodarowaniu i zarządzaniu. W powieści głosem tej nowoczesności jest Witold, przedstawiciel nowego pokolenia Polaków. Potrafi on komunikować się z chłopami i rozumie przyczyny ich zachowań. Ponadto szczerze angażuje się w zagadnienia ekonomiczno-gospodarcze i wprowadza nowinki techniczne, które dla starszego pokolenia ludzi z jego stanu społecznego zdają się obce, a nawet wrogie. Powieść krzewi także pozytywistyczny ideał społecznego i narodowego solidaryzmu. Obejmuje on wiarę w wartość wspólnego Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm działania szlachty i chłopów, z których część ma szlacheckie korzenie. Polskość staje się zatem kategorią nadrzędną, łączącą ludzi bez względu na majątek, wykształcenie czy pozycję społeczną. Także i w tym zakresie najstarszy z braci Korczyńskich daje, przez przyjaźń z Anzelmem i Jerzym Bohatyrowiczami, przykład społecznego solidaryzmu, zarówno w czasach przedpowstaniowych, jak i w okresie wspólnej walki o niepodległość w 1863 r. Jedną z najważniejszych pozytywistycznych wartości była praca. Stała się ona przedmiotem życiowego wyboru Justyny. Gdy bohaterka decyduje się na związek z Janem, godzi się na rezygnację z „próżniaczego” stylu życia. Jej wybór to znak nowych czasów – dwadzieścia lat wcześniej zarówno samej pracy, jak i wiążącej się z tym degradacji społecznej przestraszyła się Marta Korczyńska i zrezygnowała ze związku z Anzelmem. W ten sposób Orzeszkowa zrównała bohaterstwo pracy z heroizmem walki. Wszystkie wymienione wyżej postaci łączy patriotyzm, rozumiany jednak już nie jako gotowość do walki, ale konieczność pracy na rzecz wspólnego dobra. Andrzej Korczyński (później jego żona) praca u podstaw Benedykt Korczyński solidaryzm społeczny praca Justyna praca praca organiczna Witold emancypacja kobiet praca scjentyzm Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem (tom I, rozdział IV – fragmenty) Witold Korczyński rozmawia z Teofilem Różycem i Zygmuntem Korczyńskim. [1] – Przepraszam pana – zaczął głosem prawdziwie młodzieńczym i trochę więcej niż wypadało podniesionym – ale tak chciałbym wiedzieć, jakie reformy i urządzenia wprowadzić pan 1 zamierza w swojej Wołowszczyźnie . Słyszałem, że są to dobra bardzo zaniedbane, i jak dowiedziałem się, że pan w nich sam zamieszkałeś, ucieszyłem się nadzwyczajnie. Tak cieszyłem się, doprawdy, że będę miał przyjemność poznać pana, i tak obiecywałem sobie obszernie o tym z panem pomówić... że... że nie mogłem sobie odmówić... [...] [2] Różyc uśmiechnął się uprzejmie i po chwili wahania odpowiedział: – Bardzo mi przyjemnie i chciałbym prawdziwie życzenie pańskie spełnić... tylko... tylko że o wprowadzeniu reform czy ulepszeń w Wołowszczyźnie dotąd nie pomyślałem... 1 Wołowszczyzna – majątek Różyca. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 305 Sz 306 Julian Fałat, Zbieranie chmielu, 1884, Muzeum Narodowe w Warszawie Omów, w jaki sposób artysta przedstawił harmonię natury i człowieka w obrazie prac rolniczych. [3] Szczere, naiwne, głębokie zdziwienie odbiło się na ruchliwej i wyrazistej twarzy studenta. – Jak to!... – zaczął – a ja myślałem, że właśnie tacy ludzie jak pan, młodzi i możni... dawać muszą inicjatywę... przykład... naukę... [...] Mnie to, widzi pan, niezmiernie interesuje... Od dwóch lat nie byłem w domu, bo w przeszłym 1 roku ojciec pozwolił mi spędzić wakacje na praktyce agronomicznej w pewnych wielkich 2 i wzorowo zagospodarowanych dobrach... Teraz skończyłem w szkole kurs drugi i mam już niejakie wyobrażenie o tym, jak być powinno, wiedząc dobrze skądinąd, jak w naszych stronach jest... Mnie się zdaje, że jest bardzo źle pod każdym względem i że panowie powinniście ogromnie wziąć się do pracy i nad ziemią, i nad ludem, aby... [4] – Widziu – z pewnym zakłopotaniem do stryjecznego brata przemówił Zygmunt – głowę masz tak napełnioną teoriami, że wygłaszać je potrzebujesz zawsze i wszędzie... Jest to zwykłą cechą pierwszej młodości... 1 Agronomiczny – rolniczy. 2 Kurs drugi – drugi rok studiów. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm [5] – Naturalnie – prostując się i głowę podnosząc przerwał Witold, a z oczu posypały się mu iskry – i nie obraziłeś mię wcale, Zygmuncie, przypominając, że jestem bardzo młody. Ty zresztą także młodym jesteś i nie masz prawa usypiać na swych malarskich laurach. Cóż byś, na przykład, odpowiedział mi, gdybym cię zapytał: jak w twoich Osowcach stoi lud wiejski... tak... na przykład... pod względem oświaty... moralności, ekonomicznego bytu?... – Odpowiedziałbym, że stoi on pod tymi wszystkimi względami jak najgorzej... – z niedbałym uśmiechem odparł Zygmunt. [6] – I ty o tym możesz tak lekceważąco mówić! I panowie możecie tak obojętnie względem tego się zachowywać! – oburzył się chłopak i znowu zwrócił się do Różyca. – Mnie się zdaje, że pan chyba inaczej myślisz o tym niż Zygmuś... on tak był wychowany... zresztą... artysta! Ale pan pewnie zechcesz zstąpić do klas niższych, tak długo zaniedbanych, a którym wszystkie idee naszych czasów przyznają prawo... – Mój Widziu – z widocznym już znudzeniem przerwał znowu Zygmunt – idee czasu są rzeczą bardzo piękną... – I szanowną – z uśmiechem dorzucił hrabia. [...] [7] – Witold ma słuszność, zupełną słuszność! Któż, jeśli nie panowie, powinien naprawiać błędy starszych, a nam młodszym drogi torować?... gniew przejmuje, kiedy przybywając z szerokiego 1 świata widzimy, jak wszystko zastojowi okropnie ulega. Gospodarstwa rutyniczne albo zrujnowane, ziemia z rąk waszych ucieka, lud dziczeje, a nikt ani palcem nie poruszy, aby cokolwiek podnieść... udoskonalić... Z tymi słowami w sukurs Witoldowi przybywał nieco starszy od niego kolega szkolny, student tak jak i on, syn jednego z obecnych tu i w tej chwili na ganku siedzących obywateli. Polecenia do tekstu 1. Czego Witold oczekuje od Różyca w przytoczonej scenie? 2. Określ, czym przejawia się emocjonalne zaangażowanie bohatera w rozmowę. 3. Wykaż, że wypowiedzi studentów kontrastują z odpowiedziami ich rozmówców. 4. Powiedz, co Witold i jego kolega sądzą o otaczającej ich rzeczywistości oraz jak chcieliby ją poprawić. 5. Wymień i scharakteryzuj ideały pozytywistyczne wyrażane przez obu studentów. 6. Dokonaj oceny bohaterów – kto według ciebie ma rację w opisanym sporze i dlaczego? Pr ac a domowa 1. Czy praca i edukacja zmieniają świat? Rozstrzygnij, odnosząc się do programu pozytywistycznego zawartego w Nad Niemnem, do wybranych tekstów literackich oraz do własnych doświadczeń i wiedzy o rzeczywistości. 2. W jaki sposób sztuki wizualne ukazują pracę i pracujących ludzi? Omów temat, odwołując się do obrazu Juliana Fałata Zbieranie chmielu i innych tekstów kultury. 1 Rutyniczne – szczątkowe, upadające. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 307 Sz 308 Nie ma domu... 54 Obraz domów dzieciństwa w poezji współczesnej Dom rodzinny jest częstym tematem literackim, a w literaturze autobiograficznej – motywem niemal obowiązkowym. To dom bowiem kształtuje wyobrażenia o życiu i świecie oraz gusta i oczekiwania dzieci, które się w nim wychowują. Dwory z epickich tekstów Adama Mickiewicza i Elizy Orzeszkowej to miejsca znane tym autorom z własnego dzieciństwa. Polski dwór i dom stanowią również temat wierszy, które poznamy na tej lekcji. Wprowadzenie do lektury Kultura szlachecka przetrwała w Polsce do czasów II wojny światowej. Pół wieku później znany nam twórca, Czesław Miłosz (patrz: lekcja 22.), urodzony w jednym ze szlacheckich dworów na Wileńszczyźnie, powrócił w rodzinne strony jako turysta. Było już po K rozpadzie sowieckiego imperium, które podzieliło przedwojenną Polskę i zniszczyło kulturę szlachecką. Wiersz Miłosza Dwór jest impresją z pobytu w ruinach dworu, w którym pisarz spędził dzieciństwo. Miłosz odnajduje tu ślady dawnej kultury, rozpoznaje rzeczywistość, która uległa rozpadowi i zniszczeniu. Czesław Miłosz Dwór Nie ma domu, jest park, choć stare drzewa wycięto I gąszcz porasta ślady dawnych ścieżek. 1 Rozebrano świreń, biały, zamczysty , Ze sklepami czyli piwnicami, w których stały półki na jabłka zimowe. [5] Takie jak dawniej koleiny drogi w dół: Pamiętałem, gdzie skręcić, ale nie poznałem rzeki; Jej kolor jak rdzawej samochodowej oliwy, Ani szuwarów, ani lilii wodnych. Przeminęła lipowa aleja, niegdyś droga pszczołom, [10] I sady, kraina os i szerszeni opitych słodyczą, Zmurszały i zapadły się w oset i pokrzywy. To miejsce i ja, choć daleko stąd Równocześnie, rok po roku, traciliśmy liście, Zasypywały nas śniegi, ubywało nas. [15] I znów razem jesteśmy, we wspólnej starości. 1 Świreń... zamczysty – spichrz zamykany na zamek; budynek gospodarczy służący do przechowywania zapasów żywności. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Interesuje mnie dymek, z rury zamiast komina, Nad baraczkiem skleconym niezgrabnie z desek i cegły 1 W zieleni chwastów i krzaków – poznaję sambucus nigra . Chwała życiu, za to, że trwa, ubogo, byle jak. [20] Jedli te swoje kluski i kartofle I mieli przynajmniej czym palić w nasze długie zimy. (z tomu Na brzegu rzeki Copyright © 1994 by the Czeslaw Milosz Estate) Polecenia do tekstu 1. Wskaż elementy autobiografizmu w wierszu Miłosza. »Pojęcie k l u c z ow e 2. Jakie przyczyny złożyły się na przemianę miejsca znanego autorowi z dzieciństwa? 3. Porównaj świat zapamiętany przez poetę z opisywaną przez niego współczesnością. Ustalenia zapisz w formie, która ułatwi Ci ich zapamiętanie (np. tabela, mapa myśli, plakat, prezentacja multimedialna). dawniej AUTOBIOGRAFIZM – cecha literatury odwołującej się do biografii autora, stanowiąca kontekst wyjaśniający sens utworu. Więcej o autobiografii – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 37. dzisiaj dom i otoczenie rzeka aleja lipowa 4. Opisz straty w przyrodzie otaczającej dwór. 5. Jaka budowla zastąpiła dom poety? 6. Przedstaw, jakie wspomnienia wywołuje w poecie miejsce, w którym kiedyś stał jego dom? 7. Nazwij uczucia przeżywane przez poetę. 8. Na podstawie ostatniego dwuwersu scharakteryzuj życie ostatnich mieszkańców dworu. 9. Jak oceniasz zmiany, które nastąpiły w naszym świecie, w kontekście wiersza Miłosza? 1 Sambucus (czytaj: sambukus) nigra (łac.) – czarny bez. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 309 Sz 310 Wprowadzenie do lektury Drugi analizowany przez nas wiersz także nosi wyraźne piętno autobiografizmu. Przedstawiony w nim dom ma wiele typowych cech szlacheckiego dworu, który stał się ponadhistorycznym modelem polskiej architektury i szeroko rozumianej polskiej kultury materialnej. Stał się też, w pewnej mierze, symbolem polskości w ogóle. Nawiązania do stylu dworu szlacheckiego widać nadal w projektach współczesnych domów jednorodzinnych. K Stanisław Kamocki, Dworek jesienią , 1903, Muzeum Narodowe w Warszawie Adam Zagajewski Dom Czy pamiętasz jeszcze, czym był dom? Dom – kieszeń w płaszczu styczniowej zawiei, domy, niskie i pękate jak egipska samogłoska. Zawsze pod opieką zielonych języków drzew [5] – najwierniejsza była lipa, w jesieni płakała suchymi łzami. Niemodne suknie kołysały się na strychu jak wisielec. Płonęły dawne listy. W salonie drzemał stary fortepian, [10] hipopotam o żółtych i czarnych zębach. Na ścianie wisiał krzywo krzyż z przegranego powstania i zdjęcie smutnej dziewczyny – przegrane życie. Powietrze pachniało jak wermut, [15] było słodkie i gorzkie jednocześnie. Domy, domy, gdzie jesteście, pod którym oceanem, w czyim wspomnieniu, pod dachówką którego nieistnienia? Gdy wiatr otwierał okna, do pokoi [20] wdzierała się sina przyszłość 1 i dławiła oddech muślinowych firanek. Ogień był narzeczonym śmierci i wciąż jej przynosił bukiety bladych iskier. Autor Adam Zagajewski (ur. 1945) – współczesny polski poeta, prozaik i eseista. Urodził się we Lwowie, studiował w Krakowie. Po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 r. przebywał na emigracji w Paryżu. Po upadku komunizmu powrócił do kraju. Był jednym z twórców ruchu poetyckiego Nowa Fala (obok Stanisława Barańczaka, Ryszarda Krynickiego, Juliana Kornhausera), współautorem manifestu Świat nie przedstawiony (1974). W czasach PRL związany z opozycją demokratyczną, występował w swoich wierszach przeciw kłamstwu komunistycznej propagandy i zniewoleniu ludzi przez system totalitarny. W ostatnich dwudziestu latach jego poezja nabrała osobistego charakteru, stała się przesycona subtelnym liryzmem i filozoficzną refleksją. 1 Muślinowe – wykonane z muślinu, czyli delikatnej, jedwabnej tkaniny. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 311 Polecenia do tekstu 1. Zinterpretuj metaforę zamieszczoną w 2. wersie Domu. »Pojęcie k l u c z ow e 2. Określ tonację emocjonalną wiersza. TONACJA EMOCJONALNA – to dominujące w tekście uczucia, emocje, ogólny „nastrój utworu”. Może np. przyjmować postać czułości, radości, zachwytu, ale też smutku, melancholii, rozpaczy. Tekst wyraża wysoki poziom emocji albo też obojętność czy chłód emocjonalny. 3. Wskaż epitety, porównania i metafory, które tworzą tonację emocjonalną Domu. 4. Wyjaśnij, z jakich emocji osoby mówiącej wynika nastrój wiersza. 5. Wskaż wersy, w których poeta wyraża uniwersalną, ludzką tęsknotę do domów dzieciństwa. 6. Na podstawie dwu ostatnich wersów zinterpretuj los domu, o którym pisze poeta. 7. Porównaj losy domów dzieciństwa Czesława Miłosza i Adama Zagajewskiego przedstawione w poznanych wierszach. 8. Na podstawie dotychczasowych ustaleń uogólnij wnioski na temat związków między historią a prywatnością. Pr ac a domowa 1. W wyglądzie, otoczeniu i wyposażeniu domów, o których piszą w swych wierszach Miłosz i Zagajewski, wskaż elementy znane ci z wcześniej przeczytanych opisów polskiego dworku. 2. Znajdź we fragmentach Nad Niemnem, Pana Tadeusza i Dworu elementy emocjonalnego nacechowania obrazowanej przestrzeni. Jakie uczucia wyrażają się w tych opisach? R 3. Wymień przejawy mityzacji i idealizacji świata zawarte w epopejach Orzeszkowej i Mickiewicza oraz w wierszu Czesława Miłosza. Tworzenie własnego tekstu 1. Na podstawie wspomnień wyrażonych w wierszu Dwór opisz świat dzieciństwa poety w szlacheckim dworku przed II wojną światową. 2. Opisz dom swojego dzieciństwa. 3. Dokonaj analizy porównawczej wierszy Dwór Czesława Miłosza i Dom Adama Zagajewskiego. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 312 Za co oni mają wszystkich Żydów bić? 55 Przeciw antysemityzmowi W XIX w. ludność żydowska stanowiła na ziemiach polskich odrębną grupę etniczną i religijną. Świadoma polityka władz carskich, podżegających do waśni, oraz dawny polski antysemityzm (znany nam m.in. z Nie-Boskiej komedii Krasińskiego) w brutalnych warunkach wczesnego kapitalizmu wywołały zjawisko tzw. pogromów żydowskich, czyli zbiorowych napaści na Żydów. Przeciw temu procederowi wystąpiła Maria Konopnicka w noweli, którą omówimy na lekcji. mendel gdański XVIII XIX XX XXI ok. 1881 r. Wprowadzenie do lektury W czasach rodzącego się kapitalizmu prowokujący pogromy antysemici posługiwali się argumentacją rywalizacji ekonomicznej między Żydami a Polakami. Odwoływali się zarazem do znanych od dawna haseł antysemityzmu kulturowego i religijnego. Jedną z idei polskiego pozytywizmu była zaś asymilacja Żydów – włączenie ich w narodową społeczność, uznanie za równoprawnych obywateli i wspólne z nimi działanie na rzecz rozwoju ekonomicznego kraju. W latach 80. XIX w. przez tereny Imperium Rosyjskiego, w tym ziemie polskie, przetoczyła się fala pogromów Żydów, których oskarżono o zamach na cara Aleksandra II. Wtedy także, by rozbudzić nienawiść rasową i religijną, carska tajna policja polityczna (ochrana) spreparowała Protokoły mędrców Syjonu – rzekomy manifest żydowskiego nacjonalizmu (syjonizmu). Tak zwany pogrom warszawski (25–27 grudnia 1881 r.), do którego bezpośrednio nawiązała Konopnicka, de facto oznaczał koniec pozytywistycznego hasła asymilacji Żydów. Mendel Gdański przedstawia jednak przede wszystkim dramat pojedynczego człowieka wobec brutalnej siły tłumu. Akcja noweli rozgrywa się w Warszawie, choć zgodnie z zasadami mowy ezopowej (patrz: pojęcia kluczowe) nazwa miasta się nie pojawia. Równie dobrze mogłaby się jednak odbywać w dowolnym mieście ziem polskich pod zaborem rosyjskim, a nawet w całej Rosji. Gatunek Nowela to niewielkich rozmiarów utwór epicki pisany prozą, o zwartej kompozycji oraz jednolitej i jednowątkowej fabule – pozbawionej niezwiązanych z nią epizodów. Charakteryzuje się dramatyczną akcją zmierzającą do punktu kulminacyjnego, w którym rozstrzygają się losy bohaterów i który poprzedza puentę – zakończenie utworu podsumowujące przedstawione zdarzenia. Nowela była jednym z charakterystycznych gatunków literatury polskiego pozytywizmu. Mendel Gdański w podtytule nadanym przez autorkę został określony jako „obrazek”. Jest to odmiana noweli przedstawiająca jakiegoś bohatera lub określone zdarzenie w udramatyzowanej i zdarzeniowej formie krótkiego opowiadania lub opisu sytuacji. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm maurycy gottlieb, Żydzi w synagodze, ok. 1878, Lwowska Galeria Sztuki Judaizm – religia wyznawana przez Żydów – był głównym elementem ich tożsamości narodowej. wiedzieć więcej... Twórcą noweli był Giovanni Boccaccio (czytaj: dżjowani bokaczjo; 1313–1375), włoski humanista i pisarz wczesnego renesansu. Jego największe dzieło – Dekameron – to zbiór stu nowel opowiedzianych w ciągu dziesięciu dni przez dziesięcioro narratorów. W związku z tytułem jednego z utworów z tego zbioru (Sokół) utworzono tzw. teorię sokoła. Uznaje ona akcję noweli za podobną do lotu sokoła – powoli wznoszącą się do punktu kulminacyjnego, a następnie gwałtownie zmierzającą do finału. Według tej teorii kompozycja noweli opiera się na dominującym motywie, który w trakcie rozwoju akcji nabiera coraz szerszych znaczeń, aż po sens symboliczny. Zgodnie z „teorią sokoła” Mendel Gdański Marii Konopnickiej rozpoczyna się od odnotowania przez narratora niepokoju w uliczce zamieszkiwanej przez bohatera. W trakcie rozwoju akcji wielokrotnie pojawia się motyw niepokoju (pogłoski i zapowiedzi pogromu), a punktem kulminacyjnym jest napad na Mendla. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 313 Sz 314 Maria Konopnicka Mendel Gdański (fragmenty) [1] – Podobno Żydów mają bić – rzekł tłusty zegarmistrz kiwając nogą w wyciętym trzewiku z błyszczącą stalową sprzączką. Stary Mendel zamrugał kilka razy nerwowo, koło ust przebiegło mu nagle drgnięcie. Wnet opamiętał się jednak i przybrawszy ton jowialnej dobroduszności, rzekł: – Żydów? Jakich Żydów? Jeśli tych, co uni złodzieje są, co uni ludzi krzywdzą, co uni po drogach rozbójstwo robią, co uni z tego biednego skórę ciągną, nu to czemu nie? Ja sam pójdę ich bić! – Ale nie! – roześmiał się zegarmistrz. – Wszystkich Żydów... [2] W siwych źrenicach Mendla zapalił się błysk nagły. Przygasił go jednak wpółspuszczoną powieką i niby obojętnie zapytał: – Nu, za co oni mają wszystkich Żydów bić? – A za cóż by? – odrzucił swobodnie zegarmistrz. – Za to, że Żydy! – Nu – rzekł Mendel mrużąc siwe oczy – a czemu uni do lasu nie idą i nie biją brzeziny za to, że brzezina, albo jedliny za to, że jedlina? – Cha! Cha! – rozśmiał się zegarmistrz – każdy Żyd ma swoje wykręty! Przecież ta jedlina i ta brzezina to nasze, w naszym lesie, z naszego gruntu wyrosła! [3] Mendel aż się zachłysnął, tak mu odpowiedź na usta nagle wykipiała. Pochylił się nieco ku zegarmistrzowi i głęboko zajrzał mu w oczy. – Nu, a ja z czego wyrósł? A ja z jakiego gruntu wyrósł? Pan dobrodziej Autorka mnie dawno zna? Dwadzieścia i siedem lat mnie pan dobrodziej zna! Maria Konopnicka (1842–1910) należy do Czy ja tu przyszedł jak do karczmy? Zjadł, wypił i nie zapłacił? Nu, najwybitniejszych przedstawicieli ja tu nie przyszedł jak do karczmy! Ja tu tak w to miasto urósł, jak ta polskiego pozytywizmu. Od młodości zaprzyjaźniona z Elizą brzezina w lesie! Zjadł ja tu kawałek chleba, prawda jest. Wypił też Orzeszkową (kończyły tę samą wody, i to prawda jest. Ale za tego chleba i za tej wody ja zapłacił. pensję), podobnie jak ona Czym ja zapłacił? Pan dobrodziej chce wiedzieć, czym ja zapłacił? angażowała się w realizację programu pozytywizmu Wyciągnął przed siebie obie spracowane, wyschłe i żylaste ręce. warszawskiego. Zajmowały ją – Nu – zawołał z pewną porywczością w głosie – ja tymi dziesięzwłaszcza walka o emancypację kobiet (redagowała m.in. pismo ciu palcami zapłacił! Pan dobrodziej widzi te ręce? [...] dla kobiet „Świt”), krzewienie – Tak się to mówi – odparł dyplomatycznie zegarmistrz – ale Żyd oświaty wśród ludu i pomoc represjonowanym przez zawsze Żydem!.. zaborców. Tworzyła nowele, [4] Nowe iskry zagorzały w oczach starego introligatora. w których ukazywała psychikę zwykłych ludzi, wiersze liryczne – Nu, a czym un ma być? Niemcem ma być? Francuzem ma być? i patriotyczne oraz poematy. Może un koniem ma być? Nu, bo psem to un już dawno się Pisała także dla dzieci (m.in. zrobił, to un już jest! [...] baśń O krasnoludkach i sierotce Marysi). Jest autorką Roty – jed– Mój panie Mendel! – rzekł zegarmistrz tonem wyższości. – nej z najbardziej znanych Gada się to tak i owak; ale każdy Żyd byle pieniądze miał. polskich pieśni patriotycznych. Od 1903 r. mieszkała [5] Stary introligator nie dał mu dokończyć, ale podniósłszy rękę w Żarnowcu koło Krosna – trząsł nią, jakby się od natrętnego owada opędzał. w dworku, który otrzymała od narodu polskiego w podziękowa– Niech mi pan dobrodziej nie powie te mowe! To jest mowa od niu za swoją twórczość wszystkich głupie ludzie. Jakby Żydowi pieniądz za wszystko i działalność społeczną. miał być, to by jemu Pan Bóg od razu kieszeń w skórę zrobił Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Aleksander Gierymski, Święto Trąbek, 1884, Muzeum Narodowe w Warszawie Święto Trąbek (właściwie: Rosz Haszana) jest pierwszym dniem roku żydowskiego. Żydzi odmawiają wówczas modlitwy, podczas których kilkakrotnie dmie się w róg (stąd nazwa). Polski malarz ukazał społeczność Żydów jako harmonijną część pejzażu warszawskiego Powiśla. albo i dwie. A jak jemu Pan Bóg kieszeń w skórę nie zrobił, nu, to na to, że Żydowi pieniądz tyle ma być, co i każdemu. [...] [6] Musnął dwa razy białą swą brodę i pomyślawszy chwilkę rzekł: – Pan dobrodziej wie, jak ja się nazywam? Nu, ja się nazywam Mendel Gdański. Że ja się Men1 del nazywam, to przez to, co nas było dzieci czternaście, a ja się piętnasty urodził, tu, na Stare Miasto, w te wąskie uliczkę, zara za te żółte kamienice, gdzie apteka. [...] Czy nas ojciec nieboszczyk potopić miał? Nie miał nas potopić! Raz, że się un Pana Boga bał, a drugi raz, że un te swoje piętnaście dzieci tak kochał, że jak matka przyniosła śledź, to un tylko główkę sobie urwał, a całego śledzia to dzieciom dał, co by się najadły, co by nie były głodne. Tak ich kochał. [7] Zachłysnął się. Poczerwieniał, oczy mu się zapaliły nagłym przypomnieniem. Wnet się jednak pohamował i mówił dalej z jowialnym uśmiechem, w którym gorzką ironię dostrzec było można. 2 – Ale ja, Mendel, widział, co mendlowi całemu źle na świecie, tak sam już tylko pół tuzina dzieci miał, a moja córka Lija, nu, una tylko jednego syna miała i od boleści wielkiej umarła. Żeby ona żyła, a sześć synów miała, a patrzyła, na co ja patrzę, nu, to una by sześć razy od boleści umierać musiała! [8] Mówił szybko, coraz szybciej, głosem namiętnie przyciszonym, pochylając się ku zegarmistrzowi i przenikając go pałającym wzrokiem. Po chwili wyprostował się, wciągnął w starą pierś głęboki, ciężki oddech i uśmiechnąwszy się smętnie, rzekł: – To już my go nie nazywali Mendel, to już my go nazwali Jakub. 1 Mendel (dawna miara ilości) – piętnaście. 2 Tuzin (dawna miara ilości) – dwanaście. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 315 Sz 316 – Kubuś, pójdź tu! – zawołał, jakby pierwszy raz przypominając sobie obecność chłopca. A gdy 1 malec wstał ze stołka i szastnąwszy buciętami przed zegarmistrzem, do dziada się przytulił, stary po głaskał go po głowie i rzekł: [9] – Kubuś to takie imię, co go i pan dobrodziej, na ten przypadek, godnemu synkowi może dać. [...] I nie na tym mądrość jest, co by mało ludzi było, ale na tym mądrość jest, co by uni dużo dobrego zrobili, dużo ziemi obsiali, dużo obkopali, dużo obsadzili. Co by uni dużo przemysłowców mieli, dużo rozumu się uczyli, dużo dobroci znali w sercu jeden dla drugiego. [...] [10] Trząsł siwą brodą, coraz silniej tuląc malca do swego boku. – Nu, ja nie tylko nazywam się Mendel, ja jeszcze nazywam się Gdański. Nu, co to jest Gdański? To taki człowiek albo taka rzecz co z Gdańska pochodząca jest... [...] Nie jestem paryski, ani nie jestem wiedeński, ani nie jestem berliński – jestem gdański. Pan dobrodziej powiada, co ja cudzy. Nu, jak to może być? Jak ja Gdański, to ja cudzy? [...] Polecenia do tekstu 1. Wskaż w tekście fragmenty charakteryzujące Mendla i jego rozmówcę. 2. Opisz uczucia bohaterów i ich postawy wobec siebie. 3. Co jest źródłem emocji, którym ulegają bohaterowie? 4. Wymień w punktach powody, dla których – według zegarmistrza – należy prześladować Żydów. 5. Zaprezentuj w punktach kontrargumentację Mendla. 6. Wskaż te fragmenty, w których Mendel wykazuje zegarmistrzowi absurdalność sądów ogólnych, dotyczących całego narodu. 7. Wypisz z wypowiedzi tytułowego bohatera argumenty za równością wszystkich ludzi bez względu na ich pochodzenie narodowe, rasę czy religię. 8. Znajdź w tekście charakterystyczne brzmienia, elementy składniowe i wyrazy, które wskazują na żydowskie pochodzenie introligatora. Wyjaśnij ich funkcję w opowiadaniu. 9. Naiwne uleganie stereotypom czy świadome podżeganie do zbrodni? W kilkuosobowych grupach dokonajcie oceny postawy zegarmistrza. Swoje argumenty poprzyjcie cytatami z utworu. Wnioski zapiszcie w formie mapy myśli. 10. Na czym polega wartość wielokulturowości? Zorganizujcie klasową dyskusję, podczas której wyrazicie swoje opinie na ten temat. R 11. Na podstawie znajomości całego utworu uzasadnij, że jest on nowelą. Tworzenie własnego tekstu »P o j ę c i a k l u c z ow e Dlaczego możemy twierdzić, że antysemityzm jest antyhumanizmem? Uzasadnij tę tezę na podstawie noweli Mendel Gdański Marii Konopnickiej. POGROM (z ros.) – zbiorowy akt przemocy fizycznej wobec przedstawicieli określonej grupy narodowościowej lub religijnej, zwłaszcza wobec Żydów. ANTYSEMITYZM – patrz: lekcja 36. 1 Dziad – dziadek. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 56 Obowiązki względem ludzkości i cywilizacji Hasła pozytywizmu w felietonie Na lekcji zapoznamy się z felietonem – gatunkiem, który swą popularność zawdzięcza rozwojowi prasy w XIX w. Wybitnym twórcą felietonów był Bolesław Prus, który w humorystyczny sposób pisał w nich o sprawach życia codziennego, a przy tym nie tracił z oczu ważnych problemów swojej epoki. Szolc-Rogozińskiego, o którym mowa w cytowanym niżej felietonie. Propagował też rozwój organizacji i stowarzyszeń, wiele uwagi poświęcał zagadnieniom gospodarki, edukacji, mentalności zbiorowej Polaków. Umiał w okruchach codzienności znaleźć głębsze znaczenie, wyraz tendencji epoki. Czytelnicy Kronik cenili je za żywy, lekki styl, wnikliwość spostrzeżeń, a także za humor – życzliwy ludziom i światu. Wprowadzenie do lektury Prus związał się z dziennikarstwem na niemal czterdzieści lat – współpracował z wieloma gazetami, zwłaszcza z „Kurierem Warszawskim” i „Kurierem Codziennym”. Zyskał sławę wybitnego i pracowitego publicysty. W latach 1874–1911 napisał ponad tysiąc felietonów (patrz: Gatunek). Nazywał je Kronikami, gdyż omawiały aktualne wydarzenia z życia społecznego i kulturalnego, rzadziej politycznego (ze względu na cenzurę carską) Warszawy, ziem polskich oraz Europy. W felietonach w przystępny sposób szerzył hasła pozytywistyczne i inicjował akcje społeczne, np. zbiórkę funduszy na wyprawę geograficzną Stefana Franciszek Kostrzewski, Czytelnicy dzienników w Warszawie, karykatura, druga połowa XIX w. , Muzeum Narodowe w Warszawie W czasach pozytywizmu gazeta stała się nieodzownym elementem dnia powszedniego mieszkańców miast. Powiedz, na czym polega humorystyczny charakter tego rysunku. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 317 Sz 318 wiedzieć więcej... Obok Bolesława Prusa do klasyków felietonu zaliczani są m.in. Charles-Augustin Sainte-Beuve (czytaj: szarl ogistę sęt bew; 1804–1869, felieton literacki), Heinrich Heine (czytaj: hajnriś hajne; 1797–1856, felieton podróżniczy), Henryk Sienkiewicz (1846–1916, felieton podróżniczy), Tadeusz Boy-Żeleński (1874–1941, felieton teatralny), Stefan Kisielewski (1911–1991, felieton społeczno-polityczny). Felieton do dziś pozostaje nieodłącznym elementem tygodników społeczno-politycznych i kulturalnych na świecie. Bolesław Prus Jubileusz i współczesność1 Autor (fragmenty) [1] Dwunastego września upłynęło dwieście lat od zwycięstwa 2 Sobieskiego pod Wiedniem . Wiele zmian zaszło od tej chwili. Miasto, nad którym wisiała zagłada, jest dziś jednym z pierwszorzędnych ognisk cywilizacji; ci zaś, którzy je oblegali, i ci, którzy mu pomoc przynieśli, są bankrutami. Słuszność też nakazuje wyznać, że w biegu lat Austria zarówno swoim niegdyś wrogom, jak i sprzymierzeńcom za3 płaciła jedną monetą . [2] Nie można za to mieć do niej pretensji, ale raczej do twórców przysłowia: „Jaką miarką mierzysz, taką ci odmie4 rzą”. Fakta bowiem uczą, że w polityce, i w codziennym życiu każdy jak najgoręcej dba o własną skórę, a jak najrychlej stara się zapomnieć o długach. [3] Bądź co bądź, patrząc na dzisiejszy Wiedeń, jego pałace, kościoły, galerie, teatry, muzea i gmachy naukowe Polak z westchnieniem może pomyśleć, że kości ojców z 1683 roku dobrym są, widać, fundamentem, skoro na nich oparło się tak potężnie kipiące życie. Ich trudy i śmierć nie poszły na marne, lecz stały się jedną ze składowych sił cywilizacji. 1 Tytuł fragmentu pochodzi od autorów podręcznika. 2 Mowa o odsieczy wiedeńskiej Jana III Sobieskiego, który 12 września 1683 r. na czele koalicji wojsk polsko-niemieckich odniósł zwycięstwo nad Turkami oblegającymi Wiedeń. 3 Od 1683 r. Austria stopniowo opanowywała ziemie należące do imperium osmańskiego i przesuwała swoje granice aż po Siedmiogród, Bośnię i Hercegowinę; wzięła udział w I i III rozbiorze Rzeczypospolitej (1772 i 1795). 4 Fakta – fakty. Bolesław Prus to pseudonim literacki Aleksandra Głowackiego (1847–1912) – prozaika, publicysty i społecznika, uczestnika powstania styczniowego. Z powodów finansowych nie ukończył studiów w Szkole Głównej w Warszawie, jednak nigdy nie zrezygnował z samokształcenia. Życie zawodowe związał z warszawską prasą – pisał felietony, recenzje i rozprawy popularnonaukowe, drukował swoje utwory literackie. Przez krótki czas był redaktorem naczelnym pisma „Nowiny”. Spod pióra Prusa wyszło przeszło sto opowiadań i kilka wielkich powieści, jak Placówka (1886), Lalka (1890), Emancypantki (1894), Faraon (1897). Nie był radykalnym pozytywistą, nie wszystkie hasła epoki spotkały się z jego entuzjazmem – nie rozumiał emancypacji, szybko zdystansował się wobec idei asymilacji Żydów. Proponował drogę małych kroków, propagował wykształcenie i aktywność publiczną; był zwolennikiem mieszczańskiego etosu pracy. Do końca życia zajmował stanowisko niezależne i krytyczne wobec wszelkich ideologii. Żadna z nowoczesnych partii politycznych, formujących się na przełomie XIX i XX w., nie zyskała jego sympatii. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm W ludzkości nic dobrego nie ginie. [...] [4] Wyznaję, że uroczysty obchód jubileuszu odsieczy Gatunek w pierwszej chwili zrobił na mnie przykre wrażenie. PrzyFelieton to gatunek pomniała mi się stara panna, która kiedy niekiedy lubiła publicystyki drukowany w gazecie. Pierwotnie był powtarzać: „O, i ja byłam niegdyś ładna, i miałam konkuoddzielany graficznie (kreską, rentów...” Dobrze to, moja pani, ale – jakąż dziś jesteś? ornamentem) od pozostałej [5] Wziąłem się więc do przeglądania spółczesnych naszych części stronicy. Jego powstanie wiązało się z rozwojem prasy dziejów i oto, com znalazł. w XIX w. Oprócz prasowego [6] Prawie w przeddzień jubileuszu Warszawa wysłała Szolwyróżniamy też felieton 1 radiowy i telewizyjny. Felieton cowi-Rogozińskiemu narzędzia fizyczne i matematyczne. porusza aktualną problematyJest więc w tej chwili na dalekim wybrzeżu kameruńskim kę; zwykle ma charakter cykliczny (ukazuje się człowiek z kilkoma towarzyszami, którzy dla cywilizacji w określonych odstępach chcą odkryć nowy trakt, nowy płat ziemi. Burza rozbiła im czasu); w swobodny sposób przedstawia bieżące wydarzenia ubogi statek, jeden z członków wyprawy utonął, a młodziut(np. społeczne, towarzyskie, ki dowódca wyprawy osiwiał w ciągu kilku miesięcy. Ludzie artystyczne, polityczne); ci walczą z niepowodzeniem, z biedą, z obojętnością, z niecechuje go subiektywizm relacji. bezpieczeństwem i doprawdy nie dla osobistego zysku! Są Styl felietonu charakteryzuje to nasi pracujący dla dobra ludzkości. się nastawieniem na kontakt z odbiorcą, komunikatywno[7] Po jubileuszu wpadł mi w rękę artykuł z gazety „Syścią języka, częstą obecnością 2 bir”, żegnającej Polaków, którzy wracali do kraju . Gazeelementów humoru i satyry. Do celów publicystycznych są ta ta przypomina, że w ciągu dwudziestoletniego pobytu w nim wykorzystywane takie na Syberii Polacy położyli tam pewne zasługi w dziedziformy literackie, jak: list, dialog, gawęda, sprawozdanie, nie rzemiosł, przemysłu, handlu, sztuki lekarskiej, nauki humoreska, a jego rozmaite i zwyczajów towarzyskich. Wymieniwszy nazwiska odmiany klasyfikuje się ze 3 Czekanowskiego, Dybowskiego, Czerskiego , tudzież lekawzględu na tematykę. rzy, którzy zmarli pełniąc swoje obowiązki, jak: Łagowski, Zimiński, Czeczkowski, Jarocki i inni, tak wreszcie kończy: „Syberia zna i umie docenić zasługi Polaków – zesłańców politycznych. Lud syberyjski i cała społeczność będą im za to wdzięcznymi i na drogę do ojczyzny zasyłają Polakom uczucia jak najżyczliwsze”. [8] Więc i w tamtej stronie świata uczciwie spełniano obowiązki względem ludzkości i cywilizacji. Więc nie jesteśmy moralnymi bankrutami, którzy swoją nicość starają się okryć łachmanem zapomnianej sławy. [9] Jest zapewne olbrzymia różnica między odsieczą a dzisiejszą pracą; lecz zestawienie nie poniża nas. Ilościowo było lepiej wówczas, jakościowo dziś. Przed 200 laty występowało państwo i oręż; dziś jednostki, ich rozum i uczucie. Niejednego mogła ciągnąć pod Wiedeń nadzieja sławy i zdobyczy; dziś miejsce tych dosyć pierwotnych pobudek zajęły instynkta więcej skomplikowane, szlachetniejsze. [...] 1 Stefan Szolc-Rogoziński (1861–1896) – podróżnik, odkrywca geograficzny, etnograf, od 1885 r. członek honorowy Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie, autor relacji z wypraw. W latach 1882–1885 i 1891 zorganizował wyprawy naukowe do Kamerunu (Afryka Równikowa) w celu zbadania nieodkrytych jeszcze terenów. Społeczeństwo Warszawy zgromadziło fundusze na pierwszą wyprawę. Cenne zbiory etnograficzne i przyrodnicze Rogoziński przekazał potem muzeom Krakowa i Warszawy. 2 Mowa o dzienniku rosyjskim, który ukazywał się w Irkucku. Część Polaków zesłanych na Syberię za udział w powstaniu styczniowym uzyskała amnestię z okazji koronacji cara Aleksandra III w 1883 r. 3 Patrz w tej lekcji: Miniprzewodnik. Polacy na Syberii. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 319 Sz 320 1 [10] W sprawie pomocy dla bezsilnych robi się u nas bodaj czy nie najwięcej. Świeżo znako2 mity chirurg, dr Kosiński, ofiarował z okazji swojego jubileuszu 8000 rs dla kasy podupadłych 3 lekarzy, ich wdów i sierot, a urzędnicy Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej podobną instytucją myślą uczynić dla siebie. [...] [11] Dzięki niewyczerpanej troskliwości i zabiegom p. Papłońskiego głuchoniemi otrzymali 4 w ostatnich czasach stowarzyszenie, kasę wkładowo-zaliczkową , gospodę i kawał gruntu 5 w Pułtuskiem na kolonią rolną . [...] [12] Prócz tego mamy stacją hodowli nasion, która, wedle rachunku optymistów, przyniesie krajowi „milion rubli rocznie”, a nareszcie [gazety] mówią o sześciu nowych cukrowniach, o fabryce kobierców w Warszawie i o fabryce wyrobów gumowych pod Warszawą. Ten ostatni zakład ma powstać z funduszów obywateli miejscowych, lecz dyrektorem będzie Niemiec, co bardzo gorszy nasz zaściankowy patriotyzm, wedle którego Polak jest z urodzenia do 6 7 wszystkiego zdolny. Niezawodnie tak jest. Znam nawet wypadki, że do wielu przedsiębierstw brał się on tylko na mocy wrodzonych zdolności, bez żadnych nudnych studiów – gdyby nie przedwczesne bankructwo... [13] Bądź co bądź, miesiąc ten przeżyliśmy energicznie. Jeżeli niewiele zrobiono, przynajmniej dużo myślano i chciano. Trzeba jednak przyznać, że po świecie tętnią jakieś nowe 8 i ogromne siły . Polecenia do tekstu 1. Wydziel w tekście trzy główne wątki tematyczne. Nadaj trzem częściom felietonu własne tytuły. 2. W akapitach 2.–4. wskaż przysłowie, aforyzm i obrazek humorystyczny. Określ ich związek z tokiem wypowiedzi. 3. Scharakteryzuj stosunek felietonisty do odsieczy wiedeńskiej i do jej jubileuszu. 4. Jakie zasługi wobec świata mają, według Prusa, współcześni Polacy? Uzasadnij, odwołując się do konkretnych przykładów. 5. Przyporządkuj treść akapitów 6.–8. odpowiedniemu hasłu pozytywistycznemu. Wyjaśnij, na czym polega związek między nimi. 6. Określ rolę akapitów 8.–9. w kompozycji wypowiedzi. Uwzględnij funkcję metafory z akapitu 8. 7. Powiedz, jakiej idei podporządkował felietonista swój wywód w akapitach 10.–13. Uzasadnij, odwołując się do przykładów. 1 Świeżo – tu: niedawno. 2 rs – ówczesny skrót „rubli srebrem”. Mowa o prof. Wincentym Kosińskim, chirurgu, który pieniądze te ofiarował Warszawskiemu Towarzystwu Lekarskiemu. 3 Droga Żelazna Nadwiślańska – linia kolejowa z Mławy przez Warszawę, Lublin i Chełm do Kowla, zbudowana w latach 1876–1877. 4 Rodzaj kasy wzajemnej pomocy, instytucji ekonomicznej niezależnej od banku, o charakterze non profit. 5 Jan Papłoński (1819–1885) – dyrektor warszawskiego Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych, znakomity pedagog i organizator; uzyskał od władz zezwolenie na założenie stowarzyszenia i uczenie podopiecznych rolnictwa w Uwielinie koło Pułtuska. 6 Niezawodnie – z pewnością. 7 Przedsiębierstw – przedsięwzięć. 8 Aluzja do rozwoju ruchu socjalistycznego w Niemczech i Francji oraz aresztowania 28 września 1883 r. przez carską policję Ludwika Waryńskiego, działacza partii Proletariat. W tym roku Prus ogłosił w prasie wiele artykułów, w których analizował cele i metody działalności socjalistów. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 8. Omów elementy humorystyczne i ich funkcję w tekście. »Pojęcia kluczowe AFORYZM – krótkie (zazwyczaj jednozdaniowe) sformułowanie prawdy ogólnej w sposób dobitny, wyrazisty i efektowny. Aforyzmy zwane są niekiedy złotymi myślami. W ich konstrukcji najczęściej wykorzystuje się paradoksy i antytezy (patrz też: Wiedzieć więcej...). 9. Znajdź aforyzm i podaj przykład użycia języka ezopowego w akapicie 13. 10. Wskaż w Jubileuszu i współczesności cechy gatunkowe felietonu. Pr ac a domowa SCJENTYZM – patrz: lekcja 45. Jaki powinien być, twoim zdaniem, stosunek Polaków do historii? W odpowiedzi odwołaj się do felietonu Prusa. MOWA EZOPOWA (język ezopowy) – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 51. SOLIDARYZM – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 21. Idea solidaryzmu była fundamentem pozytywistycznych haseł pracy organicznej i pracy u podstaw, ale ma charakter ponadczasowy i nie jest związana z jednym tylko programem społeczno-politycznym. Tworzenie własnego tekstu 1. Czy historia może być brzemieniem dla współczesności? Rozważ relacje między przeszłością a teraźniejszością, odwołując się do analizowanego felietonu Prusa i innych tekstów kultury. R PRZYSŁOWIE – zdanie, które wyraża wprost lub w sposób zmetaforyzowany jakąś naukę moralną, ogólną i powszechnie akceptowaną prawdę o świecie. Może mieć postać pouczenia albo stwierdzenia, często jest zbudowane na zasadzie paralelizmu składniowego lub kontrastu znaczeniowego, niekiedy ma postać rymowaną. Przysłowie funkcjonuje zwłaszcza w kulturze popularnej i ludowej, często określa się je jako mądrość ludu. 2. Napisz felieton omawiający tydzień z życia klasy i szkoły. wiedzieć więcej... Rozwój aforystyki wiąże się z funkcjonowaniem salonów literackich we Francji w XVII i XVIII w. Prowadziły je światłe kobiety z wyższych sfer, nieznające jednak łaciny i niemające wykształcenia uniwersyteckiego. Dlatego w salonach zamiast pedantycznych wywodów ceniono aforyzmy. Już w XVII w. we Francji aforyzmy zbierano w osobne tomiki, a ich wybitnymi twórcami byli: François de La Rochefoucauld (czytaj: fransła de la roszfuko), Blaise Pascal (czytaj: blez paskal), Jean de La Bruyère (czytaj: żą de la brijer). W XIX i XX w. mistrzami aforyzmu byli: Johann Wolfgang Goethe (czytaj: gete), Novalis, Friedrich Nietzsche (czytaj: fridriś nicze), a w literaturze polskiej – Stanisław Jerzy Lec (1909–1966), którego zbiór aforyzmów Myśli nieuczesane przełożono na wiele języków europejskich. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 321 Sz 322 Miniprzewodnik. Polacy na Syberii W ramach represji po powstaniu styczniowym około 35 tysięcy Polaków zostało zesłanych na Syberię. Część z nich wywołała powstanie zabajkalskie (1866), stłumione przez Rosjan. Niektórzy zesłańcy wybrali pozytywistyczny model działania i zapisali się w historii nauki jako badacze Syberii. Aleksander Piotr Czekanowski (zm. 1876) – prowadził badania geologiczne i geograficzne w rejonie jeziora Bajkał, w Mongolii i nad Morzem Arktycznym; dokonał ważnych odkryć naukowych na temat zasięgu zlodowacenia. Był ceniony przez rosyjskich naukowców. Jego nazwiskiem nazwano pasmo gór we wschodniej Syberii. Benedykt Dybowski (zm. 1930) – opisał około czterystu gatunków słabo znanych zwierząt Syberii i odkrył ponad sto nowych (m.in. jelenia Dybowskiego). Jego badania nad przyrodą jeziora Bajkał położyły podwaliny pod nową gałąź wiedzy – limnologię (naukę o śródlądowych zbiornikach wodnych). Jako badacz Kamczatki zasłużył się w dziedzinie etnografii; prowadził również działalność humanitarną. Jan Czerski (zm. 1892) – na Syberii działał jako geolog, paleontolog i geograf; stworzył pierwszą mapę geologiczną Bajkału. Po tragicznej śmierci badacza w trakcie wyprawy na Kołymę jego nazwiskiem nazwano góry we wschodniej Syberii i pasmo górskie nad Bajkałem. Bronisław Piłsudski (zm. 1918) – brat Józefa, późniejszego marszałka i naczelnika odrodzonej Polski. Należał do następnego pokolenia zesłańców – został skazany na zsyłkę za udział w spisku antycarskim w 1887 r. Na Syberii prowadził badania klimatyczne, etnograficzne i antropologiczne. Zasłynął jako badacz ludów wyspy Sachalin – stworzył słowniki języka jej mieszkańców i dokonał unikalnych nagrań. Wacław Sieroszewski (zm. 1945) – od 1879 r., jako zesłaniec, podejmował badania etnograficzne na terenie Jakucji i w rejonie jeziora Bajkał. Ich wyniki ogłosił m.in. w pracy Dwanaście lat w kraju Jakutów. Został odznaczony złotym medalem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W Polsce był znany głównie jako pisarz i polityk. Nazwiska trzech pierwszych wskazanych tu uczonych Prus wymienił w Lalce (tom I, rozdział VIII) jako badaczy, którzy docenili pracę naukową Wokulskiego na Syberii. Bajkał, Rosja Leżące na Syberii jezioro Bajkał przyciągało uwagę polskich zesłańców – naukowców. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 57 Powieściowe traktaty moralne Poetyka realizmu Najpełniejszy obraz XIX w. – czasu rewolucji przemysłowej, gwałtownego rozwoju miast, kapitalistycznych przemian społecznych – odnajdujemy w powieści realistycznej. W swych założeniach miała ona nie tylko portretować świat, lecz także formować postawę moralną człowieka, zgodną z mieszczańskim etosem pracy. Pisze o tym wybitny znawca epoki, Michał Głowiński, którego tekst charakteryzujący powieść realistyczną omówimy na tej lekcji. gościńcu życia” (Czerwone i czarne, 1830). Fabuła powieści realistycznej jest zatem osadzona w konkretnym czasie i konkretnej przestrzeni i „odzwierciedla” prawdziwe życie. Pełny mimetyzm powieści ograniczała jednak konwencja estetyzująca. Poza literaturą musiały pozostać tematy uznawane za brutalne czy wulgarne, takie jak brzydota, choroba, kalectwo, śmierć, erotyzm. Literatura realistyczna, zwłaszcza polska, zawiera elementy programu pozytywistycznego – nawiązania do idei pracy organicznej, pracy u podstaw, emancypacji kobiet, asymilacji Żydów, scjentyzmu. Świat przedstawiony w powieści był budowany zgodnie z założeniami fikcji werystycznej. Oznaczało to konieczność pogodzenia zmyślonych zdarzeń i postaci (fikcja) z realizmem szczegółu (weryzm). Zdarzenia i postaci musiały być prawdopodobne życiowo, a uporządkowana chronologicznie fabuła miała tworzyć ciąg przyczynowo-skutkowy. Zgodnie z zasadą fikcji werystycznej autorzy wystrzegali się także fantastyki i cudowności. Twórcy powieści realistycznej Powieść realistyczna powstała na zapotrzebowanie czytelnicze bogatego i wykształconego mieszczaństwa. Została uformowana 1 we Francji przez Stendhala (1783–1842) i Ho2 noriusza Balzaka (1799–1850). Jej wzorem gatunkowym pozostaje wielotomowe dzieło Balzaka Komedia ludzka, a autorska Przedmowa do niego uchodzi za pierwszy manifest realizmu (1841). Najwybitniejszym przedstawicielem polskiej powieści realistycznej był w okresie międzypowstaniowym Józef Ignacy Kraszewski (1812–1887). Jednak polski realizm w pełni zaistniał w utworach trojga wielkich prozaików pozytywizmu: Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza i Elizy Orzeszkowej. Już u schyłku XIX w. realizm był wypierany przez naturalizm i modernizm. Cechy realizmu literackiego Powieść realistyczną charakteryzuje mimetyzm. Postulat wiernego odtwarzania rzeczywistości Stendhal wyraził słowami: „Powieść jest zwierciadłem przechadzającym się po 1 Stendhal (czytaj: stędal); właściwie: Marie-Henri Beyle (czytaj: mari ąri bel) – francuski prozaik, autor powieści pisanych oszczędnym, zdyscyplinowanym stylem: Czerwone i czarne, Pustelnia parmeńska. W jego utworach odnajdujemy realistyczny obraz społeczeństwa Francji z pierwszej połowy XIX w. 2 Honoriusz Balzak (franc. Honoré de Balzac, czytaj: onore de balzak) – twórca powieści realistycznej, autor przeszło dwustu powieści wydanych pod tytułem Komedia ludzka. Pokazał pełen przekrój społeczeństwa XIX w.: salony arystokratyczne, domy mieszczańskie, świat dziennikarzy i aktorów, dzielnice nędzy, społeczny margines. Jako pierwszy konsekwentnie ukazywał przestrzeń wielkiego miasta (Paryża). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 323 Sz 324 Powieść realistyczna miała zatem tworzyć iluzję rzeczywistości, sprawiać wrażenie autentyku. Służyły temu: ∙ konstrukcja trzecioosobowego narratora odautorskiego – wszechwiedzącego i wszechobecnego, ale ukrywającego się za zdarzeniami i nieuczestniczącego w nich; ∙ język narracji – „przezroczysty”, „niezauważalny”, pozbawiony stylistycznych ozdobników; ∙ narracja – uszczegółowiona, bogata w informacje, by czytelnik mógł sobie wyobrazić przedstawiane postaci i miejsca; ∙ dialogi i monologi – zbliżone do mowy potocznej, o języku zindywidualizowanym, zależnym od pochodzenia, wykształcenia i wieku bohatera; jak również: elastyczny monolog wewnętrzny, zapis refleksji postaci, jej snów i marzeń; ∙ mowa pozornie zależna – gdy narrator przyjmował przestrzenny i psychologiczny punkt widzenia bohatera; ∙ takie przedstawienie zdarzeń składających się na fabułę, by powstawało złudzenie ich teraźniejszości. Świat przedstawiony utworu realistycznego musiał naśladować rzeczywistość, a jednocześnie przynosić zindywidualizowane i psycho- logicznie pogłębione portrety jednostek. Uzgodnieniu tych tendencji służyła typowość – bohaterowie byli reprezentantami swoich grup społecznych i zawodowych, narodo wościowych, religijnych (np. typowy arystokrata, typowy mieszczanin pochodzenia niemieckiego). Powieść realistyczna miała nie tylko pokazywać świat, lecz także dyskretnie wychowywać czytelnika i utrwalać wartości. Balzak podkreślał, że powieściopisarz pełni wobec społeczeństwa funkcję lekarza. Wprowadzenie do lektury Cytowany niżej fragment pochodzi z tomu Porządek, chaos, znaczenie (1968) autorstwa Michała Głowińskiego – profesora w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, wybitnego badacza z zakresu teorii i historii literatury XIX i XX w. (m.in. studia o Norwidzie, Prusie, Leśmianie, Gombrowiczu, powieści młodopolskiej, grotesce, nowomowie). Michał Głowiński wespół z Teresą Kostkiewiczową, Januszem Sławińskim i Aleksandrą Okopień-Sławińską jest autorem Słownika terminów literackich (Warszawa 1976 i kolejne wydania zmieniane). Michał Głowiński Powieść i autorytety (fragmenty) [1] Można – jak się zdaje – powiedzieć, że powieść jest mieszczańskim traktatem moralnym. Traktatem, w którym wiadomo, co jest dobre, a co złe, co godne, a co niegodne, co należy do królestwa cnoty, a co do ciemnej dziedziny występku. W tym zakresie nie ma w powieści XIX wieku niejasności i punktów spornych, także i w tej materii jej świat jest całkowicie wymierny, ani twórca, ani czytelnik nie miał kłopotu z tym, które z postaci oznaczyć znakiem minusowym, a które plusowym. Powieściowe traktaty moralne są dziełem idealnego porozumienia. [...] Sztuka powieści była bowiem nie tylko sztuką opowiadania o dziełach fikcyjnych postaci, była także sztuką ich oceniania, tak jakby żyły realnie, tak jakby moralna wartość ich postępowania miała rzeczywiste znaczenie dla losów świata. Rzeczywistość przedstawiona powieści zawdzięczała swój kształt nie tylko estetyce mimetycznej, zawdzięczała go także – i to w nie mniejszym stopniu – trosce o formowanie zespołu wzorców osobowych. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm edgar degas (czytaj: dega), PORTRET RODZINNY (RODZINA BELLELLICH), 1858–1867, Musée d’Orsay, Paryż „Moralność ważniejsza od uczuć…” Rygorystyczny kodeks moralny był najważniejszym składnikiem mieszczańskiej wizji świata w XIX w. [2] Powieść XIX wieku działa w systemie określonym przez moralność mieszczańską, jest to fakt podstawowy dla jej zrozumienia. Chodzi przy tym nie o konkretną moralność, tak jak ją mieszczaństwo praktykowało w życiu społecznym i prywatnym, chodzi o jej idealizację; powieść odwołuje się do mieszczańskich wyobrażeń moralnych, do – by tak powiedzieć – moralności oficjalnej, która każdej chwili może zostać zwerbalizowana. Apeluje więc do oficjalnie aprobowanego zespołu wartości, które z perspektywy XIX wieku wydawały się powszechne i niezmienne, niezależnie od ich praktycznego realizowania. [...] [3] Moralistyka wymaga podmiotu, który miałby predyspozycje do jej uprawiania, nie może być anonimowa. [...] W XIX wieku nieosobowy, pozornie anonimowy narrator [...] jest moralistą z natury, należy to do jego sytuacji, jest jednym z podstawowych jej wyznaczników. Sprzyja temu fakt, że stanowi on konstrukcję wewnętrznie sprzeczną: dla dziewiętnastowiecznego czytelnika powieści utożsamiał się z autorem, był wyrazicielem jego idei, jego porte-parole [przedstawicielem], a z drugiej strony stanowił czystą konwencję, wyposażony był bowiem we właściwości, które mogły powstać tylko jako umowa pomiędzy autorem i czytelnikami, tylko jako założona z góry gra literacka. [...] W klasycznej powieści XIX wieku narrator jest [...] autorytetem, którego należy słuchać, przyjmować jego słowa bez nieufności, autorytetem, którego wiedzy i kompetencjom moralnym należy wierzyć. [...] Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 325 Sz 326 [4] Przypisywany narratorowi obiektywizm wynikał nie tylko z przyznawanego mu autorytetu, wynikał z tego przede wszystkim, że opowiadający mówił również w imieniu czytelników, że wypowiadał wspólne racje pisarza i odbiorcy. [...] Narrator jako urodzony moralista formułował mniemania potencjalnych odbiorców. Rola narratora w prozie XIX wieku jest podobna do roli chóru w tragedii [...]; jest on w istocie podmiotem zbiorowym, i to wtedy nawet, gdy nie używa zaimka „my” (a zwykle go nie używa). Narrator był więc nie tylko odpowiednikiem i wyrazicielem autora, 1 jak sądziła większość dawniejszych teorii powieści, był także koryfeuszem chóru złożonego z zespołu potencjalnych odbiorców, był ich reprezentantem i delegatem w strukturze powieści. [...] [5] Takie położenie narratora jest zasadniczym czynnikiem określającym strukturę językową prozy [...]. Klasyczna powieść XIX wieku jest ze swej istoty – by tak powiedzieć – dwujęzyczna. [...] Język przytoczeń i język interpretacji narratorskiej posiadają całkowicie inne kompetencje. Słowa bohatera w powieści realistycznej w zasadzie reprezentują tylko jego i nie mają mocy obowiązującej: mogą być fałszywe, mogą wprowadzać w błąd czytelnika, dezinformując go tak co do intencji mówiącego, jak co do faktów, o których on się wypowiada. [...] Zyskują one swoją wagę wtedy dopiero, gdy narrator potwierdzi je swoim autorytetem, konstatując, że to, co mówi postać, nie jest wymysłem czy urojeniem, ale wiarygodną relacją. [6] Jeszcze jedno: język interpretacyjny jest ściśle oddzielony od mowy postaci. Jakiekolwiek zbliżenie słów narratora do niej obniżałoby jego autorytet, odbierałoby mu jego wyłączność. Są to dwie nieprzenikające się sfery, istnieją pomiędzy nimi niedające się przekroczyć przepaście, dwie sfery całkowicie różne nawet wtedy, gdy i w jednym, i w drugim wypadku mowa powieściowa jest ściśle związana z językiem potocznym danego czasu (a tak w powieści realistycznej zwykle bywa). [...] Narrator, który byłby za pan brat ze swoimi bohaterami, przestałby być wyrocznią. Polecenia do tekstu 1. Sformułuj główną tezę cytowanego tekstu. 2. Jaki rodzaj moralności mieszczańskiej reprezentuje powieść XIX wieku – rzeczywistą czy idealizowaną? Wskaż fragment w tekście, na podstawie którego można rozstrzygnąć tę kwestię. 3. Sformułuj definicje słów moralistyka i moralista. 4. Na czym polegała, według autora tekstu, umowa pomiędzy autorem a czytelnikami powieści XIX-wiecznej? 5. Które z podanych niżej znaczeń słowa autorytet są najbliższe zastosowanemu przez autora w akapicie 3.? Uzasadnij swój wybór. a) mędrzec b) nauczyciel c) kapłan d) władca 6. Która z podanych niżej relacji znaczeniowych łączy w tekście słowa moralista i autorytet? a) synonimia b) homonimia c) antonimia d) autonomia 7. Dlaczego bohater XIX-wiecznej powieści, w odróżnieniu od jej narratora, ma prawo do kłamstwa? Wyjaśnij na podstawie ustaleń Głowińskiego. 8. Czy w tekście dominują informacje czy opinie? Uzasadnij odpowiedź, wskazując dwie cechy języka cytowanego fragmentu. 1 Koryfeusz – człowiek wybitny, znakomitość w jakiejś dziedzinie, przodownik. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 58 Cały ten świat lalek... Poetyka polskiej powieści realistycznej Wedle zgodnej opinii badaczy Lalka Bolesława Prusa jest najwybitniejszą polską powieścią XIX w. Na lekcji dowiemy się, jak pisarz zastosował w utworze zasady poetyki realistycznej, które poznaliśmy na poprzedniej lekcji. Geneza lalka Przystępując do pracy nad Lalką w 1887 r., Bolesław Prus chciał pisać inaczej niż Sienkiewicz, któremu w recenzji Ogniem i mieczem (1884) zarzucił idealizację świata i fałszowanie rzeczywistości. Zamiarem Prusa było bowiem podjęcie „wielkich pytań epoki”. Utwór (ukończony w 1890 r.) był w pewnym sensie kontynuacją Placówki (1886) – powieści o życiu polskiej wsi. Lalka wprowadziła do literatury polskiej realia wielkiego miasta. Odnajdujemy w niej złożony obraz społeczności Warszawy – od salonów przez mieszczańskie domy i sklepy, aż po dzielnice nędzy. XVIII XIX XX XXI 1887–1890 r. Utwór opowiada o pozytywistycznych ideałach i porażkach, zawiera pogłębione portrety psychologiczne bohaterów. Lalka została chłodno przyjęta przez współczesnych Prusowi krytyków. Była bowiem propozycją nowatorską, o złożonej kompozycji, wielowątkową, bez jednoznacznego zakończenia. wiedzieć więcej... Wokół tytułu powieści toczyły się spory. Za lalkę w opinii krytyków i czytelników uchodziła Izabela Łęcka. Prus oponował: „Panna Izabela nie jest «lalką», lalką – jest lalka Heluni Stawskiej”. Sugestia autora wskazywałaby jednak, że tytuł jest przypadkowy, czego przyjąć nie sposób. Istotnie, Łęcka nie jest na tyle główną bohaterką, by ją umieszczać w tytule, jednak prezesowa Zasławska mówi o kobietach lalkach ze swojej sfery, którym brakuje serca i umysłu, niesamodzielnych, nieprzygotowanych do życia (tom II, rozdział VIII). Może więc lalką jest każda kobieta, która zdaje się wyłącznie na męską opiekę? Tytuł powieści można też odczytać jako metaforę nawiązującą do toposu theatrum mundi (teatr świata), służącego zwykle do ukazania iluzoryczności życia, bezwartościowości lub pozorności ludzkich działań. Postrzeganie świata jako teatru, a ludzi jako grających w nim aktorów wyraża ideę vanitas (nietrwałości życia). Topos ten stawia też pytanie: „kto jest reżyserem spektaklu?”. Odpowiedzi mogą być różne: nieobliczalna Fortuna, przypadek, Bóg (1 Kor 4, 9). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 327 Sz 328 Przede wszystkim jednak bardziej stawiała pytania, niż przynosiła gotowe odpowiedzi. Była pisarskim zaproszeniem do dyskusji nad światem i człowiekiem XIX w. Wprowadzenie do lektury Lalka to utwór realistyczny, co nie oznacza, że stanowi wzorcową realizację modelu wypra- cowanego przez Stendhala i Balzaka. Prus wprowadził dwu narratorów: trzecioosobowego odautorskiego i pierwszoosobowego pamiętnikarza. W wyniku tego zabiegu powstał efekt „wielogłosowości” – świat jest pokazywany i interpretowany z różnych punktów widzenia. Decydujące zdanie autor pozostawił uważnemu i aktywnemu czytelnikowi. Bolesław Prus Lalka (fragmenty) Teatr marionetek Ignacego Rzeckiego. [1] Niekiedy, podczas tych samotnych zajęć, w starym subiekcie budziło się dziecko. Wydobywał wtedy i ustawiał na stole wszystkie mechaniczne cacka. Był tam niedźwiedź wdrapujący się na słup, był piejący kogut, mysz, która biegała, pociąg, który toczył się po szynach, cyrkowy pajac, który cwałował na koniu, dźwigając drugiego pajaca, i kilka par, które tańczyły walca przy dźwiękach niewyraźnej muzyki. Wszystkie te figury pan Ignacy nakręcał i jednocześnie puszczał w ruch. A gdy kogut zaczął piać, łopocząc sztywnymi skrzydłami, gdy tańczyły martwe pary, co chwilę potykając się i zatrzymując, gdy ołowiani pasażerowie pociągu, jadącego bez celu, zaczęli przypa1 trywać mu się ze zdziwieniem i gdy cały ten świat lalek, przy drgającym świetle gazu , nabrał jakiegoś fantastycznego życia, stary subiekt, podparłszy się łokciami, śmiał się cicho i mruczał: – Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?... Dlaczego narażasz kark, akrobato?... Co wam po uściskach, tancerze?... Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo!... a wam, gdybyście myśleli, mogłoby się zdawać, że to jest coś wielkiego... Po takich i tym podobnych monologach szybko składał zabawki i rozdrażniony chodził po pustym sklepie, a za nim jego brudny pies. [...] Stanisław Wokulski zwraca uwagę na Izabelę Łęcką. [2] Wokulski [...] może z galanteryjnego kupca zostałby na dobre uczonym przyrodnikiem, gdyby znalazłszy się w teatrze, nie zobaczył panny Izabeli. Siedziała w loży z ojcem i panną Florentyną, ubrana w białą suknię. Nie patrzyła na scenę, która w tej chwili skupiała uwagę wszystkich, ale gdzieś przed siebie, nie wiadomo gdzie i na co. Może myślała o Apollinie? [...] Zrobiła na nim szczególne wrażenie. Zdawało mu się, że już kiedyś ją widział i że ją dobrze zna. Wpatrzył się lepiej w jej rozmarzone oczy i nie wiadomo skąd przypomniał sobie niezmierny spokój syberyjskich pustyń, gdzie bywa niekiedy tak cicho, że prawie słychać szelest duchów wracających ku zachodowi. Dopiero później przyszło mu na myśl, że on nigdzie i nigdy jej nie widział, ale – że jest tak coś – jakby na nią od dawna czekał. Rozmyślania Rzeckiego zawarte w Pamiętniku starego subiekta. [3] I wyjechał!... Pan Stanisław Wokulski, wielki organizator spółki do handlu przewozowego, wielki naczelnik firmy, która ma w obrocie ze cztery miliony rubli rocznie, wyjechał do Paryża 1 Przy drgającym świetle gazu – w świetle lampy gazowej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 329 Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie, rytografia F.H. Roebera (czytaj: rebera) według rysunku Ludwika Piechaczka, „Tygodnik Ilustrowany” 1859, nr 14 Warszawa, której nie ma... Klimatu dawnej Warszawy, zniszczonej podczas II wojny światowej, szukać należy w Lalce Bolesława Prusa. 1 jak pierwszy lepszy pocztylion do Miłosny ... Jednego dnia mówił (do mnie samego), że nie wie, kiedy pojedzie, a na drugi dzień – szast... prast... i już go nie ma. [...] Cyt!...?... ... Po co on tak nagle wyjechał do Paryża?... Na wystawę?... Cóż go obchodzi wystawa. A może w tym interesie, który miał zrobić z Suzinem?... Ciekawym, na jakich to interesach zyskuje się po pięćdziesiąt tysięcy rubli, tak sobie od ręki?... Oni mi mówią o wielkich maszynach do nafty czy do kolei, czy też do cukrowni?... Ale czy wy, aniołki, zamiast po nadzwyczajne maszyny, nie jedziecie po zwykłe armaty? [...] [4] Ej!... Panie Ignacy – nie śpiesz się ty z sądami o panu W. (w takich razach lepiej nie wymawiać całego nazwiska), nie potępiaj go, bo możesz się ośmieszyć. Tu gotuje się jakaś gruba kabała: ten pan Łęcki, który kiedyś bywał u Napoleona III, i ten niby aktor Rossi, Włoch... (Włochy 2 gwałtem upominają się o Triest ...), i ten obiad u państwa Łęckich przed samym wyjazdem, i to kupno kamienicy. Panna Łęcka piękna, bo piękna, ale przecie jest tylko kobietą i dla niej Stach nie popełniałby tylu szaleństw... W tym jest coś z p... (w takich razach najwłaściwiej mówić skróceniami). W tym jest jakieś duże P. Polecenia do tekstu 1. Na podstawie akapitu 1. zinterpretuj tytuł powieści Bolesława Prusa. 2. Określ, jak pisarz interpretuje w Lalce topos theatrum mundi (patrz: Wiedzieć więcej... w tej lekcji). 3. Przedstaw stosunek odautorskiego narratora do Ignacego Rzeckiego. 1 Miłosna – dawniej mała miejscowość pod Warszawą, obecnie część miasta Sulejówek. 2 Triest – miasto nad Adriatykiem; należało wówczas do Austrii; Włosi po zjednoczeniu państwa w 1870 r. domagali się także Triestu; miasto weszło w granice Włoch dopiero w 1919 r. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 330 R »P o j ę c i a k l u c z ow e 4. Omów, jak w przytoczonym fragmencie powieści realizowane jest założenie uszczegółowienia narracji. NARRACJA ODAUTORSKA – opowieść prowadzona przez trzecioosobowego narratora, który nie należy do świata przedstawionego i jest obdarzony kompetencjami wszechwiedzy i wszechobecności. Narrator taki jest „delegatem” autora w powieści (choć nie jest z autorem tożsamy), ma prawo do wypowiadania sądów, sugeruje czytelnikowi ocenę zdarzeń i postaci; opowiada językiem „przezroczystym”, pozbawionym stylistycznych ozdobników. 5. Wskaż w akapicie 1. miejsce, w którym Prus dyskretnie uchyla zasadę konwencji estetyzującej (patrz: lekcja 57.). 6. Znajdź w powieści inne fragmenty wyraźnie kwestionujące założenia konwencji estetyzującej. 7. Wymień charakterystyczne cechy mowy pozornie zależnej, pojawiającej się w akapicie 2. NARRACJA PAMIĘTNIKARSKA – opowieść prowadzona przez pierwszoosobowego narratora, bohatera świata przedstawionego powieści. Występuje tu narrator subiektywny, przedstawiający zdarzenia i postaci ze swojego punktu widzenia, opowiadający językiem zindywidualizowanym. 8. Omów specyficzne cechy języka narratora Pamiętnika starego subiekta (akapity 2. i 3.). 9. Przedstaw portret Wokulskiego wyłaniający się z Pamiętnika starego subiekta. NARRACJA PERSONALNA – opowieść prowadzona przez trzecioosobowego narratora, który przyjmuje punkt widzenia bohatera powieściowego. Narrator widzi zatem tyle, ile postać, postrzega rzeczywistość i ludzi tak jak ona, mówi jej językiem. Taki sposób wprowadzania myśli i uczuć bohatera nazywamy mową pozornie zależną. 10. Wyjaśnij, jaki sens kryje się pod literą P (na końcu akapitu 4.). Dlaczego Rzecki nie używa całego słowa? 11. Jaką funkcję w powieści pełni Pamiętnik starego subiekta? Pr ac a domowa 1. Na podstawie Pamiętnika starego subiekta napisz charakterystykę Ignacego Rzeckiego. R 2. Zestaw akapit 1. przytoczonego fragmentu Lalki z cytowaną niżej fraszką Jana Kochanowskiego O żywocie ludzkim. Wskaż podobieństwa i różnice w realizacji toposu theatrum mundi w obu tekstach. Jan Kochanowski O żywocie ludzkim Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy, Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy; Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy, Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy. [5] Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, Wszytko to minie jako polna trawa; Naśmiawszy się nam i naszym porządkom, 1 Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom . Tworzenie własnego tekstu Czy Bolesław Prus jest apologetą (obrońcą), czy oskarżycielem świata wartości mieszczańskich? Rozważ problem, odwołując się do znajomości tekstu Lalki. 1 Sens wersu 8.: włożą nas do worka (torby), jak czyni się z lalkami, marionetkami; łątki – lalki, marionetki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 59 I Bóg wie, co by dla kraju mógł zrobić taki jak on człowiek... Wokulski jako bohater nowych czasów Nowe czasy wymagały nowego bohatera. Na lekcji poznamy wizerunek Stanisława Wokulskiego, centralnej postaci Lalki, który był nowoczesnym kapitalistą, człowiekiem pracy, a nie walki. Wprowadzenie do lektury Akcja Lalki rozgrywa się w latach 1878–1879, głównie w Warszawie, ale niekiedy także na prowincji, w Zasławku, oraz w Paryżu; Pamiętnik starego subiekta przywołuje również powstanie węgierskie (1848) z okresu Wiosny Ludów. Głównym bohaterem utworu jest Stanisław Wokulski – zubożały szlachcic, student Szkoły Głównej, uczestnik powstania styczniowego, sybirak, a także kupiec i właściciel dużego sklepu galanteryjnego w Warszawie. Należy zobaczyć w nim pozytywistycznego organicznika i człowieka angażującego się w pracę u podstaw. Bolesław Prus Lalka (fragmenty) Młody Wokulski decyduje się odejść z winiarni Hopfera, by kształcić się w Szkole Głównej. Koledzy urządzają mu niecodzienne pożegnanie... (z rozdziału XVII, tom II). [1] Dziwne było jego pożegnanie ze sklepem; pamiętam to, bo sam po niego przyszedłem. Hopfera ucałował, a następnie zeszedł do piwnicy uściskać Machalskiego, gdzie zatrzymał się kilka minut. Siedząc na krześle w jadalnym pokoju, słyszałem jakiś hałas, śmiechy chłopców i gości, alem nie podejrzewał figla. Naraz (otwór prowadzący do lochu był w tej samej izbie) widzę, że z piwnicy wydobywa się para czerwonych rąk. Ręce te opierają się o podłogę i tuż za nimi ukazuje się głowa Stacha, raz i drugi. Goście i chłopcy w śmiech. – Aha! – zawołał jeden stołownik – widzisz, jak trudno bez schodów wyjść z piwnicy? A tobie zachciewa się od razu skoczyć ze sklepu do uniwersytetu!... Wyjdźże, kiedyś taki mądry... Stach z głębi znowu wysunął ręce, znowu chwycił się za krawędź otworu i wydźwignął się do połowy ciała. Myślałem, że mu krew tryśnie z policzków. 1 – Jak on się wydobywa... Pysznie się wydobywa!... – zawołał drugi stołownik. Stach zaczepił nogą o podłogę i po chwili był już w pokoju. Nie rozgniewał się, ale też nie podał ręki żadnemu koledze, tylko zabrał swój tłomoczek i szedł ku drzwiom. [...] 1 Pysznie – wspaniale. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 331 Sz 332 Proroczy wypadek!... bo i do dziś dnia Stach ciągle tylko wydobywa się na wierzch. I Bóg wie, co by dla kraju mógł zrobić taki jak on człowiek, gdyby na każdym kroku nie usuwano mu schodów, a on nie musiał tracić czasu i sił na samo wydzieranie się do nowych stanowisk. Wokulski – organicznik, pomnożywszy swój majątek na handlu w czasie wojny rosyjsko-tureckiej, planuje założyć w Warszawie spółkę do handlu ze Wschodem, w której skład, oprócz polskich kupców, weszliby polscy arystokraci i żydowscy mieszczanie (z rozdziału II, tom I). [2] – Szanowni panowie – odezwał się książę. – Poważyłem się fatygować szanownych panów w pewnym... nader ważnym interesie publicznym, który, jak to wszyscy czujemy, powinien zawsze stać na straży naszych interesów publicznych.. [...] – Prosimy więc szanownego pana Wokulskiego – odezwał się nowy głos – ażeby ten publiczny interes, który nas zgromadził tu, do gościnnych salonów księcia, raczył nam przedstawić z właściwą mu jasnością i zwięzłością. [...] – Tylko żebyśmy zrozumieli wszyscy – mruknął ktoś w kącie zajętym przez szlachtę, która nienawidziła magnatów. – Wiadomo panom – zaczął Wokulski – że Warszawa jest handlową stacją między Europą zachodnią i wschodnią. Tu zbiera się i przechodzi przez nasze ręce część towarów francuskich i niemieckich przeznaczonych dla Rosji, z czego moglibyśmy mieć pewne zyski, gdyby nasz handel... – Nie znajdował się w ręku Żydów – wtrącił półgłosem ktoś od stołu, gdzie siedzieli kupcy i przemysłowcy. – Nie – odparł Wokulski. – Zyski istniałyby wówczas, gdyby nasz handel był prowadzony porządnie. [...] Wskazuję panom drogę uporządkowania handlu Warszawy z zagranicą, co stanowi pierwszą połowę mego projektu i jedno źródło zysku dla krajowych kapitałów. Drugim źródłem jest handel z Rosją. Znajdują się tam towary poszukiwane u nas i tanie. Spółka, która zajęłaby się nimi, mogłaby mieć piętnaście do dwudziestu procentów rocznie od wyłożonego kapitału. Na pierwszym miejscu stawiam tkaniny... – To jest podkopywanie naszego przemysłu – odezwał się oponent z grupy kupieckiej. – Mnie nie obchodzą fabrykanci, tylko konsumenci... – odpowiedział Wokulski. Wokulski podczas spaceru po warszawskiej dzielnicy nędzy – Powiślu – spotyka swojego dawnego pracownika (z rozdziału VIII, tom I). [3] Obok niego stał jakiś człowiek w wypłowiałej kapocie, z rudawym zarostem. Zdjął czapkę i całował Wokulskiego w rękę. Wokulski przypatrzył mu się uważniej. – Wysocki?... – rzekł. – Co ty tu robisz? – Tu mieszkamy, wielmożny panie, w tym domu – odpowiedział człowiek, wskazując na niską lepiankę. – Dlaczego nie przyjeżdżasz po transporta1? – pytał Wokulski. – Czym przyjadę, panie, kiedy jeszcze na Nowy Rok koń mi padł. – Cóż robisz? [...] – Kobieta niby trochę pierze, ale takim, co nie bardzo mają czym płacić, a ja – ot tak... Marniejemy, panie... nie pierwsi i nie ostatni. Jeszcze póki wielkiego postu, to człowiek krzepi się, mówiący2: dzisiaj pościsz za dusze zmarłe, jutro – na pamiątkę, że Chrystus Pan nic nie 1 Transporta – w znaczeniu: towary do transportowania. 2 Mówiący – mówiąc. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Aleksander Gierymski, Powiśle, 1883, Muzeum Narodowe w Krakowie „Marniejemy, panie... nie pierwsi i nie ostatni...”. Wskaż symptomy biedy, stagnacji i braku perspektyw ukazane na obrazie. jadł, pojutrze na intencję, ażeby Bóg złe odmienił. Zaś po świętach nie będzie nawet sposobu i dzieciom wytłumaczyć: na jaką intencją nie jedzą... [...] Wokulski wydobył portmonetkę. – Masz tu – rzekł – dziesięć rubli, na święta. Jutro w południe przyjdziesz do sklepu i dostaniesz kartkę na Pragę1. Tam u handlarza wybierzesz sobie konia, a po świętach przyjeżdżaj do roboty. U mnie zarobisz ze trzy ruble na dzień [...]. Zresztą, dasz sobie radę. 1 Na Pradze znajdował się wielki targ, gdzie Wysocki mógł kupić konia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 333 Sz 334 Polecenia do tekstu 1. Scena w winiarni Hopfera ma, w przekonaniu Rzeckiego, wymiar symboliczny. Zinterpretuj ten fragment w świetle całej powieści. »P o j ę c i a k l u c z ow e SELF-MADE MAN (ang., czytaj: selfmejd men; dosłownie: człowiek, który sam się stworzył) – wzorcowy bohater epoki pozytywizmu, człowiek, który dzięki nauce, pracowitości i zaradności doszedł do majątku i pozycji społecznej. 2. Dlaczego Rzecki zwrócił uwagę na ręce Wokulskiego? Wyjaśnij ich symboliczny sens i jego związek z losami bohatera. PORTRET PSYCHOLOGICZNY – w utworze literackim to przedstawienie postaci przede wszystkim za pośrednictwem prezentacji jej cech osobowościowych, sposobu zachowania, upodobań, gustów, przeżywanych emocji, charakterystycznego języka; wszystko to składa się na wielostronny i pogłębiony obraz bohatera. Do odmalowania portretu psychologicznego postaci służy charakterystyka bezpośrednia (monologi wewnętrzne i wypowiedzi postaci) oraz pośrednia (dialogi, działania postaci, sądy innych osób). 3. Wytłumacz, dlaczego wszystkich bawi niewybredny żart i dlaczego nikt, łącznie z Rzeckim, nie próbuje Wokulskiemu pomóc. Posłuż się jednym z pojęć kluczowych. 4. Przedstaw ekonomiczne znaczenie projektu spółki do handlu ze Wschodem (akapit 2.). 5. Jakie stereotypy narodowe i społeczne musi przełamać Wokulski organicznik (akapit 2.)? KAPITALIZM – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 27. 6. Na podstawie znajomości całej powieści podaj inne przykłady realizowania przez bohatera haseł pracy organicznej. LIBERALIZM – pogląd społeczno-polityczny, który za najwyższą wartość uznaje wolność obywateli – zarówno w zakresie ekonomii (używanie swoich środków gospodarowania zgodnie z własną wolą i bez ograniczeń ze strony państwa czy innych ludzi), jak i polityki (wpływ na wybór przedstawicieli władz w demokratycznym państwie oraz możliwość bycia wybieranym do tych władz). Liberalizm głosi również, że najważniejszym zadaniem państwa jest ochrona wolności ekonomicznej i politycznej obywateli. 7. Przedstaw działania Wokulskiego będące realizacją hasła pracy u podstaw. 8. Omów różnice między tradycyjną działalnością charytatywną arystokracji (której przedstawicielami są w powieści prezesowa Zasławska i hrabina Karolowa) a aktywnością Wokulskiego. 9. Jaki program pomocy społecznej jest najbardziej wartościowy? Zorganizujcie klasową dyskusję, podczas której wyrazicie swoje opinie na ten temat. Tworzenie własnego tekstu 1. Czy indywidualizm może służyć społeczeństwu? Rozważ problem w kontekście postawy Stanisława Wokulskiego i wybranych bohaterów literatury XIX wieku. 2. W jaki sposób literatura ukazuje nędzę? Omów zagadnienie, odwołując się do obrazu Powiśla z Lalki Bolesława Prusa i do innych wybranych utworów. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 60 Zmarnowaliście życie moje... Zatruliście dwa pokolenia! Miłość w czasach nieromantycznych W polskiej literaturze XIX w. o wyborach tematycznych decydowała historia. Za najwartościowszy i najbardziej nobilitujący temat uważano walkę za ojczyznę. Obraz miłości romantycznej, w polskiej odmianie ukształtowany przez Adama Mickiewicza w jego wczesnych tekstach (np. IV część Dziadów, liryki osobiste), zniknął w cieniu traumatycznych wydarzeń historycznych, takich jak upadek powstania listopadowego, carskie represje, doświadczenie emigracji. Lalka Prusa pozostaje twórczą kontynuacją tematu miłości zarzuconego przez polski romantyzm popowstaniowy. do romantycznego idealizmu, choć sformułowane odmiennym językiem. Stworzona przez romantyzm norma obyczajowa, w tym przeżywanie miłości jako uczucia wzniosłego, nadającego sens życiu, nie została w drugiej połowie XIX w. zakwestionowana. Werter z powieści Goethego i Gustaw z IV części Dziadów wyznaczyli konwencję doświadczania miłości obowiązującą przez całe stulecie. Wprowadzenie do lektury Romantyzm i pozytywizm są traktowane jako dwa odrębne okresy literackie, nie należy jednak zupełnie ich rozdzielać. Usytuowane pomiędzy oświeceniowym początkiem nowoczesności a XX-wiecznym modernizmem, wspólnie kształtowały kulturę XIX w. Pozytywizm, będący kontynuacją oświeceniowego racjonalizmu i empiryzmu, stanowi jednocześnie nawiązanie Bolesław Prus Lalka (fragmenty) Samotna podróż Wokulskiego do Paryża była okazją do refleksji nad wyborami emocjonalnymi bohatera (z rozdziału IV, tom II). [1] [Wokulski] usiadł na fotelu i utonął we wspomnieniach. [...] Wzrok jego machinalnie padł na stół, gdzie leżał niedawno kupiony Mickiewicz. „Ile ja to razy czytałem!...” – westchnął, biorąc książkę do ręki. Książka otworzyła się sama i Wokulski przeczytał: „Zrywam się, biegnę, składam na pamięć wyrazy, którymi mam złorzeczyć okrucieństwu twemu, składane, zapomniane już po milion razy... Ale gdy ciebie ujrzę, nie pojmuję, czemu 1 znowu jestem spokojny, zimniejszy nad głazy, aby goreć na nowo, milczeć po dawnemu...” „Teraz już wiem, przez kogo jestem tak zaczarowany...” 1 Są to, zapisane bez podziału na wersy, dwie ostatnie strofy Sonetu II z cyklu Sonetów odeskich. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 335 Sz 336 Uczuł łzę pod powieką, lecz pohamował się i nie splamiła mu twarzy. „Zmarnowaliście życie moje... Zatruliście dwa pokolenia! – szepnął. – Oto skutki waszych sentymentalnych poglądów na miłość...” Złożył książkę i cisnął nią w kąt pokoju, aż rozleciały się kartki. Książka odbiła się od ściany, spadła na umywalnię i ze smutnym szelestem stoczyła się na podłogę. „Dobrze ci tak! tam twoje miejsce... myślał Wokulski. – Bo któż to miłość przedstawiał mi jako świętą tajemnicę? Kto nauczył mnie gardzić codziennymi kobietami, a szukać niepochwytnego ideału?... Miłość jest radością świata, słońcem życia, wesołą melodią w pustyni, a ty co z niej 1 zrobiłeś?... Żałobny ołtarz, przed którym śpiewają się egzekwie nad zdeptanym sercem ludzkim!” [2] Wtem nasunęło mu się pytanie: „Jeżeli poezja zatruła twoje życie, to któż zatruł ją samą? I dlaczego Mickiewicz, zamiast śmiać się i swawolić jak francuscy pieśniarze – umiał tylko tęsknić i rozpaczać?” Bo on, tak jak i ja, kochał pannę wysokiego urodzenia, która mogła stać się nagrodą nie rozumu, nie pracy, nie poświęceń, nawet nie geniuszu, ale... pieniędzy i tytułu...” „Biedny męczenniku! – szepnął Wokulski. – Tyś oddał narodowi, coś miał najlepszego; lecz cóżeś winien, że przelewając w niego własną duszę, razem z nią przelałeś cierpienia, jakimi nasycali ciebie? To oni są winni twoim, moim i naszym nieszczęściom...” Podniósł się z fotelu i ze czcią zebrał porozdzierane kartki. „Nie dość, że byłeś umęczony przez nich, ale jeszcze miałbyś odpowiadać za ich występki?... To oni winni, oni, że twoje serce, zamiast śpiewać, jęczało jak dzwon rozbity”. [...] „Szczególny kraj, w którym od tak dawna mieszkają obok siebie dwa całkiem różne narody: arystokracja i pospólstwo. Jeden mówi, że jest szlachetną rośliną, która ma prawo ssać glinę i mierzwę, a ten drugi albo przytakuje dzikim pretensjom, albo nie ma siły zaprotestować przeciw krzywdzie. [...] [3] Chodził i myślał: „Oto dwie drogi: jedna wiedzie do nieobliczonych reform ludzkości, druga do podobania się, a nawet, przypuśćmy – do zdobycia kobiety. Co wybrać?... wiedzieć więcej... Obecności romantycznych tekstów w pamięci pozytywistycznych autorów dowodzi m.in. nowela Henryka Sienkiewicza Latarnik (1881). Główny bohater, samotny emigrant Skawiński, odnajduje zagubioną tożsamość narodową pod wpływem lektury Pana Tadeusza. Książka prowadzi do przebudzenia świadomości, ale zarazem objawia swą niszczącą siłę – zaczytany Skawiński nie dopełnia obowiązków latarnika i traci pracę. Podobną historię opowie pisarz następnej epoki, Stefan Żeromski, w Syzyfowych pracach: Marcin Borowicz, zobojętniały na sprawy patriotyczne uczeń rosyjskiego gimnazjum, przeżyje wstrząs, słuchając recytacji Reduty Ordona Mickiewicza. 1 Egzekwie (łac. exequiae) – nabożeństwo za zmarłych, modlitwy i śpiewy żałobne. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Władysław Czachórski, Dama w liliowej sukni, ok. 1903, Muzeum Narodowe w Warszawie Tak mogła wyglądać Izabela Łęcka... Omów, w jaki sposób malarz wyidealizował postać kobiety. Bo jużci jest faktem, że każdy nowy a ważny materiał, każda nowa siła to nowe piętro cywilizacji. Brąz stworzył cywilizację klasyczną, żelazo – wieki średnie; proch zakończył wieki średnie, a węgiel kamienny rozpoczął wiek dziewiętnasty. Co się tu wahać: metale Geista dadzą początek takiej cywilizacji, o jakiej nie marzono, i kto wie, czy wprost nie uszlachetnią gatunku ludzkiego... 1 A z drugiej strony cóż mam?... Kobietę, która przy takich jak ja parweniuszach nie wahałaby się kąpać. Czym jestem w jej oczach obok tych wykwintnisiów, dla których pusta rozmowa, 2 koncept, kompliment stanowią najwyższą treść życia. [...] 3 [4] Wtem zapukano do drzwi. Wszedł garson i podał Wokulskiemu duży list. „Z Warszawy – szepnął. – Od Rzeckiego?... Przysyła mi jakiś drugi list... Ach, od prezesowej!... 1 Parweniusz (franc. parvenir – dojść do czegoś, dorobić się) – człowiek, który dorobił się majątku, dostał się do wyższych sfer i w sposób natrętny i przesadny próbuje naśladować panujące tam obyczaje. 2 Kompliment – komplement. 3 Garson [franc. garçon (czytaj: garsą) – chłopiec] – tu: określenie obsługi w hotelach lub restauracjach hotelowych. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 337 Sz 338 Co, może donosi mi o ślubie panny Izabeli?...” Rozerwał kopertę, lecz przez chwilę wahał się z odczytaniem. Serce zaczęło mu bić spieszniej. „Wszystko jedno!” – mruknął i zaczął: „Mój kochany panie Stanisławie! Dobrze, widać, bawisz się, podobno nawet w Paryżu, kiedy zapominasz o swoich przyjaciołach. [...] Wstydź się, panie Stanisławie, a nade wszystko żałuj, 1 że nie widzisz rumieńca na twarz Beli, która w tej chwili jest u mnie i spiekła raczka usłyszawszy, że piszę do ciebie. Kochane dziecko! Mieszka u ciotki w sąsiedztwie i często mnie odwiedza. Domyślam się, że zrobiłeś jej jakąś dużą przykrość; nie ociągaj się więc z przeprosinami i jak najrychlej przyjeżdżaj prosto do mnie. Bela zabawi tu jeszcze kilka dni i może uda mi się wyjednać ci przebaczenie...” [5] Wokulski zerwał się od stołu, otworzył okno i postawszy w nim chwilę, przeczytał drugi raz list prezesowej; oczy zaiskrzyły mu się, na twarz wystąpiły wypieki. Zadzwonił raz, drugi, trzeci... Wreszcie sam wybiegł na korytarz, wołając: – Garson!... Hej, garson! – Do usług... – Rachunek. – Jaki?... – Cały rachunek, za ostatnie pięć dni... Cały, nie rozumiesz? – Czy zaraz? – zdziwił się garson. – Natychmiast i... powóz na dworzec kolei północnej. Natychmiast! Polecenia do tekstu »P o j ę c i a k l u c z ow e 1. Przypomnij, w jakich okolicznościach Wokulski poznał Izabelę Łęcką. MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 8. 2. Określ, jaki wpływ miała Izabela na działania głównego bohatera Lalki. KSIĄŻKI ZBÓJECKIE – dzieła literackie, które uformowały idealistyczne postrzeganie rzeczywistości oraz wywołują marzenia o doskonalszym i nierealnym świecie. Tego sformułowania używa Gustaw w IV części Dziadów, gdy mówi o lekturach, które zatruły jego duszę. Rodowód toposu „trującej literatury” jest jednak starszy – pierwszą ofiarą książek był Don Kichot z XVII-wiecznej powieści Cervantesa, spóźniony miłośnik romansów rycerskich. W literacki sposób swą miłość przeżywa Werter z powieści Goethego. Bohaterką patrzącą na świat przez pryzmat literatury jest Emma Bovary ze słynnej powieści Gustave’a Flauberta (patrz: lekcja 66.). 3. Na podstawie znajomości całej lektury dokonaj charakterystyki Izabeli Łęckiej. Omów złożoność tej postaci. Wskaż w osobowości bohaterki cechy indywidualne oraz ukształtowane przez środowisko. 4. Bazując na znajomości Lalki, opisz sposoby, do jakich ucieka się Wokulski, by pozyskać względy Izabeli. 5. Omów rolę poezji Mickiewicza w kształtowaniu miłosnych wyobrażeń Wokulskiego. 1 Spiekła raczka – zarumieniła się. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 6. Rozważ, o co Wokulski oskarża całe społeczeństwo (akapit 2.). 7. O jakich dwu wykluczających się wartościach związanych z drogami życiowymi rozmyśla Wokulski (akapit 3.)? 8. Jaką misję przyjmuje na siebie prezesowa Zasławska, gdy wysyła list do bawiącego w Paryżu Wokulskiego (akapit 4.)? Przypomnij osobiste doświadczenia prezesowej, które mogły ją skłonić do tego typu działań. 9. Wytłumacz, odwołując się do całej powieści, dlaczego Wokulski postanowił definitywnie zerwać z Łęcką. 10. Dlaczego bohater zdecydował się podjąć próbę samobójczą? 11. Zreferuj, jak kończą się powieściowe losy obojga bohaterów. 12. Salonowa lalka, egoistka i mitomanka, a może wrażliwa kobieta, ofiara rozpadu starego świata, zmuszana do niechcianej miłości? Jak oceniasz postępowanie Izabeli? Pr ac a domowa 1. Pozytywista czy jednak romantyk? Sporządź notatkę dowolnej formie (może to być, ale nie musi, zaproponowana niżej tabela) – wskaż konkretne działania bohatera (nie wszystkie rubryki będą wypełnione). Sformułuj wnioski. Wokulski jako romantyk Wokulski jako pozytywista edukacja i nauka polityka aktywność gospodarcza i społeczna wyobrażenia o miłości i sposoby zdobywania ukochanej sens życia 2. Porównaj dwu bohaterów literackich, przeżywających doświadczenie romantycznej miłości: Wertera z powieści Goethego i Wokulskiego z Lalki Prusa. 3. Na podstawie całej Lalki przedstaw ideał kobiety i ideał miłości wyznawane przez Wokulskiego. 4. Czy są miłości, których nie warto przeżywać? Przedstaw swoje zdanie i uzasadnij je, nawiązując do tekstu Lalki i do innych utworów literackich. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 339 Sz 340 Z komórki przy sklepie do buduaru hrabiny, co za skok! 61 Obraz społeczeństwa w Lalce Każda powieść realistyczna XIX w. miała ambicję pokazania szerokiej panoramy społecznej. Powieściopisarz nie był jednak obojętnym obserwatorem – przyjmował postawę krytyczną wobec opisywanej rzeczywistości, oceniał, sugerował możliwe zmiany. Nie inaczej postąpił Bolesław Prus w Lalce. Zamiarem autora było, jak sam podkreślał, „przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”. Wprowadzenie do lektury Polskie społeczeństwo XIX w. zostało w Lalce ukazane jako chory twór. Prus dostrzegał w tej chorobie smutne dziedzictwo feudalnego ustroju rzeczypospolitej szlacheckiej, który doprowadził m.in. do niedorozwoju miast i mieszczaństwa. W Polsce ta warstwa społeczna była nieliczna, nie wykształcił się w niej etos pracy, znamienny zwłaszcza dla społeczeństw protestanckich. Bogacenie się uznawano za moralnie podejrzane. Olbrzymie obszary nędzy tworzyły warunki sprzyjające rozwojowi patologii społecznych, a grupą faworyzowaną pozostawała arystokracja. Prus uważał, choć ze względu na cenzurę nie mógł tego wyrazić wprost, że to brak własnego państwa uniemożliwia sprawne funkcjonowanie i właściwy rozwój polskiego społeczeństwa. Bez aktywnej obecności instytucji państwowych – sprzyjających procesom gospodarczym, naukowym, kulturalnym i stojących na straży porządku prawnego – każde społeczeństwo pozostaje ułomne. Bez państwa zawodzi bowiem mechanizm społecznego solidaryzmu. Badacz pozytywizmu, Józef Bachórz, zauważył: „Lalka w intencji Prusa miała odzwierciedlać to, co uważał on za zagrożenie rzeczywistości społecznej w Polsce: niezborność, 1 rozsypkę, rozkład” . wiedzieć więcej... Wokulski, próbując dostać się na arystokratyczne salony, powtarza drogę bohaterów powieści Honoriusza Balzaka [np. Ojciec Goriot (czytaj: gorio), Stracone złudzenia, Eugenia Grandet (czytaj: grąde)]. Cechą wczesnej fazy kapitalizmu była bowiem fascynacja salonem odziedziczona po feudalnej przeszłości. U Balzaka, pisarza epoki romantyzmu, salony odgrywały jeszcze istotną rolę w życiu społeczeństwa – kształtowały gust artystyczny, modę, sposób konwersacji, a tym samym stanowiły wzorzec kulturowy dla bogatego, lecz kulturowo nieobytego mieszczaństwa. 1 J. Bachórz, Wstęp [w:] B. Prus, Lalka, Wrocław 1998, s. CXIX. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Aleksander Gierymski, W altanie, 1882, Muzeum Narodowe w Warszawie Czas się zatrzymał... Wskaż XVIII-wieczne realia przedstawione na obrazie (zwróć uwagę na wygląd postaci). Zauważ mężczyznę, który przegląda się w sadzawce. Do jakiej postaci mitycznej nawiązał malarz? Bolesław Prus Lalka (fragmenty) Ignacy Rzecki wspomina swoją młodość spędzoną w sklepie Mincla (z rozdziału III, tom I). [1] Właścicielem sklepu był Jan Mincel, starzec z rumianą twarzą i kosmykiem siwych włosów pod brodą. W każdej porze dnia siedział on pod oknem na fotelu obitym skórą, ubrany w niebieski 1 barchanowy kaftan, biały fartuch i takąż szlafmycę . [...] Stary Mincel i w niedzielę bywał w sklepie. Rano modlił się, a około południa kazał mi przychodzić do siebie na pewien rodzaj lekcji. 2 3 4 – Sag mir – powiedz mi: was ist das? – co jest to? Das ist Schublade – to jest szublada. Zobacz, 5 co jest w te szublade. Est ist Zimmt – to jest cynamon. Do czego potrzebuje się cynamon? 1 Szlafmyca – rodzaj czapki zakładanej dawniej przez mężczyzn do snu; Mincel bywa zatem w sklepie w domowym stroju. 2 Sag mir (niem., czytaj: zag mir) – powiedz mi. Mincel w trakcie rozmowy posługuje się niepoprawną polszczyzną i wtrąca zwroty niemieckie. 3 Was ist das? (niem.) – co to jest? 4 Das ist Schublade (niem., czytaj: daz ist szublade) – to jest szuflada. 5 Est ist Zimmt (niem., czytaj: est ist cimt) – to jest cynamon. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 341 Sz 342 Do zupę, do legumine potrzebuje się cynamon. Co to jest cynamon? Jest taki kora z jedne drzewo. Gdzie mieszka taki drzewo cynamon? W Indii mieszka taki drzewo. Patrz na globus 1 – tu leży Indii. Daj mnie za dziesiątkę cynamon. O, du Spitzbub!... jak tobie dam dziesięć raz dyscyplin, ty będziesz wiedział, ile sprzedać za dziesięć groszy cynamon... W ten sposób przechodziliśmy każdą szufladę w sklepie i historią każdego towaru. Gdy zaś Mincel nie był zmęczony, dyktował mi jeszcze zadania rachunkowe, kazał sumować księgi albo pisywać listy w interesach naszego sklepu. Wokulski rozmyśla o swojej karierze (z rozdziału IX, tom I). [2] Szedł z wolna i przypatrywał się jadącym. Wielu spośród nich znał osobiście. Oto rymarz, który dostarcza mu wyrobów skórzanych; jedzie na spacer z żoną, grubą jak beczka cukru, i wcale ładną córką, z którą chciano go swatać. Oto syn rzeźnika, który do sklepu, niegdyś 2 Hopfera, dostarczał wędlin. Oto bogaty cieśla z liczną rodziną. Wdowa po dystylatorze , również mająca duży majątek i również gotowa oddać rękę Wokulskiemu. Tu garbarz, tam dwaj 3 subiekci bławatni , dalej krawiec męski, mularz, jubiler, piekarz, a oto jego współzawodnik, kupiec galanteryjny w zwykłej dorożce. [...] [3] Z całego mnóstwa tych kupców, przemysłowców i rzemieślników, równych mu stanowiskiem, niekiedy bogatszych od niego i dawniej znanych w Warszawie, on tylko jeden był dziś na święconym u hrabiny. Żaden z tamtych, on tylko jeden!... „Mam nieprawdopodobne szczęście – myślał. – W pół roku zrobiłem majątek krociowy, za parę lat mogę mieć milion... Nawet prędzej... Dziś już mam wstęp na salony, a za rok?... Niektórym z tych, co przed chwilą ocierali się o mnie, przed siedemnastoma laty mogłem usługiwać w sklepie, a nie usługiwałem chyba dlatego, że żaden nie wstąpiłby tam. Z komórki przy sklepie do buduaru hrabiny, co za skok!... Czy aby ja nie za prędko awansuję?” – dodał z tajemną trwogą w sercu. Salon Łęckich, rozmowa Izabeli z ojcem (z rozdziału VI, tom I). [4] Wszedł pan Tomasz. Ona [Izabela] podniosła się z szezlonga, ale ojciec nie pozwolił na to. Objął ją w ramiona, ucałował w głowę i zanim usiadł przy niej, rzucił okiem w duże lustro na ścianie. Zobaczył tam swoją piękną twarz, siwe wąsy, swój ciemny żakiet bez zarzutu, gładkie spodnie, jakby dopiero wyszły od krawca, i uznał, że wszystko jest dobrze. – Słyszę – rzekł do córki, uśmiechając się – że panienka odbiera korespondencje, które jej psują humor. – Ach, papo, gdybyś wiedział, jakim tonem przemawia ciotka. – Zapewne tonem osoby chorej na nerwy. Za to nie możesz mieć do niej żalu... – Gdyby tylko żal. Ja boję się, że ona ma rację i że nasze srebra mogą naprawdę znaleźć się na jakim bankierskim stole. Przytuliła głowę do ramienia ojca. Pan Tomasz spojrzał niechcący w lusterko na stoliku i przyznał w duchu, że oboje w tej chwili tworzą bardzo piękną grupę. Szczególniej dobrze odbijała obawa rozlana na twarzy córki od jego spokoju. Uśmiechnął się. 1 O, du Spitzbub!... (niem., czytaj: szpitzbub) – o, ty hultaju! 2 Dystylator – destylator, dawniej producent alkoholi. 3 Subiekci bławatni – subiekci pracujący w sklepie tekstylnym. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 343 »P o j ę c i a k l u c z ow e ETOS MIESZCZAŃSKI – eksponowanie wartości pracy, sumienności, obowiązkowości, oszczędności oraz rzetelności i uczciwości. W etos ten wpisany jest również rygoryzm moralny i przywiązanie do instytucji rodziny. W XIX w. etos mieszczański rywalizował z przeżywającym swój zmierzch etosem rycerskim, a postawa kupca wypierała postawę wojownika. Polecenia do tekstu 1. Wymień przedstawicieli wszystkich grup społecznych opisanych w Lalce. arystokracja polskie mieszczaństwo niemieckie PANORAMA SPOŁECZNA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 49. biedota ORGANICYZM – wyprowadzona z filozofii Spencera koncepcja porównująca społeczeństwo do żywego organizmu (patrz też: Miniprzewodnik... w lekcji 47.). żydowskie 2. Rozstrzygnij, czy poszczególne warstwy tworzą organiczną całość – społeczeństwo. ASYMILACJA – proces adaptacji językowej, narodowej i religijnej, który przechodzą jednostki mniejszości etnicznej wchłaniane przez kulturę dominującą na danym obszarze (patrz też: Miniprzewodnik... w lekcji 45.). 3. Jakie zalety i wady autor przypisuje Niemcom mieszkającym od pokoleń w polskich miastach (akapit 1.)? SNOBIZM – zapatrzenie w grupę (społeczną, narodową), której przypisuje się największy prestiż; bezkrytyczne naśladowanie jej stylu życia, poglądów, zainteresowań, gustów. 4. Pracując w grupach, scharakteryzujcie mieszczaństwo polskie, niemieckie i żydowskie ukazane w Lalce. Zwróćcie uwagę na wartości istnienia wielokulturowego, wieloetnicznego i wielojęzykowego społeczeństwa. 5. Na podstawie znajomości całej lektury porównaj Henryka Schlangbauma (czytaj: szlangbałma) z doktorem Szumanem. Omów te dwa przypadki asymilacji. 6. Rozważ, dlaczego Wokulski, pozytywistyczny self-made man, marzy o wejściu na arystokratyczne salony. 7. Czy postawę Wokulskiego można uznać za snobizm? Uzasadnij swój punkt widzenia. 8. Scharakteryzuj arystokratyczny salon ukazany w akapicie 4. 9. Przypomnij grecki mit o Narcyzie. Dlaczego to pan Tomasz, a nie Izabela, tak często spogląda w lustro? 10. Oceń XIX-wieczne polskie społeczeństwo ukazane w Lalce Prusa. 11. Rozważ, jaką rolę odgrywają humor i ironia w kreślonych przez Prusa portretach bohaterów z różnych warstw społecznych (baronowa Krzeszowska, baron Dalski, Ignacy Rzecki, studenci). Pr ac a domowa Literackie wizerunki arystokracji – przedstaw temat, odwołując się do tekstu Lalki Bolesława Prusa i innych wybranych utworów. Tworzenie własnego tekstu Kiedy aspiracje stają się snobizmem? Rozważ problem, odnosząc się do fragmentu Lalki Bolesława Prusa oraz innych znanych ci tekstów literackich. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 344 Kupiec (self-made man, organicznik) Pozytywiści byli liberałami. W ich utworach bohaterem pozostawał „człowiek stwarzający samego siebie” – wykształcony, zawdzięczający swoją pozycję majątkową i społeczną wyłącznie sobie. Bywał kupcem, inżynierem, przemysłowcem (hasło: praca organiczna), który potrafił pobudzać innych do aktywności – ubogim rozdawał wędki, a nie ryby (hasło: praca u podstaw). Przykładem takiego bohatera jest Stanisław Wokulski z Lalki Bolesława Prusa. Jerzy Kamas jako Wokulski Bohaterowie pozytywizmu Subiekt (mieszczanin) Bronisław Pawlik jako Rzecki Pozytywiści martwili się stanem polskiej klasy średniej: mieszczaństwo było słabe, na co złożyły się przyczyny natury społecznej i politycznej. W demokracji szlacheckiej praca była traktowana jako gorsza aktywność człowieka. Etos rycerski dominował nad etosem mieszczańskim. Ważne miejsce w tekstach pozytywistów zajął więc subiekt, człowiek oddany pracy. Przykładem takiego bohatera jest Ignacy Rzecki z Lalki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Barbara Wrzesińska jako Kazimiera Wąsowska Emancypantka W okresie pozytywizmu kobiety domagały się praw do wykształcenia i pracy (hasło: emancypacja kobiet). Wzięły sprawy we własne ręce i dawały dowody talentu (także literackiego), energii, zaradności. Przykładem emancypantki, w sferze obyczajowej, jest Kazimiera Wąsowska z Lalki. Piotr Fronczewski jako Henryk Szlangbaum Zasymilowany Żyd Słabość polskiego mieszczaństwa pozytywiści próbowali rozwiązać poprzez asymilację mieszkających w Polsce Żydów. Ta przedsiębiorcza mniejszość narodowa i religijna, wchłonięta przez społeczeństwo polskie, miała współtworzyć klasę średnią (hasło: asymilacja Żydów. Było to jedyne hasło pozytywistów, które nie zostało zrealizowane). Przykładem takiego bohatera jest Henryk Szlangbaum z Lalki. Uczony Pozytywiści ufali nauce (hasło: scjentyzm), uznawali jej fundamentalną rolę w rozwoju cywilizacji. Ubolewali nad brakiem ośrodka akademickiego w Polsce, nad emigracją zdolności, marnotrawstwem talentów. I jednocześnie pokazywali w swych tekstach rodzimych uczonych, pasjonatów nauki. Przykładem takiego bohatera jest Julian Ochocki z Lalki. Andrzej Zaorski jako Ochocki Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 345 Sz 346 Przypnę ludzkości skrzydła... 62 Utopia naukowa w Lalce Dla pozytywistów scjentyzm był czymś w rodzaju religii. Wierzyli oni, że nauka nie tylko odpowie wkrótce na wszystkie najważniejsze pytania ludzkości, lecz także pomoże w realizacji marzenia o szczęśliwym świecie. Uczony stał się jednym z ważniejszych bohaterów prozy realistycznej, o czym przekonamy się na tej lekcji. znaczenie niż obawy przed oskarżeniami o zdradę narodową. Pozytywiści w pełni akceptowali wiedzę zdobywaną na rosyjskich wyższych uczelniach – w Kijowie, Petersburgu, Dorpacie (dzisiaj Tartu w Estonii), Rydze (obecnie na Łotwie). W wizji scjentystycznej utopii istotne miejsce odgrywał Paryż, miasto, które w XIX w. w wyobraźni polskich pozytywistów nabrało magicznych znaczeń (patrz: Miniprzewodnik. Miasta XIX wieku w tej lekcji). Wprowadzenie do lektury Wiek XIX przyniósł rewolucję przemysłową. Oszałamiający, jak się wówczas wydawało, postęp motywował pozytywistów do marzeń o budowie nowego, doskonalszego świata, rozwijającego się dynamicznie dzięki nauce. Warszawscy pozytywiści byli ponadto świadomi zapóźnienia cywilizacyjnego Polski, którą Europa Zachodnia wyprzedzała w rozwoju o co najmniej pół wieku. Postulat kształcenia społeczeństwa miał dla nich większe Bolesław Prus Lalka (fragmenty) Stary subiekt wspomina swój pierwszy kontakt ze Stanisławem Wokulskim w winiarni Hopfera (z rozdziału I, tom II). 1 2 [1] Zaszedłem do piwnicy. Patrzę, mój pan Jan przy łojówce ściąga lewarem wino z beczki do 3 butelek, a we framudze majaczą jakieś dwa cienie: siwy starzec w piaskowym surducie, z pliką papierów na kolanach, i młody chłopak z krótko ostrzyżonym łbem i miną zbója. To był Stach Wokulski i jego ojciec. Siadłem cicho (bo Machalski nie lubił, ażeby mu przeszkadzano przy ściąganiu wina), a siwy człowiek w piaskowym surducie prawił jednostajnym głosem do owego młodzika: – Co to wydawać pieniądze na książki?... Mnie dawaj, bo jak będę musiał przerwać proces, wszystko zmarnieje. Książki nie wydobędą cię z upodlenia, w jakim teraz jesteś, tylko proces. Kiedy go 1 Łojówka – rodzaj świecy. 2 Lewar – tu: rurka do odlewania płynów bez wzburzania osadów na dnie naczynia. 3 Plika – wyraz ten występował kiedyś w rodzaju żeńskim, dziś: plik. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm JEAN-ANTOINE GERVAIS (czytaj: żą ątłan żerwe), PERPETUUM MOBILE, 1834 Zdarzało się, że wielkich odkryć naukowych dokonywali marzyciele i fantaści, jednak perpetuum mobile to fałszywa ścieżka. Idea maszyny, która wytwarzałaby energię bez pobierania innej energii z zewnątrz, była symbolicznym przedstawieniem marzenia naukowców, nowoczesnym odpowiednikiem średniowiecznej idei kamienia filozoficznego (poszukiwania sposobu przemiany żelaza w złoto). Rozważ, jakie są marzenia współczesnej nauki. wygram i odzyskamy nasze dobra po dziadku, wtedy przypomną sobie, że Wokulscy stara szlachta, i nawet znajdzie się familia... W zeszłym miesiącu wydałeś dwadzieścia złotych na książki, a mnie akurat tyle brakowało na adwokata... Książki!... zawsze książki... Żebyś był mądry jak Salomon, póki jesteś w sklepie, będą tobą pomiatali, chociażeś szlachcic, a twój dziadek z matki był kasztelanem. Ale jak wygram proces, jak wyniesiemy się na wieś... [...] – Cóż to za odmieńcy? – pytam Machalskiego, który właśnie skończył robotę i usiadł na zydlu. – Ach!... – machnął ręką. – Stary ma pomieszane klepki, ale chłopak zdatny. Nazywa się Stanisław Wokulski. Bystra bestia!... [...] Zbudował taką maszynę, co pompuje wodę z dołu do góry, a z góry wylewa się na koło, które właśnie porusza pompę. Taka maszyna może obrabiać i pompować do końca świata, ale – coś się w niej skrzywiło, więc ruszała się tylko kwadrans. [...] Był tu jeden pro1 fesor z gimnazjum realnego , obejrzał pompę i powiedział, że na nic się nie zda, ale że chłopak zdolny i powinien uczyć się. Od tej pory mamy sądny dzień w sklepie. Wokulski zhardział, gościom odmrukuje, w dzień wygląda, jakby drzemał, a za to uczy się po nocach i kupuje książki. Wokulski rozmawia z Geistem w pracowni (z rozdziału IV, tom II). [2] Powinszuj mi [...] – mówił Geist. – Sprzedałem mój materiał wybuchowy anglo-amerykańskiej 2 kompanii i zdaje się, zrobiłem niezły interes. [...] – No, w tych warunkach chyba zarzuci pan swoje metale – rzekł uśmiechając się, Wokulski. Geist spojrzał na niego z pobłażliwą wzgardą. – Warunki te – odparł – o tyle zmieniły moje położenie, że na parę lat nie potrzebuję się troszczyć o majętnego wspólnika, lecz co do metalów – właśnie w tej chwili pracuję nad nimi [...]. Wszedłszy na górę, znaleźli się w dużym pokoju o czterech oknach. Głównym jego umeblowaniem 3 były stoły, literalnie zarzucone retortami, miseczkami i rurkami ze szkła, porcelany, nawet z ołowiu i miedzi. Na podłodze pod stołami i w kątach leżało kilkanaście bomb artyleryjskich, między nimi kilka pękniętych [...]. Dopiero odwróciwszy się, Wokulski spostrzegł przy samych drzwiach żelazną 1 Gimnazjum realne – szkoła średnia istniejąca w Warszawie w latach 1841–1862, ukierunkowana na kształcenie zawodowe; mieściła się w dawnych budynkach Uniwersytetu Warszawskiego; zatrudniała wybitnych nauczycieli. 2 Kompania – w znaczeniu: spółka handlowa; w tym wypadku chodzi o spółkę produkującą broń. 3 Literalnie – dosłownie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 347 Sz 348 szafę wmurowaną w ścianę, łóżko okryte podartą kołdrą, z której wyłaziła brudna wata, pod oknem stolik z papierami, a przed nim fotel obity skórą, popękaną i wytartą. [...] Wokulski spojrzał na starca obutego w drewniane sandały; jak najuboższy wyrobnik, potem na jego sprzęty, z których wyzierała nędza, i pomyślał, że przecie ten człowiek za swoje wynalazki mógłby mieć miliony. Wyrzekł się ich jednak dla dobra jakiejś przyszłej, doskonalszej ludzkości... Geist wydał mu się w tej chwili jak Mojżesz, który do obiecanej ziemi prowadzi jeszcze nieurodzone pokolenia. [...] [Geist] pobiegł do żelaznej szafy, otworzył ją w sposób bardzo skomplikowany i po kolei począł wydobywać sztabki metali cięższego od platyny, lżejszego od wody, to znowu przezroczystego... Wokulski oglądał je, ważył, ogrzewał, kuł, przepuszczał przez nie prąd elektryczny, ciął nożycami... Na próbach tych zeszło mu parę godzin; w rezultacie jednak przekonał się, że przynajmniej pod względem fizycznym ma do czynienia z autentycznymi metalami. [...] – Nic nie rozumiem – szepnął Wokulski, ściskając rękoma skronie – głowa mi pęka!... Metal trzy razy lżejszy od wody... niepojęta rzecz! – Albo metal o jakie dziesięć procent lżejszy od powietrza, co?... – śmiał się Geist – ciężar gatunkowy obalony... prawa natury podkopane, co?... Cha! cha!... Nic z tego wszystkiego. Prawa natury, o ile je znamy, nawet przy moich metalach pozostaną nietknięte. Rozszerzą się tylko nasze pojęcia o własnościach ciał i ich budowie wewnętrznej, no – i rozszerzą się granice ludzkiej techniki. [...] Zrobiło mu się gorąco i – z wolna uczuł – jakąś przemianę w duszy. [...] Co warta cała jego nauka i majątek, gdyby dookoła siebie nie miał serc przyjaznych; na co zdałby się największy wynalazek Geista, gdyby nie miał być orężem, który zapewni ostateczne zwycięstwo rasie ludzi szlachetniejszych i lepszych?... Arystokrata Ochocki roi o utopijnym świecie przekształconym przez naukę (z rozdziału XI, tom I). [3] Położył rękę na ramieniu Wokulskiego i patrząc mu w oczy jakimś rozstrzelonym i rozmarzonym wzrokiem, spytał: – Wszakże pan myślał kiedyś o machinach latających?... Nie o kierowaniu balonami, które są lżejsze od powietrza, bo to błazeństwo, ale – o locie machiny ciężkiej, napełnionej i obwarowanej jak pancernik?... Czy pan rozumie, jaki nastąpiłby przewrót na świecie po podobnym wynalazku?... Nie ma fortec, armii, granic... Znikają narody, lecz za to w nadziemskich budowlach przychodzą na świat istoty podobne do aniołów lub starożytnych bogów... Już ujarzmiliśmy wiatr, ciepło, światło, piorun... Czy więc nie sądzisz pan, że nadeszła pora nam samym wyzwolić się z oków ciężkości?... To idea, leżąca dziś w duchu czasu... [...] Co mnie żeniaczka, kobiety, a nawet mikroskopy, stosy i lampy elektryczne?... Oszaleję, albo... przypnę ludzkości skrzydła... wiedzieć więcej... Pierwowzorem Geista mógł być szwedzki wynalazca Alfred Nobel (1833–1896), pracujący głównie w Paryżu. Nobel opracował metodę otrzymywania dynamitu; zaniepokojony skalą wykorzystywania swojego wynalazku przez wojsko ustanowił w testamencie nagrodę za wybitne osiągnięcia – nie tylko naukowe, lecz także na rzecz pokoju i zbliżenia między narodami. Od 1900 r. przyznaje się nagrodę w dziedzinach: fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury oraz za działalność pokojową. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Polecenia do tekstu 1. Przedstaw, w czym klucza do lepszej przyszłości doszukuje się Stanisław, a w czym – jego ojciec (akapit 1.). Porównaj podejście obu bohaterów. 2. Jak wytłumaczysz, że zdolny, oczytany chłopak ma, według starego subiekta, „ostrzyżony łeb” i „minę zbója”? Porównaj wygląd Stanisława z wyglądem Geista (akapity 1. i 2.). 3. Dlaczego świat postrzegał (i postrzega) naukowców idealistów jako niepraktycznych dziwaków? 4. Opisz pracownię uczonego (akapit 2.). 5. Na podstawie akapitu 2. zacytowanego tekstu i znajomości całego utworu powiedz, z czego utrzymuje się uczony. 6. Zinterpretuj zaskakujące imię francuskiego uczonego – Geist (czyli: duch). 7. Zaproponuj pozbawione dwuznaczności, symboliczne nazwisko dla naukowca. 8. Wyjaśnij, dlaczego Wokulski porównuje Geista do Mojżesza. 9. Na podstawie akapitów 2. i 3. przedstaw utopijny projekt nowej rzeczywistości kształtowanej przez naukę. 10. Scharakteryzuj postaci uczonych idealistów ukazanych w Lalce: Wokulskiego, Ochockiego i Geista. 11. Na czym polega scjentyzm uczonych idealistów z Lalki? 12. Geist – niepoprawny idealista czy człowiek, bez którego świat nie zmieni się na lepsze? Uzasadnij swoje stanowisko, przywołując fragmenty Lalki. »P o j ę c i a k l u c z ow e SCJENTYZM – zaufanie do nauki opartej na rozumie i doświadczeniu, uznanie jej za jedyne źródło pewnej wiedzy (patrz też: Miniprzewodnik... w lekcji 45.). Pr ac a domowa UTOPIA (z gr.; dosłownie „nie-miejsce”, kraj nigdzie nieistniejący) – literacka wizja modelowego, doskonałego państwa i społeczeństwa. Panują tam powszechna równość, dobrobyt, bezpieczeństwo i zadowolenie obywateli. Pierwsze rozważania o idealnym państwie (Atlantydzie) znajdujemy w dialogach Platona (Państwo, Kritias) i Polityce Arystotelesa. Pojęcie utopii zawdzięczamy jednak dziełu Tomasza Morusa Utopia (patrz: lekcja 3. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). W sensie potocznym utopią nazywamy mrzonkę, nierealny pomysł. 1. Przedstaw w dowolnej formie ukazany w Lalce obraz Paryża jako miasta doskonałego, spełniającego utopijne marzenia pozytywistów. 2. Opisz marzenia o lepszym świecie snute przez idealistów z powieści Prusa. 3. Pracując w kilkuosobowych grupach, stwórzcie listę najważniejszych wynalazków technicznych w dziejach ludzkości. Wyniki swojej pracy zapiszcie w formie prezentacji multimedialnej, którą przedstawicie na forum klasy. IDEALIZM – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 51. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 349 Sz 350 Miniprzewodnik. Miasta XIX wieku Petersburg. Miasto założone przez Piotra Wielkiego na początku XVIII w., zaplanowane jako okazała stolica Imperium Rosyjskiego. W III części Dziadów Mickiewicz zobaczył w nim manifestację wschodniego despotyzmu: zbudowane bez gustu, eklektyczne (łączące różne style), będące wyrazem kaprysu władcy. W XIX w. miasto było ośrodkiem prorosyjskiej polskiej myśli lojalistycznej; działała tu „koteria petersburska”, której twórcą był Henryk Rzewuski, wydawano czasopismo „Kraj”. Paryż. Niekwestionowana kulturalna stolica XIX-wiecznej Europy. Pierwsza metropolia, która stała się przestrzenią fabuł wielkich powieści [m.in. Balzaka, Hugo (czytaj: igo)]. Po 1831 r. Paryż był najważniejszym ośrodkiem Wielkiej Emigracji, główną przestrzenią życia największych polskich poetów epoki romantyzmu (nostalgię „paryskiego bruku” wyraził Mickiewicz w Panu Tadeuszu). W latach 1852–1856 miasto przebudowano w 60% – pracami kierował Georges Haussmann (czytaj: żorż osman). Kosztem ogromnych nakładów finansowych Paryż zmieniono w nowoczesną metropolię będącą wzorem funkcjonalności. Taki obraz francuskiej stolicy przedstawił Bolesław Prus w Lalce, a dodatkowo nadał jej rys urbanistycznej utopii. Londyn. Przez romantyków postrzegany jako kolebka romantyzmu, miasto Williama Szekspira i George’a Byrona, przestrzeń wolnego słowa i stolica jedynej demokracji w Europie. Tam pojechał Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego po potwierdzenie swych ideałów, przekonał się jednak o wszechwładnej roli pieniądza. Londyn jako miasto kupieckie i przemysłowe pojawił się także w wierszach Cypriana Norwida (np. Larwa) i w Listach z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza. Miasto znalazło również realistycznych portrecistów wśród prozaików angielskich doby wiktoriańskiej (za panowania królowej Wiktorii) – Charlesa Dickensa i Williama Thackeraya (czytaj: takerija). Rzym. Dla XIX-wiecznych pisarzy był przede wszystkim stolicą chrześcijańskiego świata. Polacy szukali tam moralnego i religijnego wsparcia dla swych dążeń wolnościowych. Papieskiego błogosławieństwa spodziewał się Adam Mickiewicz, gdy organizował w 1848 r. swój Legion. Kordian Juliusza Słowackiego przeżył w Wiecznym Mieście jedno ze swych rozczarowań („Wiara dziecinna padła na papieskich progach”). Dla Cypriana Norwida Rzym był symbolem religii formującej tożsamość Europejczyka (np. Ojczyzna). Obrazy Henryka Siemiradzkiego i powieść Quo vadis? Henryka Sienkiewicza przedstawiały Rzym jako kolebkę chrześcijaństwa. Warszawa. Mimo utraty niepodległości była uznawana przez Polaków za stolicę kraju. Tu rozpoczynały się najważniejsze wydarzenia polityczne, powstania – listopadowe i styczniowe. Tu, mimo administracyjnych i cenzuralnych ograniczeń, znajdowało się centrum życia naukowego oraz kulturalnego (wydawnictwa i prasa). Warszawę jako miasto politycznego fermentu pokazywali Juliusz Słowacki (Kordian, Uspokojenie), Józef Ignacy Kraszewski (Dziecię Starego Miasta), Bolesław Prus (Lalka). W III części Dziadów Adama Mickiewicza najistotniejsze dla Polski dyskusje ideowe i literackie toczyły się w „salonie warszawskim”. Warszawa pozostawała sercem Polski w wierszach Cypriana Norwida (Fortepian Szopena), a swój najpełniejszy obraz – miasta przechodzącego proces cywilizacyjnej modernizacji – znalazła w Lalce Bolesława Prusa. Budowa mostu kierbedzia w Warszawie, fot. Karol Beyer, 1862 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 63 J Stylowe zróżnicowanie języka polskiego Pisaliśmy już o stylu językowym jako sposobie kształtowania wypowiedzi, a także o napięciu między indywidualnością a typowością stylu oraz o sposobach naśladowania innych stylów. Na lekcji przyjrzymy się tzw. stylom użytkowym – typom stylistycznym wypowiedzi podobnych do siebie ze względu na swoje funkcje. także w odniesieniu do sfery egzystencjalnej (styl życia, pracy, nauki). We wszystkich tych przypadkach styl oznacza „sposób” – czyli to, jak są realizowane określone cele. Podobnie jest, gdy stosujemy to pojęcie w odniesieniu do języka (patrz też: lekcja 54. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). Styl językowy oznacza zatem realizację możliwości, które mieszczą się w systemie języka. Język a styl Słowo „styl” ma wiele znaczeń. Posługujemy się nim, opisując najróżniejsze elementy ludzkiej kultury – od sztuki (np. styl gry na instrumencie, styl malarza, styl epoki), przez instytucje (np. styl polityki, zarządzania), aż po rzeczy użytkowe (np. styl fryzury, ubioru, wystroju wnętrza) i rozrywkę (np. styl zabawy czy wypoczynku). Używamy tego pojęcia Ćwiczenia 1. Wyjaśnij, co określa wyrażenie „styl życia”. 2. Wskaż charakterystyczne, swoiste cechy indywidualnego stylu językowego twojej koleżanki / twojego kolegi. Odmiany języka Gdy wypowiadamy się w języku, ujawniamy swoją indywidualność. Jednak na naszą wypowiedź wpływają także inne czynniki: środowisko społeczne i zawodowe, w którym się obracamy, rola społeczna czy miejsce zamieszkania. Uwzględniając te wpływy, możemy podzielić język narodowy na odmiany. ogólna środowiskowe terytorialne Każda z tych odmian występuje w formie pisanej i mówionej. Odmianę ogólną polszczyzny Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 351 Sz 352 dzielimy na oficjalną, określaną jako język literacki, oraz nieoficjalną, używaną w codziennej komunikacji – język potoczny (kolokwialny). Współczesne językoznawstwo uznaje, że centrum polszczyzny, tj. ośrodkiem, z którego wywodzą się inne odmiany języka, jest właśnie język potoczny. Ćwiczenia 1. Wymień kilka cech języka współczesnej polskiej młodzieży. Podaj przykłady słów charakterystycznych dla tej odmiany polszczyzny. 2. Określ, z jakimi odmianami języka polskiego z drugiej połowy XIX w. mamy do czynienia w przytoczonych niżej fragmentach Lalki. Wskaż cechy charakterystyczne tych odmian polszczyzny. Bolesław Prus Lalka (fragmenty) [I] (z rozdziału VII, tom II) Jest pan uprzedzony, gdyż nawet i ta, jak pan mówi, próżnująca arystokracja odgrywa ważną rolę na świecie. To, co pan nazywa zbytkiem, jest właściwie wygodą, przyjemnością i polorem, której od arystokracji uczą się nawet niższe stany i tym sposobem cywilizują się. Słyszałam od bardzo liberalnych ludzi, że w społeczeństwach muszą być klasy pielęgnujące nauki, sztuki i wykwintne obyczaje, raz dlatego, ażeby inni mieli w nich żywe wzory, a po wtóre, ażeby mieli podnietę do szlachetnych czynów. [II] (z rozdziału VIII, tom II) – Co nie mam potrafić. [...] Przecie ja tu, nie chwaląc się, wszystkie szyldy malowałem w mieście. – I tego krakowiaka, co wisi nad szynkiem? – A jużci. – A gdzieżeś ty widział takiego krakowiaka? – U pana Zwolskiego jest furman, co się nosi z krakowska, wiecem se jego obejrzał. – I widziałeś, że ma obie nogi na lewym boku? – Proszę łaski pana, ludzie z prowincji nie patrzą na nogi, ino na butelkę. Style funkcjonalne polszczyzny Style językowe różnicuje się ze względu na pełnione funkcje (patrz: Miniprzewodnik po stylach funkcjonalnych, na stronie obok). Wszystkie style funkcjonalne występują w formie mówionej i pisanej. Przykładowo: styl retoryczny może być użyty w artykule prasowym, który ma charakter perswazyjny, a cechy stylu publicystycznego można odnaleźć w wypowiedziach komentatorów telewizyjnych programów informacyjnych. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Miniprzewodnik po stylach funkcjonalnych Styl retoryczny – służący do oddziaływania na odbiorcę, zwłaszcza do perswazji, stosowany w przemówieniach, wystąpieniach publicznych, dyskusjach, debatach, polemikach itp. (np. w kazaniach Piotra Skargi); charakteryzuje się zwrotami do odbiorcy, ekspresywnością i użyciem środków retorycznych. Styl dziennikarsko-informacyjny – stosowany w mediach (np. w dziennikach) w celu przekazania informacji; jest oszczędny w środkach, zwięzły i bezosobowy; charakteryzuje się prostymi konstrukcjami składniowymi, często występują w nim utarte zwroty. Styl publicystyczny – pełni funkcje wyrażania, informowania i przekonywania; jest używany w artykułach prasowych, komentarzach medialnych itp. (np. w cytowanym niżej tekście Agaty Tuszyńskiej); łączy użycie perswazji z obrazowością, korzysta z bogatego słownictwa i różnorodnych konstrukcji składniowych; ujawniają się w nim elementy emocjonalne oraz retoryczne. Styl urzędowy – stosowany w pismach urzędowych, formularzach, dokumentach itp. (np. w podaniu o pracę); łączy funkcje informacyjne z perswazyjnymi, charakteryzuje go formularność – używanie sformalizowanych wyrażeń i specjalnego słownictwa; jest skomplikowany składniowo, bezosobowy, dąży do precyzji wypowiedzi. Styl naukowy (o wąskiej funkcji informacyjnej) – stosowany w publikacjach naukowych (spis takich publikacji poświęconych literaturze znajdziesz na końcu tego podręcznika), odczytach, wykładach, referatach itp.; charakteryzuje się abstrakcyjnością i obiektywizacją wypowiedzi, użyciem specjalistycznego słownictwa – terminologii naukowej, neutralnością emocjonalną i oszczędnością środków językowych; występują w nim odwołania do innych tekstów naukowych, a także cytaty. Style artystyczne – sprawujące funkcję estetyczną, zwykle powiązaną z ekspresywną; znajdujemy je w tekstach literackich (np. Lalce); nie jest możliwa wspólna charakterystyka wszystkich stylów artystycznych, możemy mówić jedynie o stylu jakiegoś pisarza, kierunku literackiego czy konwencji poetyckiej. (lekcje 34. i 35. w tym podręczniku). Teraz przyjrzymy się bliżej stylowi publicystycznemu. Poniżej przedstawiamy fragment tekstu Agaty Tuszyńskiej. Pochodzi on ze zbioru jej esejów Rosjanie w Warszawie, wydanego w Paryżu w 1990 r. Wprowadzenie do lektury Charakterystyczne cechy stylu retorycznego poznaliśmy już przy okazji analizy fragmentu kazania Piotra Skargi (lekcja 42. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej) oraz rozmowy hrabiego Henryka z Pankracym Agata Tuszyńska Rosjanie w Warszawie (fragment) 1 [1] W 1869 roku po warszawskich ulicach jeździły pułki czerkiesów w wysokich baranich 2 czapkach, z zakrzywionymi szablami u boku i kindżałami za pasem. Moskiewska kapela gra3 ła głośno „hymn cesarski i pieśni mongolskie”. [...] Tajniak , który stałby – i na pewno stał – na przykład na rogu Ordynackiej i Nowego Światu, między dużym sklepem kupca Czerskiego 1 Czerkiesi – potoczna nazwa rosyjskich pułków kawalerii rekrutowanych wśród mieszkańców Kaukazu. 2 Kindżał – rodzaj noża, używany m.in. przez ludy kaukaskie jako broń biała. 3 Tajniak – tajny agent policji politycznej, w tym przypadku – carskiej ochrany. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 353 Sz 354 1 z towarami kolonialnymi a wędliniarnią Hammera, naliczyłby w krótkim czasie kilkanaście 2 umundurowanych postaci. Bo oto przeszedł pan mecenas z Miodowej, dwaj czynownicy z urzędu skarbu i kilku nauczycieli. [...] Dalej studenci w nieforemnych, ciężkich surdutach i czapkach skrojonych na wschodni wzór. Gimnazjaliści w mundurach w szarym kolorze oficerskich szyneli. Właściwie co trzeci mieszkaniec Warszawy nosił ubiór według oficjalnego kroju. [...] [2] Gdyby wszystko działo się kilkanaście lat później, tajniak mógłby dopisać do swego sprawozdania 3 podsłuchane obraźliwe określenia soboru na placu Saskim i jego dzwonnicy ochrzczonej „wieżą ciśnień prawosławia” [...]. Ale ślady obecności Rosjan wytarte są z artystycznego obrazu tamtych lat, obrazu wewnętrznie pękniętego, nietożsamego ze swoim rzeczywistym kształtem. [...] [3] Stanisław Wokulski żyje w tym mieście. Prowadzi interesy, kocha, cierpi, je befsztyki, jeździ na wyścigi i na spacer w Aleje. Przegląda gazety pełne informacji o stanie dróg, formach pieczywa poszczególnych wytwórni i wahaniach aury. [...] Realistyczny wszechświat Lalki jest [jednak] w swoisty sposób nierzeczywisty. Lepiony z okruchów powszedniości, pomija najbardziej charakterystyczne i najbardziej drażniące jej elementy. [...] Jakby celowo nie użyto rosyjskich barw. Czy tylko z powodu „kajdan po piórze” autora warszawskich kronik? Nie jedynie. Również w geście samoobrony. Bojkotu, który unieobecnia, a więc rozbraja przeciwnika. Sobór ŚW. ALEKSANDRA NEWSKIEGO na placu Saskim (dziś Marszałka Józefa Piłsudskiego) w Warszawie, rycina z początku XX w. Świątynia, zbudowana na reprezentacyjnym placu miasta, miała być symbolem rosyjskiej państwowości i rosyjskiej władzy na ziemiach polskich. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości częściowo zniszczony obiekt został rozebrany. 1 Towary kolonialne – importowane z zamorskich kolonii artykuły spożywcze, np. herbata, kakao, przyprawy. 2 Czynownicy – urzędnicy państwowi. 3 Sobór – cerkiew katedralna. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Polecenia do tekstu 1. Określ, jaka funkcja języka dominuje w tekście Agaty Tuszyńskiej. 2. Wskaż dwa przykłady zastosowania tej funkcji w tekście. 3. Jaki styl funkcjonalny reprezentuje tekst? 4. Wskaż dwie cechy tego stylu na przykładach z tekstu. 5. Jaki jest związek znaczeniowy pomiędzy pierwszymi dwoma akapitami tekstu a akapitem 3.? 6. Wyjaśnij, dlaczego, według autorki, świat Lalki nie jest w pełni rzeczywisty. 7. Jak rozumiesz wyrażenie „kajdany po piórze”? 8. Podaj przykład wyrażenia synonimicznego dla występującego w poleceniu 7. 9. Wyjaśnij, na czym polega „gest samoobrony”, o którym pisze autorka w ostatnim akapicie. 10. Sformułuj tezę, którą Agata Tuszyńska uzasadnia w przytoczonym fragmencie tekstu. Pr ac a domowa Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy i porównajcie styl dziennikarsko-informacyjny ze stylem urzędowym – na podstawie dowolnie wybranego fragmentu informacji prasowej (np. z pierwszej strony opiniotwórczego dziennika ogólnopolskiego albo jego wydania w internecie) oraz pisma lub dokumentu urzędowego. Skorzystajcie z podanej tabeli. Efekty swojej pracy zaprezentujcie na forum klasy. Wspólnie wyciągnijcie wnioski na temat różnic i podobieństw między tymi stylami funkcjonalnymi. styl dziennikarsko-informacyjny styl urzędowy swoiste słownictwo utarte, stałe wyrażenia specyficzna składnia sposób ujawniania się nadawcy Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 355 Sz 356 Wszyscy chorujemy na nerwy... 64 Pozytywistyczne rewizje Jana Tomkowskiego W interpretacji tekstów literackich posługujemy się niekiedy metodami wypracowanymi przez inne dziedziny nauki. Na lekcji poznamy możliwości odczytania, które daje nowoczesna psychologia. Wprowadzenie do lektury Studium Neurotyczni bohaterowie Prusa Jana Tomkowskiego pochodzi z tomu Mój pozytywizm. Cała książka w zamiarze autorskim miała stanowić nieszablonowe spojrzenie na epokę pozytywizmu. Badacz szukał formuły integrującej cały wiek XIX, wykazywał wzajemne przenikanie się romantycznych i pozytywistycznych wizji świata oraz człowieka. Zdaniem Tomkowskiego romantyczny model egzystencji jednostki o skomplikowanej psychice, nadwrażliwej, podatnej na zwątpienie powrócił w literaturze realistycznej z drugiej połowy XIX w. W tym ujęciu Wokulski okazuje się postacią bliską Gustawowi z IV części Dziadów, Werterowi i Kordianowi. Jan Tomkowski Neurotyczni bohaterowie Prusa (fragmenty) [1] Podejrzewam, że gdyby sytuacja taka była możliwa, wy1 znawca psychoanalizy nie posiadałby się z radości po wizycie pacjenta w rodzaju Wokulskiego. Bo cóż to za satysfakcja spotkać w rzeczywistości (nawet powieściowej) przypadek opisany tak dokładnie w literaturze naukowej! [...] Pogoń za prestiżem, mozolna wspinaczka po drabinie społecznej zawiera przesłanki sytuacji neurotycznej. Wokulski wydobywa się wciąż z piwnicy [Hopfera], wędruje coraz wyżej, lecz w miarę ciągłego posuwania się ku górze rośnie poczucie zagrożenia. Im później nastąpi upadek, tym gorzej dla pacjenta. W końcu zawsze lepiej spaść z małej wysokości niż ze szczytu. Autor Jan Tomkowski (ur. 1954) jest profesorem Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Zajmuje się przede wszystkim literaturą i kulturą wieku XIX. Wydał m.in. książki: Juliusz Słowacki i tradycje mistyki europejskiej (1986), Mój pozytywizm (1993), Młoda Polska (2001), Samobójcy i marzyciele: o zabijaniu poetów (2002), Mistyka i herezja (2006) oraz z Ewą Kozubską Mistyczny świat Williama Blake’a (1993). 1 Psychoanaliza – wypracowana przez Zygmunta Freuda (czytaj: frojda; 1856–1939) metoda leczenia zaburzeń psychicznych i emocjonalnych, polegająca na odkrywaniu, interpretacji i usuwaniu nieświadomych konfliktów pacjenta. Do psychoanalizy nawiązują badania literackie, które obiektem zainteresowania czynią autora tekstu lub jego bohatera. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 1 [2] Neurotyk wybiera zwykle cele, nie licząc się z warunkami. W Bułgarii sprzyja Wokulskiemu szczęście, jednak to, co udało się w obcym kraju, niekoniecznie musi udać się w ojczystych salonach. Z psychologicznego punktu widzenia marzenia o zadziwiającym wynalazku i pozyskaniu względów pani Izabeli są tym samym celem. Nikt nie odkrył dotychczas metalu lżejszego od powietrza, nikt nie zdobył także serca pięknej hrabianki. Niepodobna lekceważyć faktu, że w przypadku osobowości neurotycznej cele są zwykle trudne, wręcz nierealne, nieproporcjonalne do możliwości. Wokulski pragnie osiągnąć szczyt, doprowadzić do sytuacji, która oznacza wydobycie się raz na zawsze z Hopferowskiej piwnicy, „Inni” mają zostać na dole, ponieważ Wokulski zdaje sobie sprawę, że na szczycie jest miejsce dla jednego. Szczyt zdobyty razem z innymi jest jak sukces, którym trzeba się dzielić. [...] 2 [3] Obsesyjne porównywanie siebie dosłownie ze wszystkimi zdradza symptomy neurozy. Racjonalnie rzecz biorąc, nikt nie dorównuje nam samym i my nie dorównujemy innym. Tymczasem Wokulski rozumuje kategoriami neurotycznymi: gardzi Starskim, ale w pewnych okolicznościach chciałby stać się taki jak Starski. Rzecz prosta, zestawienia tego rodzaju przynoszą wątpliwą korzyść, pogłębiającą nastrój niepewności. Nie możemy zmienić własnej przeszłości ani cofnąć czasu. Z określonego punktu widzenia Wokulski nie dorówna nigdy Starskiemu (i na odwrót) ani nie stanie się młodszy niż Ochocki. Świat, którym rządzą prawa konkurencji, traci swój urok. Powstaje wrażenie zagęszczenia, braku miejsca. Rzeczywistość otaczająca Wokulskiego jest zbyt ciasna, ale także agresywna, napierająca ze wszystkich stron. Psychoanalitycy uważają za istotny element nowoczesnej cywilizacji europejskiej kulturę współzawodnictwa, gorączkową potrzebę wyróżnienia się. Pogoń za doskonałością i wyjątkowością rodzi silne napięcia w stosunkach międzyludzkich, jednak mało kto rezygnuje z uczestnictwa w wyścigu. [...] [4] Wokulski zmierza wyraźnie do osiągnięcia stanu dominacji nad otoczeniem. Łatwo dopatrzeć się w tej tendencji reakcji na doznane niegdyś przykrości, kompleksu dawnego chłopca na posyłki. Ekspansja idzie przy tym w różnych kierunkach. Łatwo podporządkować sobie biedaków, trudniej – warszawskie salony, jeszcze trudniej – cały świat. Mimo wszystko i ta ostatnia możliwość stanie się prawdopodobna pod warunkiem, że dokona się wynalazku zmieniającego dzieje ludzkości. [...] [5] Wokulski odczuwa nieodpartą potrzebę triumfowania [...]. W czystszej postaci skłonności neurotyczne biorą górę podczas fundamentalnego dla wyższych warstw sporu: nóż czy widelec. Wokulski prowokuje salon, używając noża do jedzenia ryby. Prowokuje, bo potrafi jeść rybę widelcem. Jest to jednak świadoma prowokacja, misterna pułapka obmyślona dla wykazania sobie i innym, kto lepiej zna etykietę, kto – jak powiedziałby Gombrowicz – jest bardziej dystyngowany. Wokulski karci salon z miną człowieka, który wie lepiej, więcej widział, jest lepiej wychowany. Identyczna tonacja brzmi w wielu innych wypowiedziach Wokulskiego, niezależnie od tego, czy dotyczą one obyczajów angielskich lordów czy oceny kunsztu wirtuozowskiego znanego skrzypka. Pan Stanisław ma zresztą na każdy z tych tematów wyrobione zdanie i niemało do powiedzenia. Rzecz w tym, że angażuje się na ogół z powagą godną lepszej sprawy. Zwróćmy uwagę, że w salonie poglądy, opinie i sądy estetyczne są czymś zmiennym, kapryśnym, ulotnym. Wypowiada się opinię nie po to, by wyrazić własny punkt 1 Neurotyk – człowiek chory na neurozę, czyli nerwicę – typ zaburzenia psychicznego wywołanego przez nieuzasadnione fobie czy lęki, nad którymi nie można zapanować. 2 Obsesyjne – zdradzające symptomy obsesji, czyli natręctwa myśli, które uporczywie prześladują; właściwość nerwicy. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 357 Sz 358 Kadr z filmu Lalka , reż. Wojciech Jerzy Has, 1968 Sugestywna wyobraźnia reżysera (twórcy takich głośnych filmów, jak Sanatorium pod klepsydrą według prozy Brunona Schulza i Rękopis znaleziony w Saragossie według powieści Jana Potockiego) przyniosła mroczną interpretację utworu Prusa. Rozważ, w jaki sposób obraz filmowy podkreśla dramatyzm sceny. Jakiego wyrazu nabrała postać Wokulskiego kreowana przez Mariusza Dmochowskiego? widzenia (którego najczęściej nie ma), ale żeby błysnąć, zaprezentować się możliwie najko1 rzystniej, dowieść swej oryginalności. Arystokracja bawi się etykietą tak samo, jak bawi się operacjami finansowymi czy muzyką. Wokulski – jak każdy neurotyk – pozbawiony jest 2 kompletnie intencji ludycznej , a także poczucia humoru: spięty, poważny do przesady, niesłychanie czuły na objawy lekceważenia. Drobiazgi urastają w jego oczach do nienaturalnych rozmiarów, cień neurozy pada na wszystkie kontakty z otoczeniem. [...] 1 Etykieta – zbiór zasad zachowania. 2 Intencja ludyczna (z łac. ludus – zabawa) – pragnienie zabawy; sens: Wokulski nie potrafi się bawić. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm [6] Samoudręka neurotyczna osiąga punkt krytyczny w pragnieniu śmierci, poszukiwaniu śmierci. Śmierć jest najskuteczniejszym sposobem unieważnienia ruchu w górę, zaprzeczeniem „wyjścia z piwnicy”. Wokulski chciałby nie tylko umrzeć, chciałby zostać unicestwiony, „starty bez śladu”. Podczas rozmowy z prezesową, rozmowy przebiegającej zresztą w nastroju wzajemnej życzliwości, Wokulski doznaje wrażenia „dotknięcia śmierci”. Prezesowa podsuwa rozwiązanie irracjonalne: śmierć krąży wokół tych, co stoją nad grobem. Psychoanalityk jednak znalazłby nierównie lepszą odpowiedź. Oto podczas pogodnej konwersacji padło słowo „studnia”. Dla bohatera powieści śmierć to właśnie „wpadnięcie do studni”, zapadanie się pod ziemię. [...] [7] Nieszczęściem Wokulskiego jest brak miłości. Czy oznacza to, że czytelnik Lalki ma prawo podejrzewać go o egoizm? Nie, nie przypuszczam. Istnieje poważna różnica między egoizmem a brakiem miłości. Powieść Prusa nie opowiada bynajmniej o nieudanych staraniach kupca o rękę pięknej hrabianki. Gdyby tak miało być Lalka w swej warstwie fabularnej przypominałaby jeden z niezliczonych romansów. Przedmiotem marzeń Wokulskiego jest nie małżeństwo, lecz miłość. I zadowolić mogłoby go tylko jakieś ogromne, wszechogarniające uczucie. [...] Wątpliwe jednak, czy ktokolwiek z bohaterów Lalki byłby w stanie zaspokoić neurotyczną potrzebę miłości. Doktor Szuman, człowiek wykształcony, mimo że chwilami niemożliwie prostacki, powiada, że miłość to „nerwowa choroba”. Czy to ma znaczyć, że kochając – wszyscy chorujemy na nerwy? Polecenia do tekstu 1. Sformułuj tezę cytowanego tekstu. 2. Wskaż w akapicie 1. dwa sformułowania metaforyczne i wyjaśnij ich sens. 3. W akapitach 1.–3. wskaż słowa należące do jednej rodziny wyrazów z neurotyczny i wyjaśnij ich znaczenie. Które z nich jest wyrazem podstawowym? 4. Jak sądzisz, dlaczego autor tekstu stawia znak równości między odkryciem metalu lżejszego od powietrza i zdobyciem serca Izabeli? Wykorzystaj propozycję grafu i stwórz plakat. metal lżejszy od powietrza = Izabela .... .... 5. Wskaż, z kim porównuje się Wokulski. Określ, jakie konsekwencje dla bohatera ma ciągłe porównywanie się z innymi. 6. Sformułuj pytanie, na które odpowiedzią jest akapit 4. 7. Wskaż w akapicie 6. wyraz będący, zdaniem autora, synonimem słowa śmierć. 8. Na czym polega, według Jana Tomkowskiego, samoudręka neurotyczna Wokulskiego? Uzasadnij, odwołując się do kategorii przestrzennych. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 359 Sz 360 65 Wzorzec damy i rycerza Emancypacja w oczach feministki Przemiany kulturowe, które zachodzą we współczesnym nam świecie, w tym faktyczne równouprawnienie płci, skłaniają do ponownego odczytania przeszłości. Na lekcji spróbujemy, wraz z autorką analizowanego tekstu, przyjrzeć się wzorcom męskości i kobiecości oraz relacjom pomiędzy kobietami a mężczyznami w naszej kulturze. Wprowadzenie do lektury Korzeni współczesnego feminizmu, czyli kobiecego ruchu społecznego, politycznego i kulturowego, należy szukać w XIX-wiecznych ruchach emancypacyjnych (sam termin pojawił się u schyłku XIX w.). Feminizm domaga się pełnego równouprawnienia płci w zakresie praw obywatelskich i społecznych. Zajmuje się również określaniem kobiecej odmienności w odbiorze rzeczywistości, definiuje role płciowe wyznaczane przez kulturę (gender1), uwyraźnia męskie formy kulturowej represji wobec kobiet. Odsłania też i burzy stereotypy (także językowe), w których kobieta bywa zamykana. Feminizm znajduje swoje odbicie w badaniach literackich. Krytyka feministyczna dokonuje nowego odczytania tekstów, koncentrując uwagę na zapisanym w nich doświadczeniu kobiecym, przy czym przedmiotem zainteresowań pozostaje zarówno twórczość kobiet pisarek, jak i wizerunki kobiet – bohaterek literackich. Sławomira Walczewska Damy, i feministki (fragmenty) rycerze [1] Bycie kobietą ma [...] odniesienie nie tylko do kulturowo określonego wzorca „kobiety” względnie 2 „prawdziwej kobiety”, lecz także do swego społeczno-kulturowego pendant , mężczyzny. Społeczno-kulturowe role płciowe, męska i kobieca, zdefiniowane są rozłącznie. Cechy i zachowania męskie w kobiecie i kobiece w mężczyźnie są na ogół odbierane negatywnie. „Zniewieściały” mężczyzna lub „zmężczyźniała” kobieta, „babochłop”, to negatywnie wartościowane odstępstwa od normy, naganne przykłady tego, jak być nie powinno. [...] [2] W kulturze polskiej najbardziej ogólną formą relacji męsko-damskiej jest ideał damy i rycerza. 3 Pary: król Jan Sobieski z Marysieńką, Kmicic z Oleńką, ułan na widecie i dziewczyna jak malina, 1G ender (z ang.; czytaj: dżender) – kategoria płci społeczno-kulturowej, która może być różna od płci biologicznej. Tożsamość męską lub kobiecą uzyskuje się poprzez wejście w określoną rolę społeczną i kulturową, przyjęcie jej praw i obowiązków. 2 Pendant (franc.; czytaj: pądą) – dodatek, uzupełnienie. 3 Na widecie – na warcie. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Autorka Sławomira Walczewska (ur. 1960) jest aktywną działaczką ruchu feministycznego. Studiowała filozofię w Krakowie i we Fryburgu oraz feministyczną krytykę kultury w Bonn. Była współredaktorką pisma „Pełnym Głosem”, współredaguje „Zadrę”, działa w Fundacji Kobiecej (eFKa). Przytoczony fragment pochodzi z jej książki Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 2000. pan Tadeusz z Zosią, przesuwają się przez karty tekstów historycznych i literackich i organizują wyobrażenia o relacjach męsko-damskich. Relacje te cechuje wymóg męskiej opiekuńczości wobec dam, wymóg ich adorowania, ubiegania się o ich względy przez zdobywanie zasług. Kobiety z kolei obowiązuje bycie damą, wyniosłość, ale i życzliwość wobec męskich zalotów, wyczekiwanie i wabienie, posiadanie męskich adoratorów, umiejętność zatrzymania ich przy sobie. [3] Zadaniem mężczyzny-rycerza jest walka, opieka i obrona, zadanie kobiety jest kom1 plementarne – ma ona wspierać go duchowo i zapewniać mu wytchnienie i nagrodę po walce. Zrytualizowany system wymogów jednej płci wobec drugiej, obwarowany 2 przez społeczne i kulturowe sankcje i gra3 tyfikacje , wykształcił się na drodze socjokulturowego procesu negocjacji pomiędzy płciami. Efektem tego procesu jest określona relacja między płciami, pewien kontrakt Artur Grottger, Powitanie powstańca, płci. W kulturze polskiej ma on postać kon1866, Muzeum Narodowe w Krakowie traktu szlachecko-rycerskiego. Etos romantyczny był aktualny dla powstańców [4] Wzorzec damy i rycerza ma swoje kostyczniowych. rzenie w średniowieczu i mogłoby się wydawać, że nie nadaje się do opisu współczesnych relacji męsko-damskich. Jednak w kulturze polskiej okazał on szczególną trwałość, po różnych metamorfozach przetrwał do dziś. Konserwująco wpłynął na niego upadek państwa polskiego. W końcu XVIII wieku wstrząsnął on fundamentami kultury szlacheckiej, która do tego czasu była dominującą kulturą polskiego obszaru językowego. Rycerze nie byli już w stanie pełnić roli obrońców swych dam. Damy nie mogły być ostoją i nagrodą dla permanentnie frustrowanych, pokonywanych rycerzy. [...] Mimo to szlachecki kontrakt płci jak gdyby na przekór rzeczywistości politycznej zesztywniał i utrwa4 lił się, stanowiąc residuum w przemianach kulturowych na przestrzeni dwóch wieków. 1 Komplementarne – uzupełniające. 2 Sankcje – kary. 3 Gratyfikacje – nagrody. 4 Residuum (łac.) – pozostałość. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 361 Sz 362 Po lewej: Michał Elwiro Andriolli, Pan Tadeusz z ręką na temblaku, 1879–1882 Po prawej: Artur Grottger, Po powstaniu, 1864, Muzeum Narodowe we Wrocławiu Przeanalizuj, co obydwa obrazy mówią o polskiej realizacji etosu rycerskiego w XIX w. [5] Mickiewiczowski pan Tadeusz to rycerz romantyczny, który z kokardą od swej zaściankowej damy Zosi wyrusza bronić uciśnionej ojczyzny. Pół wieku później, w innym kontekście politycznym i kulturowym, w powieści Prusa o względy panny Izabeli zupełnie innymi metodami zabiega pozytywistyczny rycerz Stanisław Wokulski. Melancholijni rycerze przegranych powstań i walk partyzanckich przez lata śpiewają pieśni o swych nieosiągalnych damach, którym nie umieli 1 złożyć do stóp swego zwycięstwa, do których „dziś przyjść nie mogą” . Dla pokrzepienia swych rycerskich serc mieli Sienkiewiczowskie „harlequiny” o rycerzach, którym się udało (por. „Jędruś! ran twoich nie godnam całować”, Potop). [...] [6] W czasie powstawania „Solidarności” [w 1980 r.] również nie zabrakło rycerzy. Przybyli ze 2 śpiewem na ustach. Ich Bogurodzicą było Żeby Polska była Polską , wyśpiewywane z godnością 3 w radiu Głos Ameryki codziennie o dwudziestej. Kobiety siłą rzeczy musiały się znaleźć w roli dam. Napominał je i nakłaniał do tego napis na murach strajkującej Stoczni Gdańskiej: „Kobiety, nie przeszkadzajcie nam, my walczymy o Polskę”. MY wam tę Polskę naszych wyobrażeń przy4 niesiemy do stóp, a WY nam wtedy dacie „białej róży kwiat” . 1 Przekształcony cytat z popularnej piosenki partyzanckiej Dziś do ciebie przyjść nie mogę napisanej w czasie II wojny światowej w Lublinie przez Stanisława Magierskiego (1904–1957). 2 Piosenka napisana w 1980 r. przez Jana Pietrzaka, uchodząca, obok Murów Jacka Kaczmarskiego, za nieformalny hymn demokratycznej opozycji w Polsce w latach 80. XX w. 3 Głos Ameryki – radio od 1942 r. nadające po polsku z Waszyngtonu, toczące (razem z Radiem Wolna Europa z Monachium) medialną wojnę z systemem komunistycznym. Słuchanie obydwu rozgłośni było w Polsce karalne aż do 1989 r. 4 Cytat z piosenki Rozkwitały pąki białych róż, napisanej ok. 1918 r. Muzyka: Mieczysław Kozar-Słobódzki, słowa: Kazimierz Wroczyński (1883–1957) i Jan Lankau (1890–1972), anonimowi autorzy dopisywali kolejne zwrotki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Polecenia do tekstu 1. Wyjaśnij, co oznacza, że społeczno-kulturowe role płciowe są zdefiniowane rozłącznie. 2. Który z przedstawionych niżej schematów najlepiej oddaje relację rozłączności cech? a) b) c) 3. Wypisz po dwa antynomiczne (przeciwstawne) przymiotniki nazywające cechy, które powinny charakteryzować rycerzy i damy w relacji przedstawionej przez autorkę w akapicie 2. 4. Wymień komplementarne (uzupełniające się) dwa obowiązki i dwa prawa każdej ze stron w „szlachecko-rycerskim kontrakcie” między płciami. Uzupełnij tabelę. obowiązek prawo Mężczyzna: …. Kobieta: …. Mężczyzna: …. Kobieta: …. Kobieta: …. Mężczyzna: …. Kobieta: …. Mężczyzna: …. 5. Kogo dotyczy określenie: „permanentnie frustrowani, pokonywani rycerze”? 6. Jaki stosunek do bohaterów poematu Mickiewicza wyraża autorka w zdaniu: „Mickiewiczowski pan Tadeusz to rycerz romantyczny, który z kokardą od swej zaściankowej damy Zosi wyrusza bronić uciśnionej ojczyzny”? Uzasadnij odpowiedź. 7. Jaka ocena mieści się w określeniu: „Sienkiewiczowskie harlequiny”? Uzasadnij. 8. Co różni, a co łączy Tadeusza i Wokulskiego? 9. Na czym, według autorki, polegało odtworzenie modelu relacji rycerz–dama w czasie strajków w Stoczni Gdańskiej w 1980 roku? Pr ac a domowa 1. Omów, odwołując się do tekstów, elementy kultury patriarchalnej w Panu Tadeuszu i powieściach Sienkiewicza. 2. W kilkuosobowych grupach przeprowadźcie dyskusję na temat sytuacji współczesnej kobiety. Możecie zastosować metodę dramy, wcielając się w zwolenników i przeciwników feminizmu, a także w osoby o umiarkowanych poglądach. 3. Wykorzystajcie wybrane teksty literackie i kulturowe (np. dzieła malarskie) różnych epok i opiszcie zmieniające się relacje między rycerzem a damą. Pracujcie samodzielnie lub w kilkuosobowych grupach. Efekty pracy przedstawcie w formie prezentacji multimedialnej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 363 Sz 364 66 R Pani Bovary to ja... Nowoczesny portret kobiety Kobieta w XIX w. źle się czuła w gorsecie kultury patriarchalnej, wciąż jednak miała niewielkie możliwości wyrażenia własnej natury. Zamknięta w domu, zredukowana do roli żony i matki, przeżywała, jak to nazywają feministki, „smutek buduaru”. Przestrzenią jej wolności pozostawały marzenia. Jedną z najsławniejszych bohaterek literackich tego typu jest Emma Bovary (czytaj: ema bowari) z powieści Gustave’a Flauberta, której fragmenty poznamy na lekcji. pani bovary XVIII XIX XX XXI 1857 r. bohaterów, czego skutkiem było wszczęcie przeciw niemu procesu sądowego za obrazę moralności (1857). Flaubert wygrał rozprawę, a przy tym zyskał darmową reklamę utworu i w rezultacie – pieniądze i sławę. Geneza Wprowadzenie do lektury Flaubert przedstawił w literacki sposób autentyczną historię prowincjonalnego lekarza i jego żony, którą zaczerpnął z gazety. Banalny melodramat, o wątłej fabule dającej się streścić w kilku zdaniach, stał się pretekstem do wnikliwej analizy psychologicznej. Pisarz nie dokonał jednak oceny postępowania swych Przypisuje się Flaubertowi słowa (których nigdzie jednak nie zapisał): „Pani Bovary to ja”. Emma Bovary uosabia zatem uniwersalne cechy każdego człowieka, który nie akceptuje swojego życia i podąża za marzeniami, którego spotykają życiowe zawody, który doświadcza nawracających stanów depresji. Gustave Flaubert Pani Bovary (fragmenty) Emma odebrała edukację na pensji klasztornej. [1] Z początku wcale się nie nudziła w klasztorze; lubiła towarzystwo siostrzyczek, które dla rozrywki prowadziły ją do kaplicy [...]. Zamknięta w mdłej atmosferze klas, pośród tych bladych kobiet z mosiężnymi krzyżykami u różańca, pogrążyła się niepostrzeżenie w półsen, pełen mistycznej tęsknoty, która wiała z kadzideł ołtarzy, z chłodu kropielnic, z blasku gromnic. Zamiast słuchać mszy, oglądała w książeczce do nabożeństwa pobożne winietki z błękitną obwódką. Lubiła chorą owieczkę, Przenajświętsze Serce przebite ostrymi strzałami i biednego Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Jezusa, który pada pod ciężarem krzyża. Spróbowała raz dla umartwienia nic nie jeść przez cały dzień i przemyśliwała nad Autor tym, jaki by ślub uczynić. Gustave Flaubert (czytaj: [2] Niektóre z jej koleżanek przynosiły do klasztoru keepgiustaw flober; 1821–1880) był 1 francuskim pisarzem przełomu sakes , otrzymane w upominku na gwiazdkę. Trzeba je literackiego – wychowywał się było chować: wymagało to nie byle jakich zabiegów. Czyjeszcze na dziełach romantytało się je w sypialni. Otwierając delikatnie piękne atłasowe ków, czytał realistyczne powieści Balzaka, jednak jego oprawy, Emma wpijała olśnione spojrzenie w nazwiska własne teksty wskazują nowy nieznanych autorów, którzy nosili zwykle tytuły hrabiów kierunek rozwoju literatury. Rozgłos przyniosła mu powieść lub wicehrabiów. Pani Bovary (1857). Kolejne [3] Przebiegał ją dreszcz, gdy poruszona jej oddechem jeutwory (Salambo, 1862; Szkoła uczuć, 1869; Trzy opowieści, dwabna bibułka unosiła się z lekka, by opaść znów na ryci1877) nie powtórzyły już tego ny z cichym szelestem. Był tam za poręczą balkonu młodziesukcesu. Dorobek pisarski Flauberta nie jest obfity, gdyż niec w krótkim płaszczu, obejmujący dziewicę w białych autor bardzo długo pracował szatach, z sakiewką u pasa, albo portrety nieznanych angielnad każdym utworem. Panią 2 skich ladies o jasnych puklach. Niedbale rozparte w powoBovary pisał przeszło cztery lata. Był rzemieślnikiem słowa, zach, sunących alejami parku, spoglądały przejrzystymi potrafił wiele godzin spędzić oczyma spod rond słomkowych kapeluszy. Przed zaprzęnad dopracowywaniem 3 stylistycznym jednego zdania. giem, jadącym kłusa i kierowanym przez dwóch groomów Jego pisarską dewizą w białych spodniach, biegł w podskokach zgrabny chart. pozostawała myśl: „Kto wie dokładnie, co chce powiedzieć, Inne znów damy siedziały rozmarzone na sofach, z rozpiena pewno pięknie to wypowie”. czętowanym listem w ręku, wpatrując się w księżyc przez uchylone okno, na wpół przysłonięte czarną kotarą. Naiwne dziewczęta ze łzą w oku całowały w dzióbek turkawki przez kraty gotyckiej klatki lub uśmiechając się, z główką przechyloną na ramię, skubały stokrotkę wysmukłymi palcami, których spiczaste koniuszki wyginały się jak zadarte noski ciżemek. I wyście też tam byli, sułtani 4 5 z długimi fajkami, omdlewający z rozkoszy u boku bajader , giaury , szable tureckie, czap6 7 ki frygijskie , a przede wszystkim wy, mdłe wizerunki dytyrambicznych krain, które ukazuje cie nam naraz palmy i jodły, lwy na prawo, tygrysy na lewo, minarety tatarskie na horyzoncie, na pierwszym planie rzymskie ruiny, przyklękające wielbłądy – a wszystko to otoczone starannie wypielęgnowanym lasem dziewiczym i przeszyte prostopadłym promieniem słońca, odbitym w drgającym zwierciadle stalowej wody, usianej tu i ówdzie drobnymi, niby szpilką wydrapanymi, plamkami białych łabędzi. Emma wyszła za mąż za prowincjonalnego lekarza Karola Bovary. Oto obraz ich małżeńskiego życia. [4] Przed ślubem zdawało się jej, że go kocha, ale oczekiwane szczęście nie nadeszło. „Pomyliłam się więc” – myślała i starała się dociec znaczenia słów: s z c z ę ś c i e , n a m i ę t n o ś ć , u p o j e n i e , słów, które tak pięknie brzmiały w książkach. [...] 1 Keepsakes (ang., czytaj: kipsejks) – dawna nazwa „czytadła”, XIX-wiecznej odmiany dzisiejszego harlequina. 2 Ladies (ang., czytaj: lejdiz) – panie. 3 Groom (ang., czytaj: grum) – służący. 4 Bajadery – hinduskie tancerki. 5 Giaur – innowierca, niewierny; niemuzułmanin. 6 Czapki frygijskie – czapki o spiczastym kształcie, patrz też: przypis do Nie-Boskiej komedii w lekcji 36. 7 Dytyrambiczne krainy – krainy doskonale piękne, wychwalane w dytyrambach, czyli pieśniach. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 365 Sz 366 [5] Rozmowa z Karolem była płaska jak uliczny chodnik, a jego myśli, które każdy mógłby wypowiedzieć, przesuwały się w codziennych strojach, nie budząc ani wzruszeń, ani uśmiechu, ani marzeń. [...] Nie umiał ani pływać, ani fechtować się, ani strzelać z pistoletu, a niegdyś nie potrafił nawet wytłumaczyć jej fachowego terminu dotyczącego konnej jazdy, który spotkała w jakiejś powieści. [...] Ach! Czemuż jej mąż nie był przynajmniej jednym z tych wytrwałych uczonych, cichych i pełnych zapału, którzy całe noce spędzają nad książkami i wreszcie, koło sześćdziesiątki, gdy przychodzi wiek reumaty1 zmu, noszą rozetkę na czarnym, źle skrojonym fraku. Pragnęła, aby nazwisko Bovary, które było jej nazwiskiem, stało się sławne, by zjawiło się w witrynach księgarń, by powtarzały je wszystkie pisma i znała cała Francja. [6] Ale najnieznośniejsze były Joseph-Désiré Court (czytaj: żozef dezire kur), Rigolette (czytaj: posiłki. W tej małej jadalni na rigolet), 1844, Musée des Beaux Arts, Rouen (czytaj: mjuze de bozar, ruą), parterze, z dymiącym piecem, Francja ze skrzypiącymi drzwiami, ze Obraz przedstawia bohaterkę powieści Eugeniusza Sue (czytaj: si) Tajemnice Paryża, choć powszechnie jest postrzegany jako ścianami ociekającymi wilgo- malarski pierwowzór Emmy Bovary z powieści Flauberta. Wskaż cią i z wiecznie wilgotną, ka- podobieństwa między Rigolette a Emmą. mienną podłogą, miała wrażenie, że podają jej na talerzu całą gorycz istnienia i wraz z oparami unoszącymi się z potraw unosiły się z głębi jej duszy mdłe wyziewy nudy i obrzydzenia. Karol jadł powoli, a ona tymczasem chrupała orzeszki albo końcem noża rysowała kreski na ceracie. Lekarstwem na nudę miały być romanse Emmy. [7] [Rudolf ] ukrył twarz w dłoniach. – Tak, myślę o pani nieustannie!... Wspomnienie twoje mnie prześladuje! Ach! Wybacz!... 1 Rozetka – tu: miniatura Legii Honorowej, najwyższego odznaczenia państwowego we Francji. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Żegnaj!... Odejdę daleko... tak daleko, że nie posłyszysz już o mnie!... A jednak... dzisiaj... sam nie wiem, jaka siła popchnęła mnie jeszcze ku tobie! Bo nie sposób walczyć z niebem, oprzeć się uśmiechowi aniołów! Porywa nas to, co piękne, urocze, cudowne! Emma po raz pierwszy słyszała takie rzeczy; i jej miłość własna, jak ktoś wypoczywający w kąpieli, przeciągała się z lubością w cieple tych słów. [...] Wówczas uśmiechając się szczególnie, z utopionym w nią wzrokiem i zaciśniętymi zębami podszedł otwierając ramiona. Cofnęła się drżąca i wyjąkała: – Och! Przerażasz mnie pan! Krzywdzisz! Wracajmy! – Skoro tak być musi – odparł, zmieniając wyraz twarzy. I stał się znów pełen szacunku, łagodny, nieśmiały. Podała mu ramię. Wracali. – Cóż się pani stało? – mówił. – Dlaczego? Nie rozumiem. Pani się myli zapewne? Królujesz w mej duszy jak Madonna na piedestale, masz miejsce wysokie, trwałe i niepokalane. Ale jesteś mi niezbędna do życia! Potrzebuję twych oczu, twego głosu, twych myśli. Bądź mi przyjaciółką, siostrą, aniołem. [...] Wełna jej sukni przylgnęła do aksamitu fraka; odrzuciła białą szyję i z westchnieniem, na wpół przytomna, we łzach, przejęta dreszczem, ukrywszy twarz, oddała mu się. Umierająca Emma słyszy zza okna śpiew ślepego żebraka. [8] Karol klęczał [...], z rękami wyciągniętymi ku Emmie. Ujął jej dłonie i ściskał je, drgając za każdym uderzeniem serca, jakby na odgłos walących się ruin. [...] Wtem dał się słyszeć na chodniku klekot ciężkich sabotów i stukanie kija; i rozległ się głos, głos ochryple śpiewający: Niekiedy w upalne dni O miłości dziewczę śni. [...] Emma podniosła się jak trup tknięty prądem, z włosami rozpuszczonymi, z okiem nieruchomym, rozwartym. [...] – Ślepiec! – krzyknęła. I wybuchnęła śmiechem – okropnym, obłąkanym, rozpaczliwym, gdyż zdało się jej, że widzi ohydną twarz nędzarza, która wychynęła się z piekielnych czeluści jak upiór. [...] W drgawkach śmiertelnych opadła na materac. Wszyscy podeszli. Nie żyła. (tłum. Aniela Micińska) Polecenia do tekstu 1. Wyjaśnij, na czym polega weryzm (patrz: pojęcia kluczowe na następnej stronie) w opisie świata przedstawionego przez Flauberta. 2. Odwołując się do całego utworu, określ, jak dziecięce doświadczenie religii wpłynęło na psychikę kobiety. 3. Opisz wizję rzeczywistości kreowaną przez keepsakes (akapity 2. i 3.). 4. Jaki wpływ wywarła na Emmę lektura powieści popularnych? 5. W jakich pejzażach była rozmiłowana Emma? Wskaż ich romantyczne źródła. 6. Wyjaśnij, w jaki sposób pejzaże te oddają emocjonalną naturę bohaterki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 367 Sz 368 »P o j ę c i a k l u c z ow e 7. Dlaczego dla Emmy tak nieznośne były posiłki z mężem? BOWARYZM – postawa nieprzystosowania do rzeczywistości, postrzeganie życia jako banalnego i nudnego. Dramat człowieka wynika tu ze zbyt dosłownej lektury książek, pokazujących wyidealizowany świat marzeń. Bohaterkę powieści Flauberta, która zapomina o granicy między rzeczywistością a literacką fantazją, postawić należy obok Don Kichota, Wertera i Gustawa z IV części Dziadów. Bowaryzm to nieumiejętność dostrzegania codziennego szczęścia i piękna zwyczajnych rzeczy, to również niezdolność do trwałych uczuć i związków, a także – brak świadomości siebie, rodzaj intuicyjnego i bezrefleksyjnego buntu. 8. Wskaż w cytowanych fragmentach powieści elementy portretu psychologicznego bohaterki – doświadczenia z młodości, uczucia Emmy, przesłanki jej działań. 9. Na podstawie zacytowanych fragmentów powieści zrekonstruuj portret psychologiczny Emmy. Uwzględnij: a) wychowanie bohaterki, b) literaturę, która wywarła na nią wpływ, c) relacje emocjonalne z mężem. WERYZM (łac. verus – prawdziwy) – realizm szczegółu, drobiazgowe przedstawienie rzeczywistości. 10. Zinterpretuj ostatnie słowa Emmy w kategoriach symbolicznych i określ, kto może być ślepcem. PORTRET PSYCHOLOGICZNY – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 59. 11. Kobieta poszukująca prawdziwego szczęścia czy łatwych przyjemności? Dokonaj oceny Emmy Bovary. SYMBOL – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 2. Pr ac a domowa Kim jest Karol Bovary? Oceń bohatera z punktu widzenia żony, a następnie przedstaw argumenty na jego obronę. Możesz uporządkować ustalenia w dowolnej formie (np. tabelarycznej, graficznej). cechy Karola ocena Emmy argumenty obrony wygląd zewnętrzny sposób zachowania sposoby okazywania uczuć wykonywany zawód Tworzenie własnego tekstu 1. Czy literatura i kultura masowa mogą motywować wybór partnera / partnerki? Odpowiedz, odwołując się do Pani Bovary i wybranych tekstów kultury. 2. Kultura masowa – dobro czy zło konieczne? Rozstrzygnij problem, odwołując się do powieści Flauberta i wybranych tekstów kultury. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 67 369 Wszystko zdawało się pogrążone w głębokim śnie... Obraz prowincji w Pani Bovary Prowincja i prowincjonalizm budzą w polskiej literaturze pozytywne skojarzenia – począwszy od utworów Jana Kochanowskiego przez teksty Franciszka Karpińskiego, Adama Mickiewicza, Elizy Orzeszkowej, aż po twórczość Juliana Tuwima i Czesława Miłosza. W tradycji francuskiej jest inaczej – twórcy eksponują wysoką rangę miasta, przede wszystkim Paryża, a prowincję stawiają w cieniu metropolii. Obserwujemy to również w Pani Bovary Gustave’a Flauberta. Wprowadzenie do lektury tosts), Yonville (czytaj: jąwil)], są fikcyjne, to kraj Flaubert osadził akcję powieści w przestrzeni znanej mu z dzieciństwa: w okolicach miasta Rouen (czytaj: ruą) w Normandii, w rodzinie lekarskiej (ojciec pisarza był uznanym chirurgiem). Choć nazwy małych miejscowości, w których toczy się akcja utworu [Tostes (czytaj: obraz i realia życia mieszkańców pozostają autentyczne. W opowiedzianą historię zostały wplecione także polskie akcenty: Karol Bovary objął stanowisko lekarza po polskim emigrancie (zapewne polistopadowym) o swojsko brzmiącym nazwisku Yanoda. Gustave Flaubert Pani Bovary (fragmenty) Tęsknoty Emmy Bovary. [1] Kupiła sobie plan Paryża i wodząc końcem palca po mapie, wędrowała po stolicy. Spacerowała po bulwarach, zatrzymując się na każdym rogu, pomiędzy kreskami ulic, przed białymi kwadracikami znaczącymi domy. Wreszcie przymykała znużone powieki i w mroku chwiały się przed jej oczyma targane wiatrem płomienie lamp gazowych i opadały z łoskotem stopnie karet przed portykami teatrów. [2] W głębi duszy wyczekiwała [...] jakiegoś zdarzenia. Jak marynarze w niebezpieczeństwie, rzucała zrozpaczone spojrzenie na swe samotne życie, wypatrując zjawienia się białego żagla na mglistym widnokręgu. Nie wiedziała, co by to mógł być za przypadek, jaki wiatr go przywieje i ku jakim wybrzeżom ją zaniesie, czy będzie to mała łódeczka, czy okręt o trzech pokładach naładowany niepokojem czy wypełniony szczęśliwością aż po brzegi. Ale co rano, gdy się budziła, miała nadzieję, że nastąpi to właśnie tego dnia. Nasłuchiwała wszystkich odgłosów, zrywała się niespokojnie i dziwiła, że oczekiwane zdarzenie nie nadchodzi. Wreszcie, coraz smutniejsza, o zachodzie słońca wyczekiwała już dnia jutrzejszego. [...] Ale w jej życiu nic się nie wydarzyło. Widać Bóg tak chciał! Przyszłość była jak czarny korytarz z głucho zamkniętymi drzwiami na końcu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 370 John Everett Millais (czytaj: dżon ewret milej), Niewidoma dziewczyna , 1854–1855, Birmingham Museums and Art Gallery (czytaj: bermingam mjuzijems end art galeri), Anglia Dzieło angielskiego malarza pokazuje sielski obraz prowincji. Jest on wręcz przesadnie wyidealizowany, jakby widziany oczami niewidomej dziewczyny z pierwszego planu. Opis Yonville, dokąd przeprowadziło się małżeństwo Bovary. [3] Ale to, co najbardziej przyciąga spojrzenia, to mieszcząca się naprzeciw oberży „Pod Złotym 1 Lwem” apteka pana Homais ! [...] Poza tym nie ma już w Yonville nic do zobaczenia. Ulica (jedyna zresztą), długa na odległość wystrzału [...], urywa się nagle na zakręcie. Jeśli pozostawimy ją z prawej strony, idąc podnóżem zbocza św. Jana, dojdziemy wkrótce do cmentarza. 2 [4] A jakże smutno było jej w niedzielę, kiedy dzwoniono na nieszpory ! Z uwagą, w jakimś osłupieniu, słuchała jednego po drugim uderzeń pękniętego dzwonu. Jakiś kot łaził leniwie po dachu, wyginając grzbiet w bladych promieniach jesiennego słońca. Wiatr na gościńcu unosił tumany kurzu, niekiedy pies zawył z daleka, a miarowe bicie dzwonu rozlegało się monotonnie, gubiąc się po odległych polach. [5] Wreszcie ludzie zaczynali wychodzić z kościoła; kobiety w starannie oczyszczonych sabotach, chłopi w nowych bluzach, a przed nimi gromadka podskakujących dzieciaków z gołymi głowami. Wszyscy wracali do domu. Tylko pięciu czy sześciu mężczyzn, zawsze tych samych, zatrzymy3 wało się, by grać w korki przed drzwiami oberży do późnego wieczora. 1 Czytaj: ome. 2 Nieszpory – w liturgii katolickiej nabożeństwo wieczorne odprawiane w niedziele i święta. 3 Grać w korki – niedokładne tłumaczenie; chodzi o słynną grę francuską na wolnym powietrzu – w bule (pétanque – czytaj: petąk). Jest ona niemal synonimem życia na francuskiej prowincji. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm [6] Zima była surowa. Co rano szyby pokryte były szronem; mleczne światło, przesączając się przez nie jak przez matowe szkło, nie zmieniało się czasem przez cały dzień. Już o czwartej trzeba było zapalać lampę. [7] W pogodne dnie wychodziła do ogrodu. Krople zamarzniętej rosy perliły się na główkach kapusty, jak srebrna koronka, i lśniły na cienkich, jasnych niteczkach, rozciągających się od jednej główki do drugiej. Ptaki milczały. Wszystko zdawało się pogrążone w głębokim śnie: słomą pokryty szpaler i podobny do chorego węża skręcony pień pnącego się po murze wina. Emma rozmawia z Leonem, studentem prawa. [8] – A czy są przynajmniej w okolicy jakieś miłe przechadzki? – podjęła pani Bovary, zwracając się do młodzieńca. – O! Bardzo niewiele – odparł. – Jest na szczycie wzgórza, tuż na skraju lasu, miejsce, które zowią „Pastwiskiem”. Chodzę tam czasem w niedzielę i siedzę z książką, patrząc na zachodzące słońce. Ostatnie zdania powieści. [9] Od śmierci Bovary’ego trzech lekarzy następowało kolejno w Yonville, nie mogąc się tam utrzymać, tak dalece pan Homais utrudniał im życie. Ma szaloną klientelę; władze go oszczędzają, a opinia publiczna chroni. Ostatnio dostał order. Miniprzewodnik. Bohaterowie prowincji Karol Bovary – lekarz o małej wiedzy, która pozwalała mu najwyżej na udzielanie prostych porad i na drobne interwencje medyczne. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem puszczał krew, leczył przeziębienia, nastawiał złamane kończyny. Bardziej skomplikowane przypadki przekraczały jego kompetencje. Rouault (czytaj: ruo) – ojciec Emmy. Dość zamożny chłop, który nie przepadał za pracami gospodarskimi. Nie miał też nawyków rodzinnych: szybko owdowiał, trochę na siłę wydał córkę za mąż za pierwszego mężczyznę, który poprosił o jej rękę. Jego ulubionym zajęciem było picie „tęgiego jabłecznika”. Homais – aptekarz w Yonville, wbrew prawu prowadzący także konsultacje medyczne. Człowiek o bardzo powierzchownej wiedzy, lubiący jednak cytować wyuczone sentencje filozoficzne. Wpływowa postać w miasteczku, realna konkurencja dla praktykujących tam lekarzy. W literaturze przedmiotu uważany za uosobienie francuskiej prowincji. Bournisien (czytaj: burnisję) – ksiądz o materialnym i praktycznym podejściu do życia. Słabo wykształcony. Jego posługa religijna sprowadza się do dbałości o szkółkę katechetyczną i o życie liturgiczne parafian. Rudolf Boulanger (czytaj: buląże) – dość bogaty szlachcic, typ Don Juana, o prymitywnych, choć skutecznych metodach uwodzenia. Kochanek Emmy Bovary. Leon – student prawa. Jak pisał Antoni Sygietyński: „miłe, wypolerowane zero”. Drugi kochanek Emmy. Lheureux (czytaj: lere) – sprzedawca i lichwiarz, który kredytując różne zakupy Emmy, świadomie i cynicznie doprowadza rodzinę Bovary do bankructwa i licytacji całego majątku. Nazwisko znaczące (franc. l’heureux – szczęśliwiec). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 371 Sz 372 Polecenia do tekstu 1. Odwołaj się do całej lektury i wymień główne przyczyny depresji Emmy. 2. Jaką rolę w wyobrażeniach bohaterki odgrywa Paryż (akapit 1.)? 3. Wytłumacz, dlaczego Emma Bovary codziennie czeka na jakieś wydarzenie (akapit 2.). 4. Wskaż w prowincjonalnym pejzażu elementy przestrzeni zamkniętej. 5. Opisz emocje, jakie wywołuje w Emmie życie na prowincji. 6. Znajdź w opisie prowincjonalnego miasteczka barwy, dźwięki i kształty. Na ich podstawie scharakteryzuj Yonville. »P o j ę c i a k l u c z ow e DEPRESJA – zespół czynników chorobowych, których objawami są niepokój psychiczny, lęk, zły nastrój, apatia. Często występują też objawy somatyczne, jak zaburzenia snu czy brak apetytu. Podatność na depresję może być uwarunkowana genetycznie – choroba dotyka jednostki słabe psychicznie. Częściej jednak jest skutkiem okoliczności zewnętrznych, wychowania, przypadków losowych, wpływu otoczenia (patrz też: Weltschmerz, pojęcia kluczowe w lekcji 26.). 7. Wskaż związek między charakterystyką Yonville a jakością życia w tej miejscowości. 8. Podaj kilka określeń najtrafniej oddających, według ciebie, życie w małym miasteczku. 9. Na przykładzie Leona i pana Homais dokonaj charakterystyki typowych bohaterów prowincji. PRZESTRZEŃ ZAMKNIĘTA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 28. 10. Czy życie w dużym mieście (poza prowincją) przyniosłoby Emmie poczucie szczęścia i życiowego spełnienia? Uzasadnij swoją opinię. 11. Wykaż podobieństwa między psychologicznym dramatem Emmy Bovary i niewidomej dziewczyny – bohaterki obrazu Johna Everetta Millaisa (patrz: reprodukcja w tej lekcji). 12. Podzielcie klasę na zwolenników i przeciwników życia na prowincji, ukazanego w powieści Flauberta. Pracując w kilkuosobowych grupach, zbierzcie argumenty na poparcie swoich racji i zapiszcie je w formie mapy myśli. Efekty pracy grupowej zaprezentujcie na forum klasy, a następnie przeprowadźcie klasową dyskusję na temat prowincji z Pani Bovary. Pr ac a domowa 1. Na podstawie znanych ci utworów porównaj obrazy prowincji w literaturze polskiej i francuskiej. 2. Depresja jako temat w sztuce (literaturze, malarstwie, filmie). Omów zagadnienie, odwołując się do fragmentów powieści Flauberta i innych tekstów kultury. Tworzenie własnego tekstu Dokonaj analizy porównawczej fragmentów opisujących prowincję w Pani Bovary Flauberta i w Nad Niemnem Orzeszkowej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 373 Chciałbym napisać książkę o niczym... 68 Nowatorska konstrukcja powieści Flauberta Na tej lekcji spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, co sprawiło, że Panią Bovary uznano za pierwszą powieść naturalistyczną. Emil Zola, twórca naturalistycznej doktryny literackiej, twierdził, że powieść Flauberta dokładnie odtwarza życie, a przy tym nie ma skomplikowanej fabuły, pokazuje przeciętnego człowieka wiodącego powszednią egzystencję oraz sprowadza rolę autora do funkcji niekomentującego inscenizatora zdarzeń. Sam Gustave Flaubert odżegnywał się od związków z naturalizmem. I istotnie, od naturalistów różni go przywiązanie do pięknego, starannie dopracowanego języka literackiego. W założeniu Emila Zoli powieść naturalistyczna miała mieć charakter naukowego eksperymentu (powieść eksperymentalna), odsłaniającego rzeczywistą naturę człowieka i reguły rządzące światem. NATURALIZM Naturalizm to kierunek w literaturze i sztuce zakładający maksymalne zbliżenie do świata i życia, pokazywanie rzeczywistości bez ograniczeń moralnych i estetycznych. Pisarz naturalistyczny winien przyjąć postawę bezstronnego obserwatora, naukowca, badacza. Oznacza to pozbawienie narratora wszechwiedzy i autorytetu moralnego, zastąpienie narracji odautorskiej narracją personalną, czyli prowadzoną z perspektywy bohaterów. Zamiast zwartej fabuły w opowiadaniu czy powieści naturaliści zaproponowali szereg scen luźno ze sobą połączonych [tzw. tranche de vie (czytaj: trąsz de wi) – kromka życia, strzęp życia]. Naturalistyczny opis jest drobiazgowy i przypadkowy, co ma imitować postrzeganie rzeczywistości przez przeciętnego człowieka. Naturalistyczna wizja świata podkreśla brak trwałych norm moralnych. Oceny zdarzeń i postaci pozostają relatywne (względne, niejednoznaczne). Człowiekiem kierują biologiczne popędy, jest on egoistyczną „bestią ludzką” (określenie Zoli). W tym świecie bogiem staje się pieniądz. Wprowadzenie do lektury Pani Bovary uchodzi za pierwsze dzieło naturalistyczne, choć najpełniejszą realizacją naturalizmu są późniejsze powieści Emila Zoli, np. Germinal (czytaj: żerminal), Nana, oraz opowiadania Guy de Maupassanta (czytaj: gi de mopasąta): Bary łeczka, Naszyjnik. Flauberta różni od Zoli i jego uczniów wyjątkowa dbałość o język – autor uchodził za tytana pracy, powieści pisał kilka, a nieraz nawet kilkanaście lat (patrz: Autor w lekcji 66.). Łączy go natomiast problematyka utworów – Flaubert, tak jak naturaliści, poruszał się w obrębie codziennych, zwyczajnych tematów wziętych z życia. Również konstrukcja odheroizowanego bohatera, który wiedzie powszednią egzystencję, oraz rezygnacja w narracji z odautorskiego komentarza zbliżają utwory Flauberta do naturalizmu. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 374 HonorÉ Daumier (czytaj: onore domie), Praczka , 1863, Musée d’Orsay, Paryż Lapidarna scena ukazuje trud pracy i macierzyństwa prostej kobiety. Naturaliści żywo interesowali się losem najniższych warstw społecznych, przez co znacznie poszerzyli skalę tematyczną swoich dzieł. Gustave Flaubert Pani Bovary (fragmenty) Opis mieszkania Karola. [1] Dom o ceglanej fasadzie stał tuż przy szosie, a raczej przy drodze. Za drzwiami wisiał płaszcz 1 z wąskim kołnierzem, uzda i czarna skórzana czapka, a w kącie stały sztylpy pokryte jeszcze zeschłym błotem. Na prawo była jadalnia, to znaczy duży pokój, gdzie jadano i przebywano w ciągu dnia. Kanarkowe tapety, ozdobione u góry wieńcem z bladych kwiatów, źle były przyklejone i odstawały od ścian. W oknach wisiały białe perkalowe firanki z czerwonym szlakiem, 2 a na kominku między dwoma platerowanymi świecznikami lśnił zegar z głową Hipokratesa . Świeczniki przykryte były szklanymi kloszami. Gabinet Karola mieścił się w małym, mniej więcej na sześć stóp szerokim pokoiku po drugiej stronie korytarza. [...] Dalej była duża, zupełnie zaniedbana izba, z której wychodziło się wprost na podwórze i do stajni. Niegdyś wypiekano w tej izbie chleb, a teraz służyła za drwalnię, spiżarnię i skład najrozmaitszych rupieci: starego żelastwa, pustych beczek, połamanych narzędzi rolniczych i mnóstwa innych zakurzonych gratów, których przeznaczenia nie sposób się było domyślić. 1 Sztylpy – wysokie skórzane buty do jazdy konnej. 2 Hipokrates – lekarz w starożytnej Grecji, uważany za jednego z twórców medycyny. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Karol Bovary przyjeżdża, by złożyć złamaną rękę ojca Emmy. [2] [Emma] nic nie odpowiedziała, ale szyjąc kłuła się w palce i podnosiła je potem do ust, by wyssać krew. Karol był zaskoczony połyskiem jej paznokci. Cieniutkie, błyszczące, wypolero1 wane staranniej niż kość słoniowa z Dieppe , miały kształt migdału. Ręka jej jednak nie była ładna, nie dość biała, w stawach może zbyt sucha, trochę za długa, brakło jej też miękkości w rysunku. Za to oczy miała naprawdę piękne; piwne, wydawały się niemal czarne, tak były ocienione rzęsami, i rzucały wprost przed siebie śmiałe spojrzenia pełne naiwnej zuchwałości. Rudolf Boulanger rozmyśla o Karolu Bovary i jego żonie. [3] Jest na pewno bardzo głupi. Musi być nim znudzona. Pan doktor ma brudne paznokcie i brodę od trzech dni niegoloną. Gdy drepce do chorych, ona siedzi w domu i ceruje skarpetki. I nudzi się, biedactwo. Chciałoby to zamieszkać w mieście, tańczyć polkę co wieczór! Biedna kobietka! Tęskni to za miłością jak karp na kuchennym stole za wodą. Pokochałoby to za parę tkliwych słówek, jestem pewien! Byłoby czułe, urocze!... Tak, ale jak się jej potem pozbyć? Gustave Courbet, Kamieniarze, 1850, obraz zniszczony w 1945 r., rekonstrukcja w Galerie Neue Meister (czytaj: galeri noj majster), Drezno Obraz pokazujący zwyczajnych ludzi podczas codziennych zajęć uchodzi za wzorcowy przykład naturalizmu w malarstwie. 1 Dieppe (czytaj: diep) – miasto w północnej Francji słynące z wyrobów z kości słoniowej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 375 Sz 376 Emma zażywa truciznę – arszenik. [4] Obracała głowę ruchem łagodnym, pełnym trwogi, rozwierając bez przerwy szczęki, jakby miała na języku coś bardzo ciężkiego. O ósmej znowu zaczęły się wymioty. Karol [...] delikatnie, jakby ją gładził, przesunął ręką po jej żołądku. Wydała ostry krzyk. Cofnął się, przerażony. Potem zaczęła stękać, zrazu cichutko. Silny dreszcz przebiegał jej ramiona i stawała się bielsza niż prześcieradło, w które wpijały się kurczowo palce. Nierówny puls był teraz prawie niewyczuwalny. Krople potu spływały po sinawej twarzy, jakby zastygłej w wyziewach metalicznych oparów. Zęby jej szczękały, rozszerzone oczy spoglądały nieprzytomnie dokoła, na wszystkie pytania odpowiadała jedynie kiwnięciem głowy; uśmiechnęła się nawet dwa czy trzy razy. Stopniowo jęki stawały się głośniejsze. Wyrwał się jej głuchy ryk; twierdziła, że już jej lepiej i że zaraz wstanie. Ale chwyciły ją skurcze; krzyknęła: – Ach! To okropne, mój Boże! Polecenia do tekstu 1. Określ, z jakiego punktu widzenia narrator opisuje dom rodziny Bovary. 2. Jaką rolę w opisie domu odgrywa sensualizm? »P o j ę c i a k l u c z ow e SENSUALIZM – pogląd, według którego odbiór i poznawanie rzeczywistości dokonują się za pośrednictwem zmysłów. To także jakość estetyczna oddziałująca na zmysły: wzroku, słuchu, węchu, dotyku, smaku. 3. Nazwij sposób prowadzenia narracji w akapicie 2. 4. Jak zawód wykonywany przez Karola wpływa na opis bohaterki? NARRACJA PERSONALNA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 58. 5. Określ, czego dowiadujemy się o Emmie na podstawie jej portretu z akapitu 2. WERYZM – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 66. 6. Jak język Rudolfa Boulangera oddaje mentalność tego bohatera (akapit 3.)? 7. Zanalizuj scenę konania Emmy (akapit 4.) pod względem środków obrazowania. 8. Na podstawie przytoczonych fragmentów utworu zbadaj, jak realizowane są założenia werystycznego opisu rzeczywistości przedstawionej (miejsc i postaci). 9. Wymień funkcje tak zaprojektowanego przez pisarza opisu rzeczywistości. 10. Wskaż w cytowanych fragmentach Pani Bovary cechy typowe dla naturalizmu. Pr ac a domowa Dokonaj analizy porównawczej naturalistycznych fragmentów Pani Bovary Flauberta z naturalistycznym opisem Powiśla w Lalce Prusa. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm 69 377 Kolor tak i kolor nie Poetycka rozprawa o realizmie i – z realizmem Realizm rozumiany jako tendencja w sztuce, która polega na próbie odwzorowania rzeczywistości, ma tradycje starożytne. Jednak dopiero w XIX w. przybrał on postać doktryny estetycznej. Na lekcji przeanalizujemy wiersz będący traktatem rozważającym różne typy realizmu w sztuce. Geneza Wprowadzenie do lektury Wiersz Zbigniewa Herberta Trzy studia na temat realizmu pochodzi z jednego z pierwszych tomików poety – Hermes, pies i gwiazda (1957). Herbert jest już nam znany m.in. z utworów o tematyce egzystencjalnej: U wrót doliny (z tego samego tomu) i Tren Fortynbrasa (z tomu Studium przedmiotu z 1961 r.). Tematyka wiersza dotyczy spraw estetyki. Utwór przynosi rozważania na temat sztuki oraz wartości i sposobów przedstawiania świata w twórczości artystycznej. Kwestie te szczególnie żywo interesowały poetę – Herbert był autorem m.in. zbiorów esejów poświęconych sztuce: Barbarzyńca w ogrodzie (1962), Martwa natura z wędzidłem (1993) i Labirynt nad morzem (2000). Wiersz powstał w reakcji na estetykę realizmu socjalistycznego (patrz: Wiedzieć więcej...) narzucaną przez komunistów w powojennej Polsce. Trzy studia na temat realizmu to poetycki traktat o trzech odmianach kierunku artystycznego, który był najbardziej charakterystyczny dla sztuki drugiej połowy XIX w. Zarówno literatura, jak i sztuki plastyczne tego okresu przeciwstawiały realizm romantycznej metafizyce i idealizmowi. Także polscy twórcy epoki uznawali go za najodpowiedniejszy sposób wyrażenia pozytywistycznych idei. W wierszu Herberta realizm jest pojmowany zarówno jako metoda artystyczna (prezentacja rzeczywistości w sztuce), jak i jako relacja sztuki do rzeczywistości – poznawcza (jak pojmować rzeczywistość?, jak przedstawiać ją w sztuce?) i praktyczna (jak działać w rzeczywistości?). W ten sposób poeta ukazuje trzy różne oblicza realizmu, prowadzące do zupełnie innych przedstawień rzeczywistości, innych koncepcji świata (a zwłaszcza człowieka) i innych wzorów postępowania. wiedzieć więcej... Dla zrozumienia tekstu Herberta ważna jest znajomość kontekstu historycznego. Wiersz powstał przed tzw. odwilżą z 1956 r., czyli złagodzeniem dyktatury komunistycznej w Polsce, a po ustaleniu przez zjazd Związku Literatów Polskich w 1949 r. tzw. realizmu socjalistycznego (socrealizmu) jako obowiązującego nurtu literackiego. Socrealizm miał wspierać „budowę socjalizmu” w Polsce, wpływać na umysły czytelników i zachęcać ich do udziału w tworzeniu nowej rzeczywistości. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 378 K Zbigniew Herbert Trzy studia na temat realizmu 1 [10] oni noszą nas w małych koszykach z wikliny 1 i składają na piersi z której piliśmy ongi nie krzyczmy na nich że świat ich bez burzy zwiędnie jak kwiat zerwany o zachodzie słońca ich mała krągła ciepła rzeczywistość jak policzek pasterza kiedy gra na flecie oni myśleli że znajdziemy szczęście w zacisznym sercu krajobrazu z tęczą [15] [20] ci którzy malują wnętrza golarni niechlujne staruszki osły i warzywa sceny pijackie brutalnych żołdaków 3 wszystko to ciężkim i brązowym ugrem a promień światła który się przedziera między belkami okopconej izby na stół upada na nim porzucone soczyste żółcie omglone błękity promień jest na to aby na nim ostrzyć surowy pędzel zgarbionego mistrza [25] więc przenikają wnętrza czynszowych kamienic 5 i zaglądają w serce jak w mieszek srebrników i tylko widzą ślepca który liczy perły dziewczynę pohańbioną bitych oszukanych ciemny płacz nisko i sznury na strychu Ci którzy malują małe lusterka jezior obłoki i łabędzie sceny przy strumieniu ci którzy jak nikt potrafią oddać słodycz snu nagie ramię pod głową otwarty liść i niebo [5] a jeśli już odważą się opowiadać morze łatwo mieszczą to słowo w ustach o brzegach różowych 2 2 4 [30] o jasną wodę potopów uprasza pędzel 1 Ongi – dawniej. 2 Golarnia – dawny zakład fryzjerski. 3 Ugier – żółta farba. 4 Czynszowy – zbudowany na wynajem, dla lokatorów płacących czynsz. 5 Mieszek – sakiewka. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Józef Szermentowski, 3 na koniec oni autorzy płócien podzielonych na prawą stronę i lewą stronę którzy znają tylko dwa kolory [35] kolor tak i kolor nie wynalazcy prostych symbolów otwartych dłoni i zaciśniętych pięści śpiewu i płaczu ptaków i pocisków [40] uśmiechów i szczerzenia zębów którzy mówią potem kiedy zamieszkamy w owocach będziemy używali subtelnego koloru „może” i „pod pewnym warunkiem” o perłowym połysku [45] ale teraz ćwiczymy dwa chóry i na pustą scenę pod oślepiające światło rzucamy ciebie z okrzykiem: wybieraj póki czas [50] wybieraj na co czekasz wybieraj Odpoczynek oracza , 1861, Muzeum Narodowe w Warszawie Na czym polega idealizacja tego przedstawienia? Z którą odmianą realizmu powiążesz sposób ukazania rzeczywistości na obrazie? I aby ci pomóc nieznacznie popychamy języczek wagi Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 379 Sz 380 »P o j ę c i a k l u c z ow e Polecenia do tekstu 1. Omów stosunek sztuki opisanej w pierwszej części wiersza do rzeczywistości. Skorzystaj z pojęć kluczowych. 2. Zinterpretuj słowa: „noszą nas [...] na piersi z której piliśmy ongi”. 3. Wyjaśnij, odwołując się do innych słów z pierwszej części wiersza, jakie intencje przypisuje poeta opisanym przez siebie twórcom. 4. Naturalizm czy realizm? Nazwij sposób przedstawiania rzeczywistości (a zwłaszcza ludzi) zastosowany w drugiej części wiersza. IDEALIZACJA – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 22. NATURALIZM – patrz: lekcja 68. SZTUKA ZAANGAŻOWANA – sztuka o charakterze perswazyjnym, czasem przybierająca postać tendencyjnej, a nawet propagandowej. Agituje lub nakłania do czegoś; służy określonym ideom lub przekonaniom pozaartystycznym. Zwykle posługuje się uproszczeniami w przedstawianiu świata: wyostrza różnice pomiędzy elementami i cechami wartościowanymi pozytywnie a cechami i elementami wartościowanymi negatywnie. Wyraża autorytarny stosunek władzy do rzeczywistości społecznej. STUDIUM – praca badawcza poświęcona określonemu zagadnieniu lub przedmiotowi, jego analiza i pogłębiona refleksja nad wnioskami płynącymi z tej analizy. 5. Uzasadnij swoją odpowiedź na pytanie z polecenia 4. i wskaż w tekście przykłady na poparcie dowodzonej tezy. 6. Zinterpretuj dwuwers 30.–31. Omów oczekiwania i zamiary artystów nurtu, do którego się te słowa odnoszą. 7. Wyjaśnij symbol potopu. 8. Określ ostatni typ artystów opisanych w wierszu i ich sposób przedstawiania rzeczywistości. 9. Zinterpretuj wersy 32.–40., wykorzystując pojęcia kluczowe. 10. Do czego może prowadzić realizm przedstawiony w ostatniej części wiersza? 11. Wyjaśnij sens metafory: „kiedy zamieszkamy w owocach”. Co przeszkadza artystom przedstawionym w ostatniej części wiersza w korzystaniu z pełnej palety barw? 12. Kogo oznacza podmiot zbiorowy w ostatnim wersie utworu? Odpowiedz, a następnie wytłumacz symboliczny sens określenia „języczek wagi”. 13. Określ stosunek podmiotu do trzech typów realizmu. Wyjaśnij w szczególności sens wersów 9.–10., 26.–29., 45.–51. (w tych ostatnich zwróć uwagę na znaczenie słów „oślepiające światło”). 14. Zinterpretuj podział kompozycyjny wiersza na trzy części. Przyporządkuj ukazanym w nich artystom odpowiednie kategorie opisu, np. czas, stosunek do rzeczywistości, stosunek do sztuki. 15. Idealizacja? naturalizm? sztuka zaangażowana? Którą z odmian realizmu uważasz za najbardziej wartościową? Uzasadnij swój wybór. Pr ac a domowa Wykorzystując poznane definicje, uzasadnij, że ukazane w utworze Herberta sposoby przedstawiania rzeczywistości są odmianami realizmu. Tworzenie własnego tekstu Dokonaj interpretacji porównawczej wierszy Trzy studia na temat realizmu Zbigniewa Herberta i Ars poetica? Czesława Miłosza (lekcja 57. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Prawdziwy koniec XIX wieku 70 Wędrówka po motywach i tematach pozytywizmu Epoka nazywana w Polsce pozytywizmem to dopełnienie romantyzmu, wyrażone jednak innym językiem i sięgające po odmienne formy literackie. Należy zatem postrzegać literaturę XIX w. jako jedną formację, która ma dwie odsłony: romantyczną i pozytywistyczną. Aleksander Gierymski, Brama na Starym Mieście, 1883, Muzeum Sztuki w Łodzi Wskaż przejawy realizmu w malarskim odtwarzaniu rzeczywistości. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 381 Sz 382 główne tematy XIX-wiecznej literatury polskiej los ojczyzny pozbawionej niepodległości i jej miejsce w Europie budowa nowoczesnego narodu i społeczeństwa cywilizacyjna modernizacja rzeczywistości i związane z nią szanse oraz zagrożenia Tematyka utworów Wiek XIX zerwał z postawą klasycystycznego dystansu wobec współczesności. Tematów dzieł zaczęto szukać „tu” i „teraz”, a artyści mieli być świadkami swoich czasów. By zrozumieć naturę zmian politycznych, społecznych i kulturowych, twórcy XIX w. sięgnęli po historię. Szukali w niej korzeni relacja między jednostką a grupą rola pisarza w życiu duchowym zbiorowości teraźniejszości i porządku (historiozofii), który pozwoli pojąć sens bieżących wydarzeń. Odwoływano się również do burzliwej historii najnowszej. Traumatycznym przeżyciem dla XIX-wiecznej Polski były dwa powstania: listopadowe i styczniowe; ich klęska zaważyła – bezpośrednio lub pośrednio – na literaturze całego stulecia. ROMANTYZM POZYTYWIZM współczesność realizm krytyczny – mieszczański (w twórczości Prusa, Orzeszkowej, Konopnickiej), teksty publicystyczne (Kroniki Prusa) realizm symboliczny (np. w III części Dziadów Mickiewicza, Kordianie Słowackiego) historia poszukiwanie prawdy dziejowej, mesjanizm (np. w Nie-Boskiej komedii Krasińskiego, Dziadach Mickiewicza) powieść historyczna o funkcji edukacyjnej i psychologicznej, pisana „ku pokrzepieniu serc” (Sienkiewicz) historia najnowsza powstanie styczniowe – początkowo nawiązania poprzez mowę ezopową (np. w Lalce Prusa, Nad Niemnem Orzeszkowej), później bezpośrednie (Gloria victis Orzeszkowej) powstanie listopadowe – punkt zwrotny w twórczości romantyków emigracyjnych, przywoływane jako symbol (np. w Kordianie Słowackiego) Przestrzenie literackie Wspólną właściwością literatury XIX w. była refleksja nad przestrzenią, w której żyjemy. Zarówno twórcy romantyczni, jak i pozytywistyczni zastanawiali się, gdzie nowoczesny człowiek może urzeczywistniać swe ideały, znaleźć szczęście i spokój. Wybierali pomiędzy naturą a cywilizacją. Przez cały XIX w. w Polsce prowincjonalność wartościowano pozytywnie. Twórcy sławili urodę wiejskiego pejzażu, podkreślali szczerość uczuć ludzi prowincji i ich moralny Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz pozytywizm Aleksander Gierymski, piaskarze, 1887, Muzeum Narodowe w Warszawie Malarz połączył na obrazie realizm ciężkiej pracy (wysiłek robotników) z poetycką nastrojowością (żagle na barkach). Dzieło Gierymskiego można też odczytać jako wyraz pozytywistycznego programu pracy u podstaw. spokój. Opiewali swoje małe ojczyzny (np. romantyczny Pan Tadeusz Mickiewicza, pozytywistyczne Nad Niemnem Orzeszkowej). Pozytywistów odróżniało od romantyków podejście do cywilizacji. Twórcy polskiego romantyzmu byli jej niechętni (jedynie Norwid rozumiał wagę przemian cywilizacyjnych); nie lubili miast, na co złożyły się również złe doświadczenia emigracyjne Polaków („paryski bruk”). Pozytywiści dowartościowali cywilizację; uznali, że postęp naukowo-techniczny daje szansę na awans materialny człowieka, gdyż tworzy perspektywy edukacyjne i zawodowe. Choć miasto stało się przestrzenią kultury, pozytywiści ukazywali też miejską nędzę i moralny upadek człowieka (obraz Powiśla w Lalce Prusa). Zadania literatury Pozytywizm, tak samo jak poprzedzający go romantyzm, cechował się optymizmem i maksymalizmem programowym, przekonaniem o skuteczności ludzkich działań, o możliwości zmieniania świata. Przyjmowano, że można przekształcić człowieka i rzeczywistość społeczną. Literaturze przypisywano zatem funkcję instrumentalną, tzn. stawiano przed nią zadania wychowawcze i społeczne. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 383 Sz 384 ROMANTYZM POZYTYWIZM program czyn, radykalna przemiana rzeczywistości – poprzez spisek, powstanie, rewolucję; udział Boga w historii świata program małych kroków (praca organiczna, praca u podstaw, emancypacja kobiet, asymilacja Żydów); człowiek właściwym podmiotem przemian rola pisarza wieszcz, Tyrteusz, sumienie narodu; idea „trzech wieszczów” (Mickiewicz, Słowacki, Krasiński) nauczyciel, wychowawca, lekarz – wskazujący kierunek przemian społecznych, przypominający bohaterską przeszłość koncepcja zbiorowości społeczeństwo jako wspólnota ludzi zamieszkujących dane terytorium, których łączy wymiana usług ekonomicznych – członkami społeczeństwa polskiego są zatem również mieszczanie niemieccy i żydowscy (np. Lalka Prusa) naród jako ponadterytorialna wspólnota ludzi mówiących tym samym językiem, przywiązanych do tych samych wartości (Ojczyzna), o które warto walczyć refleksja egzystencjalna bohater literacki jest typowym przedstawicielem grupy społecznej czy zawodowej, ma jednak rozbudowane, indywidualne życie psychiczne; pełnoprawnym bohaterem staje się kobieta indywidualizm – człowiek jest niezależną jednostką, połączoną jednak z kolektywem (narodem); los jednostki określają cele zbiorowości Władysław Podkowiński, Powrót ze spaceru, 1892, Muzeum Śląskie we Wrocławiu Obraz przedstawia polską arkadię XIX w. Wskaż i omów jej wyznaczniki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl dział 2 | pozytywizm Sz umiem więcej Umiem więcej Wypowiedzi pisemne Piszemy rozprawkę Rozprawka to forma wypowiedzi, w której rozważamy jakiś problem: zajmujemy wobec niego określone stanowisko i dowodzimy słuszności własnego zdania za pomocą odpowiedniej argumentacji. Pamiętaj, że rozprawka ma stałą budowę – powinna składać się z trzech części: • wstępu (wprowadzenia), w którym autor / autorka wprowadza w problem i określa swoje stanowisko wobec niego (stawia tezę), • rozwinięcia, zawierającego argumenty na poparcie tezy (powinny być rzeczowe i logicznie uporządkowane), • zakończenia, trafnie podsumowującego rozważania. Pamiętaj o wydzielaniu poszczególnych części (wstępu, rozwinięcia i zakończenia) wcięciami akapitowymi. Od nowego akapitu powinny rozpoczynać się również cząstki zawierające kolejne argumenty. Czy warto kochać, nie będąc kochanym? Rozważ problem i uzasadnij swoje stanowisko w odniesieniu do cytowanego niżej fragmentu Lalki, całej powieści oraz innego wybranego tekstu kultury. Bolesław Prus Lalka Po wyjściu doktora [Wokulski] spostrzegł, że Wnikliwa lektura i zrozumienie tematu coś się w nim zmieniło; oto na tle dotychczas to klucz do sukcesu. Dobrze jest najbezwzględnej apatii pojawiło się jakieś uczucie. pierw przeczytać i przeanalizować poleBył to bezimienny ból, z początku bardzo mały, cenie, a dopiero potem zapoznać się który szybko powiększył się i stanął w mierze. z załączonym tekstem. W pierwszej chwili można go było porównać do delikatnego ukłucia szpilką, a później do jakiejś zawady w sercu, nie większej od laskowego orzecha. Już żałował apatii, kiedy przyszło mu na myśl zdanie Feuchterslebena1: „Radowałem się w mojej boleści; bo zdawało mi się, żem spostrzegł w sobie tę płodną walkę, która tworzyła i tworzy wszystko na tym świecie, gdzie bez przerwy walczą nieskończone siły.” „Jednakże co to jest?” – spytał siebie, czując, że w jego duszy miejsce apatii zajmuje głucha boleść. I wnet odparł: 1 E rnst Feuchtersleben (czytaj: fojśterslejben; 1806–1849) – austriacki lekarz, poeta i prozaik; cytat jest mottem z Friedricha Schlegla (niemieckiego filozofa romantycznego) do jednego z rozdziałów książki Feuchterslebena Higiena duszy. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 385 Sz 386 „Aha, jest to budzenie się świadomości...” Powoli w jego umyśle, dotychczas jakby zasnutym mgłą, począł zarysowywać się obraz. Wokulski ciekawie wpatrywał się w niego i dostrzegł – sylwetkę kobiety w objęciach mężczyzny... […] Jednocześnie ból wzmagał się. „Cierpię, więc jestem!...”– pomyślał, śmiejąc się Wokulski. Tak upłynęło kilka dni na wpatrywaniu się już to w ów obraz zmieniający barwę, już to w ból, który zmieniał natężenie. Czasami zupełnie ginął, pojawiał się drobny jak atom, rósł, wypełniał serce, całą istotę, cały świat... I w chwili kiedy już przekroczył wszelką miarę, znowu niknął, ustępując miejsca absolutnemu spokojowi i zdziwieniu. Z wolna zaczęło się rodzić w duszy coś nowego: pragnienie pozbycia się i tych bólów, i tych obrazów. Było to podobne do iskry zapalającej się na tle nocy. Jakaś słaba otucha błysnęła Wokulskiemu. „Czy tylko aby potrafię jeszcze myśleć?” – rzekł do siebie. […] Już zaczął spacerować po mieszkaniu i oczy jego przypadkowo zatrzymały się na stosie ilustracyj. Były tam kopie z galerii drezdeńskiej i monachijskiej, Don Quichot z rysunkami Dorego, Hogartha1… Przypomniał sobie, że skazani na gilotynę najznośniej przepędzają czas, oglądając rysunki... I odtąd całe dnie schodziły mu na przeglądaniu rysunków. Skończywszy jedną książkę, brał się do drugiej, trzeciej... i znowu powracał do pierwszej. Ból głuchnął; widziadła ukazywały się coraz rzadziej, otucha rosła... Najczęściej jednak przeglądał Don Quichota, który robił na nim potężne wrażenie. Przypomniał sobie tę dziwną historię człowieka, przez kilkanaście lat żyjącego w sferze poezji – tak jak on, który rzucał się na wiatraki – jak on, był druzgotany – jak on, który zmarnował życie, uganiając się za ideałem kobiety – jak on, i zamiast królewny znalazł brudną dziewkę od krów – znowu jak on!... „A jednakże ten don Quichot był szczęśliwszy ode mnie! – myślał. – Dopiero nad grobem zaczął budzić się ze swych złudzeń... A ja?...” Im dłużej przypatrywał się rysunkom, im bardziej oswajał się z nimi, tym mniej pochłaniały jego uwagę. Spoza don Quichota, Sancho Pansy i mulników Dorégo, spoza Hogartha, coraz częściej pokazywało mu się wnętrze wagonu, drgająca szyba, a w niej niewyraźny obraz Starskiego i panny Izabeli... Bolesław Prus Lalka, Warszawa 1953, t. 2., rozdz. XVI Dusza w letargu Przykładowy plan wypracowania 1. Wprowadzenie Miłość jest uczuciem, które nadaje sens ludzkiemu życiu, motywuje działania człowieka, wyznacza kierunek jego pragnieniom i marzeniom. Miłość szczęśliwa i spełniona nadaje pozytywny sens ludzkiej egzystencji. Co jednak się dzieje, gdy kocha tylko jedna osoba i gdy miłość trafia w emocjonalną próżnię? O tym między innymi opowiada Lalka Bolesława Prusa. 2. Analiza problemu • Wyjaśnienie psychologicznego znaczenia miłości (w takim znaczeniu pojęcie miłości występuje we fragmencie Lalki): niespełnione uczucie, zrodzone z pragnienia stworzenia więzi z inną osobą. • Przedstawienie istoty problemu: świadome trwanie przy tak rozumianej miłości wobec kogoś, kto nie odwzajemnia tego uczucia. 1 Gustave Doré (1832–1883), William Hogarth (1697–1764) – malarze i ilustratorzy. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej • Dostrzeżenie warunku sensowności problemu: uznanie, że człowiek może kierować swoimi uczuciami, że może z własnej miłości zrezygnować lub świadomie ją podtrzymywać, a nie – że miłość jest siłą, której człowiek nie jest w stanie się oprzeć. 3. Analiza fragmentu • Określenie konwencji gatunkowej: fragment realistycznej powieści Bolesława Prusa, przedstawiający stan psychiczny Wokulskiego po utracie złudzeń co do odwzajemnienia miłości przez Izabelę (rozmowa Łęckiej ze Starskim w pociągu). • Istota fragmentu: Stan ducha bohatera jest przedstawiany z perspektywy narratora wszechwiedzącego, wnikającego (poprzez przytaczane monologi wewnętrzne oraz mowę pozornie zależną) w myśli i uczucia postaci. Wokulski przeżywa psychiczne cierpienia – apatię i ból, wynikające z utraty nadziei na wzajemność w miłości i z odkrycia, że trwał wcześniej w iluzjach dotyczących postawy Izabeli. Odczuwa także gorycz z powodu straconego czasu i zmarnowanych sił, a także poczucie braku sensu życia. Sformułowanie tezy rozprawki to ustosunkowa4. Przykładowe stanowisko: Nie warto konie się do problemu postawionego w temacie, chać kogoś, kto nie darzy nas wzajemnością. czyli – odpowiedź na pytanie, które zawiera temat. 5. Przykładowa argumentacja • Miłość tylko wtedy ma sens, gdy pozwaAby tezę uzasadnić, musisz zebrać i uporządkować la tworzyć związek pomiędzy ludźmi, gdy argumenty. Pamiętaj, by szukać ich tam, dokąd kiejest odwzajemniona. Jeśli nie otrzymujeruje cię polecenie (np. w przytoczonym fragmencie my wzajemności, miłość nie jest pełna, tekstu i innych tekstach kultury). Kolejne akapity nie może się zrealizować, nie warto więc rozwinięcia powinny prezentować argumenty na przy niej trwać – Wokulski ostatecznie poparcie tezy – wystrzegaj się podawania informapozostaje samotny, ponieważ nie potrafi cji zbędnych z punktu widzenia argumentacji – w odpowiednim czasie zrezygnować ze streszczania utworu, charakteryzowania bohaterów, swojej nieodwzajemnionej miłości. przypominania biografii autora / autorki. • Nieodwzajemniona miłość rani, prowadzi do cierpienia, nie warto zaś cierpieć, jeżeli to nie przynosi żadnego dobra. Takie uczucie nie przynosi szczęścia ani kochającemu (kochającej), ani obdarzanemu (obdarzanej) tą miłością – Wokulski cierpi, gdy pragnie Izabeli, cierpi jeszcze bardziej, gdy ostatecznie uświadamia sobie, że nigdy jej nie zdobędzie. • Miłości nie można uzyskać trwaniem ani staraniami, nie warto zatem liczyć na wzajemność, jeśli się nie pojawiła w odpowiednim momencie; nie warto trwać w tym, co do czego nie ma nadziei, że przyniesie oczekiwane skutki, zwłaszcza że miłość wiąże się z wielką energią i wielkim emocjonalnym zaangażowaniem. Nieodwzajemnione uczucie sprawia, że marnujemy energię i zaangażowanie; nie warto tracić sił na coś, co nie przynosi efektu. Wokulski wskutek miłości, z której nie potrafi w odpowiednim czasie zrezygnować, ponosi klęskę: staje się wrakiem człowieka, gdy przekonuje się, że jego miłość nie miała sensu, była źle ulokowana. 6. Możliwa kontrargumentacja i odpieranie kontrargumentów • Miłość jest zawsze wartościowa, czyni człowieka szczęśliwym, twórczym, lepszym etycznie, warto zatem przy niej trwać, nawet jeśli pozostaje odwzajemniona. Miłość do Łęckiej napędza bohatera, mobilizuje go do rozwoju, do podejmowania nowych wyzwań, sprawia, że kształci się on i rozwija (majątek i wysoką pozycję społeczną Wokulski zdobył inspirowany miłością do Izabeli). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 387 Sz 388 Jednak miłość jest taka zawsze do czasu i gdy kochający traci nadzieję na wzajemność, przynosi mu cierpienie i nieszczęście – a to cena zbyt wysoka za wcześniejsze uniesienia. Wszystko, co osiągnął Wokulski, ostatecznie staje się niczym w obliczu klęski, którą przeżywa po utracie nadziei na miłość Izabeli. • Miłość zawsze wiąże się z nadzieją, kochający bez wzajemności zawsze wierzą, że ich uczucie zostanie w końcu odwzajemnione. Wokulski – dopóki ma nadzieję na wzajemność – żyje i działa, po utracie nadziei wpada w apatię i cierpi. Jednak przedłużanie nadziei powoduje przedłużanie trwania w złudzeniach; im później pozbywamy się złudzeń, tym bardziej jest to bolesne. Nie warto zatem wierzyć w niemożliwe, trwać przy idei, która nie ma związku z rzeczywistością. Gdyby Wokulski wcześniej wyzbył się iluzji, być może jego rozpacz i poczucie klęski nie byłyby tak wielkie. 7. Odniesienia do całej powieści i innych tekstów kultury • Fabuła całego utworu pokazuje, że wprawdzie miłość Wokulskiego go uskrzydla i inspiruje (m.in. z myślą o ukochanej zdobywa majątek, działa charytatywnie, uczy się angielskiego), ale przynosi mu cierpienie, którego bohater nie jest w stanie znieść. Traci wszystko, co uzyskał, także to, co zawdzięczał „miłosnej mobilizacji”. • Miłość bez wzajemności, „czysta” miłość, pojawia się w liryce prowansalskiej, w pieśniach kierowanych do wybranki serca, damy rycerza. • Problem nieodwzajemnionej miłości i skutków trwania przy niej obrazuje przede wszystkim literatura preromantyczna i romantyczna – największym dziełem europejskiej literatury o tej tematyce są Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego – wprawdzie Lotta daje pewne sygnały sympatii wobec Wertera, ale ze względów społecznych i obyczajowych nigdy nie odwzajemni miłości bohatera, jego zaś trwanie przy tym uczuciu prowadzi do ostatecznej katastrofy i śmierci. Podobne losy i przeżycia spotykają Gustawa z IV cz. Dziadów Adama Mickiewicza czy młodego Kordiana w Kordianie Juliusza Słowackiego. • Szkody, które płyną z próby realizacji nieodwzajemnionej miłości, przedstawia Gustave Flaubert w Pani Bovary. To, że Karol Bovary zdecyduje się założyć rodzinę z kobietą, która go nie kocha, doprowadzi do nieszczęścia zarówno jego, jak i Emmę. • W literaturze współczesnej miłość bez wzajemności znajdujemy np. w Madame Antoniego Libery. Jest to jednak opowieść o tworzeniu się ideału kobiety w głowie nastolatka i choć sytuacja ta przynosi bohaterowi pewne cierpienia związane z niespełnieniem, to służy jego dojrzewaniu i nie doprowadza do katastrofy. • Problem nieodwzajemnionego uczucia występuje także w wielu dziełach sztuki filmowej (do wyboru przez ucznia). 8. Podsumowanie Zakończenie rozprawki nie powinno powtaPo niespełnionym uczuciu pozostaje smutek, rzać informacji z rozwinięcia, ale je podsuapatia. Nieszczęśliwie zakochany, doświadczywszy mować – najlepiej, jeśli autorowi / autorce miłosnego zawodu, musi, jak przekonuje Prus uda się sformułować trafną puentę. w Lalce, przepracować w sobie ból, zapomnieć o złej miłości, przygotować się do aktywnego życia. Alternatywą jest bowiem pogłębiająca się melancholia, niejednokrotnie prowadząca do prób samobójczych. Tym samym miłość, najpiękniejsze z ludzkich uczuć, prowadzić może do zaprzeczenia życia. opracowali autorzy podręcznika Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej 389 Umiem więcej Wypowiedzi pisemne – poziom rozszerzony Piszemy wypowiedź argumentacyjną zadanie 1. Określ, jaki problem podejmuje Grażyna Borkowska w podanym tekście. Zajmij stanowisko wobec rozwiązania przyjętego przez autorkę, odwołując się do tego fragmentu tekstu oraz do innych tekstów kultury. Grażyna Borkowska Kobiety w Lalce Bolesława Prusa i miłość Lalka podszyta jest erosem, a stosunki łączące kobiety i mężczyzn składają się nie na poboczny wątek powieści, ale jej główny nurt, podbudowany filozoficznymi poszukiwaniami Prusa. Relacje męsko-damskie ujmuje autor w trzech perspektywach: pokazuje ich wymiar biologiczny, popędowy, płciowy (kobiety i mężczyźni uganiają się za swymi partnerami tak jak psy za sukami w okresie rui). Na biegunie przeciwległym biologii kwitnie miłość romantyczna, oparta na wyidealizowanym obrazie partnerki, ukształtowanym poprzez poetyckie lektury; oddalona od rzeczywistych walorów obiektu uczuć. Piękna i ślepa, wzniosła i śmieszna. Jest też trzecia perspektywa: flirt. Flirt zbliża do siebie biologię i konwencję, przechylając się to w jedną stronę, to w drugą. […] Wyznawcami romantycznej miłości są w powieści mężczyźni – Wokulski, niegdyś Szuman (niedoszły samobójca) i Rzecki (ulegający platonicznie urokowi pięknych dam), a nie kobiety. Kobiety przynależą do sfery flirtu i biologii, czasami nawet do „kultury kłamstwa”. Flirtują Izabela Łęcka, Kazia Wąsowska, Ewelina Janocka, przymierza się do tej roli jej siostra, Felcia. Sidła na mężczyzn zastawiają Kasia Hopfer i Małgorzata Minclowa. Interesujące są powody wszechobecnych flirtów. W przypadku apetycznej wdówki, Wąsowskiej, grę odgrywa – być może – nieposkromiony temperament; w przypadku chłodnej Izabeli raczej chęć podniesienia własnej wartości w oczach starającego się o nią Wokulskiego (kochani są wszak przede wszystkim ci, których kochają inni), ale również fantazmatyczne marzenia o porywających przeżyciach projektowane na przypadkowych partnerów. Romansując ze Starskim, być może chce być przez niego brutalnie uwiedziona, tak jak uwodzi on inne, liczne kochanki. O „gwałcie” pociągającym kobiety wspomina w rozmowie z Wokulskim Wąsowska (wdówka zauważa, że gdyby Wokulski zachowywał się energiczniej, podbiłby Izabelę bez kłopotów). […] Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl R Sz 390 Lalka byłaby powieścią jednoznacznie mizoginiczną, gdyby nie sposób prowadzenia narracji przez Prusa. O „podłościach” kobiet dowiadujemy się prawie zawsze od innych bohaterów, nie zawsze całkowicie wiarygodnych, lub z narracji o osłabionej funkcji prawdziwościowej (majaki, odbicie w oknie). Tak prezentuje się historia romansu Izabeli ze Starskim. Coś między nimi było, ale co dokładnie, tego nie umiemy powiedzieć. Jakaś niejasna sytuacja w breku na wsi, cielesna bliskość w pociągu do Krakowa, intymna rozmowa zdradzająca intymne fakty – ale czy Wokulski widział wszystko wyraźnie, czy słyszał cichą rozmowę prowadzoną w obcym języku, świeżo przyswojonym lub przyswajanym? Czy Izabela zdradziła go lub gotowa byłaby zrobić to po ślubie? Nie mamy pewności (pamiętamy, że obraża się, gdy Molinari robi jej jakąś niestosowną propozycję; odgraża się Starskiemu, że go nie wpuści do domu, jeśli po ślubie nie zaprzestanie swoich umizgów). Pewne jest tylko to, że stosunek siły między nią a Wokulskim nigdy nie był równy. On był zawsze gotów na więcej, prawdę mówiąc – na wszystko. Ona, oswajając się z myślą o małżeństwie, pozostała uczuciowo niezależna, nakierowana na innych adoratorów i przedstawicieli swojej sfery. Nie pokochała przyszłego męża, a w każdym razie kochała go nie tak, jak on kochał ją. Pragnęła zachować tę swoistą przewagę także po ślubie, pragnęła bezwzględnej adoracji w zamian za łaskawą przychylność i dostępność, Nie wiemy, czy Izabela była wiarołomna, ale wiemy, że pragnęła okręcić sobie męża wokół palca, wykorzystując uczucie, którego nie zamierzała odwzajemnić („Prawdziwa miłość ma zawiązane oczy” – powiedziała Izabela pani Wąsowskiej). To jest – oczywiście – pewnego rodzaju podłość, skandal. Wymagać miłości – i nie kochać. Oczekiwać miłości i odmawiać własnych uczuć. Tak chyba można określić „winę” Izabeli, pamiętając jednak, że serce nie sługa. Często kochamy ludzi nieodpowiednich, porzucamy wartościowych. Miłość jest z natury rzeczy niesprawiedliwa, nielogiczna, ułomna. Prus z tym właśnie nie mógł się pogodzić. Choć wyrzekał na nieżyciowe i ogłupiające ideały romantyczne, towarzyską obłudę, która tolerowała romans, niekonsekwencję i nieuczciwość kobiet, które nosiły aureolę świętości, a postępowały jak ladacznice, w gruncie rzeczy chodziło o miłość. O niemożność zrozumienia jej mechanizmów, podporządkowania czemukolwiek, ujęcia w jakikolwiek system. Był jednak niekonsekwentny. Nie mógł wybaczyć Izabeli „gry” z Wokulskim, ale nie potępiał swego bohatera za małżeństwo z Minclową, do którego wniósł on uczciwość, ale nie miłość. Niby akceptował związek zawarty dla pieniędzy, ale postawa Izabeli wzbudzała w autorze opór: Wokulski powinien zostać doceniony. Tylko ktoś płytki, pozbawiony duszy mógł się na nim nie poznać! – do takiej konkluzji zdaje się prowadzić autor powieści. […] Prus przenosi ostatecznie stosunki kobiet i mężczyzn z płaszczyzny psychologiczno-obyczajowej na cywilizacyjną. Ustami Szumana wygłasza opinię, że w naturze Polaków leżą skłonności do marnotrawienia własnych zasobów: „Wasze kobiety są akurat tyle warte, co i mężczyźni”. Ubolewa, że marzenia erotyczne wytrącają z rąk siły do pracy. W systemie filozofii praktycznej Prusa (Najogólniejsze ideały życiowe) nie uczucie zwieńcza koronę ludzkiej działalności, ale wola, zdolność podejmowania czynów o znaczeniu obiektywnym. Najwartościowsi bohaterowie Lalki rozmieniają się na drobne: Wokulski porzuca wszystko, co zgromadził i zdobył, Ochocki traci czas na towarzyskie romanse: „hula po Warszawie z tą ładną Wąsowską, dla której więcej znaczy tancerz aniżeli największy wynalazca”. Rozbuchane uczucia, niewłaściwie adresowane, stanowią o przyczynach klęski cywilizacyjnej, o drugorzędności Polaków jako społeczeństwa. Leksykon „Lalki”, red. A. Bąbel i A. Kowalczykowa, Warszawa 2011, s. 53–57 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej Przykładowy plan wypracowania 1. Wprowadzenie Lalkę Bolesława Prusa określa się najczęściej jako powieść o straconych złudzeniach idealistów sportretowanych na tle rozkładu społecznego. Ale jest to również utwór o miłości, równie doniosły dla tego tematu, co erotyki i IV część Dziadów Mickiewicza. Prus okazuje się bystrym obserwatorem i subtelnym psychologiem uczucia. Miłość analizuje jednak szerzej niż romantycy, od poziomu egzystencjalnego wznosi się do refleksji społecznej. 2. Określenie problemu (postawionego przez autorkę): Lalka Bolesława Prusa jest powieścią o miłości – o zniewalającej sile tego uczucia oraz o jego zgubnym wpływie na społeczeństwo. 3. Argumentacja (streszczenie tez tekstu) • Miłość jest pokazywana w powieści w trzech perspektywach: – jako miłość biologiczna, popędowa, płciowa, – jako miłość romantyczna, wyprowadzona z książek (m.in. z Mickiewicza), – jako flirt, zbliżający do siebie perspektywę biologiczną i konwenans towarzyski. • Prus niejednakowo traktuje kobiety i mężczyzn (w powieści widoczny jest mizoginizm, czyli niechęć do kobiet). – Kobiety są umieszczone w perspektywie pierwszej i trzeciej ukazywania miłości, przynależą do „kultury kłamstwa”, zatem są skłonne do oszustw i niewierności, przez wyrafinowaną grę miłosną podnoszą swoją wartość w oczach mężczyzny. Pragną być uwodzone, zdobywane, w symboliczny sposób „gwałcone” (biologię kobiety eksponować będzie modernizm, np. Lubię kiedy kobieta Tetmajera, później w sposób groteskowy Witkacy w Szewcach). – Mężczyźni kochają na sposób romantyczny (kiedyś Szuman, teraz Wokulski, a nawet Rzecki). – Mężczyznom wolno więcej: Wokulski może dla pieniędzy (i bez miłości) ożenić się z Minclową. • Mizoginizm Prusa zostaje osłabiony przez sposób prowadzenia narracji: – o podłościach kobiet dowiadujemy się od innych, nie zawsze wiarygodnych bohaterów; – scena rozmowy Izabeli ze Starskim podsłuchiwana przez Wokulskiego (słabo znającego jeszcze język angielski) – w czasie tej rozmowy nic się nie wydarzyło, główną rolę odegrały domysły Wokulskiego (zwłaszcza że Izabela zapowiada swoją wierność po ślubie). 4. Przykładowe stanowisko (wobec problemu postawionego przez autorkę): Wydźwięk Lalki jako powieści o miłości: miłość niszczy człowieka, odciąga go od życia, ma zgubny wpływ na społeczeństwo, jednak bohaterowie powieści nie potrafią się bez niej obejść. 5. Argumentacja (z uwzględnieniem kontekstów literackich i pozaliterackich) • Postawa uczuciowo obojętnej Izabeli oczekującej miłości od mężczyzny jest często spotykana. Obojętny wobec uczuć kobiety bywa także mężczyzna. Miłość łączy ludzi na nierównych prawach – jedno z nich kocha, drugie pozwala się kochać (ukazują to także inne teksty literackie, np. Pani Bovary Gustave’a Flauberta, Anna Karenina Lwa Tołstoja, Przedwiośnie Stefana Żeromskiego, Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej; w filmie: Casablanca Michaela Curtiza, Wiek niewinności Martina Scorsese, Przeminęło z wiatrem Davida O. Sleznicka). • Słowami Szumana Prus piętnuje miłość jako uczucie, które odciąga od aktywnego i praktycznego życia, jest jednym z powodów społecznego niedorozwoju Polaków. Sąd ten nie pochodzi jednak od narratora (wszechwiedzącego autorytetu), lecz od jednego z bohaterów. Do tak wyrażonej opinii można więc podchodzić z dystansem, nie jest ona do końca wiarygodna. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 391 Sz 392 6. Podsumowanie Bolesław Prus rozumie, że miłość stanowi integralny składnik ludzkiej egzystencji. Miłość może mieć różne oblicza (biologiczne, romantyczne, towarzyskie). Jak podkreśla Grażyna Borkowska, pisarz surowiej ocenia kobiety niż mężczyzn i stawia tezę: miłość angażuje zbyt dużą ilość ludzkiej energii, którą można by spożytkować w bardziej użyteczny społecznie sposób. opracowali autorzy podręcznika zadanie 2. Określ, jaki problem podejmuje Anna Martuszewska w podanym tekście. Zajmij stanowisko wobec rozwiązania przyjętego przez autorkę, odwołując się do tego fragmentu tekstu oraz do innych tekstów kultury. Anna Martuszewska Schematy fabularne powieści realistycznej Analizę zjawisk kompozycyjnych należy zacząć od wskazania głównych typów występujących schematów fabularnych. Mimo bowiem przedstawienia w tej powieści [Lalce] wielu różnorodnych zdarzeń i odmiennych spraw ludzkich, liczba i postać spotykanych w niej wątków nie jest tak bardzo wielka i zróżnicowana, można też doszukać się zaledwie kilku schematów fabularnych rzutujących na rodzaj i układ tych wątków i postaci. [...] Schemat konfrontacji dwu światów W społeczno-obyczajowej powieści polskiej schemat ten istnieje od jej powstania [...]. Oczywiście środowisk konfrontowanych ze sobą w utworze może być więcej niż dwa – np. w Nad Niemnem nacisk pada na szlachtę ziemiańską z jednej strony, a drobną – z drugiej, ale pojawia się przecież także arystokracja. Podobnie w Lalce obok mieszczaństwa i arystokracji występuje również inteligencja oraz tzw. lud. [...] Wybór tego typu schematu fabularnego decyduje w analizowanych powieściach o pojawieniu określonych wątków oraz o występowaniu kompozycji opartej na antytezie. Konfrontacji różnych środowisk służyć może wątek (zwany zresztą w tym wypadku częściej motywem) podróży bohatera, walki tych środowisk lub też wątek miłosny. [...] Zakończenie wątku miłosnego – ołtarz lub grób kochanków, czyli optymistyczne lub pesymistyczne jego rozwiązanie – jest zależne od widzenia przez pisarza społeczeństwa i istniejących w nim antagonizmów oraz od optymistycznej lub pesymistycznej oceny możliwości ich rozwiązania. Małżeństwo Justyny z Janem Bohatyrowiczem w Nad Niemnem jest zarazem pozytywnym programem narodowym, stwierdzeniem, że oba główne prezentowane w tym utworze środowiska mogą i powinny współżyć i współpracować w imię racji narodu. [...] Schemat straconych złudzeń [...] Polskie wydanie schematu „straconych złudzeń” nie pojawia się tak bardzo często, jako główny schemat utworu można go znaleźć zaledwie w kilku powieściach (przede wszystkim u Prusa w Lalce [...]). Złudzenia, utracone przez naszych bohaterów, są często natury społecznej, przekonują się oni bowiem, że kraj, w którym żyją, jest daleki od idealnego społeczeństwa, choćby takiego, jakie było postulowane w pierwszej dynamicznej fazie rozwoju Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej [...] pozytywistycznej ideologii. Towarzyszy im też, wybijająca się nawet na pierwszy plan, utrata złudzeń co do ludzi – wiary w miłość, uczciwość, możliwość szczęścia; przekonanie się, że w świecie, takim, jakim on jest naprawdę, dominują wartości ahumanistyczne [...]. Charakterystyczną cechą tych prezentowanych wyżej schematów fabularnych jest wreszcie ich p r a w d o p o d o b i e ń s t w o . „Dwa światy” (przynajmniej) zawsze istnieją w społeczeństwie tak zróżnicowanym pod względem klasowym, jak naród polski drugiej połowy XIX w. Nie do wyjątków też należały wówczas problemy mezaliansów – faktycznych czy tylko potencjalnych, coraz większą rolę w tworzeniu małżeństw zaczynały bowiem odgrywać związki emocjonalne, co znamiennie wiązało się z procesem emancypacji kobiet i ich stopniowym uniezależnianiem się od władzy ojcowskiej. Walka o utrzymanie polskiego stanu posiadania – zarówno w sensie ludnościowym, jak i majątkowym – należała do codziennych problemów ziemiaństwa dręczonego kontrybucjami i inteligencji niemogącej na ziemiach Królestwa czy zaboru pruskiego znaleźć prawdziwie wyższego wykształcenia ani odpowiedniego zatrudnienia. Inna sprawa tylko, czy zawsze kończyła się ona pozytywnie. Anna Martuszewska, Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876–1895), Wrocław 1977, s. 181–191 Przykładowy plan wypracowania 1. Wprowadzenie Anna Martuszewska, współczesny historyk literatury, ukazuje jak powieściopisarze epoki pozytywizmu konstruowali fabułę swoich utworów. Wyodrębnia schematy fabularne – „rusztowania”, na których oparta jest narracja powieści, analizuje ich prawdopodobieństwo. 2. Określenie problemu (postawionego przez autorkę): Kompozycja powieści realistycznej XIX wieku jest oparta na dwóch schematach – schemacie konfrontacji dwu światów i schemacie straconych złudzeń; obie te konstrukcje mają cechy prawdopodobieństwa. 3. Argumentacja (streszczenie tez tekstu) • Kompozycja oparta na schemacie konfrontacji dwu światów zestawia na zasadzie antytezy dwa środowiska. W Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej przeciwstawione są sobie zamożne i drobne ziemiaństwo, w Lalce – mieszczaństwo i arystokracja. Wątek miłosny (kochankowie pochodzą z różnych klas społecznych) służy takiemu zestawianiu. • Schemat straconych złudzeń jest stosowany w powieściach w celu ukazania problematyki społecznej i psychologicznej. Bohaterowie, np. w Lalce, tracą złudzenia co do stanu społeczeństwa polskiego oraz co do ludzi, przekonują się, że światem rządzą inne wartości niż szacunek dla drugiego człowieka. • Oba schematy mają cechy prawdopodobieństwa. Polskie społeczeństwo w XIX wieku było zróżnicowane pod względem klasowym, a z powodu postępów emancypacji możliwe było przekraczanie granic środowiskowych – dla młodych ważniejsze były uczucia niż presja społeczna. Schemat straconych złudzeń co do optymistycznego rozwoju (zakończenia) wydarzeń w powieści jest także prawdopodobny. Utrzymanie polskiego stanu posiadania oraz zdobycie przez Polaków wyższego wykształcenia i zatrudnienia było w zaborach rosyjskim i pruskim bardzo trudne. 4. Przykładowe stanowisko (wobec problemu postawionego przez autorkę): Anna Martuszewska syntetycznie i w sposób przekonujący ukazuje schematy kompozycji powieści realistycznej XIX wieku. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 393 Sz 394 5. Argumentacja (z uwzględnieniem kontekstów literackich i pozaliterackich) • W Nad Niemnem znajdujemy zestawienie środowiska bogatego ziemiaństwa (Korczyńscy) z drobną, schłopiałą szlachtą (Bohatyrowiczowie). Ten wątek powieściowy kończy się happy endem, co oznacza, że oba środowiska powinny zgodnie realizować pozytywistyczny program umacniania polskości. • Odmienny wydźwięk ma Lalka. Próba współdziałania mieszczaństwa (Wokulski) i arystokracji (Łęcka) kończy się klęską; oba środowiska dzieli zbyt wiele, by mogły wspólnie żyć i pracować. • W Lalce Prus zastosował też schemat straconych złudzeń: okazuje się, że żadna z warstw społeczeństwa polskiego nie jest zdolna do rozwoju. Mieszczaństwo jest zbyt słabe lub konserwatywne, ziemiaństwo przeżywa kryzys (szlachta „wysadzona z siodła” w wyniku represji zaborcy po powstaniu styczniowym), inteligencja nie ma gdzie się kształcić i pracować, naukowcy są postrzegani jako dziwacy (Ochocki), lud jest zdegenerowany (obraz Powiśla). Jednostka wybitna, jak Wokulski, musi ponieść klęskę. • Symbolicznym obrazem pesymizmu Prusa jest scena z witryną sklepową, nawiązująca do toposu theatrum mundi: puszczone w ruch przez Rzeckiego marionetki wykonują bezsensowne działania, nie znają celu i kierunku swojej aktywności (jak we fraszce Kochanowskiego O żywocie ludzkim). 6. Podsumowanie Oparcie powieści pozytywistycznych na schematach fabularnych (konfrontacja dwu światów i straconych złudzeń) było zabiegiem, który przyczynił się do dużej poczytności Lalki i Nad Niemnem. Sprawił, że opisane w powieściach dzieje bohaterów są prawdopodobne, realistyczne, atrakcyjne dla czytelnika także obecnie. opracowali autorzy podręcznika Piszemy interpretację porównawczą Dokonaj interpretacji porównawczej podanych utworów. Adam Asnyk Na zgon poezji Nie! nie umarła, jak to próżno głoszą, Ta jasnych krain pani i królowa, Co serca ludzkie napawa rozkoszą; Żaden ją grabarz pod ziemię nie schowa, Nie stłumi natchnień, które pierś jej wznoszą, Nie skazi wdzięku cudownego słowa, Bo nim ją w piasku mogilnym pogrzebie, Już z nową jutrznią zabłyśnie na niebie. Ci, którzy mówią ciągle o jej zgonie, Czyliż nie wiedzą, że ma żywot wieczny W piersiach ludzkości i w natury łonie? Że się odnawia w jasności słonecznej, W ogniu młodości, co wieczyście płonie I czarodziejsko w jeden węzeł splata Marzenia ludzi z pięknościami świata? […] Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej Wy się nie troszczcie o nią – o wróżbici! Bo ona w piasku mogilnym nie leży, Lecz dawnych marzeń potargane nici Przerabia w ciszy na strój inny, świeży, W którym znów serca stęsknione zachwyci Nowych kochanków i nowych rycerzy. Nie płaczcie nad nią, bo ona w obłoku Na chwilę tylko uszła ludzi wzroku. 18 XII 1879 Rafał Wojaczek Koniec poezji Koniec poezji winien być w ciemnej sieni czynszowej Kamienicy kapustą woniejącej wychodkiem Winien niespodziewanym błogosławieństwem być noża Pod łopatkę lub łomu w skroń zwięzłym jak amen Bowiem winien być czołgiem rozpędzonego nieba Koniec poezji winien być szybszy nawet od myśli By krzyknąć co mogłoby oznaczać bunt czy żal Koniec poezji winien być niegramatyczny (Nie skończona krucjata, 1972) Przykładowy plan wypracowania 1. Wprowadzenie Adam Asnyk to czołowy poeta epoki pozytywizmu, często nazywany poetą czasów niepoetyckich. Rafał Wojaczek debiutował pod koniec lat 60. XX wieku. Analizowane wiersze należą do typu utworów metapoetyckich, a więc takich, w których twórcy wypowiadają się na temat samej poezji, celów i sposobów jej tworzenia. 2. Teza interpretacyjna: Poeci odmiennie diagnozują kryzys poezji w swoich czasach: Asnyk uważa, że poezja jest nieśmiertelna, Wojaczek, że we współczesnym świecie poezja nie ma racji bytu, skazana jest na śmierć. 3. Wywód • Motywy literackie: zarówno Asnyk, jak i Wojaczek sięgają po motyw śmierci poezji. Już od czasu antyku motyw ten był kontrastowany z toposem non omnis moriar – poeta jako człowiek może umrzeć, ale nie umiera jego poezja (Horacy, Pieśni III, 30). Tę myśl podejmuje m.in. Jan Kochanowski w Pieśni XXIV z Ksiąg wtórych. O nieśmiertelności „pieśni gminnej” – poezji przechowywanej przez lud – pisze Adam Mickiewicz w Pieśni wajdeloty (Konrad Wallenrod). Motyw obrony poezji w niepoetyckich czasach pozytywizmu przywołuje też Cyprian Norwid w wielu wierszach (Pióro czy elegia Na zgon poezji). O „zemście ręki śmiertelnej”, a więc triumfie poezji nad czasem i materialnością świata, pisze w Radości pisania Wisława Szymborska. • Konteksty biograficzne: Asnyk to najwybitniejszy poeta epoki pozytywizmu, w której dominującym rodzajem literackim była proza. Wojaczek to jeden z „poetów przeklętych” Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 395 Sz 396 powojennej literatury polskiej („kaskaderów”). Jego wiersze opowiadają o egzystencjalnej sytuacji wrażliwej i nieprzystosowania jednostki do rzeczywistości. • Sytuacja komunikacyjna (w tym gatunek): Wiersz Adama Asnyka to polemika z tymi, którzy głoszą śmierć poezji, stanowi jakby fragment dyskusji, ponieważ rozpoczyna się od stanowczego sprzeciwu (wers 1.). W dwu pierwszych zwrotkach podmiot się nie ujawnia, ostatnia jest zwrotem do adresatów, ironicznie zwanych „wróżbitami” (wers 16.), którzy głoszą, że poezja umarła. Utwór Wojaczka to zbiór postulatów – charakterystyczne powtarzanie słowa „winien”. Poeta pisze, jaki powinien być koniec poezji, zapowiada jej kres. • Kompozycja – Utwór Asnyka dzieli się na ośmiowersowe zwrotki. W dyskusji z tymi, którzy już przesądzili o śmierci poezji, poeta stawia tezę (wers 1.), po czym wymienia argumenty na jej poparcie. Poezja jest „jasnych krain panią” (wers 2.), daje ludziom szczęście (wers 3.), „wdzięk cudownego słowa” (wers 6.), stanowi istotę człowieczeństwa (wersy 10.–11.), jest wiecznie żywa i zdolna do odnowy (wersy 12.–15.). Podmiot zaprzecza twierdzeniu o jej śmierci, pisząc w ostatniej zwrotce, że obecny stan „ciszy” poezji (wers 19.) jest tylko chwilowym okresem przed odrodzeniem. To stwierdzenie jest puentą wiersza. Wiersz Wojaczka składa się z dwu czterowersowych zwrotek. Poeta wylicza w nich, jaki „winien być” koniec poezji. • Stylistyka i sensy – Wiersz Na zgon poezji jest utrzymany w podniosłym stylu, czemu służą liczne poetyzmy (np. „serca ludzkie napawa rozkoszą”, „cudowne słowo”, „nowa jutrznia”). Podmiot broni poezji, używając środków znamiennych dla romantyzmu. Dostrzec można nawet powinowactwa jego wiersza z Odą do młodości Adama Mickiewicza („piersi ludzkości”, „jasność słoneczna”, „ogień młodości”). Pozytywistyczny poeta personifikuje poezję (jak wcześniej Mickiewicz młodość), odwołuje się do uogólnień – poezja dotyczy całej ludzkości. Wyraża żarliwe przekonanie, że poezja w czasach, gdy niektórzy skazują ją na śmierć, odrodzi się – służą temu metafory jutrzni (wers 8.), przerabiania marzeń w inny, nowy strój (wersy 18.–19.) oraz obłoku (wers 23.), na którym poezja przebywa po to, by za chwilę zejść do ludzi, na ziemię. Emocjonalizm obrońcy poezji ujawnia się w licznych epitetach, które dodatnio ją określają. – Stylistyka XX-wiecznego wiersza bardzo różni się od romantycznego obrazowania Asnyka. Wojaczek operuje estetyką turpizmu. W analizowanym wierszu tytułowy „koniec” poeta zestawia metaforycznie z brutalnie, naturalistycznie ukazaną śmiercią (ciemna sień śmierdzącej kamienicy, wychodek, cios zadany przez nożownika czy bandytę). Podobnie jak Asnyk personifikuje poezję, jednak skazuje ją na śmierć. Wojaczek chłód emocjonalny tej zapowiedzi wyraża słowem „winien”, zaczerpniętym z języka urzędowego. Jego zdaniem „koniec poezji” musi być końcem jej tworzywa – języka, który jest nieskładny („niegramatyczny”) i nie może już wyrażać transcendencji – „niebo” przytłacza poezję jak czołg (metaforyka militarna), nie jest ona też w stanie wyrażać myśli. Personifikowana poezja może tylko krzyczeć, ale ekspresji niepoddanej językowej obróbce nie nazwiemy już twórczością. 4. Podsumowanie Poeci snują rozważania nad sytuacją poezji. Asnyk entuzjastycznie wierzy w jej odrodzenie w czasach sobie współczesnych czy w bliskiej przyszłości, choć w refleksji o sensie jej uprawiania używa języka z minionej epoki. Natomiast Wojaczek, zanurzony w odrażającą rzeczywistość (świadczy o tym obecna w wierszu estetyka brzydoty), zapowiada śmierć poezji. opracowali autorzy podręcznika Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej Umiem więcej Wypowiedź ustna Opracowujemy wypowiedź ustną zadanie 1. Rozważ wartość solidnej pracy, odwołując się do załączonej bajki Ignacego Krasickiego oraz do innego tekstu literackiego. Ignacy Krasicki Wół minister Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie, Szły prawda rzeczy z wolna, ale szły porządnie. Jednostajność na koniec monarchę znudziła: Dał miejsce wołu małpie lew, bo go bawiła. Dwór był kontent, kontenci poddani – z początku; Ustała wkrótce radość; nie było porządku. Pan się śmiał, śmiał minister, płakał lud ubogi. Kiedy więc coraz większe nastawały trwogi, Zrzucono z miejsca małpę. żeby złemu radził, Wzięto lisa: ten pana i poddanych zdradził. Nie osiedział się zdrajca i ten, który bawił, Znowu wół był ministrem i wszystko naprawił. Przykładowa realizacja 1. Wprowadzenie • Współczesny człowiek ceni pracę, gdyż dzięki niej może się rozwijać i zdobywać środki na zaspokajanie swoich życiowych potrzeb. Praca pozwala być użytecznym dla społeczeństwa, daje satysfakcję i pieniądze. • Nie zawsze jednak w przeszłości stosunek do pracy był jednoznacznie pozytywny. Literatura pokazuje różne postawy wobec pracy: przedstawia bohaterów, którzy szanują pracę, i takich, którzy nią gardzą. 2. Teza: Solidna praca jest w literaturze ukazywana jako wartość pozytywna. 3. Wywód 1) Interpretacja bajki Wół minister • Bajka to gatunek epiki ukształtowany w starożytności, a szczególnie popularny w oświeceniu. Jest to gatunek literatury dydaktycznej. Bohaterami bajek są najczęściej zwierzęta, Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 397 Sz 398 rzadziej ludzie, rośliny czy przedmioty. Upersonifikowanym zwierzętom przyporządkowuje się cechy ludzi na zasadzie konwencjonalnej (alegoria). Przeciwstawne postawy bohaterów pozwalają jednoznacznie określić, co jest dobre, a co złe. Zasadę rządzącą światem przedstawionym stanowi opozycja wartości pozytywnych i negatywnych. Interpretacja tekstu bajki polega na przejściu od znaczenia dosłownego do ukrytego znaczenia alegorycznego i odkrycia morału. Morał może być sformułowany wprost lub pozostawiony domyślności czytelnika. • Ignacy Krasicki jest najwybitniejszym bajkopisarzem polskiego oświecenia. Jego bajki zostały wydane w dwóch zbiorach: Bajki i przypowieści oraz Bajki nowe. • Bajka Wół minister opowiada historię wołu, który sumiennie i starannie wykonywał swoje obowiązki. Jego praca nie została jednak od razu doceniona. Król uznał rzetelność ministra za nudną, więc urząd powierzył najpierw małpie, a potem lisowi. W tradycji naszego kręgu kulturowego wół jest alegorią powolności i pracowitości, małpa – zabawy i głupoty, natomiast lis – chytrości, zdrady, podstępu. Małpa jako minister bawiła i bałaganiła, lis zaś zdradził, dlatego król w końcu zrozumiał, że tylko solidna praca wołu zapewni państwu porządek i stabilizację. • Przedstawiona historia w sposób alegoryczny pokazuje, że trzeba cenić ludzi pracowitych, obowiązkowych, sumiennych, solidnych, rzetelnych i skromnych. Gdyby król od razu docenił zalety swojego ministra, nie naraziłby państwa i obywateli na kłopoty. • Krasicki uświadamia, że solidna praca – mimo że nieatrakcyjna, nudna, niewidowiskowa – jest prawdziwą wartością i podstawą funkcjonowania państwa. 2) Nawiązania do innego tekstu literackiego – Lalki Bolesława Prusa • Zagadnieniu pracy jeszcze większe znaczenie nadali pozytywiści. Uznali, że praca może stanowić przejaw patriotyzmu i być użyteczna dla ogółu. Propagowali hasła pracy organicznej i pracy u podstaw, zachęcali do działań, które przyczynią się do rozwoju gospodarki i społeczeństwa. • W powieści Bolesława Prusa Lalka bohaterowie mają różny stosunek do pracy. – Ignacy Rzecki to jeden z głównych bohaterów powieści i drugi narrator. Należy do świata przedstawionego i go opisuje. Dzięki temu staje się postacią najpełniej scharakteryzowaną w utworze. Jest to człowiek skromny i pracowity. Całe jego życie wypełnia praca, nie ma rodziny ani wielu przyjaciół, ale nie czuje się samotny. Zadowolenie czerpie z sumiennego wypełniania obowiązków. Jest punktualny, dokładny, uczciwy. Lubi swoją pracę i stara się jak najlepiej ją wykonywać. Nie pracuje dla pieniędzy (ma bowiem skromne potrzeby), ale dla satysfakcji i z potrzeby bycia użytecznym. Praca nadaje jego życiu sens, pozwala znaleźć swoje miejsce w świecie. Rzecki nie jest jednak w powieści postacią podziwianą przez innych. Subiekci w sklepie kpią z jego obowiązkowości i punktualności, a Wokulski nie interesuje się szczegółami prowadzenia sklepu. Chwali Rzeckiego, obdarza go zaufaniem, ale nie ma czasu, by chociaż posłuchać o problemach przyjaciela. – Stanisław Wokulski zna wartość pracy. Dzięki niej zdobył wykształcenie i dorobił się wielkiego majątku. Chce pieniądze inwestować w przedsięwzięcia pożyteczne dla społeczeństwa. Próbuje pomagać biednym, dając im pracę, by mogli być samodzielni. Rozumie, że brak pracy i nędza demoralizują. Podziwia społeczeństwo francuskie za pracowitość, zaradność i oszczędność i żałuje, że w Polsce tych wartości się nie ceni. – Arystokracja w większości gardzi pracą i ludźmi, którzy pracują. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej Izabela Łęcka nigdy nie pracowała, nie ma żadnych obowiązków, nie potrafi samodzielnie wykonać najprostszych czynności, nawet ubrać się czy uczesać. Jest przekonana, że praca jest karą za grzechy i nawet współczuje tym, którzy muszą pracować. Wokulskiego nie szanuje i nie potrafi pokochać, ponieważ widzi w nim kupca, a nie człowieka. Nie imponuje jej nawet jego bogactwo, gdyż wie, że nie odziedziczył majątku, ale sam go wypracował. W salonach arystokratycznych, które ją ukształtowały, pracowitość nie jest zaletą. 4. Podsumowanie Literatura – szczególnie oświecenia i pozytywizmu – podkreśla wartość sumiennej pracy, przedstawiając ją jako: • wielką zaletę człowieka, • przejaw patriotyzmu, • aktywność użyteczną dla społeczeństwa, • powinność człowieka, dowód jego pozytywnej wartości moralnej, • źródło szczęścia i satysfakcji, • sposób zapewnienia człowiekowi środków do życia. opracowała Barbara Smutek zadanie 2. Styl wypowiedzi jako sposób charakteryzowania bohatera literackiego. Rozważ problem, odwołując się do podanego fragmentu powieści Bolesława Prusa Lalka. Bolesław Prus Lalka Ze wstydem wyznaję, że było mi trochę przykro wynosić się na nowy lokal. Jeszcze ze sklepem pół biedy; nawet wolę służyć w ogromnym magazynie, na wzór paryskich, aniżeli w takim kramie, jakim był nasz poprzedni. Żal mi jednak było mego pokoju, w którym dwadzieścia pięć lat przemieszkałem. Ponieważ do lipca obowiązuje nas stary kontrakt, więc do połowy maja siedziałem w moim pokoiku, przypatrując się jego ścianom, kracie, która przypominała mi najmilsze chwile w Zamościu, i starym sprzętom. „Jak ja to wszystko ruszę, jak ja to przeniosę, Boże miłosierny!...” – myślałem. Aż jednego dnia, około połowy maja (rozeszły się wówczas wieści mocno pokojowe), Staś przed samym zamknięciem sklepu przychodzi do mnie i mówi: – Cóż, stary, czas by się przeprowadzić na nowe mieszkanie. Doznałem takiego uczucia, jakby ze mnie krew wyciekła. A on prawi dalej: – Chodźże ze mną, pokażę ci nowy lokal, który wziąłem dla ciebie w tym samym domu. – Jak to wziąłeś? – pytam. – Przecież muszę umówić się o cenę z gospodarzem. – Już zapłacone! – on odpowiada. Wziął mnie pod rękę i prowadzi przez tylne drzwi sklepu do sieni. – Ależ – mówię – tu lokal zajęty... Zamiast odpowiedzi otworzył drzwi po drugiej stronie sieni... Wchodzę... słowo honoru – salon!... Meble kryte utrechtem, na stołach albumy, w oknie majoliki... Pod ścianą biblioteka... – Masz tu – mówi Staś, pokazując bogato oprawne książki – trzy historie Napoleona I, życie Garibaldiego i Kossutha, historię Węgier... Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 399 Sz 400 Z książek byłem bardzo kontent, ale ten salon, muszę wyznać, zrobił na mnie przykre wrażenie. Staś spostrzegł to i uśmiechnąwszy się, nagle otworzył drugie drzwi. Boże miłosierny!... ależ ten drugi pokój to mój pokój, w którym mieszkałem od lat dwudziestu pięciu. Okna zakratowane, zielona firanka, mój czarny stół... A pod ścianą naprzeciw moje żelazne łóżko, dubeltówka i pudło z gitarą... – Jak to – pytam – więc mnie już przenieśli?... – Tak – odpowiada Staś – przenieśli ci każdy ćwieczek, nawet płachtę dla Ira. Może to się wyda komu śmiesznym, ale ja miałem łzy w oczach... Patrzyłem na jego surową twarz, smutne oczy i prawie nie mogłem wyobrazić sobie, że ten człowiek jest tak domyślny i posiada taką delikatność uczuć. Bo żebym mu choć wspomniał o tym... On sam odgadł, że mogę tęsknić za dawną siedzibą, i sam czuwał nad przeprowadzeniem moich gratów. Szczęśliwa byłaby kobieta, z którą by on się ożenił (mam nawet dla niego partię...); ale on się chyba nie ożeni. Jakieś dzikie myśli snują mu się po głowie, ale nie o małżeństwie, niestety!... Ile to już poważnych osób przychodziło do naszego sklepu niby za sprawunkami, a naprawdę w swaty do Stasia i – wszystko na nic. Bolesław Prus Lalka, Warszawa 1953, t. 1, rozdz. X Pamiętnik starego subiekta Przykładowa realizacja 1. Wprowadzenie • W tekstach epickich narrator w różny sposób przedstawia i charakteryzuje bohaterów. Wykorzystuje w tym celu opis wyglądu, stroju, przestrzeni, zachowania. Może sam nakreślić postać, ukazać ją z perspektywy innych bohaterów lub pozwolić bohaterowi na autoprezentację poprzez wypowiedzi. Ważne jest nie tylko to, co mówi bohater, ale i to, jak mówi, czyli jakim językiem się posługuje. • Charakteryzując styl wypowiedzi bohatera literackiego, charakteryzuje się w znacznej mierze jego samego. Styl jest bowiem indywidualnym sposobem ekspresji. • Styl jest właściwością tekstu, wyraża się poprzez szczególny dobór językowych środków wyrazu. Dobór ten zależy od wielu czynników – m.in. adresata, celu, okoliczności wypowiedzi. • O cechach stylu świadczy stosowanie określonego słownictwa, frazeologizmów, konstrukcji składniowych, sposobów wyrażania emocji. 2. Teza: Język jest istotnym sposobem charakteryzowania bohatera literackiego. 3. Wywód Odwołanie do fragmentu Lalki • W Lalce, podobnie jak w innych powieściach realistycznych, język postaci jest zindywidualizowany, dopasowany do jej wykształcenia, przynależności społecznej, wykonywanego zawodu, wieku i cech osobowych. • Podany fragment pochodzi z Pamiętnika starego subiekta; są to zapiski Ignacego Rzeckiego, który pełni w utworze rolę drugiego narratora. Jest ważnym bohaterem powieści, należy do świata przedstawionego, o którym opowiada narrator wszechwiedzący, a jednocześnie ten świat przedstawia. Jego relacja pozostaje subiektywna, odzwierciedla cechy piszącego. • Pamiętnik sprawia wrażenie opowieści, jest pisany stylem zbliżonym do stylu potocznego: – niewyszukane słownictwo; Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz umiem więcej – kolokwializmy, np. „wynosić się”, „pół biedy”, „Boże miłosierny”, „moich gratów”; – zdrobnienia, np. „Staś”, „pokoik”; – wykrzyknienia, np. „Boże miłosierny!”; – wyliczenia, np. „Okna zakratowane, zielona firanka, mój czarny stół…”; – powtórzenia, np. „Żal mi jednak było mego pokoju, w którym dwadzieścia pięć lat przemieszkiwałem. […] ależ ten drugi pokój to mój pokój, w którym mieszkałem od lat dwudziestu pięciu”; – powtórzenia (anafora), np. „Jak ja to wszystko ruszę, jak ja to przeniosę”; – zdania urwane, np. „Bo żebym mu choć wspomniał o tym…”; – konstrukcje eliptyczne, np. „Wchodzę… słowo honoru – salon!”; – zdanie wtrącone, np. „Szczęśliwa, byłaby kobieta, z którą by on się ożenił (mam nawet dla niego partię”). • Pewne formuły zdradzają jego zawód – subiekta pracującego sklepie: „magazyn na wzór paryski”, „kram”. • Język wypowiedzi Ignacego Rzeckiego charakteryzuje go jako człowieka skromnego i bezpośredniego. Mówi bezpretensjonalnie o zwykłych, drobnych sprawach, nie używa wyszukanych słów ani bardzo starannych i skomplikowanych konstrukcji składniowych. Dzięki temu jego słowa wydają się szczere, naturalne, spontaniczne. • Rzecki jest wrażliwy, chętnie mówi o swoich uczuciach i reakcjach, nazywa je wprost, jednak unika przesadnej egzaltacji. Tekst jest silnie nacechowany emocjonalnie (np. „Ze wstydem wyznaję, że było mi trochę przykro”, „Żal mi”, „byłem bardzo kontent”, „Doznałem takiego uczucia, jakby ze mnie krew wyciekła”), ale nie są to emocje skrajne. Bohater odczuwa żal, przykrość, zaskoczenie, radość, zadowolenie, wzruszenie. Bardzo bogate jest słownictwo nazywające te odczucia. • Sposób, w jaki mówi o Wokulskim, świadczy o podziwie, sympatii i wdzięczności. Nazywa go Stasiem, co podkreśla ich bliskie relacje, ale również wyraża ojcowski stosunek do młodszego przyjaciela. • W języku Rzeckiego nie ma negatywnych emocji – złości, buntu. Nawet jeśli coś budzi jego obawy czy sprzeciw, nie wydaje kategorycznych sądów, nie dowodzi, że ma rację. Nieśmiało i powściągliwie sugeruje, że mogłoby być inaczej (np. nie rozumie, dlaczego Wokulski się nie żeni, ale nie ocenia, ogranicza się do słów: „niestety, wszystko na nic”). 4. Podsumowanie • Język świadczy o człowieku. • Język bohatera literackiego to jeden ze sposobów charakteryzowania postaci. Funkcja ta jest istotna w tekstach epickich i przede wszystkim w tekstach dramatycznych. opracowała Barbara Smutek Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 401 Sz 402 Pozytywizm Polecenia na koniec działu ▪ Przedstaw hasła i ideały pozytywizmu głoszone w tekstach literackich epoki. ▪ Realizm literatury pozytywizmu. Omów zagadnienie na podstawie analizy wybranych dzieł. ▪ Zaprezentuj problematykę moralną poznanych powieści realistycznych. ▪ Miasto pozytywistów. Opisz jego topografię, strukturę społeczną i narodową. Oceń możliwości awansu jednostki. ▪ Wykaż na wybranych przykładach wzajemne powiązania między naturalizmem a pozytywizmem. ▪ Porównaj rolę artysty w romantyzmie i pozytywizmie. Odwołaj się do biografii oraz dzieł wybranych twórców. ▪ Konflikt pokoleniowy. Omów różne ujęcia tego motywu w utworach epoki pozytywizmu. ▪ Porównaj buntowników romantycznych z pozytywistycznymi na podstawie analizy postaw i zachowań bohaterów literackich. ▪ Zaprezentuj różne oblicza patriotyzmu w polskiej literaturze pozytywistycznej. ▪ Omów przedstawienia salonu w literaturze pozytywizmu. Porównaj je z salonem ukazanym w III części Dziadów Mickiewicza. ▪ Kobieta w pozytywizmie. Scharakteryzuj postaci kobiece przedstawione w różnych tekstach kultury z drugiej połowy XIX w. ▪ Zaprezentuj obrazy codzienności obecne w literaturze i sztuce pozytywizmu. ▪ Literackie portrety dzieci w pozytywizmie. Omów zagadnienie na wybranych przykładach. ▪ Opisz obrazy małżeństwa ukazane w twórczości pisarzy pozytywistycznych. ▪ Wielkie wydarzenia historyczne w literaturze pozytywizmu. Omów zagadnienie na wybranych przykładach. ▪ Opisz dawny świat Żydów polskich, powołując się na wybrane przykłady literackie i malarskie epoki. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więce j Sz wi ę cej o tekstach i kontekstach . lektury XIX WIEK 1.Mayer Howard Abrams, Zwierciadło i lampa. Romantyczna teoria poezji a tradycja krytycznoliteracka, tłum. M.B. Fedewicz, Gdańsk 2003. 2.Adam Mickiewicz, oprac. S. Makowski, E. Szymanis, Warszawa 1992. 3.Erich Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, tłum. Z. Żabicki, przedm. M.P. Markowski, Warszawa 2004. 4.Józef Bachórz, Jak pachnie na Litwie Mickiewicza i inne studia o romantyzmie, Gdańsk 2003. 5.Marek Bieńczyk, Czarny człowiek. Krasiński wobec śmierci, Warszawa 1990. 6.Barbara Bobrowska, Małe narracje Prusa, Gdańsk 2004. 7.Bolesław Prus: pisarz, publicysta, myśliciel, red. M. Woźniakiewicz-Dziadosz, S. Fita, Lublin 2003. 8.Grażyna Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996. 9.Grażyna Borkowska, Pozytywiści i inni, Warszawa 1996. 10.Tadeusz Bujnicki, Sienkiewicza „Powieści z lat dawnych”. Studia, Kraków 1996. 11.Alina Cała, Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864–1897), Warszawa 1988. 12.„Choć Radziwiłł, alem człowiek...”. Gawęda romantyczna prozą, oprac. M. Maciejewski, Kraków 1985. 13.Cypriana Norwida kształt prawdy i miłości. Analizy i interpretacje, red. S. Makowski, Warszawa 1986. 14.Europejskość i rodzimość. Horyzonty twórczości J.I. Kraszewskiego, red. T. Sobieraj, Poznań 2006. 15.Stanisław Fita, Pokolenie Szkoły Głównej, Warszawa 1980. 16.Maciej Gloger, Bolesław Prus i dylematy pozytywistycznego światopoglądu, Bydgoszcz 2007. 17.Michał Głowiński, Powieść i autorytety [w:] Prace wybrane, red. R. Nycz, t. 3, Kraków 1998. 18.Aneta Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji 1863–1939, Warszawa 2001. 19.Henryk Sienkiewicz w kulturze polskiej, red. K. Stępnik, Lublin 2007. 20.Ewa Ihnatowicz, Literacki świat rzeczy. O realiach w pozytywistycznej powieści obyczajowej, Warszawa 1995. 21.Maria Janion, Gorączka romantyczna [w:] Prace wybrane, t. 1, Kraków 2000. 22.Maria Janion, Tragizm, historia, prywatność [w:] Prace wybrane, t. 2, Kraków 2000. 23.Maria Janion, Studia o romantycznych ideach. Estetyka i natura [w:] Prace wybrane, t. 4, Kraków 2001. 24.Maria Janion, Maria Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Gdańsk 2001. 25.Jerzy Jedlicki, Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku, Warszawa 1988. 26.Pozytywizm. Języki epoki, red. G. Borkowska, Warszawa 2001. 27.Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich XIX w., red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1995. 28.Leszek Kołakowski, Filozofia pozytywistyczna (od Hume’a do Koła Wiedeńskiego), Warszawa 1966. 29.Alina Kowalczykowa, Romantyczni szaleńcy, Warszawa 1977. 30.Maciej Kozłowski, Krajobrazy przed bitwą, Kraków 1985. 31.Marcin Król, Romantyzm – piekło i niebo Polaków, Warszawa 1998. 32.Janina Kulczycka-Saloni, Literatura polska lat 1876–1902 a inspiracja Emila Zoli, Warszawa 1974. 33.Juliusza Słowackiego rym błyskawicowy. Analizy i interpretacje, red. S. Makowski, Warszawa 1980. 34.Kwestia żydowska w XIX wieku. Spory o tożsamość Polaków, red. G. Borkowska, M. Rudkowska, Warszawa 2004. 35.Lektury polonistyczne. Pozytywizm, Młoda Polska, red. S. Grzeszczuk, t. 1, Kraków 1996. 36.Lektury polonistyczne. Pozytywizm, Młoda Polska, red. G. Matuszek, t. 2, Kraków 2001. 37.Liryki lozańskie Adama Mickiewicza, red. M. Stala, Kraków 1998. 38.Literatura i sztuka drugiej połowy XIX wieku, red. B. Bobrowska, S. Fita, J. Malik, Lublin 2006. 39.Jarosław Ławski, Marie romantyków. Metafizyczne wizje kobiecości: Mickiewicz – Malczewski – Krasiński, Białystok 2003. 40.Stanisław Makowski, Tęcze i świerzopy: Słowacki – Beniowski – Mickiewicz, Wrocław 1984. 41.Jakub Malik, „Lalka”. Historie z różnych światów, Lublin 2005. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 403 Sz 404 42.Henryk Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 1999. 43.Anna Martuszewska, Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876–1895), Wrocław 1977. 44.Anna Martuszewska, Pozytywistyczne parabole, Gdańsk 2007. 45. Miłość romantyczna, oprac. M. Piwińska, Kraków 1984. 46.Zofia Mocarska-Tycowa, Wybory i konieczności. Poezja Adama Asnyka wobec gustów i najważniejszych pytań swoich czasów, Toruń 2005. 47.Ewa Paczoska, „Lalka”, czyli rozpad świata, Białystok 1995. 48. Pejzaż romantyczny, oprac. A. Kowalczykowa, Kraków 1982. 49.Marta Piwińska, Złe wychowanie. Fragmenty romantycznej biografii, Warszawa 2005. 50.Po co Sienkiewicz? Sienkiewicz a tożsamość narodowa: z kim i przeciw komu?, red. T. Bujnicki, J. Axer, Warszawa 2007. 51.Polska XIX wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1982. 52.Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. J. Kulczycka-Saloni, Wrocław 1985. 53.Ryszard Przybylski, Alina Witkowska, Romantyzm, Warszawa 1997. 54.Adam Romanowski, Pozytywizm na Litwie, Kraków 2003. 55.Bertrand Russell, Religia i nauka, tłum. B. Stanosz, Warszawa 2006. 56.Stefan Sawicki, Chrześcijańskie wartości poezji Norwida, Lublin 1986. 57.Sienkiewicz i epoki. Powinowactwa, red. E. Ihnatowicz, Warszawa 1999. 58.Adam Sikora, Myśliciele polskiego romantyzmu, Chotomów 1992. 59.Dorota Siwicka, Romantyzm, Warszawa 1995. 60.Barbara Skarga, Comte, Warszawa 1977. 61.Barbara Skarga, Narodziny pozytywizmu polskiego (1831–1864), Warszawa 1964. 62.Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991. 63.Tomasz Sobieraj, Fabuły i „światopogląd”. Studia z historii polskiej powieści XIX-wiecznej, Poznań 2004. 64.Zofia Stefanowska, Próba zdrowego rozumu. Studia o Mickiewiczu, Warszawa 1976. 65.Zofia Stefanowska, Strona romantyków. Studia o Norwidzie, Lublin 1993. 66.Jolanta Sztachelska, Czar i zaklęcie Sienkiewicza. Studia i szkice, Białystok 2003. 67.Włodzimierz Szturc, Ironia romantyczna. Pojęcie, granice i poetyka, Warszawa 1992. 68.Włodzimierz Szturc, Teoria dramatu romantycznego w Europie XIX wieku, Bydgoszcz 1997. 69.Zygmunt Szweykowski, Twórczość Bolesława Prusa, Warszawa 1972. 70.Jan Tomkowski, Mój pozytywizm, Warszawa 1993. 71.Zofia Trojanowiczowa, Sybir romantyków, Kraków 1991. 72.Agata Tuszyńska, Rosjanie w Warszawie, Warszawa 1992. 73.Twórczość Elizy Orzeszkowej, red. K. Stępnik, Lublin 2001. 74.Sławomira Walczewska, Damy, rycerze, feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 2006. 75.Andrzej Walicki, Między filozofią, religią i polityką. Studia o myśli polskiej epoki romantyzmu, Warszawa 1983. 76.Andrzej Walicki, Trzy patriotyzmy. Trzy tradycje polskiego patriotyzmu i ich znaczenie współczesne, Warszawa 1991. 77.Wiktor Weintraub, Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Warszawa 1982. 78.Alina Witkowska, Literatura romantyczna, Warszawa 1986. 79.Alina Witkowska, Mickiewicz. Słowo i czyn, Warszawa 1983. 80.Alina Witkowska, Wielkie stulecie Polaków, Warszawa 1987. 81.Kazimierz Wyka, „Pan Tadeusz”, t. 1–2, Warszawa 1963. 82.Cezary Zalewski, Powracająca fala. Mityczne konteksty wybranych powieści Bolesława Prusa i Elizy Orzeszkowej, Kraków 2005. 83.Czesław Zgorzelski, Liryka w pełni romantyczna. Studia i szkice o wierszach Słowackiego, Warszawa 1981. 84.Czesław Zgorzelski, O sztuce poetyckiej Mickiewicza, Warszawa 1976. 85.Maria Żmigrodzka, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, Warszawa 1975. 86.Maria Żmigrodzka, Przez wieki idąca powieść. Wybór pism o literaturze XIX i XX wieku, Warszawa 2002. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | więce j o tekstach i kontekstach Sz indeks poj ę ć indeks pojęć a adaptacja filmowa – 102 aforyzm – 321 agnostycyzm – 268, 278 akcent wyrazowy – 52 aliteracja – 116 aluzja literacka – 164 amfibrach – 52 anachronizm – 115 animizacja – 132 antropomorfizacja – 129 antysemityzm – 192, 312 archaizacja – 213 archaizmy leksykalne – 213 archaizmy składniowe – 213 argument – 190 argumentacja – 184 asymilacja – 343 asymilacja Żydów – 270, 312 ateizm – 18, 278 autobiografia – 202 autobiografizm – 309 b bajronizm – 69 ballada – 39 bohater bajroniczny – 74, 133 bohater gotycki – 74 bohater osjaniczny – 75 bohater wallenrodyczny – 75 bohater werteryczny – 74 bowaryzm – 368 c cichy bohater romantyczny – 100 czas sakralny – 81 czterdzieści i cztery – 100 d daktyl – 52 darwinizm – 278 decorum – 36 deizm – 18 demokracja nowożytna – 152 depresja – 372 dialektyka – 184 dialog pozorny – 163 dramat romantyczny – 83, 181 Duch – 24 dwór szlachecki – 299 dyskusja – 190 dźwiękonaśladownictwo – 116 E egotyzm – 51 egzaltacja – 51 egzotyzm – 20 emancypacja kobiet – 270, 345 empiryzm – 16 entymemat – 185 epistolografia – 198 epopeja – 286 epopeja narodowa – 110 epos bohaterski – 286 erystyka – 184 estetyka Południa – 19 estetyka Północy – 19 etos mieszczański – 343 ewolucjonizm – 278, 283 F fabuła – 288 fantastyka – 88 felieton – 317, 319 fikcja werystyczna – 323 filozofia pozytywna – 276 formularność – 197 furor poeticus – 77 G gotycyzm – 20 groteska – 219 H hamletyzm – 147 heksametr – 210 heroizm – 94 hiperbola – 36 historiozofia – 67 historyzm – 20, 49 homo viator – 177 hymn – 165 I idealizacja – 129, 286 idealizm – 295 iloczas – 52 iluzjonizm – 275 improwizacja – 77 indywidualizacja języka – 222 indywidualizm – 384 indywidualizm romantyczny – 63 Inny – 206 in statu nascendi – 143 instrumentacja głoskowa – 62 inteligencja – 268 inwersja – 67 inwokacja – 111 ironia – 152 ironia romantyczna – 152 irracjonalizm – 18, 41 J jamb – 52 język ezopowy – 295 język literacki – 352 język poetycki – 88 język potoczny – 352 K kapitalizm – 152 klasycyzm – 18 koloryt lokalny – 68 komizm – 222 komizm słowny – 222 komizm sytuacyjny – 222 konserwatyzm – 227 kontemplacja – 138 kontrargument – 190 kontrargumentacja – 186 konwencja estetyzująca – 323 kostium antyczny – 174 kreacjonizm – 143, 236 książki zbójeckie – 338 L legenda – 49 liberalizm – 277, 334 liryk – 137 liryka apelu – 283 liryka roli – 68 liryka wyznania – 167 liryzm – 60 list – 197 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 405 Sz 406 list poetycki – 140 list romantyczny – 198 literatura realistyczna – 236 lojalizm – 266 ludowość – 20 M makiawelizm – 72 maksymalizm – 383 mała ojczyzna – 108, 109, 125, 227 marksizm – 278 martyrologia – 94 materializm historyczny – 278 megalomania – 121 mesjanizm – 95, 100, 158 metafizyczny plan przedstawienia – 88 metafizyka – 18 miłość romantyczna – 20, 51 mimetyzm – 323 mistyka – 206 modlitwa poetycka – 167 motywy akwatyczne – 136 mowa ezopowa – 295 mowa pozornie zależna – 324, 330 N naród – 235, 268 narracja odautorska – 330 narracja pamiętnikarska – 330 narracja personalna – 330, 373 naturalizm – 266, 373 non omnis moriar – 177 nowela – 312 O oda – 34 ofiarnictwo – 147 ojczyzna – 227 oksymoron – 36 onomatopeja – 116 opera – 229 optymizm – 383 organicyzm – 278, 343 orientalizm – 65, 67 osjanizm – 20 ożywienie – 132 P panorama społeczna – 288 panteizm – 23 parabola – 147 paradoks – 67 paralelizm składniowy – 36 patos – 174 patriotyzm – 94 pejzaż mentalny – 138 perspektywa kosmiczna – 30 piosenka – 53 poeta wieszcz – 19, 81 poezja maniczna – 77 poezja romantyczna – 183 pogrom – 312, 316 polonez – 124 portret psychologiczny – 334 postawa werteryczna – 54 postęp – 227 powieść – 286 powieść eksperymentalna – 373 powieść inicjacyjna – 130 powieść poetycka – 71 praca – 305 praca organiczna – 270, 304, 344 praca u podstaw – 270, 304, 344 pragmatyzm – 271 praktycyzm – 271 profetą – 19 profetyzm – 100 progresywizm – 227 prometeizm – 81, 159 prowidencjalizm – 193 prowincjonalizm – 236 prowincjonalność – 382 przedakcja – 288 przestrzeń kosmiczna – 30 przestrzeń otwarta – 157 przestrzeń wertykalna – 30 przestrzeń zamknięta – 157 przypowieść – 147 przysłowie – 321 R racjonalizm – 16 rapsod – 211 realizm – 266, 272, 323 realizm socjalistyczny – 377 realizm w malarstwie – 275 refleksja historiozoficzna – 65 reguły dyskutowania – 186 retoryka – 184 rewolucja – 196 romantyczna heroina – 75 romantyczny indywidualizm – 63 romantyzm – 16 rozdwojenie jaźni – 163 rzut perspektywiczny – 275 S scjentyzm – 270, 345, 349 self-made man – 270, 334 sensualizm – 376 sentymentalizm – 18 skrót perspektywiczny – 275 snobizm – 343 socrealizm – 377 solidaryzm – 121, 321 solidaryzm narodowy – 158 sonet – 55 spirytualizm – 41 stopy rytmiczne – 52 stosowność – 36 studium – 380 styl – 351 styl dziennikarsko-informacyjny – 353 style artystyczne – 353 style językowe – 352 stylizacja biografii – 202 styl naukowy – 353 styl publicystyczny – 353 styl retoryczny – 353 styl urzędowy – 353 subiektywizm – 49 sylabotonik – 52 sylogizm – 184 symbol – 23 synkretyzm rodzajowy – 41 szał poetycki – 77 sztuka epistolarna – 198 sztuka zaangażowana – 380 T tematyka egzystencjalna – 177 tendencyjność przedstawienia – 196 teoria sokoła – 313 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | indeks pojęć Sz spis tekst ó w zamieszczonych w podr ę czniku tonacja emocjonalna – 311 Towarzystwo Filomatów – 33 tragizm nowożytny – 72 tragizm racji cząstkowych – 187 triada heglowska – 187 trochej – 52, 210 U utopia – 349 utwór synkretyczny – 110 utylitaryzm – 277 W walenrodyzm – 72, 158 Weltschmerz – 54, 148, 234 werteryzm – 20, 54 weryzm – 323, 368 wiersz programowy – 283 wiersz sylabotoniczny – 52 winkelriedyzm – 157, 159 wnioskowanie dedukcyjne – 184 wnioskowanie indukcyjne – 185, 277 wnioskowanie sylogistyczne – 184 wzniosłość – 23 spis tekstów zamieszczonych w podręczniku ▪ A. Asnyk, Do młodych – s. 282; Na zgon poezji Bakczysaraj w nocy – s. 67; Burza – s. 63; Dobranoc – s. 55; Droga nad przepaścią w Czufut-Kale – s. 250; Dziady cz. III – s. 77, 85, 90, 96; Dziady cz. IV – s. 50; [Gdy tu mój trup…] – s. 138; Konrad Wallenrod – s. 71; [Nad wodą wielką i czystą…] – s. 137; Niepewność – s. 53; Oda do młodości – s. 33; Pan Tadeusz – s. 110, 114, 118, 126; Romantyczność – s. 39; Snuć miłość – s. 252 Stepy akermańskie – s. 61, 261; Świteź – s. 43 ▪ C. Miłosz, Dolina Issy – s. 130; Dwór – s. 308 ▪ C. Norwid, Adam Krafft – s. 205; Bema pamięci żałobny-rapsod – s. 211; Fortepian Szopena – s. 215; W Weronie – s. 208 ▪ E. Orzeszkowa, Nad Niemnem – s. 293, 296, 298, 300, 305 ▪ B. Prus, Kroniki – s. 318; Lalka – s. 328, 331, 335, 341, 346, 352, 385 399 ▪ F. Schiller, Do radości – s. 28 ▪ J. Słowacki, [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała...] – s. 176; Grób Agamemnona – s. 171; Hymn – s. 166; Kordian – s. 145, 147, 150, 152, 154, 161; Rozłączenie – s. 141 ▪ J. Tomkowski, Neurotyczni bohaterowie Prusa – s. 356 ▪ A. Tuszyńska, Rosjanie w Warszawie – s. 353 ▪ J. Tuwim, Śmierć – s. 42 ▪ S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki – s. 360 ▪ R. Wojaczek, Koniec poezji – s. 395 ▪ O. Woźniak, Kaligrafia pomaga myśleć – s. 238 ▪ A. Zagajewski, Dom – s. 310 – 394 ▪ G. Bizet, Carmen – s. 230 ▪ G. Borkowska, Kobiety i miłość w „Lalce” Bolesława Prusa – s. 389 ▪ E. Bryll, Lekcja polskiego – Słowacki – s. 163 ▪ A. Bursa, Poeta – s. 82 ▪ A. Comte, Wykład filozofii pozytywnej – s. 279 ▪ G. Flaubert, Pani Bovary – s. 364, 369, 374 ▪ T. Gadacz, Pochwała mądrości – s. 243 ▪ M. Głowiński, Powieść i autorytety [w:] Porządek, chaos, znaczenie – s. 324 ▪ W. Gombrowicz, Trans-Atlantyk – s. 219, 224 ▪ S. Grochowiak, Zaproszenie do miłości – s. 255 ▪ G.W.F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów – s. 25 ▪ Z. Herbert, Trzy studia na temat realizmu – s. 378 ▪ I. Iwaszkiewicz, Do prawnuczki – s. 178 ▪ M. Janion, Co się stało z mitologią słowiańską? (Niesamowita Słowiańszczyzna) – s. 105 ▪ W. Kajtoch, O stylu popularnych pism młodzieżowych – s. 246 ▪ A. Kamieńska, Prośba – s. 168 ▪ J. Kochanowski, O żywocie ludzkim – s. 330 ▪ M. Konopnicka, Mendel Gdański – s. 314 ▪ T. Konwicki, Kronika wypadków miłosnych – s. 57 ▪ I. Krasicki, Wół minister – s. 397 ▪ Z. Krasiński, Do Beatr... – s. 254; List do Delfiny Potockiej – s. 199; Listy do Jerzego Lubomirskiego – s. 200; Nie-Boska komedia – s. 180, 188, 193 ▪ A. Martuszewska, Schematy fabularne powieści realistycznej – s. 392 ▪ A. Mickiewicz, Bakczysaraj – s. 66; Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl 407 Sz 408 źródła ilustr acji Okładka (Charles de Steuben, Czytelniczka) RMN/Gérard Blot/BE&W, (nastolatek) AlexAnnaButs/Shutterstock.com Tekst główny: s. 12 (Straszny Dwór – opera) PAP/Adam Hawałej; s. 13 (opera paryska) Library of Congress; s. 22 (Caspar Dawid Friedrich, Skały kredowe na Rugii) Hermann Buresch/bpk/BE&W; s. 26 E. Lessing/ czarny kot; s. 29 (Jean-Baptiste Carpeaux, Taniec) RMN/Hervé Lewandowski/BE&W; s. 35 (Antonio Canova, Hebe) Araldo de Luca/Corbis/Fotochannels; s. 46 (Jean-Baptiste Camille Corot, Wspomnienie z Mortefontaine) Louvre, Paris, France, Giraudon/The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 52 (Philipp Otto Runge, Nas Troje) akg-images/BE&W; s. 54 (Kazimierz Mikulski, Niebieski płomień) © Kazimierz Mikulski; s. 58 (Kronika wypadków miłosnych, reż. A. Wajda) Renata Pajchel/Polfilm/East News; s. 65 (Fontanna Łez) Małgorzata Kozioł; s. 74 (David Gough, portret Edgara Allana Poe) © David Gough; s. 79 (Jaromir Aleksiun, plakat) Muzeum im. A. Mickiewicza w Śmiełowie oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu; s. 84 (Cyrk olimpijski) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 86 (William Blake, Anioły Dobra i Zła) Cecil Higgins Art Gallery, Bedford, Bedfordshire, UK/The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 91 (kibitka) Krzysztof Chojnacki/ FOTONOVA; s. 93 (Dziady w Teatrze Narodowym) fot. Franciszek Myszkowski/Archiwum Artystyczne Teatru Narodowego; s. 103 (Lawa, reż. T. Konwicki) Polfilm/East News, s. 111 (Rzodkiew świrzepa) N. Marszałek; s. 113 (Karol Gröll, Tadeusz Kościuszko) Muzeum Literatury; s. 120 (Józef Wilkoń, Wyjazd na polowanie z hartami) © J. Wilkoń; s. 131 (H. Weyssenhoff, Tajemnicza pieśń. Głuszec) Muzeum Narodowe w Warszawie, fot. Piotr Ligier; s. 135 (Leon Kapliński, Spowiedź Jacka Soplicy) Muzeum im. A. Mickiewicza w Śmiełowie oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu; s. 136 (Jezioro Genewskie) © Grand Tour/Corbis/FotoChannels; s. 149 (Wojciech Gerson, obraz inspirowany Balladyną) Muzeum Literatury/East News; s. 158 (Wojciech Piechowski, Ukrzyżowanie) Muzeum Narodowe w Warszawie; s. 159 (Swiss monuments) Ikiwaner/ Wikimedia Commons [GNU Free Documentation License; s. 160 (Jerzy Czerniawski, plakat) ze zbiorów Piotra Dąbrowskiego www.theartofposter.com; s. 162 (Kordian, reż. J. Wiśniewski) Tomasz Żurek/Teatr im. Słowackiego w Krakowie; s. 169 (Iwan Ajwazowsky, Dwumasztowiec Merkury) RIA Novosti/East News; s. 170 (Grób Agamemnona) IML Image Group Ltd/Alamy/BE&W; s. 173 (Francisco de Zurbaran, Herkules zrywający płonącą szatę) Aisa/BE&W; s. 177 (pomnik Słowackiego) PAP/Adam Hawałej; s. 185 (zdjęcie z debaty) AP/ullstein bild/BE&W; s. 189 (Nie-Boska komedia, reż. A. Hanuszkiewicz) fot. Edward Hartwig/ Archiwum Artystyczne Teatru Narodowego; s. 192 [Maurycy Trębacz, Portret starca (Ben Akiba)] Żydowski Instytut Historyczny; s. 194 (Jean-Pierre Houel, Zdobycie Bastylii) Musee de la Ville de Paris, Musee Carnavalet, Paris, France/The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 201 (Franz Xavier Winterhalter, Portret Elizy Krasińskiej) Marek H. Dytkowski/Ligier Studio/Muzeum Narodowe w Warszawie; s. 206 (Adam Kraft, fragment ołtarza) E. Lessing/czarny kot; s. 207 (Adam Kraft, Chrystus niosący krzyż) E. Lessing/czarny kot; s. 222 (TransAtlantyk, reż. W. Śmigasiewicz) Lukasz Glowala/Forum; s. 229 (Carmen, reż. F. Rosi) Cinetext Bildarchiv/ Medium; s. 230 (scena z opery Carmen) Igor Bulgarin/Shutterstock.com; s. 231 (Carmen, reż. F. Rosi) Cinema/ Diomedia; s. 236 (Tomasz Lisiewicz, Apoteoza Mickiewicza) Muzeum im. A. Mickiewicza w Śmiełowie oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu; s. 280 (Stare Miasto) Library of Congress, (Jean Beraud, Ulica paryska) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 289 (rzeka Niemen) Hugo.arg/Wikipedia [licencja GFDL 1.2]; s. 291 i 297 (Nad Niemnem, reż Z. Kuźmiński) Polfilm/East News; s. 299 (dworek) Wojciech Szarliński/East News; s. 306 (Julian Fałat, Zbieranie chmielu) fot. Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie; s. 322 (Bajkał) Mikhail Markovskiy/Shutterstock.com; s. 320 (Lalka, reż. R. Ber) Troszczyński Jerzy/Filmoteka Narodowa; s. 344, 345 (Lalka, reż. R. Ber) Troszczyński Jerzy/Filmoteka Narodowa; s. 347 (Perpetuum mobile) J-L Charmet/Science Photo Library/East News; s. 354 (sobór św. Aleksandra Newskiego) Narodowe Archiwum Cyfrowe; s. 358 (Lalka, reż. W.J. Has) Stefan Matyjaszkiewicz/Polfilm/East News; s. 366 (Joseph Désiré Court, Rigolette) Musee des Beaux-Arts, Rouen, France, Lauros/Giraudon/The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 379 (Józef Szermentowski, Odpoczynek oracza) Muzeum Narodowe w Warszawie Piktogramy Pikt (stara kartka/tapeta – pikt) Ozerina Anna/Shutterstock.com, (fragment ramy – pikt) Faferek/Shutterstock. com, (stara kartka – pikt) nikoniano/Shutterstock.com, (rysunkowy ornament kwiatowy – pikt) Oksana Merzlyakova/Shutterstock.com, (rysunkowe zakrętasy – pikt) A-R-T/Shutterstock.com, (klucz – pikt) Hein Nouwens/Shutterstock.com Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mające na celu dotarcie do właścicieli i dysponentów praw autorskich wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, przytaczając w celach dydaktycznych utwory lub fragmenty, postępują zgodnie z art. 29 ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że są jedynym podmiotem właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych w wypadkach, w których twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | źródła ilustracji Sz TRZY ADRESY icał awi edza podr ęką WSI PNET. PL Bawsi ę,uczizal i czajt est y! Nawsi pnet . plznaj dzi eszci ekawezadani a, kt ór epomogąCiut r wal i ć ispr awdzi ćwi edzęzewszyst ki chpr zedmi ot ów.Ospr awdzi anyikar t kówki ni emusi szsi ęj użmar t wi ć. EGZAMER. PL Spr awdzajswoj ąwi edzę pr zedegzami nem! Naegzamer . plr ozwi ążeszegzami nszóst okl asi st y, gi mnazj al nyimat ur ę. Iodr azudowi eszsi ę, zczegoj est eśmocny, acomusi szpowt ór zyć. Dost ani eszt akżedodat kowemat er i ał ydoćwi czeń. SKLEP. WSI P. PL Kor zyst ajznowoczesnych ćwi czeńipodr ęczni ków! Nowoczesneebookiimnóst woećwi czeń.Podr ęczni ki , dodat kowepomoce, r epet yt or i a, at l asy, sł owni ki–wszyst kot oznaj dzi eszpodj ednym adr esem skl ep. wsi p. pl .Pr zezcał ądobę. www. wsi p. pl Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz
Podobne dokumenty
Polecenia do tekstu - Akademia Szkolnictwa
do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców:
dr hab. Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy Zawiszy-Chlebowskiej.
Zakres kształcenia...