Polecenia do tekstu - Akademia Szkolnictwa

Transkrypt

ZROZUMIEĆ TEKST
zrozumieć człowieka
Język polski
PODRĘCZNIK
LICEUM I TECHNIKUM
zakres podstawowy
i rozszerzony
2
Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
694525, sklep.wsip.pl
Sz
Autorzy: Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk, Dariusz Trześniowski
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego
do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych
do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców:
dr hab. Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy Zawiszy-Chlebowskiej.
Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony
Etap edukacyjny: IV
Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne
Rok dopuszczenia: 2014
Numer ewidencyjny w wykazie (dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika): 703/3/2014
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.
Warszawa 2014
Wydanie pierwsze (2014)
ISBN 978-83-02-14703-6
Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Magdalena Kopeć-Kubit (redaktor koordynator),
Małgorzata Magenta-Siemiaszko
Współpraca redakcyjna: Anna Rogowska
Redakcja językowa: Rozalia Słodczyk
Redakcja techniczna: Iwona Białkowska
Projekt okładki: Joanna Plakiewicz
Projekt graficzny i opracowanie graficzne: Katarzyna Trzeszczkowska
Fotoedycja: Natalia Marszałek
Skład i łamanie: Recontra Studio Graficzne
Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe
Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania
bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach
z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu
App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego
programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).
Pomoc techniczna: [email protected]
Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być
przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96
Tel.: 22 576 25 00
Infolinia: 801 220 555
www.wsip.pl
Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują.
Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie.
Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie
na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Więcej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Książki
Sz
spis tre ś ci
ROMANTYZM
– romantyzm i pozytywizm ...................................................... 10
Romantyzm, czyli inna nowoczesność .................................................................................. 16
Skały kredowe na Rugii. Nastrój w malarstwie romantycznym S ...................................... 21
W dziedzinie Ducha. Filozofia epoki romantyzmu ............................................................... 24
• Georg Wilhelm Friedrich Hegel Wykłady z filozofii dziejów
Wszyscy ludzie będą braćmi… Hymn zjednoczonej Europy .................................................. 28
• Friedrich Schiller Do Radości
5 Jednością silni, rozumni szałem... Pierwiastki klasyczne i romantyczne
w Odzie do młodości R ............................................................................................................. 32
• Adam Mickiewicz Oda do młodości
6 Miej serce i patrzaj w serce… Miłość i śmierć w balladach Mickiewicza i Tuwima............... 38
• Adam Mickiewicz Romantyczność
• Julian Tuwim Śmierć
7 Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą… Romantyczny subiektywizm
i przeżycie historii R .............................................................................................................. 43
• Adam Mickiewicz Świteź
8 Bywam albo w niebiosach, albo w piekła mękach... Obraz miłości romantycznej
w utworach Mickiewicza ......................................................................................................... 50
• Adam Mickiewicz Dziady, część IV
• Adam Mickiewicz Niepewność
• Adam Mickiewicz Dobranoc
9 Będę pamiętał ten wieczór przez całe życie... Tradycja romantyczna
w prozie Konwickiego R ......................................................................................................... 57
• Tadeusz Konwicki Kronika wypadków miłosnych
10 Jedźmy, nikt nie woła… Nastrojowość i refleksyjność Sonetów krymskich R ....................... 61
• Adam Mickiewicz Stepy akermańskie
• Adam Mickiewicz Burza
11. Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało? Refleksje historiozoficzne
w Sonetach krymskich ............................................................................................................... 65
• Adam Mickiewicz Bakczysaraj
• Adam Mickiewicz Bakczysaraj w nocy
12 Trzeba być lisem i lwem... O walce moralnej i niemoralnej ................................................... 69
• Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod
Infografika: Bohaterowie romantyczni i ich twórcy ........................................................... 74
13 Taka pieśń jest nieśmiertelność! Wizja poety i poezji w Wielkiej Improwizacji ..................... 76
• Adam Mickiewicz Dziady, część III
• Andrzej Bursa Poeta
14. Dzień, noc śpiewamy... Dziady jako dramat romantyczny R ................................................ 83
Tablica chronologiczna
1
2
3
4
3
Sz
4
15. Obowiązek cierpieć za was, przyjaciele... Zbiorowy wymiar cierpienia
w Dziadach drezdeńskich ....................................................................................................... 90
16. A imię jego czterdzieści i cztery... Myśl mesjanistyczna Adama Mickiewicza....................... 95
17. Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi… Lawa Tadeusza Konwickiego S ..................... 102
18. Co się stało z mitologią słowiańską? Romantyzm polski wobec wierzeń
dawnych Słowian ................................................................................................................... 105
• Maria Janion Co się stało z mitologią słowiańską?
19. Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych… Idea małej ojczyzny
w Panu Tadeuszu .................................................................................................................... 108
• Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (Inwokacja)
20. Stary Dąbrowskiego posłyszeć mazurek… Historia i współczesność
w poemacie Mickiewicza....................................................................................................... 113
• Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
21. Jestem szlachcic…; jestem Polak… Droga od rodów do narodu w Panu Tadeuszu .............. 118
22. U nas dość głowę podnieść: ileż to widoków! Obraz przyrody Północy
w Panu Tadeuszu i powieści Miłosza R ............................................................................... 125
• Czesław Miłosz Dolina Issy
23. Zamknij drzwi… Sąd nad Jackiem Soplicą .......................................................................... 133
24. Ojczyzna myśli mojej… Pejzaż wewnętrzny w lirykach lozańskich ............................... 136
• Adam Mickiewicz [Nad wodą wielką i czystą…]
• Adam Mickiewicz [Gdy tu mój trup…]
25. Jezioro z niebem dzielić… Romantyczny kreacjonizm Słowackiego R ............................... 140
• Juliusz Słowacki Rozłączenie
26. Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój… Dylematy egzystencjalne Kordiana R ...... 144
• Juliusz Słowacki Kordian
27. Obym się sam ocenił, skoro świat ocenię… Kordian w poszukiwaniu wartości R ............. 150
28. Polska Winkelriedem narodów! Kordian jako polemika z III częścią Dziadów R ..............
Infografika: Koncepcje narodowowyzwoleńcze romantyzmu ........................................
29. Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic… Dramat o przyczynach upadku
powstania listopadowego R ..................................................................................................
• Ernest Bryll Lekcja polskiego – Słowacki
30. Płynąc po świecie… Modlitwa poetycka w poezji romantycznej i współczesnej ...............
• Juliusz Słowacki Hymn
• Anna Kamieńska Prośba
31. Sięgnę do wnętrza twych trzew… Słowackiego bolesny rozrachunek z narodem ...............
• Juliusz Słowacki Grób Agamemnona
694525,
sklep.wsip.pl
nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka
| spis
treści
154
158
160
165
170
Sz
spis tre ś ci
3 2. Wieszcza najjaśniejsza chwała… Jak poeci żegnają się ze światem .................................... 176
• Juliusz Słowacki [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała…]
• Jarosław Iwaszkiewicz Do prawnuczki
33. Żegnaj mi, ogródku i domku... Dramat rodzinny w Nie-Boskiej komedii R ........................ 179
• Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia
34. Sztuka dyskusji J .................................................................................................................. 184
35. Gdybym był tobą, wiem, co bym uczynił… Dialektyka racji cząstkowych
w Nie-Boskiej komedii R ......................................................................................................... 187
36. Słowo pociechy i mordu… Obraz rewolucji w dramacie Krasińskiego R ........................... 191
37. Bym z rozpaczy nie oszalał... Obraz miłości romantycznej w listach
Zygmunta Krasińskiego R ................................................................................................... 197
• Zygmunt Krasiński List do Delfiny Potockiej z 18 lipca 1843 r.
• Zygmunt Krasiński Listy do Jerzego Lubomirskiego
38. Jak gdyby głazom tylko wierzyć można… Wartość inności w wierszach Norwida ............. 204
• Cyprian Norwid Adam Krafft
• Cyprian Norwid W Weronie
39. Czemu, Cieniu, odjeżdżasz… Jednostka w dziejach ............................................................. 209
• Cyprian Norwid Bema pamięci żałobny-rapsod
40. I była w tem Polska… Cypriana Norwida myśl o sztuce R ................................................. 214
• Cyprian Norwid Fortepian Szopena
41. Już my im pokażemy! O romantycznej roli pisarza – z dystansem R ............................... 218
• Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk
42. Nie lepsza Synczyzna? Refleksja kulturowa w Trans-Atlantyku R ..................................... 224
• Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk
43. Miłość jest cygańskim dzieckiem… O sytuacjach egzystencjalnych w języku opery S R .... 228
• Georges Bizet Carmen
44. Wędrówka przez sprzeczności i paradoksy literatury romantyzmu .................................... 233
UMIEM WIĘCEJ. ZADANIA TESTOWE I WYPOWIEDZI PISEMNE ............................................. 238
UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE – POZIOM ROZSZERZONY .. ..................................... 254
UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA ................................................................................ 258
romantyzm. Polecenia na koniec działu .. ................................................................. 264
POZYTYWIZM
45 Pozytywizm, czyli literatura na miarę „wieku pary i elektryczności” ............................... 266
46 Józef Chełmoński – przedstawiciel realizmu w malarstwie polskim XIX w. S .............. 272
47. Duch fizyki społecznej… Filozofia pozytywizmu .................................................................. 276
• Auguste Comte Wykład filozofii pozytywnej
Infografika: Miejsca pozytywistów .................................................................................... 280
5
Sz
6
48. Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi… Wiersz programowy Adama Asnyka .............. 282
• A
dam Asnyk Do młodych
49. U zbiegu dwu dróg… Nadniemeńska epopeja ....................................................................... 285
• Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem
50. Tu jest moje i twoje miejsce… Epopeja Orzeszkowej na dużym ekranie S .......................... 290
• Nad Niemnem, reż. Zbigniew Kuźmiński
51.Idź na mogiłę ojca… Dyskusja o patriotyzmie w Nad Niemnem ......................................... 293
52. W korczyńskim dworze… Obraz dworu u Orzeszkowej i Mickiewicza............................... 298
53. Jak być powinno… Program pozytywizmu polskiego w powieści Orzeszkowej................ 304
54. Nie ma domu… Obraz domów dzieciństwa w poezji współczesnej .................................. 308
• Czesław Miłosz Dwór
• Adam Zagajewski Dom
55. Za co oni mają wszystkich Żydów bić? Przeciw antysemityzmowi ..................................... 312
• Maria Konopnicka Mendel Gdański
56. Obowiązki względem ludzkości i cywilizacji. Hasła pozytywizmu w felietonie................... 317
• Bolesław Prus Jubileusz i współczesność (Kroniki)
57. Powieściowe traktaty moralne. Poetyka realizmu ................................................................ 323
• Michał Głowiński Powieść i autorytety
58. Cały ten świat lalek… Poetyka polskiej powieści realistycznej ............................................ 327
• Bolesław Prus Lalka
• Jan Kochanowski O żywocie ludzkim R
59 I Bóg wie, co by dla kraju mógł zrobić taki jak on człowiek... Wokulski jako bohater
nowych czasów........................................................................................................................ 331
60. Zmarnowaliście życie moje... Zatruliście dwa pokolenia! Miłość w czasach
nieromantycznych ................................................................................................................. 335
61. Z komórki przy sklepie do buduaru hrabiny, co za skok! Obraz społeczeństwa w Lalce ...... 340
Infografika: Bohaterowie pozytywizmu ............................................................................ 344
62. Przypnę ludzkości skrzydła... Utopia naukowa w Lalce ........................................................ 346
63. Stylowe zróżnicowanie języka polskiego J ........................................................................ 351
• Agata Tuszyńska Rosjanie w Warszawie
64. Wszyscy chorujemy na nerwy... Pozytywistyczne rewizje Jana Tomkowskiego ................. 356
• Jan Tomkowski Neurotyczni bohaterowie Prusa
65. Wzorzec damy i rycerza. Emancypacja w oczach feministki .............................................. 360
• Sławomira Walczewska Damy, rycerze i feministki
694525,
sklep.wsip.pl
| spis
treści
Sz
spis tre ś ci
6 6. Pani Bovary to ja... Nowoczesny portret kobiety R ............................................................. 364
• Gustave Flaubert Pani Bovary
67. Wszystko zdawało się pogrążone w głębokim śnie… Obraz prowincji w Pani Bovary R ....... 369
68. Chciałbym napisać książkę o niczym… Nowatorska konstrukcja powieści Flauberta R ...... 373
69. Kolor tak i kolor nie. Poetycka rozprawa o realizmie i – z realizmem R ........................... 377
• Zbigniew Herbert Trzy studia na temat realizmu
70. Prawdziwy koniec XIX wieku. Wędrówka po motywach i tematach pozytywizmu ....... 381
UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE ............................................................................ 385
UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE – POZIOM ROZSZERZONY .. .................................... 389
UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA ................................................................................. 397
pozytywizm. Polecenia na koniec działu .................................................................. 402
Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury .............................................................................
Indeks pojęć ...........................................................................................................................
Spis tekstów zamieszczonych w podręczniku ....................................................................
Źródła ilustracji ......................................................................................................................
R
Treści zakresu
rozszerzonego
J
Zagadnienia z nauki o języku
S
Analiza dzieła sztuki
403
405
407
408
7
Sz
Sz
Sz
10
Najważniejsze wydarzenia historyczne i polityczne
Najważniejsze wydarzenia
z dziejów kultury
Europa i świat
Europa
Ziemie polskie
 Jean Godefroy (czytaj: żą godfrła), Kongres wiedeński,
miedzioryt, 1819, Ermitaż, Petersburg
1815 – kongres wiedeński
ustanawia w Europie porządek
polityczny, który przetrwa do
1914 roku (Święte Przymierze);
– restauracja Burbonów
we Francji, Ludwik XVIII królem
1822 – proklamowanie niepod
ległości Grecji
1815 – utworzenie Królestwa
Polskiego z ziem Księstwa War
szawskiego; unia personalna
między Rosją a Polską;
– utworzenie Wolnego
Miasta Krakowa oraz Wielkiego
Księstwa Poznańskiego
(w obrębie Prus)
1823–1824 – proces Towarzy
stwa Filomatów i Filaretów
w Wilnie
1825 – powstanie dekabrystów
w Rosji
1830 – rewolucja lipcowa we
Francji; abdykacja Karola X
 Wojciech Kossak,
Noc listopadowa, XX w.,
Muzeum Wojska Polskiego,
Warszawa
1829 – koronacja w Warszawie
cara Mikołaja I na króla Polski
1830–1831 – powstanie listo
padowe (25.02.1831 – bitwa
pod Olszynką Grochowską;
odwrót Rosjan spod Warszawy;
26.05.1831 – klęska pod Ostro
łęką; 8.09.1831 – kapitulacja
Warszawy)
1807 – Fenomenologia ducha
Georga Wilhelma Friedricha
(czytaj: giorga wilhelma
fridrisia) Hegla
1808 – Faust cz. 1 Johanna Wolf
ganga Goethego (czytaj: getego);
– Krzyż w górach Caspara
Davida Friedricha (czytaj:
kaspara dawida fridrisia)
1813 – Giaur George’a Byrona
(czytaj: dżordża bajrona)
1814 – Rozstrzelanie
powstańców madryckich
Francisca (czytaj: fransiska) Goi
1818 – Tratwa Meduzy
Théodore’a Géricault (czytaj:
teodora żeriko)
1824 – Ludwig van Beethoven
(czytaj: ludwich fan betofen)
kończy IX Symfonię
1829 – Wilhelm Tell Gioacchina
(czytaj: dzioakina) Rossiniego
1830 – Czerwone i czarne
Stendhala [czytaj: stądala;
właściwie: Henri Beyle (czytaj:
ąri bel)]
1830 – Wolność prowadząca lud
na barykady Eugène’a Delacroix
(czytaj: eżena delakrua)
1830–1842 – Kurs filozofii
pozytywnej Auguste’a Comte’a
(czytaj: ogiusta kąta)
1833 – Eugeniusz Oniegin
Aleksandra Puszkina
Ziemie polskie
1816 – utworzenie Uniwersyte
tu Warszawskiego (zamknięty
w 1831 r.)
1817 – powstanie Zakładu
Narodowego im. Ossolińskich
we Lwowie: biblioteki, muzeum,
placówki naukowej i wydawniczej
1822 – Ballady i romanse
Adama Mickiewicza
w pierwszym tomie Poezji
1823 – Dziady cz. II i IV Mickie
wicza w drugim tomie Poezji
1825 – Maria Antoniego
Malczewskiego
1828 – Konrad Wallenrod
Mickiewicza
1830 – Koncert e-moll
Fryderyka Chopina
1832 – Dziady cz. III Mickiewicza
1834 – Pan Tadeusz Mickiewicza;
– Kordian Juliusza
Słowackiego;
– Zemsta Aleksandra Fredry
 Michał Elwiro
Andriolli, ilustracja
do Pana Tadeusza
Sz
romant y zm I P O Z Y T Y W I Z M
z dziejów kultury
Europa i świat
Europa i świat
Ziemie polskie
1833–1855 – stan wojenny
w Królestwie Polskim
1835 – Ojciec Goriot
Honoré de Balzaca (czytaj:
onore de balzaka)
Ziemie polskie
1835 – Nie-Boska komedia
Zygmunta Krasińskiego
(portret poniżej)
 George Hayter (czytaj:
1837 – wstąpienie na tron bry
tyjski królowej Wiktorii; począ
tek tzw. epoki wiktoriańskiej;
Wielka Brytania mocarstwem
kolonialnym
dżordż hajter), Królowa
Wiktoria, 1840, Royal
Collection (czytaj: rojal
kolekszyn), Londyn
1836 – Rewizor Mikołaja Gogola
1837 – Klub Pickwicka
Charlesa Dickensa (czytaj:
pikłika czarlsa dikensa)
1838 – założenie przez Karola
Marcinkowskiego spółki „Ba
zar” w Poznaniu; aktywizacja
ekonomiczna i narodowa
Polaków
1839 – wynalezienie dageroty
pii, prototypu fotografii
1842 – Parowiec w burzy
śnieżnej Williama Turnera
(czytaj: łiliema ternera)
1847 – Wichrowe wzgórza
Emily Brontë (czytaj: emili bronty)
1848 – Manifest komunistycz
ny Karola Marksa i Fryderyka
Engelsa
1848 – Dama kameliowa
Alexandre’a Dumasa (czytaj:
aleksądra dimasa) syna
1849 – Dziewczęce lata Panny
Marii Dantego Gabriela Rosset
tiego; malarstwo prerafaelitów
1851 – Moby Dick Hermana
Melville’a (czytaj: melwila);
– pierwsza wystawa światowa (Londyn) prezentująca
dorobek kulturalny, naukowy
i techniczny krajów świata
1853 – Traviata Giuseppe Verdiego (czytaj: dżjuzepe werdiego)
1856 – Ślepa dziewczynka
Johna Everetta Millaisa (czytaj:
milesa)
1857 – Pani Bovary
Gustave’a Flauberta (czytaj:
bowari giustawa floberta);
– Kwiaty zła Charles’a
Baudelaire’a (czytaj: szarla
bodlera)
1862 – Nędznicy Victora Hugo
(czytaj: igo)
1846 – rabacja galicyjska pod
wodzą Jakuba Szeli; powstanie
krakowskie; wcielenie Wolnego
Miasta Krakowa do Austrii
1848 – Wiosna Ludów w Eu
ropie (głównie w Niemczech,
na Węgrzech i we Włoszech);
– Algieria posiadłością
francuską
1848 – powstanie wielkopol
skie, zlikwidowanie przez Prusy
autonomii Wielkiego Księstwa
Poznańskiego (1849)
1852 – koronacja Napoleona III
na cesarza Francji
1853–1856 – wojna krymska,
przegrana Rosji z Anglią
i Francją
1859 – stłumienie powstania
sipajów, Indie pod panowa
niem angielskim
1860 – Francja i Anglia podpo
rządkowują sobie Chiny
1859–1870 – proces zjed
noczenia Włoch pod wodzą
Garibaldiego
 Cosette (czytaj: kozet),
ilustracja do Nędzników
Victora Hugo
1837 – Bitwa pod Somosierrą
Piotra Michałowskiego
1838 – założenie Biblioteki
Polskiej w Paryżu
1842 – Ulana Józefa Ignacego
Kraszewskiego
1848 – utworzenie przez
Mickiewicza legionu polskiego
we Włoszech, Skład zasad
(patrz: Wiedzieć więcej...,
lekcja 19.)
1851 – Promethidion (czytaj:
prometidion) Cypriana
Norwida (portret powyżej)
1862–1869 – działalność
Szkoły Głównej w Warszawie
(ilustracja powyżej)
11
Sz
12
z dziejów kultury
Europa i świat
Europa
Ziemie polskie
Ziemie polskie
 Antoni Piotrowski,
Patrol powstańczy w 1863 ,
przed 1924, Muzeum
Wojska Polskiego,
Warszawa
1861–1865 – wojna secesyjna
w Stanach Zjednoczonych
Ameryki
1863–1864 – powstanie stycz
niowe w Królestwie Polskim
i na ziemiach Litwy
1864 – utworzenie Między
narodowego Stowarzyszenia
Robotników (I Międzynaro
dówka)
1864 – reforma uwłaszczenio
wa w Królestwie Polskim
– stracenie Romualda
Traugutta, ostatniego
dyktatora powstania
1866 – wojna prusko-austriac
ka, zwycięstwo Prus
1867 – reforma ustrojowa cesar
stwa austriackiego; powstanie
monarchii austro-węgierskiej
1868 – rozpoczęcie procesu
modernizacji Japonii
1863 – cykl kartonów Polonia
Artura Grottgera
1865 – Tristan i Izolda
Richarda Wagnera
– Alicja w krainie czarów
Lewisa Carrolla (czytaj: luisa
kerola)
1866 – Zbrodnia i kara
Fiodora Dostojewskiego
1865 – Straszny dwór
Stanisława Moniuszki (zdjęcie
powyżej)
1869 – Wojna i pokój
Lwa Tołstoja;
– ukończenie budowy
Kanału Sueskiego; z tej okazji
Giuseppe Verdi komponuje
operę Aida (wystawioną
w Kairze w 1871)
1869 – Teka Stańczyka w „Prze
glądzie Polskim” w Krakowie;
1870 – powstanie Muzeum
Narodowego Polskiego
w Rapperswilu (Szwajcaria)
– polonizacja
uniwersytetu w Krakowie
(Uniwersytet Jagielloński);
– Koncert skrzypcowy
d-moll Henryka Wieniawskiego
1871 – My i wy Aleksandra
Świętochowskiego – manifest
programowy pozytywistów;
– polonizacja
uniwersytetu we Lwowie
(Uniwersytet Jana Kazimierza)
1867 – ogłoszenie autonomii
Galicji
1870–1871 – wojna francusko-pruska; upadek Napoleona III
i cesarstwa
1871 – proklamowanie
Cesarstwa Niemieckiego,
zjednoczenie Niemiec; Otto
von Bismarck (czytaj: oto fon
bismark) kanclerzem;
– Komuna Paryska (zryw
rewolucyjny ludności Paryża)
1863 – Salon Odrzuconych
w Paryżu – wystawa malarstwa;
– Śniadanie na trawie
Édouarda Maneta;
– Żywot Jezusa
Ernesta Renana;
– Utylitaryzm Johna Stuarta
(czytaj: dżona stjuarta) Milla
1871 – początek antypolskiej
akcji w zaborze pruskim
w ramach Kulturkampfu
1872 – Impresja. Wschód
słońca Claude’a (czytaj: kloda)
Moneta
1866 – cykl Vademecum w to
mie Poezji Cypriana Norwida
(pierwsze wyd. 1947)
1873 – Patrol powstańczy. Pikieta
Maksymiliana Gierymskiego;
– Marta Elizy Orzeszkowej
 Eliza Orzeszkowa
Sz
romant y zm I P O Z Y T Y W I Z M
z dziejów kultury
Europa i świat
Europa i świat
1878 – w wyniku zwycięskiej
wojny z Turcją Rosja wyzwala
narody bałkańskie (m.in.
Bułgarię, Serbię)
1881–1882 – wielkie pogromy
Żydów w Rosji
1882 – powstanie Trójprzymierza:
Niemiec, Austro-Węgier i Włoch
– zajęcie Egiptu przez Anglię
1883 – wybuch wulkanu
Krakatau w Indonezji (jedna
z największych katastrof wulka
nicznych świata; fala tsunami
miała 36 m wysokości, zginęło
ok. 40 tys. osób)
1884–1885 – Niemcy pań
stwem kolonialnym (zajęcie
m.in. Tanzanii, Namibii)
1886 – poddanie się wodza
Apaczów Geronimo (czytaj:
dżeronimo); ostatnia wojna
wojsk amerykańskich
z Indianami
Ziemie polskie
Ziemie polskie
1874 – ukończenie budowy
gmachu opery w Paryżu
[Charles Garnier (czytaj: szarl
garnie) i inni]
1875 – Carmen Georges’a Bizeta
(czytaj: karmen żorża bizeta)
– Klinika doktora Grossa
Thomasa Eakinsa (czytaj:
tomasa ikensa), realizm
w malarstwie amerykańskim
1877 – Anna Karenina
Lwa Tołstoja;
– Jezioro łabędzie
Piotra Czajkowskiego
– pierwsze z 26 tournée
Heleny Modrzejewskiej
po Ameryce Północnej
1880 – Bracia Karamazow
Fiodora Dostojewskiego
1881 – Śniadanie wioślarzy
Auguste’a Rénoira (czytaj:
ogiusta renuara)
1884 – Dzika kaczka
Henrika Ibsena
 Opera paryska,
ok. 1900 r.
1882 – założenie partii socja
listycznej „Proletariat” przez
Ludwika Waryńskiego
1875 – Babie lato Józefa
Chełmońskiego
1876 – Stara baśń Józefa
Ignacego Kraszewskiego;
– przekształcenie
Akademii Technicznej
we Lwowie w Szkołę
Politechniczną
1879 – utworzenie Muzeum
Narodowego w Krakowie
1882 – Hołd pruski Jana Matejki
1884 – Ogniem i mieczem
Henryka Sienkiewicza
 Henryk Sienkiewicz
1886 – Potop Henryka
Sienkiewicza
1887 – utworzenie Ligi Polskiej
(przekształcona w 1893 w Ligę
Narodową)
1885 – Germinal (czytaj:
żerminal) Emila Zoli;
– budowa pierwszego
wieżowca (10 pięter) w Chicago
(czytaj: szikago)
1886 – Pocałunek Auguste’a
Rodina (czytaj: ogiusta rodena)
 Wódz Apaczów
Geronimo
1888 – Słoneczniki Vincenta
van Gogha (czytaj: winsenta fan
chocha) – różne wersje
1889 – zakończenie budowy
wieży w Paryżu [Gustave Eiffel
(czytaj: giustaw efel)]
1890 – uzgodnienie brytyjsko
-niemieckiej strefy wpływów
w Afryce, Anglia podporządko
wuje sobie Południową Afrykę
1888 – wydanie książkowe Nad
Niemnem Elizy Orzeszkowej
1890 – Lalka Bolesława Prusa
(portret powyżej);
– złożenie prochów
Adama Mickiewicza na Wawelu
13
Sz
Sz
15
 EugÈne
delacroix (czytaj:
eżen delakrua),
portret fryderyka
chopina, ok. 1838,
Musée du Louvre
(czytaj: mjuze di luwr),
Paryż
Romantyzm
Sz
16
1
Romantyzm,
czyli inna
nowoczesność
Na przełomie XVIII i XIX w. nastąpił kryzys oświecenia. Wskutek rewolucji, wznieconej w imię
oświeceniowych haseł wolności, równości i braterstwa, zaczęto inaczej postrzegać świat.
Nowa epoka została nazwana romantyzmem. Termin ten narodził się w Anglii (romantic znaczy
malowniczy, nastrojowy, pobudzający do marzeń).
Romantyzm
XV
XVI
XVII
Europa Zachodnia
XVIII
Czas trwania
W Europie Zachodniej romantyzm trwał
od lat 90. XVIII w. do końca lat 40. XIX w.
W Polsce za symboliczny początek nowej epoki przyjmuje się rok 1822 (datę wydania Ballad
i romansów Adama Mickiewicza), a za jej koniec – rok 1864 (moment upadku powstania
styczniowego).
Sfera polityczna
Romantyzm europejski był skutkiem dwu doświadczeń zbiorowych: rewolucji francuskiej
i wojen napoleońskich. Rewolucja, inspirowana hasłami oświeceniowych filozofów, wszczęta w imię realizacji sprawiedliwej „umowy
społecznej” i budowy nowego porządku republikańskiego, przyniosła zamęt i terror. Bohaterem zbiorowej wyobraźni został wówczas
Napoleon Bonaparte, który w niedługim czasie
zmienił mapę Europy i stał się wzorem jednostki genialnej, zdolnej rzucić wyzwanie
całemu światu. Jego kodeks zyskał rangę wzorca nowoczesnego porządku prawnego. Polskie
XIX
Polska
1822 r. 1864 r.
XX
XXI
społeczeństwo doświadczyło ponadto rozbiorów Rzeczypospolitej, postrzeganych jako
bezprecedensowa i niewytłumaczalna zbrodnia polityczna.
Reakcją na wydarzenia polityczne z przełomu
XVIII i XIX w. były romantyczne hasła: braterstwa ludów, społecznej sprawiedliwości, walki
o „wolność waszą i naszą”, powrotu do ideałów
republikańskich. Najpełniejszą realizacją romantycznej walki o postęp była Wiosna Ludów
z 1848 r., mająca także swoich polskich bohaterów (Józef Bem). Romantyzm to również
czas narodzin nowoczesnej świadomości narodów zamieszkujących Europę, które zaczęły
aspirować do niepodległości. W Polsce, pozbawionej niepodległego bytu, był to okres przegranych powstań, które uformowały wyobraźnię i martyrologiczną mitologię narodową.
Sfera ideowa
Romantyzm był reakcją na oświeceniową wizję świata. Negował racjonalizm (rozum)
i empiryzm (zmysłowe doświadczenie) jako
dział 1 | romantyzm
Sz
romantyzm
 Piotr Michałowski, Bitwa pod Somosierrą , 1837, Muzeum Narodowe w Krakowie
Obraz przedstawia słynną szarżę (natarcie) szwoleżerów – żołnierzy lekkiej jazdy polskiej w służbie
Napoleona. Bitwa pod Somosierrą (1808) otworzyła Napoleonowi drogę do Madrytu. Zwróć uwagę na środki
artystyczne dynamizujące obraz. Jak sądzisz, które z cech romantyzmu znalazły swój wyraz na płótnie?
17
Sz
18
 John Constable (czytaj: dżon konstebl), Stonehenge (czytaj: stołnhendż), 1835, Victoria and Albert Museum
(czytaj: wiktoria end albert mjuzijem), Londyn
Kamienny krąg z 2–3 tysiąclecia p.n.e. był rodzajem kalendarza astronomicznego. Wskaż na obrazie
charakterystyczne elementy romantycznego pejzażu.
jedyne i uniwersalne kategorie poznawcze.
Wybierał poznawczą ścieżkę irracjonalizmu,
czyli uwypuklał wagę uczucia, wyobraźni i intuicji. Uznawał, że poznanie zawsze jest indywidualne, podmiotowe i subiektywne.
Odrzucał też oświeceniowe postawy wobec
religii – deizm (idea Boga Stwórcy, który nie
ingeruje w stworzony świat) i ateizm (zaprzeczenie istnieniu Boga). Wyrażał za to potrzebę
metafizyki (rozważania o tym, co niepoznawalne, tajemnicze, niedostępne zmysłom
i doświadczeniu1), a także aprobował indywidualnie przeżywane chrześcijaństwo poza
ramami instytucjonalnego Kościoła – postawy mistyczne. Romantyzm to również powrót
do religii przedchrześcijańskich (w tym okresie nastąpiła rekonstrukcja mitologii celtyckiej, germańskiej i słowiańskiej).
Sfera sztuki
W sferze sztuki romantyzm odszedł od klasycyzmu i jego koncepcji twórczości podporządkowanej regułom, respektującej ścisły podział
na rodzaje i gatunki literackie, realizującej ponadczasowy i uniwersalny ideał piękna. Niewystarczający wydawał mu się także oświeceniowy
sentymentalizm, który jedynie uzupełniał głos
rozumu głosem serca. W okresie romantyzmu
twórcy upomnieli się o wolność sztuki.
Romantyczny artysta zyskiwał wyjątkową
1 Definicja za: Słownik języka polskiego PWN, hasło metafizyka.
Sz
romantyzm
pozycję: nie był już oświeceniowym wychowawcą, moralistą. Stawał się geniuszem pro1
fetą , wieszczem, a także przywódcą narodu,
który ma prawo przekraczać wszelkie zasady
tworzenia. Dlatego w epoce romantyzmu powstawały gatunki mieszane: ballada, powieść
poetycka, dramat romantyczny. Sięgano do
rodzimych, ludowych źródeł literatury i języka,
które miały gwarantować narodowy charakter
sztuki. Przyczyniło się to do narodzin nowoczesnej folklorystyki, której najwybitniejszym
przedstawicielem w Polsce był Oskar Kolberg.
Romantycy odkrywali nieklasyczne piękno
natury Północy – dzikiej, tajemniczej, uduchowionej. Przeciwstawiali ją oświeceniowemu
słonecznemu i harmonijnemu Południu. Wyzyskiwali w swej twórczości estetyczne walory
średniowiecza i egzotycznych kręgów kulturowych, zwłaszcza Wschodu.
członkami są wszyscy ludzie mówiący tym
samym językiem, przyznający się do tej samej
tradycji i wyznający podobną hierarchię wartości. Naczelne miejsce zajmuje tu ojczyzna
– duchowa wspólnota, której istnienie nie zależy od bytu państwowego.
• Romantyzm w wielu literaturach europejskich wypracował obowiązującą do dziś normę języka narodowego. W Polsce wzorem
poprawności językowej do dziś pozostaje
język utworów Adama Mickiewicza.
• Doba romantyzmu przyniosła istotną demokratyzację sztuki, zmieniła zwłaszcza teatr
i muzykę. Teatry otworzyły się na nowy repertuar i szerszą publiczność. Muzyka wkroczyła do publicznych sal koncertowych, a wirtuozi, tacy jak pianista Ferenc Liszt (czytaj: list)
czy skrzypek Niccolò (czytaj: nikolo) Paganini,
stali się gwiazdami w dzisiejszym tego słowa
znaczeniu. Romantyzm znacznie wzbogacił
muzykę instrumentalną [Fryderyk Chopin,
Robert Schumann (czytaj: szuman)] i wokalną
(opera włoska, pieśń niemiecka). Jednak
Osiągnięcia romantyzmu
• Romantycy stworzyli nowoczesną normę
patriotyzmu. Określili ideę narodu, którego
OŚWIECENIE
ROMANTYZM
sfera polityczna
rewolucja francuska
braterstwo ludów
Napoleon Bonaparte
nowoczesna świadomość narodowa
rozbiory Rzeczypospolitej
powstania narodowe
sfera ideowa
racjonalizm, empiryzm
irracjonalizm, poznanie indywidualne
deizm, ateizm
metafizyka, indywidualne postawy
religijne, tradycje pogańskie
sfera sztuki
klasycyzm, sentymentalizm
odrzucenie reguł, wolność twórcy
artysta wychowawca, moralista
artysta profeta, wieszcz, przywódca
narodu
sztuka uniwersalna
sztuka narodowa
estetyka Południa
estetyka Północy
1 Profeta – człowiek obdarzony zdolnością przewidywania przyszłości.
19
Sz
20
romantyczne malarstwo nie przyniosło przełomu artystycznego, podobnie jak architektura.
• Romantycy określili nowoczesną normę kulturowo-obyczajową, którą zakwestionował
dopiero bunt młodzieży z końca lat 60. XX w.
W epoce romantyzmu za wartość centralną
uznano duchową miłość, podkreślono też wagę wierności. Powszechnie czytelną etykietą
stało się określenie miłość romantyczna (tzn.
duchowa, dążąca do ideału, przeżywana jako
uczucie, które trafia się człowiekowi raz w życiu). Warto również pamiętać, że romantyzm
stworzył kanon nowoczesnej mody, opartej
na funkcjonalności. Zrezygnowano wówczas
z peruk i krępujących ruchy strojów. Wprowadzono do kobiecej mody uproszczone i wygodne suknie, do męskiej zaś nowy krój
spodni – zamiast rajtuzów noszonych dotychczas na zachodzie Europy (do końca XVIII w.
to mężczyźni, ubierający się w rajtuzy, musieli dbać o wygląd swoich nóg). Od czasu
romantyzmu stopniowo zmieniał się także
stosunek do higieny, uznanej za warunek
zdrowia fizycznego.
Miniprzewodnik.
Tendencje artystyczne
romantyzmu
Osjanizm – konwencja literacka wyrażająca się w nastroju tajemniczości i grozy, kreowanym przez
naturalne rekwizyty, takie jak mgła, noc, poświata księżyca, wiatr, a także obecność znaków świata
nadprzyrodzonego. Nazwa pochodzi od Pieśni Osjana – apokryfu szkockiego pisarza Jamesa
Macphersona (czytaj: dżejmsa mekfersona; 1736–1796) z 1765 r.
Gotycyzm – zainicjowany w prozie angielskiej [Horace Walpole (czytaj: hores łolpol), Matthew
Gregory Lewis (czytaj: mafju gregori luis)] literacki powrót do średniowiecza jako epoki zdolnej budować
nastrój tajemnicy, grozy, przeczucia śmierci. W realizacjach tego nurtu często przywoływano
przestrzeń gotyckiego zamku, ruin i opuszczonych cmentarzy. Gotycki klimat dobrze obrazuje
malarstwo Caspara Davida Friedricha (patrz: Autor w lekcji 2.).
Werteryzm („choroba wieku”) – model zachowań ukształtowany w powieści Johanna Wolfganga
Goethego Cierpienia młodego Wertera. Charakteryzuje się niezgodą na zastaną rzeczywistość
społeczną i postrzeganiem świata przez pryzmat indywidualnych pragnień i przekonań; werteryzm
określa przede wszystkim postawę romantycznego nieszczęśliwego kochanka (patrz też: lekcja 8.).
Egzotyzm – wyzyskanie w celu stworzenia odpowiedniego nastroju stereotypowo ujętych
elementów pejzażu i kulturowych realiów świata pozaeuropejskiego. W przypadku romantyków był
to Orient – Turcja i kraje arabskie (m.in. Egipt, Algieria).
Ludowość – zwrot w stronę folkloru i ludowej obyczajowości jako źródeł literatury, idealizowanie
społeczności wiejskiej, której życie blisko natury miało zapewniać moralną czystość i przyrodzone
poczucie metafizyki.
Historyzm – zainteresowanie historią, jej prawami (historiozofia) oraz kolorytem historycznym
epok dawnych; twórcą nowoczesnego historyzmu w literaturze był angielski pisarz Walter Scott
(czytaj: łolter skot; 1771–1832).
Sz
romantyzm
2
S
Skały kredowe na Rugii
Nastrój w malarstwie
romantycznym
Niemiecki malarz Caspar David Friedrich był jednym z najwybitniejszych twórców okresu romantyzmu. Pozycję tę osiągnął dzięki umiejętności uchwycenia nastroju i dążeniu do nadnaturalnego
przedstawienia pejzażu (artysta nadawał przyrodzie cechy metafizyczne). W analizowanym na lekcji
obrazie Skały kredowe na Rugii dostrzeżemy cechy charakterystyczne dla sztuki i literatury romantyzmu: indywidualizm, operowanie symbolem i przeświadczenie o istnieniu świata nadnaturalnego.
Autor
Caspar David Friedrich (czytaj: kaspar dawid fridriś; 1774–1840) urodził się w Greifswaldzie, mieście nad Bałtykiem,
nieopodal wyspy Rugia. Studiował malarstwo w Kopenhadze, większość życia spędził w Dreźnie, w 1824 r. został
profesorem w drezdeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jego niespokojną, skłonną do melancholii osobowość ukształtowały
wydarzenia z dzieciństwa: gdy miał siedem lat, osierociła go matka, a sześć lat później stracił brata, który zginął, ratując
Caspara przed utonięciem. Głęboką religijność malarz zawdzięczał ojcu.
Friedrich nigdy nie odbył tradycyjnej, artystycznej podróży do Włoch, za to świadomie wprowadzał do malarstwa przyrodę
Europy Północnej: wybrzeża Bałtyku, góry Hartz (czytaj: harc), Sudety. Na jego płótnach często spotykamy motyw
gotyckich ruin, cmentarzy, nocy. Pozornie statyczne malarstwo Friedricha pełne jest ukrytych emocji i symboli odnoszą
cych się do śmierci, przeznaczenia czy natury, która – zdaniem malarza – pośredniczy między człowiekiem a Bogiem.
Wprowadzenie do analizy
W Dwunastu naukach dla artysty Friedrich pouczał adeptów malarstwa: „Zamknij oczy ciała,
abyś mógł zobaczyć obraz oczyma duszy [...] Zadaniem malarza nie jest tylko malowanie tego, co
widzi przed sobą, ale również tego, co widzi w so1
bie samym” . Powyższe paradoksy odzwierciedlają ważne cechy sztuki romantyzmu: indywi
dualizm i spirytualizm (patrz: lekcja 6.). Jakości
te dostrzeżemy w obrazie Skały kredowe na Rugii,
na którym zostały przedstawione dwa charakterystyczne dla malarza motywy: ogrom morza
i piękno gór. Komentarzem do tego dzieła niech
będą słowa samego artysty: „Aby móc patrzeć na
naturę i zrozumieć ją, muszę się zatracić w tym,
co mnie otacza, zespolić z chmurami, skałami,
dzięki czemu mogę być tym, kim jestem. Do
mych rozmów z naturą potrzebuję samotności”.
wiedzie ć wi ę cej . . .
Rugia, największa niemiecka wyspa,
położona na Morzu Bałtyckim między
Świnoujściem a Rostockiem, słynie
z malowniczych, wysokich urwisk i ma
bardzo urozmaiconą linię brzegową.
Romantyków fascynowała nie tylko dzika
przyroda Rugii, ale także jej średniowieczna przeszłość. Tutaj właśnie, w grodzie
Arkona, znajdował się do XII w. ważny
ośrodek kultu słowiańskiego boga
Świętowita (informacje o zainteresowaniu
romantyków dawną Słowiańszczyzną
znajdziesz w lekcji 18.).
1 Cytat za: J. Buszyński, A. Osęka, 100 najsłynniejszych obrazów, Warszawa 1990, s. 118.
21
Sz
22
 Caspar David Friedrich, Skały kredowe na Rugii, 1818, Oskar Reinhard Collection, Winterthur (czytaj: rajnhart
kolekszyn, wintertur), Szwajcaria
Sz
romantyzm
» P oj ę cia k l uczowe
Wzniosłość – kategoria estetyczna służąca do opisywania uczuć i sytuacji niezwykłych, wielkich,
zadziwiających, przekraczających ludzką miarę. Wzniosłość w sztuce to pęd do nieskończoności,
zarówno w sensie materialnym, jak i duchowym. W malarstwie pejzażowym romantycy ujmowali
wzniosłość w triadzie Bóg–Natura–Człowiek, gdyż łączyła ona budzącą podziw naturę – pojmowaną
jako dzieło Boga – z pięknem sztuki tworzonej przez człowieka. Romantycy upatrywali prekursorów
wzniosłości w twórcach arcydzieł gotyku, wyrażających monumentalizm i uduchowienie.
Symbol – przedmiot materialny obdarzony w tekście kultury ukrytymi znaczeniami, które wskazują
na niematerialne, zwykle trudne do wyrażenia sensy. Struktura symbolu jest dwupoziomowa:
przedstawiona rzecz nie traci swoich cech realnych i jednocześnie odnosi do sensów głębszych,
wykraczających poza rzeczywistość. Symbol ma wiele znaczeń, zależą one od kontekstu, w jakim jest
umieszczony; charakteryzuje go zamierzona zagadkowość. Na przykład róża jest jednocześnie
symbolem miłości, cierpienia (kolce) i doskonałego piękna, a w chrześcijaństwie także czystości
(biała róża) i męczeństwa (czerwona róża).
Panteizm – pogląd filozoficzny utożsamiający Boga z naturą. W myśl twierdzeń panteizmu Bóg
istnieje w świecie immanentnie (wewnętrznie), tzn. jedynie w postaci praw i wytworów przyrody.
Doskonałość i potęga natury są więc, według panteizmu, doskonałością i potęgą Boga.
Polecenia do analizy
1. Opisz pierwsze wrażenie, jakie wywarł na tobie obraz Friedricha. W jaki nastrój
wprowadza cię artysta?
2. Powiedz, w jaki sposób malarz skomponował obraz (zwróć uwagę na usytuowanie
drzew, skał, ludzi).
3. Opisz kolory wody. Co potrafisz odczytać z takiego przedstawienia morza?
4. Co, twoim zdaniem, symbolizują żaglowce? Uzasadnij swoje zdanie.
5. Zinterpretuj gesty postaci ukazanych na obrazie.
6. Przypomnij symbolikę morza. Powiąż ją z ideą panteizmu (patrz: pojęcia kluczowe).
Uwzględnij swoje ustalenia dotyczące symboliki żaglowców.
7. Wyjaśnij symbolikę skał (weź pod uwagę znaczenie ich koloru) i odnieś ją do swoich
wcześniejszych spostrzeżeń.
8. Określ, w jaki sposób malarz zbudował nastrój wzniosłości (patrz: pojęcia kluczowe).
9. Zinterpretuj obraz, biorąc pod uwagę jego kluczowe elementy. Załóż, że nosi on kolejno
każdy z wymienionych niżej tytułów.
a) Życie jest drogą ku nieskończoności.
b) On jeden umie czytać Księgę Natury napisaną przez Boga.
c) Zatrzymaj się i wejrzyj w samego / samą siebie.
Tworzenie własnego tekstu
Czy obraz Friedricha niesie treści sakralne, czy świeckie? Rozważ problem, odwołując się
do własnych przemyśleń, definicji symbolu i kategorii wzniosłości. Przywołaj inne teksty
kultury o podobnej tematyce.
23
Sz
24
W dziedzinie Ducha
3
Filozofia epoki
romantyzmu
Romantyzm był epoką świadomie skierowaną przeciw racjonalistycznemu, oświeceniowemu
modelowi myślenia, co nie znaczy, że nie uprawiano w tym czasie filozofii. Odwoływała się ona
jednak do dawnych pojęć metafizyki i występowała przeciw przyrodniczemu materializmowi.
Na lekcji poznamy fragment tekstu najwybitniejszego filozofa epoki romantyzmu, który centralną
kategorią swojego systemu myślowego uczynił pojęcie ducha.
epoka niefilozoficzna
Myśli filozoficzne romantyzmu
Epoka romantyzmu nie przyniosła wybitnych
osiągnięć w dziedzinie filozofii, poza dziełem
wielkiego myśliciela niemieckiego – Georga
Wilhelma Friedricha Hegla (czytaj: giorga wilhelma
fridrisia hegla; 1770–1831). Romantycy byli bowiem przekonani o nikłej roli ludzkiego rozumu i doświadczenia w poznaniu. Uważali
ponadto, że prawdziwa rzeczywistość to świat
ukryty, duchowy – co także nie sprzyjało
rozwojowi filozofii, która od czasów antycznych pojmowana była jako dziedzina intelektu
i racjonalnej refleksji nad światem. Romantycy sądzili, że najwyższe poznanie dokonuje się
w twórczości artystycznej, a nie intelektualnej,
uprawiali więc filozofię w głównej mierze
w sztuce – np. Adam Mickiewicz zawarł
w swoich balladach romantyczną naukę o poznaniu (epistemologię) oraz bycie (ontologię).
Wraz ze śmiercią Hegla można mówić
o zamknięciu metafizycznej tradycji filozofii
w Europie. Nowa filozofia była zasadniczo
niechętna zagadnieniom metafizycznym,
uprawiana w sposób niesystemowy, tzn.
bez tworzenia powiązanego ze sobą funkcjonalnie systemu twierdzeń i pojęć, i oddzielała się już wyraźnie od nowocześnie rozumianej nauki.
Romantyzm trudno wyodrębnić jako epokę
filozoficzną. Do najważniejszych przejawów
myśli tego okresu należą – obok systemu filozoficznego Hegla – dzieła dwu niemieckich
filozofów: Johanna Gottlieba Fichtego (czytaj:
johana gotliba fiśtego; 1762–1814) i Friedricha
Wilhelma Josepha Schellinga (czytaj: fridrisia wilhelma jozefa szelinga; 1775–1854).
Fichte akcentował w swojej filozofii zagadnienie świadomości jednostki (jaźni ludzkiej),
w czym wyrażał romantyczny indywidualizm.
Natomiast Schelling – najbardziej charakterystyczny przedstawiciel romantycznego sposobu myślenia – doszukiwał się w przyrodzie
działania sił absolutnych i podkreślał wartość
poznania irracjonalnego.
Filozofia Hegla
Hegel był twórcą ostatniego wielkiego systemu filozoficznego w Europie. Uznał, że istnieje jeden byt i nazwał go Duchem. Wszelka
materia (przyroda) to wytwór Ducha. Duch
jest absolutny, a więc boski, ogólny (rzeczy
jednostkowe są tylko jego przejawami), ale
zmienny w czasie – rozwija się. Cechuje go
także rozumność, cała rzeczywistość jest więc
z natury logiczna. Z tego wypływa też myśl
Sz
romantyzm
wyodrębniał trzy okresy rozwoju sztuki
w dziejach. Twórczość starożytnych cywilizacji Wschodu była, jego zdaniem, symboliczna
i wyrażała idee w obrazach; artyści antyku
greckiego i rzymskiego w równy sposób traktowali idee i formę artystyczną; z kolei sztuka
chrześcijańska, którą Hegel określił mianem
romantycznej, uczyniła idee ważniejszymi
od środków artystycznego wyrazu (patrz też:
lekcja 35.).
historiozoficzna Hegla: Duch ujawnia się
w dziejach świata przez postęp społeczno-polityczny, tj. stale powiększający się obszar
ludzkiej wolności. Duch przejawia się również w trzech dziedzinach ludzkiej aktywności: sztuce, religii i filozofii. Najniżej z nich
stoi sztuka, a najwyżej – filozofia.
Oryginalnym wkładem Hegla w myśl europejską była jego estetyka, rozumiana przede
wszystkim jako teoria sztuki. Filozof
Georg Wilhelm Friedrich Hegel
Wykłady z filozofii dziejów
(fragmenty)
[1] Ogólnie biorąc, filozofia dziejów nic innego nie oznacza jak myślące ich rozważanie. [...]
[2] Przede wszystkim powinniśmy mieć na uwadze, że przedmiot nasz, tj. dzieje powszechne,
leży w dziedzinie Ducha. [...]
[3] Zgodnie z tym abstrakcyjnym określeniem powiedzieć można o dziejach powszechnych,
że są one przedstawieniem Ducha w jego sposobie wypracowania w sobie świadomości tego,
czym jest sam w sobie. I jak kiełek kryje w sobie całą naturę drzewa, kształt i smak jego owoców,
1
tak już pierwsze ślady Ducha zawierają w sobie virtualiter całość dziejów.
[4] Ludy Wschodu nie wiedzą tego jeszcze, że Duch, czyli człowiek jako taki, jest sam w sobie
wolny; ponieważ tego nie wiedzą – nie są wolne; wiedzą one, że tylko jeden człowiek jest wolny,
ale właśnie dlatego wolność taka jest tylko samowolą, dzikością, tępotą namiętności albo też jej
łagodnością i łaskawością [...]. Dlatego taka jednostka jest tylko despotą, a nie wolnym człowiekiem.
[5] Dopiero u Greków pojawiła się świadomość wolności i dlatego byli oni wolni. Ale oni, podobnie jak Rzymianie, wiedzieli tylko to, że niektórzy ludzie są wolni, a nie człowiek jako taki. O tym,
że człowiek jest wolny jako taki, nie wiedział nawet Platon i Arystoteles. Dlatego Grecy nie tylko
mieli niewolników, z czym związane było ich życie, istnienie ich pięknej wolności, ale nawet
sama ich wolność była po części tylko przypadkowym, przemijającym i ograniczonym kwiatem,
po części zaś twardym ujarzmieniem pierwiastka ludzkiego, humanistycznego.
[6] Dopiero narody germańskie osiągnęły w chrześcijaństwie świadomość, że człowiek jest
wolny jako człowiek i że wolność Ducha stanowi jego najwłaściwszą istotę. Świadomość ta
zaświtała zrazu w religii, tej najbardziej wewnętrznej dziedzinie Ducha: ale wcielenie tej zasady w życie świeckie było zadaniem dalszym, którego rozwiązanie i wypełnienie wymagało
żmudnej pracy kultury. Przykładowo, wraz z przyjęciem religii chrześcijańskiej nie ustało
jeszcze od razu niewolnictwo, a tym bardziej nie zapanowała przez to od razu w państwach
wolność; rządy i ustroje nie zostały w rozumny sposób zorganizowane czy nawet oparte
na zasadach wolności. Zastosowanie owej zasady do życia świeckiego, przepojenie przez nią
1 Virtualiter (łac.) – wirtualnie; tu: potencjalnie.
25
Sz
26
i przekształcenie stosunków świeckich, to proces długi, stanowiący właśnie treść dziejów. [...]
[7] Dzieje powszechne to postęp w uświadomieniu wolności – postęp, który mamy poznać
w jego konieczności. [...]
[8] Kiedy patrzymy na dzieje jako na pobojowisko, na którym składano w ofierze szczęście ludów,
mądrość państw i dzielność jednostek, myśli naszej nasuwa się nieodparte pytanie: komu,
w imię jakiego celu ostatecznego składane były tak potworne ofiary? [...]
[9] Ten niezmierzony ogrom aktów woli, interesów i działań – to narzędzia i środki Ducha
świata, służące do osiągnięcia jego celu [...].
 Jean Alaux (czytaj: żą alo), Nagrobek Napoleona na wyspie świętej Heleny, 1837, Musée Nationale du
Château (czytaj: mjuze nasjonal di szato), Wersal
Prosty grób cesarza otaczają rosnące wówczas na wyspie wierzby. Ciało Napoleona zostało w 1840 r.
uroczyście przeniesione do Paryża. Opisz, w jaki sposób malarz przedstawił związek przyrody z historią.
Sz
romantyzm
27
1
[10] Ludzie wielcy w historii to właśnie tacy ludzie, których cele partykularne zawierają treść [...]
wyrażającą wolę Ducha świata. Zasługują na nazwę bohaterów, ponieważ cel swój i powołanie
czerpali nie tylko ze spokojnego, uporządkowanego, istniejącym układem stosunków uświęconego biegu rzeczy, lecz ze źródła, którego treść była ukryta i jeszcze nie dojrzała do współczesnego istnienia – z wewnętrznego, podziemnego jeszcze Ducha, który uderza w skorupę zewnętrznego świata i rozsadza ją, ponieważ jest jądrem różnym od jądra tej skorupy. [...]
[11] Jeśli rzucimy okiem na los tych wielkich postaci historycznych, które powołane były na wykonawców woli Ducha świata, to zobaczymy, że los ten nie był szczęśliwy. Nie osiągnęli spokoju
i zadowolenia, całe ich życie było pracą i mozołem, cała ich istota jedną namiętnością. [...] Umie2
rają młodo, jak Aleksander, giną zamordowani, jak Cezar, zsyłani są na św. Helenę, jak Napoleon .
(tłum. Janusz Grabowski i Adam Landman)
Polecenia do tekstu
1. Zdefiniuj historiozofię na podstawie pierwszych akapitów tekstu Hegla.
2. Wyjaśnij symboliczny sens kiełka drzewa (3. akapit) w kontekście opisanej przez filozofa
wolności człowieka w pierwszych cywilizacjach Wschodu.
3. Powiedz, kim jest Duch według Hegla.
4. Wymień i scharakteryzuj przedstawione w tekście etapy postępu wolności w dziejach.
Opisz poziom wolności ludzi w każdej z epok.
5. Określ kierunek i cel rozwoju dziejów według filozofa.
6. Wyjaśnij rolę wybitnych jednostek w wizji historiozoficznej Hegla.
7. Opisz los wielkich ludzi historii. Dlaczego nie jest on szczęśliwy?
Pr ac a domowa
1. Wskaż związek myśli historiozoficznej Hegla z wielkimi ideami oświecenia.
2. Przypomnij historiozofię świętego Augustyna, o której założeniach pisaliśmy
w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej (lekcja 53.). Wymień najważniejsze
różnice pomiędzy myślami obu filozofów: Augustyna i Hegla.
3. Przypomnij średniowieczny spór o uniwersalia (lekcja 53. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej). Do jakiej kategorii filozoficznej występującej w tym sporze zaliczysz Heglowskiego Ducha? Uzasadnij swoje zdanie.
Czy utrata niepodległości Polski po okresie demokracji szlacheckiej potwierdzałaby, czy
negowała Heglowską koncepcję rozwoju dziejów (patrz: s. 24)? Uzasadnij, odwołując się
do znanych ci wydarzeń historycznych i tekstów kultury ich dotyczących.
1 Partykularne – szczegółowe; tu: jednostkowe.
2 Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) – król Macedonii; Juliusz Cezar (100–44 p.n.e.) został zamordowany wskutek spisku senatorów, którym przewodził m.in. Marek
Brutus; Napoleon Bonaparte (1769–1821) po przegranej bitwie pod Waterloo został zesłany na Wyspę Świętej Heleny (południowy Atlantyk).
R
Sz
28
Wszyscy ludzie będą braćmi...
4
Hymn zjednoczonej
Europy
Friedrich Schiller już za życia był popularnym twórcą, jednak wyjątkową sławę przyniosła mu oda
Do Radości (1786). Wyrażona w tym wierszu idea braterstwa – jedno z trzech haseł Wielkiej
Rewolucji Francuskiej – została uznana za najważniejszą wartość zjednoczonej Europy. Oda
Schillera z muzyką Ludwiga van Beethovena stała się hymnem Unii Europejskiej.
do radości
Friedrich Schiller
Do Radości
O Radości, iskro bogów,
1
kwiecie elizejskich pól ,
święta, na twym świętym progu
staje nasz natchniony chór.
[5] Jasność twoja wszystko zaćmi,
złączy, co rozdzielił los.
Wszyscy ludzie będą braćmi
tam, gdzie twój przemówi głos.
[10]
Kto przyjaciel, ten niech zaraz
stanie tutaj pośród nas,
i kto wielką miłość znalazł,
ten niech z nami dzieli czas.
[15]
Z nami ten, kto choćby jedną
duszę rozpłomienić mógł.
Ale kto miłości nie zna,
niech nie wchodzi tu na próg.
[20]
Patrz, patrz: wielkie słońce światem
biegnie, sypiąc złote skry,
jak zwycięzca i bohater –
biegnij, bracie, tak i ty.
XVIII
XIX
XX
XXI
1786 r.
Autor
Friedrich Schiller (czytaj:
fridriś sziler; 1759–1805) to obok
Johanna Wolfganga Goethego
najsławniejszy przedstawiciel
pokolenia „burzy i naporu”. Jego
życie i twórczość były wyrazem
dążenia do wolności oraz walki
z despotyzmem w życiu jednostki i społeczeństwa. W swoich
dramatach (Zbójcy, Don Karlos,
Wilhelm Tell) ukazywał bunt
młodych indywidualistów wobec
niesprawiedliwych stosunków
społecznych i obłudy świata
dorosłych. Problem walki
o wolność rozważał w esejach
historiozoficznych (przeciwsta
wiał się w nich idei rewolucji,
która starą tyranię zastępuje
nową). Jako poeta zasłynął
balladami (np. Rękawiczka).
Gatunek
Oda – patrz: lekcja 5.
1 Elizejskie pola – w mitologii greckiej i rzymskiej Elizjum było krainą wiecznej wiosny, w której szczęśliwie bytowały dusze zmarłych herosów.
Sz
romantyzm
Radość tryska z piersi Ziemi,
Radość pije cały świat,
dziś wchodzimy, wstępujemy
na radości złoty ślad.
[25]
Ona w sercu, w zbożu, w śpiewie,
ona w splocie ludzkich rąk,
z niej najlichszy robak czerpie,
z niej – najwyższy niebios krąg.
[30]
Bracie, miłość niezmierzona
mieszka pod namiotem z gwiazd,
całą ludzkość weź w ramiona
i ucałuj jeszcze raz.
[35]
Wstańcie, ludzie, wstańcie wszędzie,
ja nowinę niosę wam:
na gwiaździstym firmamencie
1
miłość, miłość mieszka tam .
(tłum. Konstanty Ildefons Gałczyński)
 Jean-Baptiste Carpeaux (czytaj: żą batist karpo),
Taniec , 1869, Musée d’Orsay (czytaj: mjuze dorse), Paryż
Francuski artysta nawiązał do osiągnięć twórców
romantyzmu, którzy po raz pierwszy ukazywali
uśmiech na twarzach rzeźbionych postaci. Wskaż
motywy wspólne dla ody Do Radości i Tańca.
Treść i forma gatunkowa
ody Do Radości przyciągnęły
uwagę Ludwiga van Beethovena (czytaj: fan betofena).
Nad opracowaniem muzycznym wiersza kompozytor
spędził z przerwami ponad
dwadzieścia lat. Ostatecznie
włączył go do chóralnego
finału IX Symfonii (1824)
– dzieła będącego wyrazem
braterstwa niepodległych
narodów. Beethoven
wykorzystał w symfonii osiem
z dwunastu strof utworu
Schillera i ten fragment ody
zyskał od tej chwili niezmierną
popularność. W 1972 r. dzieło
Schillera i Beethovena zostało
uznane za hymn Rady Europy,
a w latach 80. XX w.
– za hymn Europejskiej
Wspólnoty Gospodarczej
(ówczesna nazwa Unii
Europejskiej). Publiczna
prezentacja ody w roli hymnu
zjednoczonej Europy odbyła
się w 1986 r. podczas
uroczystości pierwszego
wciągnięcia na maszt flagi
europejskiej. Chór i orkiestrę
poprowadził wówczas słynny
dyrygent Herbert von Karajan.
1 Wersy 29.–36. – echa pitagorejskiej idei harmonii sfer, według której zgodny ruch ciał niebieskich w kosmosie tworzy cudowną muzykę i jest boską emanacją miłości.
29
Sz
30
Polecenia do tekstu
1. Przedstaw ogólną tematykę ody Do Radości.
2. Omów nastrój utworu Schillera.
Przestrzeń wertykalna –
organizacja świata przedstawionego w dziele
za pomocą opozycji góra–dół. Tak
uporządkowana przestrzeń oddaje relacje typu
hierarchicznego, np. wyższość, potęga, moc
– niższość, słabość.
3. Jak w wierszu wyraża się przestrzeń
wertykalna?
4. Znajdź w tekście odwołania mitologiczne
i określ ich funkcję.
Przestrzeń kosmiczna
(perspektywa kosmiczna) – przedstawienie
operujące ogromem przestrzeni, wyzyskujące
motyw pędu, wzlotu ponad Ziemię,
odwołujące się do motywów astralnych, takich
jak gwiazdy, Księżyc, Słońce. Posługując się
perspektywą kosmiczną, artysta sugeruje
wzniesienie się ponad to, co przyziemne,
pragnie wyrazić prawdy uniwersalne.
5. Wskaż w utworze cechy gatunkowe ody.
6. Pracując w grupach, znajdźcie i zapiszcie
w formie mapy myśli różne powody
ludzkiej radości; wskażcie wśród nich te,
które wymienia autor ody.
7. Określ, w jaki sposób poeta buduje
poczucie wspólnoty z czytelnikiem.
8. Wskaż w wierszu elementy składające się
na przestrzeń kosmiczną.
9. Wyjaśnij, jak obrazowanie zastosowane przez autora wpływa na wymowę wiersza.
10. Kim jest osoba mówiąca w utworze – mędrcem przemawiającym do rozumu czy
entuzjastą apelującym do uczuć odbiorcy? Rozstrzygnij zagadnienie i uzasadnij swoje
zdanie, odwołując się do tekstu ody.
11. Które stwierdzenie najpełniej oddaje przesłanie utworu? Wybierz jeden z poglądów
i ułóż plan wypowiedzi argumentacyjnej.
a) Radość jest zasadą świata, a braterstwo – jej wyrazem.
b) Każdy człowiek powinien dążyć do wzniosłej miłości.
c) Radość wyraża się miłością, która wznosi ludzkość ku niebu.
R
12. Wyodrębnij pierwiastki oświeceniowe i romantyczne w odzie Do Radości. Zwróć uwagę
na środki stylistyczne obecne w tekście.
Pr ac a domowa
1. Rozważ, jakie wartości ideowe i artystyczne zdecydowały o tym, że oda Do Radości stała
się hymnem europejskim.
2. Porównaj koncepcje miłości przedstawione w Hymnie o miłości św. Pawła (1 Kor 13)
i w odzie Do Radości Friedricha Schillera.
3. Wysłuchaj finału IX Symfonii Beethovena i opisz uczucia wyrażane przez muzykę.
W jaki sposób oddaje ona nastrój ody Schillera?
4. Na podstawie ułożonego na lekcji planu (polecenie 11.) napisz wypowiedź argumentacyjną.
Sz
romantyzm
Miniprzewodnik.
Wielkie formy w muzyce
romantycznej
Epoka romantyzmu to czas dużej aktywności twórczej kompozytorów w całej Europie. Muzyczny
romantyzm nie przyniósł jednak rewolucji – twórczo kontynuował dziedzictwo epoki poprzedniej.
Powstawały wówczas dzieła odnoszące się do wzorów wielkich form klasycznych: symfonii, koncertów,
suit, oper, ale wyróżniające się bogatszą instrumentacją i pisane dla liczniejszych orkiestr. Konstrukcyjnej
dyscyplinie i emocjonalnej wstrzemięźliwości klasyków romantycy przeciwstawili styl uczuciowy,
zindywidualizowany, niejednokrotnie wirtuozowski, poszukujący harmonicznych innowacji w lokalnych,
ludowych tradycjach. Pod względem muzycznym romantyzm pozostawał stylem całego wieku XIX.
Wielkim prekursorem romantyzmu, człowiekiem z pogranicza dwu epok, uznawanym niekiedy za
trzeciego – obok Haydna (czytaj: hajdna) i Mozarta (czytaj: mocarta) – klasyka wiedeńskiego, był Ludwig
van Beethoven (1770–1827). Urodzony w Bonn, całe dorosłe życie spędził w Wiedniu. Samotny
i zmagający się z postępującą głuchotą twórca został już za życia doceniony jako wybitny kompozytor.
Uznanie przyniosło mu zwłaszcza dziewięć symfonii (w tym najsłynniejsze V i IX), pięć koncertów
fortepianowych oraz msza Missa solemnis. Beethoven był też autorem utworów kameralnych, m.in.
kwartetów smyczkowych oraz sonat fortepianowych, z których najbardziej znana jest Sonata księżycowa.
Wzory wypracowane przez Beethovena rozwijał i przekształcał w duchu jednoznacznie
romantycznym Johannes Brahms (czytaj: brams; 1833–1897), twórca zarówno dużych kompozycji
orkiestrowych i monumentalnych dzieł wokalno-instrumentalnych (np. Niemieckie requiem),
jak i form kameralnych, tzn. sonat, triów, kwartetów, kwintetów, pieśni. Brahms korzystał także
z motywów ludowych – do jego najsłynniejszych utworów tego typu należą Tańce węgierskie. Ważnym
kompozytorem epoki romantyzmu był Jakob Ludwig Felix Mendelssohn Bartholdy
(czytaj: filiks mendelson bartoldi; 1809–1847). Uznawany za cudowne dziecko, pierwszy publiczny występ
fortepianowy dał w wieku dziewięciu lat. Sławę przyniosła mu muzyka do Snu nocy letniej Williama
Szekspira. Pisał monumentalne symfonie, wirtuozowskie koncerty i liryczne miniatury na fortepian.
Jego Marsz weselny należy do najpopularniejszych utworów muzyki poważnej.
Największym twórcą muzycznego romantyzmu francuskiego był Hector Berlioz (czytaj: ektor berljoz;
1803–1869). Ten kompozytor, a zarazem krytyk muzyczny, jest uznawany za czołowego przedstawiciela
tzw. muzyki programowej (ilustrującej treść literacką). Instrumentacja jego Symfonii fantastycznej stała
się wzorem dla muzyki orkiestrowej w całym XIX stuleciu, a także w pierwszej połowie XX w.
Romantyczna muzyka rosyjska obejmuje utwory całej grupy kompozytorów, m.in. Aleksandra
Borodina i Modesta Musorgskiego, ale najbardziej znanym twórcą rosyjskim epoki
romantyzmu był Nikołaj Rimski-Korsakow (l844–1908). Ten do dziś ceniony kompozytor
pochodzący z arystokratycznej rodziny, marzący od dzieciństwa o karierze w marynarce wojennej,
szybko odkrył swoją drugą pasję – muzykę. Podróże morskie zetknęły go z muzyką orientalną, której
wpływy dostrzec można w wielu jego kompozycjach. Najsławniejszym dziełem Korsakowa pozostaje
suita orkiestrowa Szecherezada.
Słynnym kompozytorem i pianistą węgierskim tego okresu był
Ferenc Liszt (czytaj: list; 1811–1886). Przyjaźnił się z wieloma
artystami epoki – m.in. z Chopinem, Mickiewiczem i Słowackim (był
nawet orędownikiem sprawy polskiej), a także z Hectorem Berliozem
i Richardem (czytaj: risiardem) Wagnerem, który poślubił jego córkę. Jest
uznawany za twórcę poematu symfonicznego – napisał wiele dzieł
tego typu, m.in. Orfeusza, Prometeusza i Hamleta. Ma w swym
dorobku Symfonię Faustowską i Symfonię Dantejską, jak również
wybitne fortepianowe dzieła kameralne, takie jak cykl Lata pielgrzymki.
31
Sz
32
Jednością silni, rozumni szałem...
5
R
Pierwiastki klasyczne
i romantyczne
w Odzie do młodości
Oda do młodości jest pierwszym sławnym wierszem, który wyszedł spod pióra Adama
Mickiewicza. Utwór nawiązujący do ody Do Radości Schillera stanowi świadectwo schyłku
estetyki klasycyzmu w polskiej literaturze i zawiera elementy estetyki nowej epoki. Mickiewicz
przedstawił w nim ideały swoje i swoich rówieśników, zrzeszonych w Towarzystwie Filomatów.
Miniprzewodnik.
Młodość Mickiewicza
Adam Mickiewicz (1798–1855) urodził się w Zaosiu koło Nowogródka na historycznej
Litwie (dzisiaj Białoruś), w rodzinie zubożałego szlachcica herbu Poraj. Szkołę średnią ukończył
w Nowogródku (1815), po czym rozpoczął studia filologiczno-historyczne na Uniwersytecie
Wileńskim. Kształcił się dzięki rosyjskiemu stypendium rządowemu; warunkiem jego uzyskania
było zobowiązanie się do pracy w szkolnictwie przez sześć lat po ukończeniu studiów. Mistrzem
uniwersyteckim poety został Joachim Lelewel – pionier nowoczesnej polskiej historiografii, badacz
praw i procesów dziejowych. Młody Mickiewicz był ambitnym studentem: zyskał gruntowną
znajomość łaciny, języka francuskiego, historii, literatury i prawa. Wraz z kolegami założył dwie
tajne organizacje o charakterze samokształceniowym i niepodleglościowym: Towarzystwo
Filomatów i Towarzystwo Filaretów (patrz: Wiedzieć więcej...). Na studiach napisał swoje pierwsze
wiersze.
Po ukończeniu uniwersytetu (1819) poeta został nauczycielem w szkole powiatowej w Kownie.
W czasie letnich wakacji w 1820 r. poznał Marylę Wereszczakównę. Częste pobyty w majątkach
Wereszczaków pozwoliły Mickiewiczowi na wzbogacenie wiedzy o folklorze białoruskim. Literackim
wyrazem przeżyć miłosnych i inspiracji ludowych poety są Ballady i romanse – zbiór zawarty w tomie
Poezji wydanym w Wilnie w 1822 r. Data jego edycji jest uważana za początek romantyzmu w Polsce.
Rok później poeta wydał Dziadów część II i IV oraz poemat Grażyna.
W tym samym czasie przybyły z Petersburga senator Mikołaj Nowosilcow rozpoczął w Wilnie
śledztwo w sprawie tajnych stowarzyszeń młodzieży. Mickiewicza wraz z kolegami osadzono
w więzieniu – dawnym klasztorze bazylianów – gdzie przebywał od października 1823 r. do
kwietnia następnego roku. Poeta został skazany na osiedlenie się w głębi Rosji. Jesienią 1824 r.
opuścił Litwę, by już nigdy nie wrócić w rodzinne strony.
Okres rosyjski rozpoczął Mickiewicz od pobytu w Petersburgu, gdzie wszedł na salony literackie
dzięki poparciu tamtejszych intelektualistów i spiskowców. Dalszym etapem wędrówki była Odessa
(duże portowe miasto nad Morzem Czarnym). Mickiewicz – opromieniony sławą – błyszczał tam
w kręgach arystokracji i został ulubieńcem dam. Stamtąd, wraz ze znajomymi, udał się
w dwumiesięczną podróż na Krym. Jej literackim pokłosiem oraz efektem przeżyć z Odessy są
Sonety, wydane w Moskwie w 1826 r.
Sz
romantyzm
Towarzystwo Filomatów
(miłośników nauki) zostało
założone w 1817 r. przez
studentów Uniwersytetu
Wileńskiego: Adama
Mickiewicza, Tomasza
Zana, Franciszka
Malewskiego, Onufrego
Pietraszkiewicza. Miało
na celu, jak czytamy
w statucie, „ćwiczenie
naukowe, mianowicie
sztuki pisania, udzielania
wzajemnej w naukach
pomocy”. W różnych
formach samokształcenia
filomaci poznawali historię
ojczyzny i kulturę regionu
– ze względu na swoje
zainteresowania
etnograficzne. Tłumaczyli
teksty z innych języków
i dzięki temu zaznajamiali
się z życiem umysłowym
ówczesnej Europy. Dość
elitarny krąg filomatów
organizował związki filialne,
mające zrzeszać szersze
kręgi młodzieży studenckiej,
jak Towarzystwo
Promienistych czy
Towarzystwo Filaretów,
i kierował nimi.
Geneza
Oda do młodości
Odę do młodości Mickiewicz napisał w Kownie, w 1820 r. Utwór przesłał przyjaciołom
wileńskim, którzy obwołali tekst hymnem
Towarzystwa Filomatów (patrz: Wiedzieć
więcej...). Jeden z nich, Franciszek Malewski,
zauważył: „To [...] mi uniesienie, to myśl, to
poezja! [...] Żaden Polak tak nie pisał”.
Wiersz został wydany dopiero w 1827 r. we
XVIII
XIX
XXI
1827 r.
Lwowie, wcześniej krążył w obiegu rękopiśmiennym i cieszył się sporą popularnością.
Adam Mickiewicz
Oda do młodości
Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy;
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem
W rajską dziedzinę ułudy:
1
[5] Kędy zapał tworzy cudy,
Nowości potrząsa kwiatem,
I obleka w nadziei złote malowidła.
[10]
XX
1820 r.
Niechaj, kogo wiek zamroczy,
2
Chyląc ku ziemi poradlone czoło,
Takie widzi świata koło,
Jakie tępymi zakreśla oczy.
1 Kędy – gdzie.
2 Poradlone – pobrużdżone (zmarszczkami); w znaczeniu: stare.
33
Sz
34
[15]
Młodości! ty nad poziomy
Wylatuj, a okiem słońca,
Ludzkości całe ogromy
Przeniknij z końca do końca.
Patrz na dół – kędy wieczna mgła zaciemia
1
Obszar gnuśności zalany odmętem :
To ziemia!
Patrz, jak nad jej wody trupie
2
[20] Wzbił się jakiś płaz w skorupie .
Sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem;
3
Goniąc za żywiołkami drobniejszego płazu ,
To się wzbija, to w głąb wali:
Nie lgnie do niego fala ani on do fali,
[25] A wtem jak bańka prysnął o szmat głazu:
Nikt nie znał jego życia, nie zna jego zguby:
To samoluby!
[30]
Młodości! tobie nektar żywota
Natenczas słodki, gdy z innymi dzielę:
4
Serca niebieskie poi wesele,
Kiedy je razem nić wiąże złota.
Razem, młodzi przyjaciele!...
5
W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele;
6
Jednością silni, rozumni szałem ,
[35] Razem, młodzi przyjaciele!...
7
I ten szczęśliwy, kto padł wśród zawodu ,
Jeżeli poległym ciałem
Dał innym szczebel do sławy grodu.
Razem, młodzi przyjaciele!...
[40] Choć droga stroma i śliska,
8
Gwałt i słabość bronią wchodu :
Gwałt niech się gwałtem odciska,
A ze słabością łamać uczmy się za młodu!
[45] Gatunek
Oda – gatunek wywodzący się
z antyku greckiego, uprawiany
m.in. przez Pindara, autora ód
na cześć zwycięzców igrzysk
olimpijskich; pierwotnie ody
wykonywano przy wtórze muzy
ki. Zadaniem ody jest opiewa
nie wybitnej postaci rzeczywi
stej lub mitycznej, ważnych
wydarzeń czy wzniosłej idei.
Oda charakteryzuje się wyso
kim stylem, podniosłą tonacją
emocjonalną, nawiązaniami do
mitologii, licznymi hiperbolami
(np. ludzkości całe ogromy;
patrz też: pojęcia kluczowe).
Wypowiedź osoby mówiącej
ma zazwyczaj formę zwrotu do
adresata, którym może być
zarówno realnie istniejący bo
hater, jak i personifikowane
pojęcie – np. Wolność, Radość.
Odę cechuje silny emocjona
lizm wypowiedzi, stąd pozorny
bezład wersyfikacyjny i kompo
zycyjny, zmienność obrazów
poetyckich, pełne energii zwro
ty do odbiorcy. Gatunek ten,
uprawiany we wszystkich, poza
średniowieczem, okresach lite
rackich, był charakterystyczny
dla oświeceniowego klasycy
zmu; ody tworzyli wówczas
m.in. Wolter (np. Oda na wojnę
1771) czy Kajetan Koźmian
(np. Oda na zawarty pokój 1809).
Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze,
Ten młody zdusi Centaury,
1 Sens wersu 17.: obszar zalany odmętem lenistwa.
2 Mowa o łodziku; dzięki osobliwej budowie ten mięczak morski może pływać, unosząc się
na powierzchni wody w swojej skorupie. Topos wyzyskiwany już przez poetów antycznych.
3 Sens wersu 22.: goniąc za maleńkimi, lichymi żyjątkami.
4 Niebieskie – niebiańskie.
5 W szczęściu wszystkiego – w szczęściu wszystkich.
6 Szałem – tu: silnym uczuciem, zapałem.
7 Zawodu – walki, zmagań.
8 Wchodu – wejścia.
Sz
romantyzm
[50] [55]
Piekłu ofiarę wydrze,
Do nieba pójdzie po laury1.
Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga;
Łam, czego rozum nie złamie:
Młodości! orla twych lotów potęga,
Jako piorun twoje ramię.
Hej! ramię do ramienia! spólnymi łańcuchy
Opaszmy ziemskie kolisko!
Zestrzelmy myśli w jedno ognisko
I w jedno ognisko duchy!...
2
Dalej, bryło, z posad świata!
Nowymi cię pchniemy tory,
Aż opleśniałej zbywszy się kory,
3
Zielone przypomnisz lata .
4
[60] A jako w krajach zamętu i nocy ,
Skłóconych żywiołów waśnią,
5
Jednym „stań się” z Bożej mocy
6
Świat rzeczy stanął na zrębie :
Szumią wichry, cieką głębie,
[65] A gwiazdy błękit rozjaśnią –
[70]
W krajach ludzkości jeszcze noc głucha:
7
Żywioły chęci jeszcze są w wojnie;
Oto miłość ogniem zionie,
Wyjdzie z zamętu świat ducha:
8
Młodość go pocznie na swoim łonie ,
9
A przyjaźń w wieczne skojarzy spojnie .
Pryskają nieczułe lody
I przesądy światło ćmiące;
10
Witaj, jutrzenko swobody,
[75]
Zbawienia za tobą słońce!
1 Wersy 44.–47. – mowa o mitycznym herosie Heraklesie. Jako niemowlę udusił on w kolebce dwa
węże, jako młodzieniec zabił Hydrę – wielogłowego potwora; zgładził też centaura – monstrum
o kształcie człowieka i konia. Za swoje prace na rzecz ludzkości został po śmierci uniesiony
do nieba, gdzie za żonę pojął Hebe – boginię młodości.
2 Według starożytnych Ziemia była nieruchomym centrum kosmosu.
3 Sens wersów 58.–59.: aż pozbywszy się spleśniałej kory, przypomnisz sobie młode lata – złoty
wiek, mityczną epokę pierwotnej doskonałości.
4 Wers 60. – poeta łączy starożytne wyobrażenia o początku świata (zamęt – chaos)
z wyobrażeniami biblijnymi (patrz: niżej).
5 Nawiązanie do Ewangelii według św. Jana: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga,
i Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga” (J 1,1–2).
6 Na zrębie – na fundamentach.
7 Żywioły chęci – ludzkie pragnienia, dążenia.
8 Wers 70. – mowa o młodości, której personifikacją jest Hebe.
9 Spojnie – klamry, więzy.
10 Jutrzenka – Gwiazda Poranna; poetycki zwiastun dnia.
 Antonio Canova (czytaj: kanowa),
Hebe , 1816, Ermitaż, Petersburg
Wybitny przedstawiciel klasycyzmu
w sztuce przełomu XVIII i XIX w.
ukazał Hebe – boginię młodości –
usługującą ucztującym na Olimpie
bogom. Określ, jakimi cechami
rzeźbiarz obdarzył boginię.
35
Sz
36
przestrzeń kosmiczna (perspektywa kosmiczna) – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 4.
Stosowność (łac. decorum) – stworzona jeszcze w antyku najważniejsza zasada poetyki
klasycystycznej, nakazująca odpowiedniość (harmonię) poszczególnych elementów utworu
literackiego. W szczególności ważna była reguła, by styl języka danego utworu odpowiadał normom
gatunkowym, w którym napisano dzieło (np. styl wysoki w gatunku uznanym za wysoki,
takim jak oda, hymn, epos). Ponadto styl języka powinien być zgodny z przedstawianymi treściami
(np. o rzeczach wzniosłych należało pisać stylem wysokim) i z pozycją społeczną osoby
wypowiadającej się w utworze (np. pasterz powinien używać potocznego słownictwa).
Oksymoron – zestawienie dwu wyrazów (wyrażeń) o sprzecznych znaczeniach, np. huk ciszy,
rozpalony lód, spiesz się powoli, żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie, walczyć o pokój. Oksymoron
wzmacnia siłę obrazowania poetyckiego.
Hiperbola (gr. hyperbolḗ – przesada, przerzucenie) – literacki zabieg stylistyczny, przedstawienie
opisywanego zjawiska, przedmiotu czy osoby w sposób przesadnie wyolbrzymiający jego cechy
(np. tony papierów). Inaczej: przesadnia.
Paralelizm składniowy – powtórzenie lub podobieństwo konstrukcji składniowych wypowiedzeń
w następujących po sobie częściach tekstu. Na przykład: Ty pójdziesz drogą, a ja pójdę ścieżką.
Polecenia do tekstu
1. Na podstawie 1., 2. i 4. strofy omów, jak poeta postrzega świat i ludzi.
2. Scharakteryzuj przestrzeń ukazaną w wierszu, zwracając uwagę na kontrasty. Sporządź
notatkę, rozmieszczając na schemacie podane elementy świata przedstawionego.
„martwy świat” ● „rajska dziedzina ułudy” ● „młodość” ● „obszar gnuśności” ● „płaz
w skorupie” ● „młodzi przyjaciele” ● „ziemskie kolisko” ● „przyjaźń” ● „nieczułe lody
i przesądy” ● „jutrzenka swobody”
....
góra
dół
....
3. Którym elementom przestrzeni z Ody do młodości poeta przypisuje pozytywną, a którym
negatywną wartość? Uzasadnij swój punkt widzenia.
4. Zanalizuj słownictwo z wersów 16.–26. i opisz, w jaki sposób poeta obniża za jego
pomocą ton wypowiedzi, a tym samym łamie zasadę decorum (patrz: pojęcia kluczowe).
5. Wskaż paralelizmy składniowe w 6. strofie. Jaka jest funkcja tego środka poetyckiego?
6. Odwołaj się do znajomości pojęcia „oksymoron” i zinterpretuj wers 34.
Sz
romantyzm
7. Wyjaśnij sens nawiązania do mitologii (wersy 44.–51.).
8. Określ, w jaki sposób myśl przedstawiona w 7. strofie łączy się z treścią strof 6. i 8.
9. Wskaż hiperbole obecne w 8. strofie i omów ich funkcje.
10. W wersach 60.–71. odszukaj odwołania do Biblii i mitologii; wyjaśnij, w jaki sposób
wiążą się one z tematem młodości.
11. Z całego tekstu wypisz wezwania do odbiorcy (apele do czytelnika). Przyporządkuj je
ideom charakterystycznym dla epoki oświecenia. Zredaguj notatkę w dowolnej formie
(może to być zaproponowana niżej tabela) i wyciągnij wnioski.
braterstwo
postęp
wolność
apele do czytelnika
12. Wymień przedstawione w odzie różnice pomiędzy „młodymi” a „starymi”.
Pr ac a domowa
1. Które idee obecne w Odzie do młodości są aktualne dla twojego pokolenia? Rozstrzygnij
zagadnienie i uzasadnij swoją opinię.
2. Przedstaw elementy estetyki i ideologii oświeceniowej oraz romantycznej obecne
w Odzie do młodości. Sporządź notatkę w formie, która ułatwi Ci porządkowanie treści
(grafu, mapy myśli, tabeli itp.).
oświecenie
romantyzm
idee
środki stylistyczne
3. Porównaj postawę „młodego” z wiersza Adama Mickiewicza i Wertera z powieści
Johanna Wolfganga Goethego (Cierpienia młodego Wertera, lekcje 59.–60. w drugiej części
podręcznika dla klasy pierwszej). Uwzględnij opozycje: prywatność – zbiorowość,
optymizm – pesymizm, zaangażowanie w sprawy społeczne – bierność, starość – młodość,
poświęcenie – egotyzm (patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 8.).
4. Zestaw poetycką wizję młodości zaprezentowaną przez Mickiewicza i jej obraz wyrażony
w dziele Canovy Hebe (patrz: ilustracja obok wiersza).
Czy wartości postulowane przez Adama Mickiewicza w Odzie do młodości są uniwersalne,
czy właściwe tylko epoce romantyzmu? Odpowiedz i uzasadnij, odwołując się do różnych
tekstów kultury.
37
Sz
38
Miej serce i patrzaj w serce...
6
Miłość i śmierć
w balladach
Mickiewicza i Tuwima
Nawiązująca do średniowiecznej formy i czerpiąca z ludowego wzoru ballada stała się jednym
z ulubionych gatunków w literaturze romantyzmu. Łącząc w sobie narrację i liryzm, chętnie
opowiadała zwłaszcza o nieszczęśliwej miłości – i w takiej postaci do dziś jest przedmiotem
literackich odwołań (nawet współczesna ballada rockowa odwołuje się w pewnej mierze
do romantycznych ballad i pieśni). Na lekcji poznamy najważniejszą, programową balladę
polskiego romantyzmu oraz nawiązujący do niej wiersz z XX w.
ballady i romanse
XVIII
XIX
XX
XXI
1819–1822 r.
1822 r.
Geneza
Ballady i romanse powstawały w latach 1819–
1822, a po raz pierwszy zostały opublikowane
w 1822 r. w Wilnie w pierwszym tomie Poezji
Adama Mickiewicza. Zawierają wątki autobiograficzne, słychać w nich także echa dyskusji
starszego pokolenia poetów, „klasyków”, z młodymi – „romantykami”. Ważny w tym zbiorze
motyw nieszczęśliwej miłości badacze wiążą
z faktem, iż ukochana Mickiewicza, Maryla
Wereszczakówna, w 1821 r. wyszła za mąż.
Ballady i romanse są jednocześnie cyklem programowym, w którym Mickiewicz przedstawił
istotne założenia romantyzmu. Wiersze poeta
poprzedził tekstem O poezji romantycznej.
wypowiedziała posłuszeństwo dotychczasowym
autorytetom. W przedstawionym w balladzie starcu można rozpoznać Jana Śniadeckiego – profesora Uniwersytetu Wileńskiego, zdeklarowanego
klasycystę i racjonalistę. W słowach starca wyraźnie
słychać sparafrazowane tezy z rozprawy Śniadeckiego O pismach klasycznych i romantycznych
(1819). Jako romantyczność rozumie tam Śniadecki łamanie reguł sztuki pisarskiej. Przestrzega
także przed niekontrolowanym korzystaniem
z wyobraźni w poezji, ludową cudowność uznaje
zaś za efekt niedojrzałej, zabobonnej umysłowości.
Wprowadzenie do lektury
Ballada Romantyczność otwiera cykl Ballad i romansów i należy do najwyraźniejszych literackich
manifestów programowych romantyzmu. Tekst
ma cechy poznawczej i estetycznej prowokacji.
Nowa szkoła literacka piórem Adama Mickiewicza
 Walenty
Wańkowicz, Adam
Mickiewicz , 1821
Sz
romantyzm
Adam Mickiewicz Romantyczność
Methinks, I see... Where?
– In my mind’s eyes.
Shakespeare
Zdaje mi się, że widzę... gdzie?
1
Przed oczyma duszy mojej .
Słuchaj, dzieweczko!
– Ona nie słucha –
To dzień biały! to miasteczko!
Przy tobie nie ma żywego ducha.
[5] Co tam wkoło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?
– Ona nie słucha. –
[10]
[15]
Gatunek
2
To jak martwa opoka
3
Nie zwróci w stronę oka,
To strzela wkoło oczyma,
To się łzami zaleje;
Coś niby chwyta, coś niby trzyma;
Rozpłacze się i zaśmieje.
„Tyżeś to w nocy? – To ty, Jasieńku!
Ach! i po śmierci kocha!
Tutaj, tutaj, pomaleńku,
4
Czasem usłyszy macocha !
Niech sobie słyszy, już nie ma ciebie!
Już po twoim pogrzebie!
[20] Ty już umarłeś? Ach! ja się boję!
Czego się boję mego Jasieńka?
Ach, to on! lica twoje, oczki twoje!
5
Twoja biała sukienka !
[25]
I sam ty biały jak chusta,
Zimny, jakie zimne dłonie!
Tutaj połóż, tu na łonie,
Przyciśnij mnie, do ust usta!
[30]
Ach, jak tam zimno musi być w grobie!
Umarłeś! tak, dwa lata!
Weź mię, ja umrę przy tobie,
Nie lubię świata.
1 Fragment Hamleta Williama Szekspira (akt I, scena II) w tłumaczeniu Adama Mickiewicza.
2 Opoka – kamień, skała.
3 W stronę – na bok.
4 Sens wersu 17.: aby nie usłyszała macocha.
5 Sukienka – tu: całun pogrzebowy, ubranie, w które przyoblekano nieboszczyka.
Ballada to odmiana pieśni
o synkretycznym charakterze
rodzajowym, tzn. łącząca
elementy liryki, epiki, a nawet
dramatu. Powstała w średnio
wieczu w kręgu ludowej kultury
celtyckiej. Wykonywano ją
wówczas przy wtórze muzyki.
Nazwa gatunku pochodzi od
łacińskiego czasownika ballare
– tańczyć. Ballada nawiązuje
do twórczości ludowej, stąd
paralelizm składniowy, stałe
epitety, powtórzenia, refreny.
Charakterystyczne są dla niej:
subiektywna narracja, akcja
zawierająca niezwykłe
wydarzenia, a także nastrój
tajemniczości i fantastyczne
elementy przedstawienia.
Narrator zajmuje w balladach
pozycję zewnętrzną, choć
życzliwą wobec opisywanych
wydarzeń – stara się je
zrozumieć i wyjaśnić, nierzadko
je komentuje. Bohaterowie
w tym gatunku są zwykle
stypizowani, pozbawieni
indywidualnych rysów.
Melodyjne walory brzmieniowe
ballady romantycznej
przypominają także o jej
melicznym, czyli pieśniowym,
charakterze i średniowiecznych
korzeniach. Wybitnymi
twórcami ballad romantycznych
byli Anglicy – John Keats
(czytaj: kits; 1795–1821) oraz
„poeci jezior”: William
Wordsworth (czytaj: łerdzłerf;
1770–1850), Samuel Coleridge
(czytaj: semil kołlrydż;
1772–1834), a także poeci
niemieccy: Friedrich Schiller
i Johann Wolfgang Goethe.
W literaturze polskiej ballada
stała się sztandarowym
gatunkiem wczesnego
romantyzmu.
39
Sz
40
[35]
Źle mnie w złych ludzi tłumie,
Płaczę, a oni szydzą;
Mówię, nikt nie rozumie;
Widzę, oni nie widzą!
Śród dnia przyjdź kiedy... To może we śnie?
Nie, nie... trzymam ciebie w ręku.
Gdzie znikasz, gdzie, mój Jasieńku?
Jeszcze wcześnie, jeszcze wcześnie!
[40] Mój Boże! kur się odzywa,
Zorza błyska w okienku.
Gdzie znikłeś? Ach! stój, Jasieńku!
Ja nieszczęśliwa”.
[45]
Tak się dziewczyna z kochankiem pieści,
Bieży za nim, krzyczy, pada;
Na ten upadek, na głos boleści
Skupia się ludzi gromada.
[50]
„Mówcie pacierze! – krzyczy prostota –
Tu jego dusza być musi.
Jasio być musi przy swej Karusi,
On ją kochał za żywota!”
1
[55] I ja to słyszę, i ja tak wierzę,
Płaczę i mówię pacierze.
„Słuchaj, dzieweczko!” – krzyknie śród zgiełku
Starzec i na lud zawoła –
„Ufajcie memu oku i szkiełku,
Nic tu nie widzę dokoła.
Duchy karczemnej tworem gawiedzi,
2
W głupstwa wywarzone kuźni .
3
[60] Dziewczyna duby smalone bredzi,
4
A gmin rozumowi bluźni”.
[65]
„Dziewczyna czuje – odpowiadam skromnie –
A gawiedź wierzy głęboko;
Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!”
1 Prostota – ludzie prości, niewykształceni.
2 Sens wersów 58.–59.: duchy są tworem prymitywnego ludu, stworzonym w kuźni głupstwa.
3 Duby smalone – bzdury.
4 Gmin – lud.
Sz
romantyzm
41
Polecenia do tekstu
1. Wyjaśnij, w jaki sposób motto utworu wiąże się z jego
treścią.
2. Kto według ciebie zwraca się do bohaterki
w pierwszej strofie ballady? Znajdź kontynuację tej
wypowiedzi.
3. Wydziel w wierszu wypowiedzi narratora
sformułowane w trzeciej osobie i powiedz, czego
dotyczą.
4. Odszukaj wypowiedzi bohaterki ballady i ustal:
a) do kogo się zwraca,
b) jakie uczucia przeżywa,
c) w jaki sposób wyraża emocje (na czym polega
emocjonalizm tych wypowiedzi).
5. Znajdź wypowiedź narratora w pierwszej osobie
liczby pojedynczej i określ:
a) jak interpretuje zachowania dziewczyny,
b) jakie poznanie świata uznaje za wartościowe.
» P oj ę cia
k l uczowe
irracjonalizm – pogląd
głoszący, że poznanie
racjonalne jest niewystarczające
i że istnieją bardziej
wartościowe od rozumu
narzędzia dotarcia do prawdy
o świecie: uczucie, wyobraźnia,
wiara religijna, intuicja.
spirytualizm –
przekonanie o istnieniu świata
nadnaturalnego, dostrzeganie
w rzeczywistości przejawów
istnienia i działania bytów
duchowych. Spirytualizm uznaje
wyższość sfery duchowej nad
materialną.
synkretyzm
rodzajowy – łączenie
w utworze cech i elementów
różnych rodzajów literackich
– liryki, epiki i dramatu.
6. Wyjaśnij sens ostatniego zdania wypowiedzi
narratora.
7. Przedstaw argumenty narratora przeciw „szkiełku i oku” – w obronie „czucia i wiary”.
Wyjaśnij różnicę pomiędzy tymi dwoma sposobami postrzegania świata.
8. Prawdy martwe – prawdy żywe. Zinterpretuj tę opozycję.
9. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy. Opiszcie, a następnie porównajcie stosunek
narratora i starca do podanych narzędzi poznania oraz elementów świata przedstawionego
w utworze. Wnioski zapiszcie w formie mapy myśli.
rozum ● poznanie zmysłowe ● emocje ● uczucia
wiara religijna ● duchy i zjawy ● odczucia ludu
10. Wskaż przejawy synkretyzmu rodzajowego w wierszu. Wymień wyznaczniki liryczności
i epickości. W czym ballada jest podobna do scenki dramatycznej?
Pr ac a domowa
Jak są przedstawiane w literaturze duchy i zjawy osób zmarłych? Odpowiedz, analizując
Romantyczność Adama Mickiewicza i odwołując się do wybranych tekstów literackich.
R
Sz
42
K
Julian Tuwim Śmierć
Przyniósł jej kwiaty o jesieni,
(Mój Boże...)
1
Tuberozy przyniósł jej śmiertelne.
Autor
I byli w miłość zapatrzeni,
[5] (Mój Boże...)
W jakieś wielkie szczęście niepodzielne.
Julian Tuwim (1894–1953)
jako autor Słonia Trąbalskiego
czy Lokomotywy jest znany
każdemu Polakowi już od
dziecka. Był wybitnym poetą,
tłumaczem z języka rosyjskiego
(m.in. utworów Aleksandra
Puszkina i Władimira
Majakowskiego). Urodził się
w Łodzi w zasymilowanej
(spolonizowanej) rodzinie
żydowskiej. Nie ukończył
studiów na Uniwersytecie
Warszawskim, ponieważ był
pochłonięty pracą literacką.
W 1920 r. wraz z czterema
kolegami po piórze założył
grupę literacką Skamander
– najbardziej cenioną
i wpływową w epoce nazywanej
w Polsce dwudziestoleciem
międzywojennym (1918–1939).
Mówiła: Zostań, zostań ze mną,
(Mój Boże...)
Będę twoją w tę noc, mój jedyny!
[10] Będziemy sami nocą ciemną,
(Mój Boże...)
Będą dzisiaj nasze zaślubiny...
Zamknę drzwi, nie będzie słychać,
(Mój Boże...)
[15] Że tu jest mój miły Narzeczony...
A gdy poszła drzwi zamykać,
(Mój Boże!!!)
Ktoś je mocno szarpnął z drugiej strony.
Polecenia do tekstu
1. Określ, kto jest bohaterem Śmierci Tuwima.
2. Przeanalizuj wypowiedź bohaterki wiersza i ustal:
a) do kogo i o co się zwraca,
b) jakie wyraża uczucia.
3. Przeanalizuj sytuacje, w których znajdują się bohaterowie Romantyczności Mickiewicza
i Śmierci Tuwima. Omów podobieństwa i różnice.
4. Porównaj tematykę i nastrój obu ballad.
5. Jaki inny znany ci utwór miłosny przypomina ballada Tuwima?
6. Wskaż refren w wierszu Tuwima – wyjaśnij jego sens w kontekście całego utworu.
7. Zinterpretuj symboliczny sens zakończenia wiersza, biorąc pod uwagę jego tytuł.
8. Dokonaj samodzielnej analizy ballady Śmierć Juliana Tuwima. Postaw tezę interpretacyjną
(określ, o czym mówi wiersz) i uzasadnij ją, odwołując się do tekstu.
1 Tuberoza – roślina ozdobna o białych kwiatach i mocnym zapachu.
Sz
romantyzm
7
43
Gwiazdy nad tobą i gwiazdy
pod tobą...
Romantyczny
subiektywizm
i przeżycie historii
W Balladach i romansach – programowym dziele epoki – Adam Mickiewicz nie tylko określił
nową poetykę, lecz także wyraził nowy romantyczny światopogląd. Na lekcji przyjrzymy się
romantycznym przekonaniom dotyczącym poznawania świata i jego historii, przedstawionym
w jednej z ballad z tego zbioru.
i symbolicznym postrzeganiu rzeczywistości,
a także emocjonalizmie, który zaprzeczał klasycystycznym normom. Zawartość myślowa
ballad to także efekt odwołań do świata wyobrażeń ludowych. Utwory z tego gatunku
ukazywały prawdy proste, naiwne, a nawet –
z perspektywy ludzi wykształconych – ciemne
i pełne zabobonów. Wszystko to zaobserwujemy w cytowanych niżej fragmentach Świtezi
Adama Mickiewicza.
Ballada Świteź opisuje legendę żywą wśród
ludu współczesnego Mickiewiczowi, zamieszkującego okolice, w których poeta się urodził
i dojrzewał. Legendy i ludowe podania były
pożywką dla romantycznej poezji – z punktu
widzenia klasycystów było to estetycznym
i myślowym skandalem. Ideał piękna, jaki realizowały romantyczne ballady, wyrażał
się m.in. w prostocie języka, mitycznym
Adam Mickiewicz Świteź (fragmenty)
Ballada
1
Do Michała Wereszczaki
Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,
2
Do Płużyn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,
Byś się przypatrzył jezioru.
[5]Świteź tam jasne rozprzestrzenia łona,
W wielkiego kształcie obwodu,
Gęstą po bokach puszczą oczerniona
A gładka jak szyba lodu.
1 Michał Wereszczaka – brat Maryli.
2 Płużyny – majątek Wereszczaków w pobliżu jeziora Świteź.
R
Sz
44
Jeżeli nocną przybliżysz się dobą
[10] I zwrócisz ku wodom lice,
Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą,
I dwa obaczysz księżyce.
Niepewny, czyli szklanna spod twej stopy
Pod niebo idzie równina,
[15] Czyli też niebo swoje szklanne stropy
Aż do nóg twoich ugina:
Gdy oko brzegów przeciwnych nie sięga,
Dna nie odróżnia od szczytu,
Zdajesz się wisieć w środku niebokręga,
[20] W jakiejś otchłani błękitu.
Tak w noc, pogodna jeśli służy pora,
Wzrok się przyjemnie ułudzi;
Lecz żeby w nocy jechać do jeziora,
Trzeba być najśmielszym z ludzi.
[25] Bo jakie szatan wyprawia tam harce!
1
Jakie się larwy szamocą!
Drżę cały, kiedy bają o tym starce,
I strach wspominać przed nocą.
Nieraz śród wody gwar jakoby w mieście,
[30] Ogień i dym bucha gęsty,
I zgiełk walczących, i wrzaski niewieście,
I dzwonów gwałt, i zbrój chrzęsty.
Nagle dym spada, hałas się uśmierza,
Na brzegach tylko szum jodły,
[35] W wodach gadanie cichego pacierza
I dziewic żałośne modły.
Co to ma znaczyć? – różni różnie plotą,
Cóż, kiedy nie był nikt na dnie;
Biegają wieści pomiędzy prostotą,
2
[40] Lecz któż z nich prawdę odgadnie? [...]
Pan na Płużynach postanawia zbadać dziwne zjawiska zachodzące nocą na Świtezi. Wraz z ochotnikami na zbudowanych w tym celu łodziach wyrusza na jezioro. Udaje im się złowić w sieć dziwną istotę.
Powiemże, jakie złowiono straszydło?
Choć powiem, nikt nie uwierzy.
1 Larwy – tu: zjawy, potwory.
2 Zastosowana w podręczniku numeracja wersów nie odzwierciedla numeracji oryginału; ma za zadanie jedynie ułatwić pracę z tekstem.
Sz
romantyzm
 Józef Chełmoński,
Zachód słońca –
Jezioro Świteź, 1898,
Muzeum Okręgowe
w Tarnowie
Opisz nastrój obrazu.
Wyjaśnij, jakie cechy
przedstawienia tworzą
tu pejzaż mentalny.
Powiem jednakże: nie straszydło wcale,
1
Żywa kobieta w niewodzie ,
[45] Twarz miała jasną, usta jak korale,
Włos biały skąpany w wodzie.
Do brzegu dąży; a gdy jedni z trwogi
Na miejscu stanęli głazem,
Drudzy zwracają ku ucieczce nogi,
[50] Łagodnym rzecze wyrazem: [...]
«Na miejscach, które dziś piaskiem zaniosło;
2
Gdzie car i trzcina zarasta,
Po których teraz wasze biega wiosło,
Stał okrąg pięknego miasta.
[55]Świteź i w sławne orężem ramiona
3
I w kraśne twarze bogata,
4
Niegdyś od książąt Tuhanów rządzona
Kwitnęła przez długie lata. [...]
1 Niewód – sieć.
2 Car – lobelia wodna, kwitnąca na biało roślina wodna.
3 Kraśne – urodziwe, piękne.
4 Tuhan – imię stworzone od nazwy miejscowości Tuhanowicze, w której mieszkała Maryla Wereszczakówna.
45
Sz
46
 Jean-Baptiste Camille Corot
(czytaj: żą batist kamij koro),
Wspomnienie z Mortefontaine
(czytaj: mortefąten), 1864, Musée du
Louvre (czytaj: mjuze di luwr), Paryż
Czy obraz może ilustrować historię
człowieka wpisaną w naturę?
Uzasadnij odpowiedź, odwołując
się do tytułu dzieła.
1
Raz niespodzianie obległ tam Mendoga
2
[60] Potężnym wojskiem car z Rusi ;
Na całą Litwę wielka padła trwoga,
Że Mendog poddać się musi.
Nim ściągnął wojsko z odległej granicy,
3
Do ojca mego napisze :
[65] „Tuhanie! w tobie obrona stolicy,
Spiesz, zwołaj twe towarzysze”.
Skoro przeczytał Tuhan list książęcy
I wydał rozkaz do wojny,
Stanęło zaraz mężów pięć tysięcy,
[70] A każdy konny i zbrojny.
Uderzą w trąby, rusza młódź, już w bramie
Błyska Tuhana proporzec,
Lecz Tuhan stanie i ręce załamie,
4
I znowu jedzie na dworzec .
5
[75] I mówi do mnie: „Jaż własnych mieszkańców
Dla obcej zgubię odsieczy?
6
Wszak wiesz, że Świteź nie ma innych szańców
Prócz naszych piersi i mieczy.
1 Mendog – wielki książę, od 1253 r. król Litwy.
2 Sens wersów 59.–60.: kiedyś niespodziewanie obległy tam rycerzy Mendoga wojska cara Rusi.
3 Mowa o liście Mendoga do Tuhana.
4 Dworzec – dwór, zamek.
5 Jaż – tu: ja; -ż oznacza tryb przypuszczający odnoszący się do czasownika zgubię w następnym wersie. 6 Szańców – okopów; tu: obrony.
Sz
romantyzm
Jeśli rozdzielę szczupłe wojsko moje,
[80] Krewnemu nie dam obrony;
A jeśli wszyscy pociągniem na boje,
Jak będą córy i żony?”
1
„Ojcze – odpowiem – lękasz się niewcześnie ,
Idź, kędy sława cię woła,
[85] Bóg nas obroni: dziś nad miastem we śnie
Widziałam jego anioła.
Okrążył Świteź miecza błyskawicą
I nakrył złotymi pióry,
I rzekł mi: „Póki męże za granicą,
[90] Ja bronię żony i córy”.
Usłuchał Tuhan i za wojskiem goni,
Lecz gdy noc spadła ponura,
Słychać gwar z dala, szczęk i tętent koni,
I zewsząd straszny wrzask: „ura!”
[95] Zagrzmią tarany, padły bram ostatki,
Zewsząd pocisków grad leci,
2
Biegą na dworzec starce, nędzne matki,
Dziewice i drobne dzieci.
„Gwałtu! – wołają – zamykajcie bramę!
[100] Tuż, tuż za nami Ruś wali.
Ach! zgińmy lepiej, zabijmy się same,
3
Śmierć nas od hańby ocali”.
Natychmiast wściekłość bierze miejsce strachu;
4
Miecą bogactwa na stosy,
[105]Przynoszą żagwie i płomień do gmachu
I krzyczą strasznymi głosy:
5
„Przeklęty będzie, kto się nie dobije !”
Broniłam, lecz próżny opór,
Klęczą, na progach wyciągają szyje,
[110] A drugie przynoszą topór.
1 Niewcześnie – niepotrzebnie.
2 Nędzne – tu: cierpiące, udręczone.
3 Hańba – tu: gwałt.
4 Miecą – rzucają.
5 Dobije – tu: zabije. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
47
Sz
48
1
Gotowa zbrodnia: czyli wezwać hordy
I podłe przyjąć kajdany,
Czy bezbożnymi wytępić się mordy;
„Panie! – zawołam – nad pany!
[115] Jeśli nie możem ujść nieprzyjaciela,
O śmierć błagamy u ciebie,
Niechaj nas lepiej twój piorun wystrzela,
Lub żywych ziemia pogrzebie”.
Wtem jakaś białość nagle mię otoczy,
[120] Dzień zda się spędzać noc ciemną,
Spuszczam ku ziemi przerażone oczy,
Już ziemi nie ma pode mną.
Takeśmy uszły zhańbienia i rzezi:
Widzisz to ziele dokoła,
[125]To są małżonki i córki Świtezi,
Które Bóg przemienił w zioła. [...]
Śmiertelne nie tkną ich dłonie.
Doświadczył tego car i ruska zgraja,
Gdy piękne ujrzawszy kwiecie,
2
[130]Ten rwie i szyszak stalony umaja ,
Ten wianki na skronie plecie.
Kto tylko ściągnął do głębini ramię,
Tak straszna jest kwiatów władza,
Że go natychmiast choroba wyłamie
[135] I śmierć gwałtowna ugadza.
Choć czas te dzieje wymazał z pamięci,
Pozostał sam odgłos kary,
Dotąd w swych baśniach prostota go święci
I kwiaty nazywa cary». [...]
Polecenia do tekstu
1. Realność czy złudzenie? W wersach 5.–16. znajdź przedstawiony symbolicznie
romantyczny dowód na niemożność obiektywnego poznania świata. Sformułuj ten dowód
własnymi słowami.
2. Wyjaśnij, na czym polega subiektywizm obrazu poetyckiego zawartego w wersach 9.–20.
1 Czyli – czy.
2 Szyszak stalony umaja – stroi stalowy hełm.
Sz
romantyzm
3. Opowiedz historię miasta Świteź.
4. Przedstaw historyczne przyczyny tajemniczych zjawisk zachodzących w jeziorze.
5. Czym różni się romantyczna „historia żywa” od racjonalnej „historii martwej”?
Wyjaśnij, odwołując się do tekstu ballady.
6. Określ, w jaki sposób w utworze historia wiąże się ze sferą metafizyczną (duchową)
i fizyczną (przyrodniczą). Podaj przykłady tych związków.
7. Uzupełnij schemat przedstawiający etyczną wymowę Świtezi – dopisz do podanych pojęć
odpowiednie zdarzenia i postaci z wiersza.
heroizm
cnota
hańba
wina i kara
....
....
....
....
8. Odszukaj w tekście przykłady języka emocjonalnego i wyjaśnij, jaka jest jego funkcja.
9. Wskaż cechy legendy w opowiadaniu złowionej dziewczyny.
10. Naiwność i ciemnota czy głębokie postrzeganie rzeczywistości? Oceń wizję świata
przedstawioną w balladzie.
Pr ac a domowa
1. Przypomnij wnioski Pascala
wypływające z uznania nieskończoności
i niepoznawalności świata (lekcja 29.
z drugiej części podręcznika dla klasy
pierwszej). Porównaj je z programem
poznawczym romantyzmu zamieszczonym
w Świtezi Adama Mickiewicza.
Subiektywizm – w sensie filozoficznym
oznacza postrzeganie świata z perspektywy
podmiotu (obserwatora); w takim widzeniu
rzeczywistości postrzegający przyporządkowuje przedmiotowi poznania własne przeżycia
i cechy osobowe.
Historyzm – zainteresowanie historią,
postrzeganie teraźniejszości przez pryzmat
wydarzeń przeszłych, tłumaczenie zjawisk
teraźniejszych faktami historycznymi, a także
interpretacja wydarzeń z przeszłości. Dla
romantyków historia wyrażała się przez
naturę i w niej była „zapisana”.
2. Wskaż przejawy synkretyzmu religijnego
w balladzie Świteź. Rozpoznaj elementy
chrześcijańskie i pogańskie.
Tworzenie
własnego tekstu
Legenda (łac. legere – czytać) – opowieść
o fantastycznej treści, zawierająca elementy
cudowności i niezwykłości. Opisuje zdarzenia
przeszłe, chwalebne z punktu widzenia kultury,
w której powstała. W średniowieczu legenda
oznaczała narrację odczytywaną słuchaczom,
zazwyczaj zakonnikom. Była zwykle poświęcona
żywotom świętych i obfitowała w cudowne
wydarzenia – stąd współczesne znaczenie tego
słowa.
Dokonaj analizy porównawczej ballad
Romantyczność i Świteź Adama Mickiewicza.
Zwróć uwagę na podobieństwa gatunkowe
oraz elementy programu romantycznego,
które zawierają (oba lub tylko jeden
z analizowanych utworów).
49
Sz
50
Bywam albo w niebiosach,
albo w piekła mękach...
8
Obraz miłości
romantycznej
w utworach Mickiewicza
Na lekcji zapoznamy się z pojęciem miłości romantycznej, powszechnie kojarzonym z epoką
romantyzmu. Naszym przewodnikiem po świecie skomplikowanych i niejednoznacznych uczuć
romantycznych kochanków będzie Adam Mickiewicz – autor dramatu w części poświęconego
nieodwzajemnionej miłości (Dziady, część IV), piosenki miłosnej (Niepewność) i sonetu
erotycznego (Dobranoc).
Zacytowane dalej fragmenty pochodzą z IV
części Dziadów. Utwór – wraz z częścią II
– znalazł się w drugim tomie Poezji, wydanym
w Wilnie w 1823 r. Część IV dramatu Mickiewicza jest monologiem Pustelnika-Gustawa,
który wieczorem w Dzień Zaduszny przybył
do mieszkania znajomego księdza greckokatolickiego. Gość jest w istocie żywym trupem
dziady, część IV
XVIII
XIX
XX
1823 r.
– samobójcą. Zabił się z powodu nieszczęśliwej
miłości po tym, jak jego ukochana wyszła za
mąż za bogatszego mężczyznę.
Adam Mickiewicz
Dziady, część IV (fragmenty)
O! luba, zginąłem w niebie,
Kiedym raz pierwszy pocałował ciebie!
(śpiewa)
Pocałunek jej, ach, nektar boski!
Jako płomień chwyta się z płomieniem,
[5] Jak dwóch lutni zlewają się głoski
Harmonijnym ożenione brzmieniem. [...]
[10]
XXI
Tymczasem, jak cień błądząc przy kochanych wdziękach,
Bywam albo w niebiosach, albo w piekła mękach.
Gdy ona wspomni, westchnie i łezkę wyleje,
Zbliżam się do usteczek, biały włos rozwieję,
Zmieszam się z odetchnieniem i przeniknę ciebie,
I jestem w niebie!
Sz
romantyzm
[15]
Lecz kiedy!... och, czujcie, wy, coście kochali!
Jakim ogniem zawiść pali!...
Długo jeszcze po świecie błąkać się potrzeba,
Aż ją Bóg w swoje objęcie powoła;
Natenczas śladem lubego anioła
1
I cień mój błędny wkradnie się do nieba.
Egzaltacja – stan nadmiernego ożywienia emocjonalnego, zapał, przesada w reakcjach
psychicznych; w sztuce egzaltacja przejawia się nadmiarem środków służących do wyrażania uczuć.
Egotyzm – skłonność do przesadnego eksponowania własnego „ja” (łac. ego), do skupiania na sobie
uwagi otoczenia i czynienia z siebie przedmiotu ogólnego zainteresowania. Egotysta postrzega świat
w sposób zniekształcony, przez pryzmat własnej osobowości i swoich doświadczeń.
Miłość romantyczna – jeden z uprzywilejowanych tematów literackich w epoce romantyzmu,
a jednocześnie ważna część romantycznego stylu życia. Według romantyków miłość to uczucie
jedyne w swoim rodzaju, ambiwalentne (niejednoznaczne, dwubiegunowe), pełne sprzeczności
i namiętności. Przynosi ekstazę i cierpienie, choć może mieć charakter zarówno platoniczny, jak
i zmysłowy. Unosi człowieka w wymiar nieskończoności. Obdarzeni niezwykłą wrażliwością i intuicją
kochankowie („magnetyzm serc”) osiągają jedność duchową, która sięga poza grób.
Polecenia do tekstu
1. Wskaż porównania w wersach 3.–6. Wyjaśnij sens tych porównań. W jaki sposób
wyrażają one koncepcję miłości romantycznej?
2. Znajdź w zacytowanym fragmencie Dziadów środki stylistyczne, które służą
podkreśleniu emocjonalności wypowiedzi.
3. Określ, w czym wyraża się egotyzm osoby mówiącej w utworze.
4. Sformułuj prawdy o miłości zawarte we fragmencie Dziadów. Poprzyj je odpowiednimi
cytatami.
5. Egzaltacja czy głębokie przeżycie miłości? Oceń stan emocjonalny Gustawa.
Geneza
Wiele znakomitych erotyków Mickiewicz napisał w tzw. okresie rosyjskim (1824–1829),
a zwłaszcza podczas pobytu w Odessie (obecnie Ukraina) w 1825 r. Powstały tam Sonety
odeskie i garść innych wierszy miłosnych, do
których należy Niepewność. Ten zbiór erotyków
wydał Mickiewicz w Moskwie w 1826 r.
niepewność
XVIII
XIX
1825 r.
1826 r.
1 Błędny – błąkający się.
XX
XXI
51
Sz
52
 Philipp Otto Runge
(czytaj: filip oto rune),
Nas troje , 1805, oryginał
zniszczony w 1931 r.
Obraz niemieckiego malarza
można interpretować jako
przedstawienie trójkąta
miłosnego, częstego
w literaturze romantycznej.
Jako tekst przeznaczony do śpiewania Niepewność zawiera stały, choć urozmaicany przez
poetę, rozkład akcentów w wersach. W ten
sposób utwór realizuje reguły wiersza sylabotonicznego (patrz: Wiedzieć więcej...).
Przyjrzyjmy się wersom:
„Jednakże gdy cię długo nie oglądam,
Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam”.
Akcenty regularnie padają na te same sylaby
w wersie – na pierwszą oraz czwartą, szóstą, ósmą
i dziesiątą. Rytm całości jest tak silny, że w pierwszym z przywołanych wersów akcent pada na
ósmą sylabę, choć w zwykłej wypowiedzi mógłby
nie zostać zrealizowany (tzw. akcent poboczny).
_/ _ _ _/ _ _/ _ (_/) _ _/ _ 11 (5+6)
_/ _ _ _/ _ _/ _ (_/) _ _/ _ 11 (5+6)
Wersy te można zatem podzielić na ciąg stóp
rytmicznych, z których pierwsza to daktyl, a następne cztery to trocheje (patrz: Wiedzieć więcej...).
Wiersz sylabotoniczny
(sylabotonik) to znany
od starożytności typ wiersza,
którego porządek tworzy ta
sama lub regularnie powtarzana liczba sylab w wersach
oraz podział wersów
na mniejsze jednostki – stopy
rytmiczne. W starożytnej
Grecji stopy te były tworzone
przez sekwencje sylab,
w których występowały
odpowiednio krótkie i długie
samogłoski (tzw. iloczas).
Ponieważ w polszczyźnie nie
występuje zjawisko zróżnicowania długości samogłosek,
funkcję różnicującą sylaby
pełni akcent wyrazowy. Polski
wiersz sylabotoniczny opiera
się więc na stałym rozkładzie
akcentów w wersach, co daje
możliwość ich podziału
na sekwencje sylab akcentowanych i nieakcentowanych.
Podział ten może przebiegać
wewnątrz wyrazów, ale nie
słyszymy go w trakcie
odczytywania wiersza
sylabotonicznego (tak jak
słyszymy np. koniec wersu
dzięki pauzie wersyfikacyjnej).
Wyraźny w odbiorze jest
jedynie stały rytm wiersza,
wynikający z regularnego
rozkładu akcentów.
Najpopularniejsze w polskim
wierszu stopy rytmiczne to:
_/ _ – trochej (akcent pada
na pierwszą sylabę w stopie
złożonej z dwu sylab), np.
tańczy
_ _/ – jamb (akcent pada
na drugą sylabę), np. a leć
_ _/ _ – amfibrach (akcent
pada na środkową sylabę
w stopie złożonej z trzech
sylab), np. wylany
_/ _ _ – daktyl (akcent pada
na pierwszą spośród trzech
sylab w stopie), np. śpiewałbym
W języku polskim stały akcent
wyrazowy na przedostatniej
sylabie sprawia, że najczęściej
wykorzystywane bywają
trochej i amfibrach.
Sz
romantyzm
Adam Mickiewicz Niepewność
Gdy cię nie widzę, nie wzdycham, nie płaczę,
Nie tracę zmysłów, kiedy cię zobaczę;
Jednakże gdy cię długo nie oglądam,
Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam
[5] I tęskniąc sobie zadaję pytanie:
Czy to jest przyjaźń? czy to jest kochanie?
[10]
Gdy z oczu znikniesz, nie mogę ni razu
W myśli twojego odnowić obrazu;
Jednakże nieraz czuję mimo chęci,
Że on jest zawsze blisko mej pamięci.
I znowu sobie powtarzam pytanie:
[15]
Cierpiałem nieraz, nie myślałem wcale,
Abym przed tobą szedł wylewać żale;
Idąc bez celu, nie pilnując drogi,
Sam nie pojmuję, jak w twe zajdę progi;
I wchodząc sobie zadaję pytanie:
Co mię tu wiodło? przyjaźń czy kochanie?
Gatunek
Piosenka – krótki utwór
poetycki, zazwyczaj podzielony
na strofy, z wyodrębnionym
refrenem, przeznaczony
do śpiewania, a więc
podporządkowany funkcjom
muzycznym, melodyjny
i zrytmizowany. Walor
śpiewności uzyskuje piosenka
dzięki regularności konstrukcji
wersów, zwłaszcza regularne
mu rozkładowi akcentów
w wersach, obecności rymów,
paralelizmów składniowych
i kompozycyjnych, a także
występowaniu powtórzeń
(np. refrenów).
Dla twego zdrowia życia bym nie skąpił,
[20] Po twą spokojność do piekieł bym zstąpił;
Choć śmiałej żądzy nie ma w sercu mojem,
Bym był dla ciebie zdrowiem i pokojem.
I znowu sobie powtarzam pytanie:
[25]
[30]
Kiedy położysz rękę na me dłonie,
Luba mię jakaś spokojność owionie,
Zda się, że lekkim snem zakończę życie;
Lecz mnie przebudza żywsze serca bicie,
Które mi głośno zadaje pytanie:
Czy to jest przyjaźń? czyli też kochanie?
[35]
Kiedym dla ciebie tę piosenkę składał,
Wieszczy duch mymi ustami nie władał;
Pełen zdziwienia, sam się nie postrzegłem,
Skąd wziąłem myśli, jak na rymy wbiegłem;
I zapisałem na końcu pytanie:
Co mię natchnęło? przyjaźń czy kochanie?
53
Sz
54
 Kazimierz Mikulski,
Niebieski płomień,
1994, własność prywatna
Krakowski malarz
tworzył portrety
nasycone lirycznym
erotyzmem i fantastyką.
Określ nastrój obrazu
i wskaż elementy
mówiące o osobowości
kobiety. Które z nich,
twoim zdaniem, należą
do poetyki
romantyzmu?
Polecenia do tekstu
1. Wskaż fragmenty, w których
bezpośrednio ujawnia się osoba mówiąca
w wierszu.
» P oj ę cie k l uczowe
Postawa werteryczna
(werteryzm) – model zachowań
charakteryzujący się niezgodą na zastaną
rzeczywistość społeczną i postrzeganiem
świata przez pryzmat indywidualnych
pragnień oraz przekonań. W postawie
werterycznej wyjątkową rolę odgrywają
uczuciowość – zwłaszcza w przeżywaniu
nieszczęśliwej miłości i związanego z nią
cierpienia – poetycka wrażliwość, wyrażająca
się często w melancholii, a nawet depresji,
oraz uznanie miłości za najważniejszą sprawę
w życiu. Werteryzm gloryfikuje cierpienie jako
źródło głębokich przeżyć psychicznych,
a zarazem cechuje się pesymizmem
związanym z poczuciem niemożności zmiany
świata. Prowadzi to do poczucia tzw. bólu
istnienia [niem. Weltschmerz (czytaj: weltszmerc)]
i samobójstwa.
2. Przeanalizuj wskazane fragmenty i ustal,
o kim lub o czym podmiot mówi najwięcej:
a) o sobie samym;
b) o osobie, do której się zwraca;
c) o relacji łączącej go z bohaterką wiersza.
3. Określ, do kogo zwraca się osoba
mówiąca. To rzeczywisty czy pozorny zwrot
do adresata? Uzasadnij swoje zdanie.
4. Wymień cechy miłości romantycznej
ujawniające się w Niepewności.
5. Omów podobieństwa między uczuciem
wyrażanym przez podmiot a postawą
werteryczną.
Sz
romantyzm
6. Na czym polega i jakie pełni funkcje paralelizm (powtórzenie) konstrukcji 1. i 2. zwrotki?
7. Wyjaśnij, dlaczego osoba mówiąca nazywa Niepewność piosenką. Podaj dwa argumenty.
8. Jak sądzisz, „czy to jest przyjaźń, czy to jest kochanie”? Uzasadnij swoją odpowiedź,
odwołując się do wniosków z interpretacji wiersza.
Geneza
Sonet Dobranoc pochodzi z cyklu Sonetów
odeskich, pisanych przez Mickiewicza podczas przymusowego pobytu w Odessie (Rosja). Mickiewicz romansował wówczas z Karoliną Sobańską i był ulubieńcem pań
prowadzących w Odessie salony literackie.
Dla Sonetów odeskich charakterystyczna jest
aura erotyzmu. Można w nich dostrzec inspiracje lirykami Francesca Petrarki (patrz:
lekcja 8. w drugiej części podręcznika dla
klasy pierwszej).
dobranoc
XVIII
Gatunek
Dobranoc
1
Dobranoc! już dziś więcej nie będziem bawili ,
Niech snu anioł modrymi skrzydły cię otoczy,
Dobranoc! niech odpoczną po łzach twoje oczy,
Dobranoc! niech się serce pokojem zasili.
[5] Dobranoc! z każdej ze mną przemówionej chwili
Niech zostanie dźwięk jakiś cichy i uroczy,
Niech gra w twoim uchu, a gdy myśl zamroczy,
Niech się mój obraz sennym źrenicom przymili.
Dobranoc! obróć jeszcze raz na mnie oczęta,
[10] Pozwól lica. – Dobranoc! – Chcesz na sługi klasnąć?
Daj mi pierś ucałować. – Dobranoc! zapięta.
XX
XXI
1826 r.
Adam Mickiewicz
XIX
1825 r.
– Dobranoc! już uciekłaś i drzwi chcesz zatrzasnąć.
Dobranoc ci przez klamkę – niestety! zamknięta!
Powtarzając: dobranoc! nie dałbym ci zasnąć.
1 Nie będziem bawili – nie będziemy przebywać ze sobą.
SONET jest gatunkiem
powstałym jeszcze w XIII w.,
a swą niezwykłą popularność
zawdzięcza Petrarce.
To niełatwa do uprawiania
forma poetycka, wymaga
bowiem od twórcy zwięzłości
i daru precyzji. Każdy sonet
składa się z czternastu
rymowanych wersów, zwykle
tworzących cztery strofy. Dwie
pierwsze to czterowersy
(kwartyny) o rymach
okalających (abba abba), dwie
ostatnie zaś to najczęściej
strofy trzywersowe (tercyny).
W zależności od układu rymów
w ostatnich sześciu wersach
rozróżniamy sonet włoski
(cdc dcd lub cde cde), francuski
(kombinacja dwu- i czterower
su, przeważnie o rymach
cc deed) i angielski
(m.in. cdcd ee). Zwrotki
czterowersowe mają zwykle
charakter opisowy, a zwrotki
krótsze – zazwyczaj refleksyjny
i stanowią podsumowanie
myśli zawartych w wierszu.
Tematem sonetu była
pierwotnie wzniosła,
uduchowiona miłość
do kobiety.
55
Sz
56
Pr ac a domowa
1. Opisz sytuację przedstawioną w sonecie Dobranoc.
2. Określ, na czym polega swoistość dialogu w utworze.
3. Zaproponuj odpowiedzi kochanki.
4. Omów, w jaki sposób w wierszu narasta napięcie – uwzględnij rolę powtarzanego słowa
„dobranoc”.
5. Scharakteryzuj wizję miłości ukazaną w wierszu.
1. Omów różne obrazy miłości romantycznej. Odwołaj się do wiersza Niepewność i innych
utworów.
R
2. Dokonaj analizy porównawczej erotyków Adama Mickiewicza Niepewność i Dobranoc.
Uwzględnij kreację osoby mówiącej, to, jak widziana jest kobieta, relacje między „nim” a „nią”.
Miniprzewodnik. Słynni
kochankowie XIX w.
Adam Mickiewicz i Maryla Wereszczakówna. Pełna uroku
szlachcianka z Litwy była wielką miłością młodego Mickiewicza podczas
jego pobytu w Wilnie i Kownie. Uczucie, stylizowane nieco na wzór
Cierpień młodego Wertera Jonanna Wolfganga Goethego, pozostało
niespełnione – Maryla wyszła za mąż za ziemianina Wawrzyńca
Puttkamera (który – wbrew rozpowszechnionemu dziś przekonaniu
– był młody i przystojny). Doświadczenie miłosne poety przyniosło
część IV Dziadów i garść erotyków [m.in. Kurhanek Maryli, Do M ***,
Do ***. Na Alpach w Splügen 1829 (czytaj: szplugn)].
Fryderyk Chopin i George Sand (czytaj: żorż sąd). Naprawdę
nazywała się Aurore Dudevant (czytaj: oror didewą), z domu Dupin
(czytaj: dipę). Była wyemancypowaną i obyczajowo wyzwoloną
Francuzką. Po zerwaniu nieudanego małżeństwa bywała przyjaciółką
i muzą wielu znanych artystów swojej epoki [m.in. Ferenca Liszta
i Gustave’a Flauberta (czytaj: giustawa floberta)]. Sama również pisała
powieści, które nie przeszły jednak do historii literatury. Z Chopinem
była związana w latach 1838–1847 (artysta stworzył wówczas swoje
 Maryla Wereszczakówna
najlepsze utwory). Kochankowie wyjeżdżali na Majorkę i do podparyskiego Nohant (czytaj: noą). Rozstanie z Sand przyśpieszyło śmierć schorowanego kompozytora.
Zygmunt Krasiński i Delfina Potocka (z domu Komar). Urodziwa i obdarzona
zdolnościami artystycznymi Delfina porzuciła starszego od siebie, niekochanego męża Mieczysława
Potockiego i wyjechała za granicę. W 1838 r. w Neapolu poznała Zygmunta Krasińskiego. Krasiński
i Potocka nie mogli, wobec sprzeciwu rodziny poety, ale też nie potrafili być razem. Powiernikiem ich
miłości pozostały listy – wybitny przykład epistolarnej twórczości erotycznej. Ten związek trwał także
po ślubie poety z Elizą Branicką, a w późniejszych latach przekształcił się w przyjaźń.
Sz
romantyzm
57
Będę pamiętał ten wieczór
przez całe życie...
9
Tradycja romantyczna
w prozie Konwickiego
Miłość romantyczna do dziś stanowi inspirację utworów literackich i filmowych. Świadczy to
zarówno o trwałości konwencji romantycznych, jak i o tkwiącej w człowieku współczesnym
potrzebie przeżywania miłości w sposób namiętny. Miłość romantyczna, która nie liczy się
z realiami, kieruje się uczuciem i intuicją oraz łączy wymiar zmysłowy z duchowym, jest tematem
Kroniki wypadków miłosnych – powieści Tadeusza Konwickiego z 1974 r.
R
nieszczęśliwa miłość maturzystów: Aliny –
córki oficera wojska polskiego – i Witolda,
którego wychowuje samotna matka. Witold
widział Alinę zaledwie dwa razy i tylko krótko
z nią rozmawiał. Kierowany nagłym impulsem, postanawia w nocy wyprawić się do
domu dziewczyny...
Akcja Kroniki wypadków miłosnych rozgrywa
się wiosną 1939 r. w Wilnie i w podwileńskiej
osadzie. Pisarz przedstawił koloryt lokalny
Litwy, ukazując ją jako obszar przenikania się
kultur i miejsce, które niebawem ulegnie
katastrofie wojny. Tematem powieści jest
Tadeusz Konwicki
Kronika wypadków
miłosnych (fragmenty)
Nocna wyprawa Witolda.
K
Autor
Tadeusz Konwicki (ur. 1926)
– prozaik, scenarzysta i reżyser
filmowy (m.in. Lawa z 1990 r.
– film oparty na części III
Dziadów Mickiewicza; patrz:
lekcja 17.). W swoich powieściach
powraca często do krainy
młodości – Wileńszczyzny, którą
idealizuje, czyniąc z niej
utraconą arkadię (np. Sennik
współczesny, 1963; Bohiń,
1987). Temat kresów pisarz
łączy ze wspomnieniami
i rozrachunkami moralnymi
z czasów wojny.
[1] Wicio, kryjąc się wśród krzaków, pobiegł do ogrodzenia. Zatrzeszczało zielsko i pokazał się ten wielki pies nieokreślonej rasy. Biegł
ciężko jak cielę, roztrącając suchy maliniak. Wreszcie usiadł przed
Wiciem po drugiej stronie drucianej siatki, zaszczekał ni to z wrogości, ni to z obowiązku, ale chyba raczej bez przekonania. Wielki
jęzor jak czerwona skarpetka zwisł bokiem z otwartego pyska.
– No co, zajączku? – szepnął Wicio. – Poznajesz mnie?
Pies zapiszczał rzeczywiście jak zając i przestąpił z nogi na nogę.
– Zamień się ze mną. Daj mi swoją skórę, to wejdę do twej pani i niepostrzeżenie będę z nią
do późnej nocy. [...]
– Daj mi wejść. Nie rób trudności. Będę pamiętał ten wieczór przez całe życie i ciebie będę
pamiętał. Utrwalę ciebie w swojej świadomości na zawsze, zajączku. Będziesz sławnym psem
i pokochają ciebie ludzie, którzy nigdy nie lubili psów.
Sz
58
 Kadr z filmu Kronika wypadków miłosnych według powieści Konwickiego, reż. Andrzej Wajda, 1986
Zanalizuj symbolikę gestu i barw, a następnie nadaj tytuł temu zdjęciu.
[...]
– Trudno – zaszeptał Wicio. Albo mnie zjesz, albo będę żył długo i szczęśliwie.
Namacał szpicem buta większe oko siatki. Wspiął się pół metra i chwycił kolczastą krawędź
ogrodzenia. Podciągnął się na rękach, przerzucił nogę na drugą stronę. Pies odwrócił się dyskretnie, obserwując dom, z którego mżyło ciepłe, senne światło. [...]
– Co ja właściwie czynię? O co mi chodzi, zajączku? Przecież ja jestem egocentryk, który musi
zrobić karierę. [...]
[2] Po drugiej stronie wąwozu las huczał jak wodny młyn. Samotne gwiazdy pokazywały się
raptownie i ginęły ścierane przez niewidoczne chmury. Wypełniała się wiosenna noc. Wielka,
smutna cisza przygniotła ziemię pachnącą nowością.
Wicio zaczął dygotać z zimna i emocji. Pies położył mokry pysk na jego rozedrganym kolanie.
– Słyszysz, zajączku, nieskończoność? Słyszysz ją, jak głośno milczy? Ona chowa w zanadrzu
mój los. To będzie życie, jakiego nikt jeszcze nie miał. [...]
Wsadził psu do gorącego pyska podręcznik chemii. Pies zawarczał przerażająco, ale nie śmiał
upuścić książki. Wicio wspinał się już po kratownicy, podtrzymującej gęstwę martwego jeszcze
winogradu.
Chwycił się rynny pełnej piasku i kamyków, które dostały się tu nie wiadomo skąd. Nad rynną
był wąski okap kryty gontem. Wciągnął się na tę stromą półeczkę. Rynna stęknęła nieprzyjaźnie.
Na czworakach jął pełznąć pod okno pełne różowości. W dole pies biegał nerwowo wzdłuż
ściany. Warczał bezradnie zakneblowany grubym podręcznikiem.
Sz
romantyzm
[3] Przez muślinową firankę zobaczył Wicio pokoik z pochyłymi ścianami i zobaczył ją samą,
siedzącą przy biureczku tyłem do okna. Coś pisała pięknym wiecznym piórem, które w owych
czasach było jeszcze rzadkością. Pisała w wąskiej niczym dębowy liść księdze o złotych brzegach.
A mógł to być tylko pamiętnik i mogła ona tylko zapisywać mijający dzień.
– Zobaczę ją, zobaczę ją nagą, pierwszą nagą kobietę w moim życiu – i w przeczuciu jakiejś
radosnej, podniecającej grozy zaczął dygotać jeszcze gwałtowniej, razem z nim dygotała też
rynna, wypełniająca się deszczową wodą.
W dole pies stanął na tylnych łapach. Może chciał lepiej widzieć, może prosił, żeby nie podglądać.
– Ja wiem, zajączku, że to obrzydliwe – szeptał urywanie Wicio. – Wiem, że będę wstydził się
tego do końca życia. Ale tylko raz, jedyny raz. Ona jest bezbronna, ufa swojej samotności,
okropne, co robię, lecz nie mogę inaczej. Na pewno nią pogardzę i będę miał spokój. Nigdy tu
już nie wrócę. [...]
[4] Szyba pokrywała się już mętną mgiełką jego oddechu, więc starł ją roztrzęsioną dłonią.
A dziewczyna wtedy przeciągnęła się raptem, unosząc ręce do góry, i wyglądało, jakby chciała
podnieść niski sufit niczym wieko i zobaczyć gwiazdy. Ziewnęła bez skrępowania nie osłaniając
ust. Namyślała się chwilę, potem szybko zgasiła światło.
Wicio jęknął ze zgrozy.
1
– To koniec. Boże, co ona robi? Wszystko na nic. Przecież ja dostanę pneumonii . Błagam,
zaklinam cię na wszystkie świętości. Na mamusię, na tatusia i tego kuzyna. Zapal światło z powrotem. Co ci szkodzi. Nic nie stracisz. Ten jeden jedyny raz w życiu. No, słyszysz, zapal natychmiast. Rozkazuję ci z całej mocy.
I wytężył wzrok, i włożył weń całą siłę. Hipnotyzował tak potężnie, że aż odczuł ból w skroniach.
Ale w środku było ciemno. W denerwującym mroku jakby się coś poruszyło i Wicio był przekonany, iż jest już po wszystkim. Dziewczyna wsuwa się leniwie pod chłodną kołdrę w białej,
mereżkowanej kopercie.
[5] Wtedy zabłysła raptem mała, złota lampa na nocnym stoliku. Wicio zarzęził z ulgi. Dziewczyna, jeszcze ubrana, odwijała róg tej kołdry w mereżkowanej powłoce.
A potem zaczęło się to misterium, które działo się stanowczo za szybko, które Wicio całą swą
wolą zwalniał w myślach i pamięci. Dziewczyna rozpięła sukienkę na plecach i ściągnęła ją
sennym ruchem przez głowę. A w tym ściąganiu przez głowę, w tych miękkich, leniwych gestach, jakby znanych nie wiadomo skąd od zawsze, w tych okrągłych manipulacjach było tyle
przejmującego piękna, że świadomie zapamiętywał je na całe życie, a właściwie na wszystkie
noce życia. Później odeszły w mrok białe ramiona stanika. Zobaczył jej plecy, zdziwił się na
moment, że nie są tak szczupłe, jak mogły się zdawać skryte ubraniem. Spostrzegł ich miękkość,
delikatność, wstrząsającą opływowość. Zauważył skórę złotawą od lampy albo od zeszłorocznej
opalenizny. Skórę błagającą o silne, czułe ręce. Przez ułamek sekundy zdumiał się spadzistością
jej ramion i zdążył pomyśleć, że takie spadziste, bezbronne ramiona będzie kochał do końca
życia. [...] Wicio chciał łyknąć świeżego powietrza, rozwarł zaciśnięte zęby, ostatnia czerwień
smagnęła go po oczach i nagle ze zdumieniem, z leniwymi obojętnym zdziwieniem spostrzegł,
że nie trzyma się futryny okiennej, że nie zapiera stóp o blaszaną rynnę pełną zimowego
piasku, że leci po prostu w dół, słuchając szeptu wiosennego deszczu.
1 Pneumonia – zapalenie płuc.
59
Sz
60
Polecenia do tekstu
1. W akapicie 1. znajdź dowody na to, że bohater
odczuwa wyjątkowość chwili.
Liryzm to „mowa uczuć” –
akcentowanie w dziele literackim przeżycia
wewnętrznego. Charakterystyczne dla
liryzmu są subiektywne widzenie świata
i psychologizacja wypowiedzi.
2. W czym, twoim zdaniem, wyraża się
egocentryzm Witolda?
3. Wymień elementy pejzażu pojawiające się
w akapicie 2.
4. Jaka jest rola opisu przyrody w cytowanym
fragmencie powieści?
5. Na podstawie akapitu 2. powiedz, co świadczy o ambiwalencji uczuć Witolda.
6. W akapitach 2.–5. wskaż element świadczący o „magnetyzmie serc” chłopca i dziewczyny.
7. Scharakteryzuj sposób opisu Aliny (akapit 5.). W tym celu:
a) wyjaśnij rację użycia przez narratora słowa „misterium”;
b) odszukaj epitety określające wygląd dziewczyny; jaka jest ich dodatkowa rola?;
c) znajdź fragmenty, które świadczą o rodzącym się uczuciu Witolda.
8. Wyjaśnij realną przyczynę upadku chłopca.
9. Zinterpretuj symbolikę „lotu” Witolda.
10. Rozstrzygnij, jaki jest stosunek narratora do opisywanych wydarzeń
w cytowanym fragmencie powieści.
11. Wymień cechy Witolda jako romantycznego kochanka.
12. Czy uczucie przeżywane przez chłopca można nazwać miłością romantyczną?
Uzasadnij swoje zdanie.
13. Określ, w jaki sposób w cytowanym fragmencie powieści przejawia się liryzm.
Pr ac a domowa
Określ, co łączy Witolda z Kroniki wypadków miłosnych z bohaterem Cierpień młodego
Wertera Goethego, znanym ci z klasy pierwszej (lekcje 59.–60. w drugiej części podręcznika).
Czy zgadzasz się ze słowami Tadeusza Konwickiego: „A miłość? Jeszcze jeden nałóg młodości,
ryzykowne gry, oszałamiające stany nieważkości.” Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się
do przykładów z literatury.
Sz
romantyzm
10
61
Jedźmy, nikt nie woła...
Nastrojowość
i refleksyjność
Sonetów krymskich
Na lekcji będziemy analizować dwa sonety Adama Mickiewicza: Stepy akermańskie i Burzę. W wierszach
tych twórca nie tylko ukazuje bezmiar stepu i żywioł morza, lecz także snuje refleksje nad kondycją poety
i człowieka w ogóle. Nastrojowość utworów tworzą środki poetyckie, m.in. instrumentacja głoskowa.
Sonety krymskie
Geneza
Cykl utworów zatytułowany Sonety krymskie
jest literackim owocem wycieczki z Odessy
na Półwysep Krymski, którą Mickiewicz odbył latem 1825 r. Poeta po raz pierwszy w życiu żeglował statkiem (po Morzu Czarnym),
po raz pierwszy także zobaczył wysokie góry
i cywilizację ludzi Orientu – muzułmańskich Tatarów zamieszkujących wówczas
Krym. Sonety krymskie nie są jednak tylko
poetyckim przewodnikiem po egzotycznej
krainie. Stanowią raczej zapis refleksji
XVIII
XIX
XX
XXI
1825 r.
1826 r.
o człowieku – pielgrzymie, wędrowcy i turyście zanurzonym w historię, pejzaż i własne
wnętrze. Cykl otwiera sonet Stepy akermańskie, inspirowany wycieczką do leżącego nad
rzeką Dniestr miasta Akerman (od 1944 r.
Białogród).
Adam Mickiewicz
Stepy akermańskie
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
1
Omijam koralowe ostrowy burzanu .
2
[5] Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu ;
Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi,
Tam z dala błyszczy obłok? tam jutrzenka wschodzi?
3
To błyszczy Dniestr, to wzeszła lampa Akermanu .
1 Ostrowy burzanu – „na Ukrainie i Pobereżu nazywają burzanami wielkie krzaki ziela, które w czasie lata kwiatem okryte nadają przyjemną rozmaitość
płaszczyznom” (objaśnienie poety); ostrowy – wyspy.
2 Kurhan – grób dawnych władców lub rycerzy usypany z ziemi, na stepie pełnił funkcję punktu orientacyjnego.
3 Akerman – tu: nazwa zatoki, którą tworzy Dniestr wpadający do Morza Czarnego.
R
Sz
62
 Jan Stanisławski,
Stójmy! – jak cicho! – słyszę ciągnące żurawie,
[10] Których by nie dościgły źrenice sokoła;
Słyszę, kędy się motyl kołysze na trawie,
Step, 1900, Muzeum
Narodowe w Krakowie
Powiedz, jakie cechy
stepu uchwycił malarz.
Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła.
W takiej ciszy! – tak ucho natężam ciekawie,
Że słyszałbym głos z Litwy. – Jedźmy, nikt nie woła.
Polecenia do tekstu
1. Określ, w jaki sposób metafora żeglugi organizuje wypowiedź osoby mówiącej w Stepach
akermańskich. W tym celu:
a) wypisz z 1. strofy metafory akwatyczne (związane z wodą);
b) wypisz z tej strofy przykłady innych środków poetyckich dotyczących żeglugi;
c) ustal, jak wiążą się ze sobą poszczególne metafory, porównania i epitety akwatyczne.
2. Zwróć uwagę na zmieniającą się
kolorystykę w 1. i 2. zwrotce. W jaki sposób
kreuje ona nastrój wiersza?
Instrumentacja głoskowa – zabieg
polegający na takim uformowaniu warstwy
brzmieniowej wypowiedzi, by pewne głoski
powtarzały się w niej z większą niż przeciętna
częstotliwością. W konsekwencji tekst
uzyskuje określone walory brzmieniowe
i znaczeniowe. Środek ten może m.in.
kreować nastrój, podkreślać sensy utworu,
wzmacniać obrazowość tekstu.
3. Wyjaśnij, w jaki sposób osoba mówiąca
kształtuje przestrzeń w dwóch pierwszych
strofach sonetu.
4. Uzasadnij tezę o nadwrażliwości słuchowej osoby mówiącej w wierszu. W tym celu
przytocz odpowiedni obraz poetycki.
Sz
romantyzm
5. Wskaż w 3. i 4. strofie przykłady instrumentacji głoskowej.
6. Określ rolę instrumentacji głoskowej w tworzeniu nastroju wiersza.
7. Na podstawie interpretacji wersu 14. i analizy całego sonetu rozstrzygnij, czy Stepy
akermańskie to utwór o tęsknocie poety za rodzinnym krajem, czy wiersz o samotności
człowieka wobec bezmiaru przyrody.
Adam Mickiewicz Burza
Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei,
Głosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki,
Ostatnie liny majtkom wyrwały się z ręki,
Słońce krwawo zachodzi, z nim reszta nadziei.
[5] Wicher z tryumfem zawył, a na mokre góry,
Wznoszące się piętrami z morskiego odmętu,
1
Wstąpił genijusz śmierci i szedł do okrętu,
Jak żołnierz szturmujący połamane mury.
Ci leżą na pół martwi, ów załamał dłonie,
[10] Ten w objęcia przyjaciół, żegnając się, pada,
Ci modlą się przed śmiercią, aby śmierć odegnać.
2
Jeden podróżny siedział w milczeniu na stronie
I pomyślił: szczęśliwy, kto siły postrada,
Albo modlić się umie, lub ma się z kim żegnać.
Polecenia do tekstu
1. Określ, na czym polega instrumentacja głoskowa
w pierwszych trzech wersach Burzy. W tym celu:
» P oj ę cia
k l uczowe
a) znajdź wyrazy z głoskami szumiącymi sz, cz;
b) odszukaj słowa z głoskami dźwięcznymi r, ż.
Hiperbola – patrz: pojęcia
kluczowe w lekcji 5.
2. Ustal, jakie odgłosy naśladuje poeta dzięki
instrumentacji głoskowej.
3. Omów obrazowanie w dwu pierwszych
strofach wiersza. Zwróć uwagę na:
a) efekty kolorystyczne;
b) metaforę i hiperbolę;
c) personifikację.
Romantyczny indywidualizm
– cecha bohaterów lub poetów
romantycznych, a więc jednostek
samotnych, nieprzeciętnych,
wyróżniających się spośród zwykłych
ludzi, eksponujących własną
osobowość i subiektywne widzenie
świata. Romantyczni indywidualiści
dążą do narzucenia zbiorowości
swoich ideałów.
1 Genijusz śmierci – tu: duch śmierci, personifikacja śmierci.
2 Na stronie – z boku.
63
Sz
64
4. Scharakteryzuj zachowania podróżnych ukazane w 3. strofie sonetu.
5. Na czym polega kontrast między reakcjami ludzi a postawą „jednego podróżnego” (wers 12.)?
6. Scharakteryzuj bohatera z ostatniej strofy jako romantycznego indywidualistę.
Pr ac a domowa
1. Odwołaj się do sonetów Petrarki (lekcje 8. i 9. z drugiej części podręcznika dla klasy
pierwszej) i wyjaśnij, na czym polega nowatorstwo sonetów Mickiewicza. Uwzględnij
tematykę, obrazowanie oraz słownictwo.
2. Dokonaj analizy porównawczej sonetów Stepy akermańskie i Burza. Postaw tezę
interpretacyjną i uzasadnij ją.
Miniprzewodnik. Kameralna
muzyka romantyczna
W romantyzmie muzyka była przede wszystkim sztuką wyrażania emocji. Właśnie dlatego w tej epoce
najdoskonalsze realizacje zyskały formy kameralne – pieśni czy niewielkie utwory fortepianowe –
będące wyrazem intymnych ludzkich uczuć.
Do najwybitniejszych twórców romantycznej muzyki kameralnej należy niedoceniony za życia
wiedeńczyk Franz Schubert (czytaj: franc szubert; 1797–1828). Mimo krótkiego i pełnego cierpień
życia pozostawił po sobie dużą spuściznę, w tym kameralne utwory fortepianowe i skrzypcowe. Sławę
wielkiego liryka muzyki romantycznej przyniosły mu pieśni – m.in. Polna różyczka, Małgorzata przy
kołowrotku czy Król olch do słów ballady Johanna Wolfganga Goethego. Schubert był inicjatorem
i twórcą cyklu pieśni romantycznych, w którym kilka czy kilkanaście utworów stanowi kompozycyjną,
dramatyczną całość (m.in. Piękna młynarka, Łabędzi śpiew).
Wybitnym niemieckim kompozytorem i pianistą epoki dojrzałego romantyzmu był Robert
Schumann (czytaj: szuman; 1810–1856) – muzyk całe życie walczący z depresją i zaburzeniami
nerwowymi. Tworzył zarówno symfonie, jak i wirtuozowskie utwory kameralne. Do jego najsłynniejszych dzieł należą fortepianowe Sceny dziecięce, a także emocjonalne cykle pieśni (m.in. Miłość
i życie kobiety oraz Miłość poety), będące charakterystycznym elementem muzycznego romantyzmu.
Jednym z największych muzyków europejskiego romantyzmu był Fryderyk Chopin (1810–1849),
kompozytor i pianista, syn spolonizowanego Francuza i Polki. Zwano go już za życia „poetą fortepianu”.
W swoich ponadczasowych dziełach zawarł niezwykłe bogactwo uczuć. Jak wielu twórców epoki
inspirował się motywami ludowymi, korzystał np. z formy polskiego mazurka. Inne charakterystyczne dla
Chopina gatunki muzyczne to nokturny, polonezy, sonaty, scherza (czytaj: skerca) i walce. Organizowany co
pięć lat od 1927 r. Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina w Warszawie pozostaje
wielkim świętem muzyki, a młodym pianistom daje szansę zdobycia przepustki do światowej sławy.
Epoka romantyzmu to również czas wirtuozów, którzy zyskiwali sławę gwiazd w dzisiejszym rozumieniu
tego słowa. Jako pianistów koncertujących ceniono Schumanna, Liszta i Chopina. Z kolei wybitnym
wirtuozem skrzypiec był znany w całej Europie (występował również w Warszawie i Poznaniu) –
Niccoló (czytaj: nikolo) Paganini (1782–1840). Zasłynął on także jako kompozytor (napisał m.in.
dwadzieścia cztery Kaprysy skrzypcowe). Wirtuozem skrzypiec był również Karol Lipiński (1790–1861),
pochodzący z Radzynia Podlaskiego autor m.in. symfonii, koncertów skrzypcowych i polonezów.
Koncertował z Paganinim, przyjaźnił się z Schumannem, współpracował z Wagnerem. Uczniem
Lipińskiego był urodzony w Lublinie Henryk Wieniawski (1835–1880), zwany „poetą skrzypiec”,
wirtuoz i autor popularnych w całej Europie utworów skrzypcowych – orkiestrowych i kameralnych.
Sz
romantyzm
11
Gdzież jesteś, o miłości,
potęgo i chwało?
Refleksje
historiozoficzne
w Sonetach krymskich
W Sonetach krymskich Adam Mickiewicz wyraził swą fascynację kulturą
muzułmańskiego Krymu i mentalnością jego mieszkańców. Wędrówki po Krymie
– państwie Tatarów unicestwionym przez Rosję – zaowocowały też poetyckimi
przemyśleniami nad sensem dziejów.
fascynacja Orientem
Sonety krymskie są wyrazem orientalizmu – rozpowszechnionej w romantyzmie fascynacji
Orientem (Wschodem), zwłaszcza muzułmańskim. Romantyczni artyści, podróżujący m.in.
do Syrii, Libanu czy Algierii odkrywali tam egzotyczną kulturę, a także mentalność odmienną od europejskiej. Wschód był dla nich synonimem ucieczki zarówno w przestrzeń życia
wewnętrznego, jak i w głąb zmysłowego świata
– niezwykle ekspresyjnego, pełnego słońca,
szokującego jaskrawą kolorystyką. Orientalizm
wyrastał także z fascynacji człowiekiem Wschodu – dumnym, gwałtownym, ceniącym wolność i rozmiłowanym w przepychu.
Historiozofia w Sonetach
krymskich
Romantyczny podróżnik z Sonetów krymskich
Mickiewicza to nie tylko zafascynowany Orientem indywidualista, skrywający swą tajemniczą osobowość i kontemplujący ogrom natury.
To także przedstawiciel zniewolonego narodu,
zwiedzający pamiątki pozostałe po chanacie
krymskim – który podobnie jak Rzeczpospolita został podbity przez Rosję. W zamieszczonym dalej sonecie Bakczysaraj odnajdziemy
refleksję historiozoficzną (patrz: pojęcia kluczowe), do której zainspirował poetę widok
dawnego pałacu chanów.
 Fontanna Łez, Bakczysaraj, Ukraina
Zachowana w pałacu dawnych chanów Krymu
Fontanna Łez zainspirowała Adama Mickiewicza
do refleksji historiozoficznej.
65
Sz
66
Adam Mickiewicz
Bakczysaraj1
2
Jeszcze wielka, już pusta Girajów dziedzina !
3
Zmiatane czołem baszów ganki i przedsienia,
Sofy, trony potęgi, miłości schronienia
Przeskakuje sarańcza, obwija gadzina.
4
[5] Skróś okien różnofarbnych powoju roślina,
Wdzierając się na głuche ściany i sklepienia,
5
Zajmuje dzieło ludzi w imię przyrodzenia
6
I pisze Baltazara głoskami „RUINA” .
W środku sali wycięte z marmuru naczynie;
[10] To fontanna haremu, dotąd stoi cało
I perłowe łzy sącząc7, woła przez pustynie:
„Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało?
Wy macie trwać na wieki, źródło szybko płynie,
O hańbo! Wyście przeszły, a źródło zostało”.
.
Polecenia do tekstu
1. Przeanalizuj elementy świata przedstawionego w sonecie Bakczysaraj i wypełnij tabelę
odpowiednimi przykładami z wiersza.
elementy świata kultury
elementy świata natury
2. W 2. strofie sonetu znajdź inwersję i określ jej rolę w kształtowaniu obrazu poetyckiego.
3. Wyjaśnij, jaką funkcję w wierszu pełni aluzja biblijna.
4. W dwu ostatnich strofach sonetu wskaż paradoks. Wyjaśnij jego sens i funkcję.
5. Wskaż w wierszu przejawy instrumentacji głoskowej (patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 10.)
i określ jej funkcje.
1 Bakczysaraj – dawna stolica chanów krymskich z dynastii Girajów, znajduje się tam ich pałac.
2 Dziedzina – tu: własność, majętność; mowa o pałacu.
3 Basza – dostojnik turecki i tatarski.
4 Skróś – przez.
5 Przyrodzenie – natura.
6 Nawiązanie do biblijnej Księgi Daniela (5,25–30), w której mowa o babilońskim królu Baltazarze. Gdy ucztował on, korzystając z naczyń zrabowanych w świątyni
jerozolimskiej, na ścianie pojawił się złowróżbny napis, odczytany przez proroka Daniela jako zapowiedź rychłego upadku króla; tej nocy Baltazar został zabity.
7 Wers 11. – mowa o kropelkowej Fontannie Łez znajdującej się w pałacu chanów.
Sz
romantyzm
Historiozofia – filozofia historii; ogólna refleksja nad sensem dziejów oraz nad procesami
i mechanizmami rządzącymi historią.
Inwersja – szyk przestawny wyrazów, nienaturalna kolejność słów będąca sygnałem mowy
uroczystej, podniosłej. Inwersja należy do charakterystycznych elementów stylu biblijnego,
spotykamy ją też w polszczyźnie inspirowanej łaciną.
Paradoks (gr. parádoksos – nieoczekiwany, nieprawdopodobny) – sformułowanie sprzeczne
wewnętrznie, zwykle oparte na kontraście, niezgodne z powszechnie obowiązującymi
przekonaniami, ale zawierające odkrywczą prawdę lub myśl, np. „Błogosławieni, którzy się smucą,
albowiem oni będą pocieszeni” (Mt 5,4).
Orientalizm – rozpowszechniona w romantyzmie fascynacja Orientem (Wschodem), zwłaszcza
tureckim i arabskim, jego egzotyką, barwnością, bogactwem (patrz: Fascynacja Orientem we wstępie
do tej lekcji). Romantyczny orientalizm jest odmianą egzotyzmu (patrz: Miniprzewodnik... w lekcji 1.).
6. Zinterpretuj wiersz jako utwór o konflikcie między kulturą (cywilizacją) a naturą.
7. Zinterpretuj wiersz jako utwór historiozoficzny, pisany z perspektywy przedstawiciela
zniewolonego narodu.
Adam Mickiewicz
Bakczysaraj w nocy
1
Rozchodzą się z dżamidów pobożni mieszkańce,
2
Odgłos izanu w cichym gubi się wieczorze,
Zawstydziło się licem rubinowym zorze,
Srebrny król nocy dąży spocząć przy kochance.
3
[5] Błyszczą w haremie niebios wieczne gwiazd kagańce ,
Śród nich po safirowym żegluje przestworze
Jeden obłok, jak senny łabędź na jeziorze,
Pierś ma białą, a złotem malowane krańce.
4
Tu cień pada z menaru i wierzchu cyprysa,
[10] Dalej czernią się kołem olbrzymy granitu,
5
Jak szatany siedzące w dywanie Eblisa
Pod namiotem ciemności; niekiedy z ich szczytu
6
Budzi się błyskawica i pędem farysa
Przelatuje milczące pustynie błękitu.
1 Dżamid – meczet.
2 Izan – zwoływanie na modlitwę przez duchownego muzułmańskiego – muezina.
3 Kagańce – kaganki, lampy.
4 Menar – minaret (wieża w meczecie).
5 Sens wersu 11.: jak szatani siedzący na radzie dostojników (dywanie) u Lucyfera (Eblisa).
6 Farys – arabski jeździec na koniu, beduin.
67
Sz
68
Polecenia do tekstu
1. Wskaż epitety kształtujące kolorystykę
świata przedstawionego w sonecie.
Liryka roli – typ liryki, w której podmiot
mówiący wciela się w wykreowaną postać,
dzięki czemu może wiarygodniej przybliżyć
czytelnikom mentalność osoby mówiącej
i charakterystyczny dla niej sposób
postrzegania świata.
2. Określ rolę wskazanych wcześniej
epitetów, odwołując się do pojęcia
„orientalizm”.
3. Wymień słowa, dzięki którym poeta
tworzy koloryt lokalny.
Koloryt lokalny – obecność w dziele
cech charakterystycznych dla opisywanego
kraju czy obszaru. Służy do unaoczniania
inności bądź egzotyki danego miejsca i jest
osiągany zazwyczaj przez stylizowanie języka
pisarza na język mieszkańców opisywanej
krainy. Koloryt lokalny tworzą także
odwołania do mentalności ludzi
zamieszkujących dane miejsce, do ich
sposobu widzenia świata.
4. Ustal, w jaką rolę wchodzi osoba
mówiąca.
5. Uwzględniając dotychczasowe ustalenia,
zinterpretuj metafory dotyczące nocy.
6. Określ, jakie obrazy poetyckie zawarte
w obu tercynach (strofach trzywersowych)
kreują obraz tajemniczości i grozy.
Pr ac a domowa
1. Omów rolę motywów biblijnych
w sonetach Bakczysaraj i Bakczysaraj
w nocy.
2. Zinterpretuj sonet Bakczysaraj jako
poetycką refleksję o przemijaniu,
inspirowaną Heraklitowym panta rhei
(wszystko płynie).
Tworzenie
własnego tekstu
1. Czy historia się powtarza? Odpowiedz
i uzasadnij swoje zdanie. Nawiąż
do poznanych Sonetów krymskich,
poświęconych tematyce historiozoficznej.
R
 Eugène Delacroix (czytaj: eżen delakrua),
Siedzący Arab w Tangerze , 1832, Musée du Louvre
(czytaj: mjuze di luwr), Paryż
Słynny malarz francuskiego romantyzmu
poszukiwał inspiracji w Oriencie, jak wielu innych
ówczesnych artystów. W 1832 r. Delacroix odbył
podróż do Algierii i Maroka.
2. Dokonaj analizy porównawczej obu
sonetów o Bakczysaraju. Zwróć uwagę
na role, w jakie wchodzi osoba mówiąca,
obrazy natury i kultury, sposób
wykorzystania wątków orientalnych.
Sz
romantyzm
12
Trzeba być lisem i lwem...
O walce moralnej
i niemoralnej
Na lekcji przeanalizujemy fragment Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza. To utwór przełomowy dla
polskiego romantyzmu, a zarazem pierwsze otwarcie patriotyczne dzieło poety. Walenrodyzm okazał
się wzorem XIX-wiecznego patriotyzmu, który na bohatera obrał sobie samotnego spiskowca,
gotowego do poświęceń i podstępem walczącego z potężniejszym wrogiem.
Konrad Wallenrod
Geneza
Tekst Konrada Wallenroda Mickiewicz pisał w latach 1825–1827, w czasie pobytu w Rosji, gdzie
znalazł się na mocy wyroku sądu po procesie
filomatów i filaretów. Poglądy poety uległy radykalizacji pod wpływem doświadczenia zesłańca, a także wskutek przyjaźni z rosyjskimi
demokratami, uczestnikami antycarskiego
spisku dekabrystów – Aleksandrem Puszkinem, Michaiłem Bestużewem i Konradem
Rylejewem. Konrad Wallenrod – pierwsze
otwarcie patriotyczne dzieło Mickiewicza – kreował poetę na narodowego wieszcza i dobrze
odzwierciedlał nastroje powstańcze. Utwór
ukazał się w Petersburgu w 1828 r.
XVIII
XIX
1825–1827 r.
XX
XXI
1828 r.
Bajronizm
Bajronizmem nazywamy zespół cech występujących w utworach literackich powstałych
pod wpływem twórczości angielskiego poety
romantycznego George’a Byrona (czytaj: dżordża
bajrona; 1788–1824). Do cech tych należy m.in.
nowa konstrukcja bohatera literackiego –
dumnego indywidualisty, samotnika, wędrowca, uciekiniera, często zbrodniarza,
człowieka o tajemniczej przeszłości, walczącego o ideały moralne (prawo do miłości),
narodowe i społeczne. Dla bajronizmu charakterystyczna jest także konstrukcja utworu
– fragmentaryczna, tajemnicza i niedopowiedziana, subiektywnie przedstawiana przez
narratora. Bajronizm to również zgodność
biografii pisarza i jego twórczości: Byron zginął w walce o niepodległość Grecji, znajdującej się wówczas pod tureckim panowaniem.
Natomiast polscy poeci romantyczni – Mickiewicz, Słowacki i Krasiński – którzy nie
wzięli udziału w powstaniu listopadowym,
tłumaczyli się z tego do końca życia.
Bohater
Powieść poetycka Adama Mickiewicza
w sposób bardzo umowny nawiązuje do wydarzeń historycznych. Autentyczna postać
wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego z lat
1391–1393 otrzymała od poety fikcyjną biografię. Konrad von Wallenrode, w rzeczywistości dumny, porywczy i okrutny, prowadził
niezbyt fortunne wyprawy wojenne na Litwę.
To pozwoliło Mickiewiczowi założyć, że był
podającym się za krzyżackiego rycerza litewskim patriotą, Walterem Alfem. Mickiewiczowski Wallenrod ma wiele cech bohatera
bajronicznego.
69
Sz
70
Znaczenie
Dla polskiego romantyzmu Konrad Wallenrod
jest tekstem przełomowym. We wczesnej fazie
tej epoki w polskiej literaturze dominowały
tematy egzystencjalne – miłość, przeżywana
jako uczucie tragiczne, i śmierć, pojmowana
jako tajemnicza furtka wiodąca w nieznany
zaświat. Jednak historia (polityka) wyparła
egzystencję. Rywalem ukochanej stała się
ojczyzna – postrzegana i opisywana jak
kobieta, śmierć zaś zyskała patetyczny wymiar poświęcenia dla kraju.
Konrada Wallenroda otwiera motto z Księcia
Niccola Machiavellego (czytaj: nikola makjawellego):
„Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby
walczenia... trzeba być lisem i lwem”. Ideałowi walki rycerskiej, któremu hołduje książę
Litwy Kiejstut, Walter Alf przeciwstawia konieczność zdrady i podstępu. Kieruje się
w tym radami swojego nauczyciela, litewskiego barda Halbana:
„Wolnym rycerzom – powiadał – wolno wybierać oręże / I na polu otwartym bić się równy równymi siłami; / Tyś niewolnik, jedyna
broń niewolników – podstępy”.
 JAn Matejko, Konrad Wallenrod, szkic, 1863,
Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Jakie cechy przedstawienia bohatera wskazują
na jego osobisty dramat?
Sz
romantyzm
Powieść poetycka to jeden
z najważniejszych – obok
ballady, dramatu romantycznego i poematu
dygresyjnego – gatunków
literackich romantyzmu.
Za jego twórcę uważa się
Waltera Scotta (Pieśń
1
2
ostatniego minstrela1, 1805).
Jednak wzorcową postać dał
gatunkowi George Byron
(Giaur2, 1813). Przykładami
polskiej powieści poetyckiej
są teksty Adama Mickiewicza
(Grażyna, 1823; Konrad
Wallenrod, 1928) i Antoniego
Malczewskiego (Maria,
1825). Po 1830 r. nie
powstawały już wybitne
powieści poetyckie, choć
elementy gatunku wykorzystał
Mickiewicz w Panu Tadeuszu
– tzw. spowiedź Jacka
Soplicy.
Minstrel – średniowieczny wędrowny śpiewak.
Giaur (arab.) – niewierny, każdy niemuzułmanin.
Adam Mickiewicz
Konrad Wallenrod (fragmenty)
Kondrad rozmawia z Pustelnicą – Aldoną (z Pożegnania).
[5]
[10]
[15]
[20]
„Słuchaj i pilnie zważaj każde słowo.
Oni zginęli, — widzisz te pożary?
1
Widzisz? — to Litwa w kraju Niemców broi ;
Przez lat sto Zakon ran swych nie wygoi.
Trafiłem w serce stugłowej poczwary;
Strawione skarby, źródła ich potęgi,
Zgorzały miasta, morze krwi wyciekło;
Jam to uczynił, dopełnił przysięgi,
Straszniejszej zemsty nie wymyśli piekło.
Ja więcej nie chcę. Wszak jestem człowiekiem!
Spędziłem młodość w bezecnej obłudzie,
W krwawych rozbojach – dziś schylony wiekiem,
Zdrady mię nudzą, niezdolny do bitwy,
Już dosyć zemsty – i Niemcy są ludzie.
Bóg mię oświecił, ja powracam z Litwy [...]
Wszystko jak dawniej! Też laski, te kwiaty;
Wszystko, jak było owego wieczora,
Gdyśmy dolinę żegnali przed laty. [...]
Tam cię, o luba! Ku naszej dolinie,
Tam poprowadzę, poniosę na ręku [...]
Zapomnę, że są na świecie narody,
Że jest świat jakiś – będziem żyć dla siebie.
Wróć, powiedz, pozwól!” [...]
1 Sens: wojna przeniosła się na terytorium państwa krzyżackiego.
Gatunek
Powieść poetycka to
gatunek synkretyczny, łączący
elementy epiki (fabuła), liryki
(subiektywny narrator)
i dramatu (dialogi i monologi).
Akcja utworu jest szczątkowa,
pełna luk i niedopowiedzeń,
przedstawiona w sposób
niechronologiczny, zaś tło
wydarzeń, egzotyczne
(orientalne) lub gotyckie
(średniowieczne), charakteryzuje
się nastrojowością. Bohaterem
powieści poetyckiej jest
indywidualista – skonfliktowany
ze światem, ale zaangażowany
w realizację ideałów ważnych
dla zbiorowości. Jego samotność
jest wyborem (gardzi ludźmi),
paradoksalnie jednak również
koniecznością (z tajemniczych
powodów został wyklęty przez
grupę, do której należał). Bohater
sądzi, że tylko wartości zbiorowe
nadają sens indywidualnemu
życiu. Narrator powieści
poetyckiej stoi na zewnątrz
przedstawianych zdarzeń, jest
pozbawiony wszechwiedzy,
otwarcie sympatyzuje
z bohaterem, nie stroni od ocen
i osobistych refleksji.
71
Sz
72
Padł na kolana i żebrząc litości,
[25] Objął, całował zimnej wieży mury.
„Nie, już po czasie – rzekła smutnym głosem,
Ale spokojnym – Bóg mi doda siły,
On mię zasłoni przed ostatnim ciosem.
Kiedym tu weszła, przysięgłam na progu
[30] Nie zstąpić z wieży, chyba do mogiły.
Walczyłam z sobą; dziś i ty, mój miły,
I ty mi dajesz pomoc przeciw Bogu.
Chcesz wrócić na świat, kogo? – nędzną marę!
Pomyśl, ach, pomyśl! jeżeli szalona
[35] Dam się namówić, rzucę tę pieczarę
I z uniesieniem padnę w twe ramiona,
A ty nie poznasz, ty mię nie powitasz, [...]
1
«Ten straszny upiór jestże to Aldona?»
I będziesz szukał w zagasłej źrenicy
[40] I w twarzy, która... ach! myśl sama razi...
Nie, niechaj nigdy nędza pustelnicy
2
Pięknej Aldony oblicza nie kazi .
Ja sama – wyznam – daruj, mój kochany,
Ilekroć księżyc żywszym światłem błyska,
[45] Gdy słyszę głos twój, kryję się za ściany,
Ja cię, mój drogi, nie chcę widzieć z bliska.
Ty może dzisiaj już nie jesteś taki,
Jakim bywałeś, pamiętasz, przed laty,
3
Gdyś wjechał w zamek z naszymi orszaki ; [...]
[50] Alfie, nam lepiej takimi pozostać,
Jakiemi dawniej byliśmy, jakiemi
Złączym się znowu – ale nie na ziemi. [...]
 Ilustracja do KonradA
WallenrodA , autor nieznany, 1828
Makiawelizm – pogląd etyczny, według którego cele polityczne – zwłaszcza zachowanie bądź wzmocnienie władzy – uświęcają środki użyte do ich realizacji; w działaniu politycznym usprawiedliwione jest
zatem nawet niemoralne postępowanie. Pojęcie pochodzi od nazwiska Niccoli Machiavellego, który taką
koncepcję przedstawił w swoim dziele Książę (patrz: lekcja 2. w drugiej części podręcznika dla klasy
pierwszej).
Tragizm nowożytny – tragizm inspirowany koncepcjami filozoficznymi G.W.F. Hegla
(patrz: lekcja 3.), rozumiany jako wybór między równorzędnymi, choć wykluczającymi się wartościami.
Walenrodyzm – określenie postawy nowożytnego bohatera tragicznego; bohater walenrodyczny
(polska odmiana bohatera bajronicznego) zmuszony jest wybierać między wartościami etycznymi
a koniecznością historyczną, domagającą się sięgnięcia po nieetyczne metody działania dla dobra
zbiorowości (ojczyzny lub narodu).
1 Jestże – czy jest.
2 Kazi – psuje.
3 z naszymi orszaki – z naszymi orszakami; archaiczna forma narzędnika; orszak – grono ludzi uroczyście komuś towarzyszących.
Sz
romantyzm
Polecenia do tekstu
1. Nawiązując do motta zaczerpniętego z Księcia Machiavellego (patrz: Wprowadzenie
do lektury), przedstaw uzasadnienie walki uciekającej się do podstępu.
2. Na podstawie analizy cytowanego fragmentu powieści nazwij wartości, między którymi
Konrad Wallenrod musi wybierać.
3. Rozważ, jak Mickiewicz postrzega zależność między życiem prywatnym człowieka a jego
powinnościami wobec ojczyzny.
4. Wytłumacz, odnosząc się do zacytowanego fragmentu, dlaczego Konrad uznaje, że ma
prawo do ucieczki od polityki i powrotu do prywatnego życia.
5. Czy Cyprian Norwid miał rację, gdy w liście do Marii Trębickiej (z dnia 15.09.1856)
kpił z motywacji Aldony, która nie chciała wyjść, „bo nie uczesana”? Pracując
w kilkuosobowych grupach, rozstrzygnijcie na podstawie własnej interpretacji cytowanego
fragmentu, jakie motywy kierowały Aldoną. Efekty pracy grup przedstawcie na forum
klasy. Wspólnie wyciągnijcie wnioski.
Pr ac a domowa
1. Czy Konrada Wallenroda i Aldonę łączyła miłość romantyczna? Przedstaw w dowolnej
formie związek bohaterów (praca pisemna, kolaż, komiks), posługując się cytatami
z utworu Adama Mickiewicza.
2. Czy zgadzasz się z sądem Aldony na temat ożywiania po latach dawnej miłości (wersy
43.–51.)? Sformułuj stanowisko bohaterki i ustosunkuj się do niego.
Znaczenie tekstu Adama
Mickiewicza przekroczyło
granice literatury. Maria
Janion nazwała to zjawisko
„życiem pośmiertnym
Konrada Wallenroda”.
Mickiewiczowski bohater
stał się częścią polskiej
mitologii patriotycznej.
Był symbolem polskich
niepełnych rewolucji,
hamowanych przez
moralne dylematy.
Noc wybuchu powstania
listopadowego
(29/30.11.1830)
otrzymała komentarz
przypisywany Aleksandrowi
Chodźce: „Słowo stało się
ciałem, a Wallenrod
– Belwederem”. Atak
spiskowców na siedzibę
wielkiego księcia Konstantego był aktem powstańczej determinacji (dziś
pewnie zostałby uznany
za straceńczy terroryzm).
Miał zmusić do wojny
naród i jego polityczne
elity, które opowiadały się
za ugodą z caratem.
Postać Wallenroda kazała
także polskiej opozycji
demokratycznej,
sprzeciwiającej się
komunizmowi po II wojnie
światowej, stawiać pytania
o granice kompromisu
czy narodowej zdrady.
73
Sz
74
 Bohater werteryczny
Ilustracja przedstawia zakochanego Johanna
Wolfganga Goethego (1749–1832) z portretem
sylwetkowym Charlotte von Stein (czytaj: szarlote
fon sztain). Bohater jego powieści Cierpienia
młodego Wertera stał się pierwowzorem wielu
literackich postaci epoki romantyzmu, a także
postaw życiowych przyjmowanych wówczas przez
młodych ludzi – nieszczęśliwie zakochanych,
znajdujących w miłości jedyny sens życia.
 Bohater bajroniczny
Bohaterowie
romantyczni
i ich twórcy
Ilustracja przedstawia lorda
George’a Byrona (1788–1824),
autora m.in. powieści poetyckiej
Giaur (z perskiego: niewierny,
innowierca – pogardliwe,
islamskie określenie
chrześcijanina). Tytułowy bohater
tego utworu to mściciel, człowiek
tajemniczy, zbuntowany przeciw
normom moralnym i społecznym.
Zabija on w akcie zemsty Turka
Hassana, właściciela haremu,
który najpierw więził, a następnie
zamordował ukochaną Giaura,
Leilę.
 Bohater gotycki
Obraz Davida Gougha (czytaj: dejwida
gofa) przedstawia najsłynniejszego
pisarza powieści gotyckich epoki
romantyzmu – Edgara Allana Poe (czytaj:
alena poł; 1809–1849). Autor jest
wystylizowany na tajemniczego
i obcującego z pozamaterialnymi siłami
bohatera gotyckiego.
Sz
romantyzm
 Bohater walenrodyczny
Konrad Wallenrod z powieści poetyckiej
Adama Mickiewicza to zdrajca, ale zarazem
bohater dokonujący zemsty w imieniu
swojego narodu. Jest on podobny do bohatera
bajronicznego, ale w przeciwieństwie
do niego działa dla dobra ojczyzny.
Obok – ilustracja Michała Andriollego
do Konrada Wallenroda z 1880 r. Andriolli
ukazał młodego Wallenroda w towarzystwie
wieszcza Halbana.
 Bohater osjaniczny
Pieśni celtyckie, wydane w Anglii w 1760 r. przez Jamesa Macphersona
(czytaj: dżejmsa makfersena; 1736–1796) jako utwory rzekomo
średniowieczne, zyskały ogromną popularność w całej Europie i stały się
jednym z wyznaczników nowej epoki. Ich bohater Osjan – irlandzki
pieśniarz, wojownik i mędrzec – stanowił wzór romantycznego
wieszcza, który pośredniczy między światem duchowym
a rzeczywistym. Postać Osjana przedstawił duński malarz Nikolai
Abildgaard (czytaj: nikolaj ebilgo; 1743–1809).
 Romantyczna heroina
Romantycy obsadzali niekiedy
kobiety w męskich rolach, by w ten
sposób pokazać ich patriotyzm,
odwagę, zdolności przywódcze.
Ojczyzna i kobieta stawały się
jednością. Mickiewiczowska
Grażyna czy Emilia Plater
(1806–1831), uczestniczka walk
w powstaniu listopadowym
uwieczniona przez Adama
Mickiewicza w wierszu Śmierć
pułkownika, weszły do heroicznego
panteonu romantyków.
75
Sz
76
Taka pieśń jest nieśmiertelność!
13
Wizja poety
i poezji w Wielkiej
Improwizacji
Dziady Adama Mickiewicza, a zwłaszcza ich część III, stanowią najpotężniejszy w wyrazie
przejaw romantycznego postrzegania świata. Na lekcji przeanalizujemy najważniejszy fragment
tej części dramatu – tzw. Wielką Improwizację, w której Mickiewicz przedstawił wizję
romantycznego wieszcza i zadań tworzonej przez niego poezji.
dziady
XVIII
XIX
XX
XXI
1820–1823 r. (cz. II i IV)
1832 r. (cz. III)
Geneza
Dziady tworzył Mickiewicz na przestrzeni wielu lat. Utwór składa się z części, których numeracja nie odpowiada ani chronologii dramatycznych zdarzeń, ani kolejności powstawania.
Części II i IV powstawały w latach 1820–1823
w Wilnie i Kownie, dlatego określa się je jako
Dziady wileńsko-kowieńskie. Zostały one wydane w 1823 r. w Wilnie w II tomie Poezji Mickiewicza, wraz z poprzedzającym dramat wierszem Upiór i powieścią poetycką Grażyna.
Wpływ na ich treść i nastrój miały dwa nieszczęśliwe zdarzenia w życiu poety: śmierć
matki i niespełniona miłość do Maryli Wereszczakówny. Część III dramatu napisał Mickiewicz w 1832 r. w Dreźnie, dlatego określa się ją
także jako Dziady drezdeńskie. Największe
znaczenie dla treści tego utworu miała klęska
powstania listopadowego. Części II i IV, które
miały stanowić większą całość, oraz powstałą
później część III określił Mickiewicz jako
Poema. Część I, niewydana za życia poety, określona przez niego jako Widowisko, pozostała
w niedokończonym fragmencie.
III część Dziadów rozpoczyna się od sceny,
w której dokonuje się przemiana Gustawa
w Konrada. Ma ona wiele wymiarów – najważniejszym z nich jest przewartościowanie
celów życiowych bohatera. Egotyczny, skoncentrowany na zawodzie miłosnym kochanek
przeradza się w bojownika o wolność narodu.
Miejsce młodzieńca skupionego na swym
osobistym bólu zajmuje poeta, który swoją
twórczością chce zmienić świat. Utwór staje
się w ten sposób dramatem o poezji i poecie,
o tym, jakie są zadania twórcy i jego rola
w świecie. Najważniejszą deklaracją powinności artysty, jedną z kluczowych dla rozumienia polskiego romantyzmu, jest improwizacja wygłoszona przez Konrada w II
scenie dramatu. O zadaniach literatury i jej
kształcie dyskutują także uczestnicy spotkania w salonie warszawskim (scena VII). Spór
między bohaterami dotyczy zarówno stylu,
jak i tematyki poezji i oddaje toczącą się wciąż
w latach 20. XIX w. dyskusję klasycystów
z romantykami, „starych” z „młodymi”.
Przyjrzyjmy się manifestowi romantyzmu
poetyckiego, zawartemu w monologu Konrada, tzw. Wielkiej Improwizacji (określanej tak
dla odróżnienia od Małej Improwizacji – pieśni zemsty Konrada zamieszczonej w I scenie
dramatu).
Sz
romantyzm
Już w początkach refleksji nad
literaturą pojawiło się pytanie
o źródło twórczych mocy
artysty. W antycznej Grecji
zdolność tworzenia pojmowana była jako dar od bogów,
ale zarazem jako stała
dyspozycja do tworzenia
poezji – talent poetycki. We
wstępie do Teogonii Hezjod
pisał, iż otrzymał dar poezji
od Muz, pośredniczek bogów
(patrz: lekcja 27. w pierwszej
części podręcznika dla klasy
pierwszej). Platon w wielu
swoich wypowiedziach, m.in.
w dialogach Ion czy Fajdros,
akcentował wagę poetyckiego
natchnienia. Filozof ten
sformułował bowiem
koncepcję poezji manicznej
(z gr. manÍa – szał), czyli
natchnionej, tworzonej pod
wpływem pozarozumowej
inspiracji, w której wyraża się
szlachetny szał poetycki (łac.
furor poeticus). Według tej
koncepcji poeta jest kierowany przez siły wyższe – przemawiają przez niego moce
boskie, a nawet sam Bóg.
Poeci są bowiem, wedle
Platona, „tłumaczami bogów
w zachwyceniu”. W dialogu
Ion za symbol poetyckiego
uniesienia filozof uznawał
skrzydła. Arystoteles twierdził
zaś w Poetyce, że „twórczość
poetycka jest zarówno
sprawą talentu, jak i szału”.
Podobnie myślał Horacy,
który w swej Sztuce poetyckiej
mówił o wzajemnym
wspieraniu się talentu
i wykształcenia. Poeta
zwracał uwagę na konieczność rozumnej pracy twórcy,
na jego wiedzę i umiejętność
tworzenia tekstów.
Nurt klasycystyczny w czasach nowożytnych jeszcze
wyraźniej akcentował sprawę
poetyckiego rzemiosła.
Z kolei romantycy, a wcześniej niektórzy twórcy
barokowi, podkreślali rangę
poetyckiego natchnienia.
Adam Mickiewicz Dziady, część III
(scena II, Improwizacja – fragmenty)
KONRAD
(po długim milczeniu)
1
Samotność – cóż po ludziach, czy-m śpiewak dla ludzi?
Gdzie człowiek, co z mej pieśni całą myśl wysłucha,
Obejmie okiem wszystkie promienie jej ducha?
Nieszczęsny, kto dla ludzi głos i język trudzi:
[5] Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie; [...]
Uczucie krąży w duszy, rozpala się, żarzy,
Jak krew po swych głębokich, niewidomych cieśniach;
Ile krwi tylko ludzie widzą w mojej twarzy,
Tyle tylko z mych uczuć dostrzegą w mych pieśniach,
[10] Pieśni ma, tyś jest gwiazdą za granicą świata!
I wzrok ziemski, do ciebie wysłany za gońca,
1 Czy-m – tu: czy jestem.
Gatunek
Improwizacja – właściwie
nie jest to pojęcie gatunkowe,
ale oznacza spontaniczną,
niezapisaną wypowiedź
artystyczną, wyrażoną bez
przygotowania, prezentującą
zdolności twórcze artysty
i kreatywne możliwości jego
wyobraźni. Improwizacja
występuje nie tylko w literatu
rze, ale także w muzyce,
zwłaszcza w jazzie (nurcie
muzyki powstałym w XX w.
w USA, wywodzącym się
z pieśni sakralnych ludności
afroamerykańskiej).
77
Sz
78
Choć szklanne weźmie skrzydła, ciebie nie dolata,
Tylko o twoję mleczną drogę się uderzy;
Domyśla się, że to słońca,
[15] Lecz ich nie zliczy, nie zmierzy.
Wam, pieśni, ludzkie oczy, uszy niepotrzebne;
Płyńcie w duszy mej wnętrznościach,
Świećcie na jej wysokościach,
Jak strumienie podziemne, jak gwiazdy nadniebne.
[20] Ty Boże, ty naturo! dajcie posłuchanie. –
Godna to was muzyka i godne śpiewanie. –
Ja mistrz!
Ja mistrz wyciągam dłonie!
Wyciągam aż w niebiosa i kładę me dłonie
1
[25] Na gwiazdach jak na szklannych harmoniki kręgach .
To nagłym, to wolnym ruchem,
Kręcę gwiazdy moim duchem.
Milijon tonów płynie; w tonów milijonie
Każdy ton ja dobyłem, wiem o każdym tonie;
[30] Zgadzam je, dzielę i łączę,
I w tęcze, i w akordy, i we strofy plączę,
Rozlewam je we dźwiękach i w błyskawic wstęgach. – [...]
Boga, natury godne takie pienie!
Pieśń to wielka, pieśń-tworzenie.
[35] Taka pieśń jest siła, dzielność,
Taka pieśń jest nieśmiertelność!
Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę,
Cóż Ty większego mogłeś zrobić – Boże?
Patrz, jak te myśli dobywam sam z siebie [...]
[40]
Myśli moje! gwiazdy moje!
Czucia moje! wichry moje!
W pośrodku was jak ojciec wśród rodziny stoję,
Wy wszystkie moje!
Depcę was, wszyscy poeci,
[45] Wszyscy mędrce i proroki,
Których wielbił świat szeroki. [...]
Nie czuliby własnego szczęścia, własnej mocy,
Jak ja dziś czuję w tej samotnej nocy:
Kiedy sam śpiewam w sobie,
[50] Śpiewam samemu sobie.
1 Szklannych harmoniki kręgach – harmonika szklana była popularnym XIX-wiecznym instrumentem muzycznym, zbudowanym z obracających się szklanych talerzy
różnej wielkości; dźwięk uzyskiwano, pocierając talerze mokrymi opuszkami palców.
Sz
romantyzm
 Jaromir Aleksiun, plakat
Tak! – czuły jestem, silny jestem i rozumny. –
Nigdym nie czuł, jak w tej chwili –
1
Dziś mój zenit , moc moja dzisiaj się przesili [...]
Zrzucę ciało i tylko jak duch wezmę pióra –
[55] Potrzeba mi lotu,
Wylecę z planet i gwiazd kołowrotu,
Tam dojdę, gdzie graniczą Stwórca i natura.
do przedstawienia Dziadów
w Teatrze Współczesnym we
Wrocławiu w 2001 r.
Wskaż na plakacie
elementy nawiązujące
do symboliki prometejskiej
i chrześcijańskiej.
I mam je, mam je, mam – tych skrzydeł dwoje;
Wystarczą: – od zachodu na wschód je rozszerzę,
[60] Lewym o przeszłość, prawym o przyszłość uderzę.
I dojdę po promieniach uczucia – do Ciebie! [...]
Lecz jestem człowiek, i tam, na ziemi me ciało;
Kochałem tam, w ojczyźnie, serce me zostało. –
[65]
Ale ta miłość moja na świecie,
Ta miłość nie na jednym spoczęła człowieku
Jak owad na róży kwiecie:
Nie na jednej rodzinie, nie na jednym wieku.
1 Zenit – najwyższy punkt na niebie (dokładnie nad głową obserwatora); tu: szczyt możliwości.
79
Sz
80
[70]
Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona
Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia,
Przycisnąłem tu do łona,
Jak przyjaciel, kochanek, małżonek, jak ojciec:
Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić,
Chcę nim cały świat zadziwić, [...]
1
Tę władzę, którą mam nad przyrodzeniem ,
[75] Chcę wywrzeć na ludzkie dusze,
Jak ptaki i jak gwiazdy rządzę mym skinieniem,
Tak bliźnich rozrządzać muszę. [...]
Niech ludzie będą dla mnie jak myśli i słowa,
Z których, gdy zechcę, pieśni wiąże się budowa; –
[80] Mówią, że Ty tak władasz!
Wiesz, żem myśli nie popsuł, mowy nie umorzył;
Jeśli mnie nad duszami równą władzę nadasz,
Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył,
I większe niżli Ty zrobiłbym dziwo,
[85] Zanuciłbym pieśń szczęśliwą!
Daj mi rząd dusz! – Tak gardzę tą martwą budową,
Którą gmin światem zowie i przywykł ją chwalić,
Żem nie próbował dotąd, czyli moje słowo
Nie mogłoby jej wnet zwalić.
[90] Lecz czuję w sobie, że gdybym mą wolę
Ścisnął, natężył i razem wyświecił,
Może bym sto gwiazd zgasił, a drugie sto wzniecił –
Bo jestem nieśmiertelny! i w stworzenia kole
Są inni nieśmiertelni; – wyższych nie spotkałem. –
[95] Najwyższy na niebiosach! – Ciebie tu szukałem,
Ja najwyższy z czujących na ziemnym padole. [...]
Teraz duszą jam w moję ojczyznę wcielony;
Ciałem połknąłem jej duszę,
Ja i ojczyzna to jedno.
[100] Nazywam się Milijon – bo za milijony
Kocham i cierpię katusze.
Patrzę na ojczyznę biedną,
2
Jak syn na ojca wplecionego w koło ;
Czuję całego cierpienia narodu,
[105] Jak matka czuje w łonie bole swego płodu.
1 Sens wersu 74.: władza poety nad przyrodą polega na możliwości jej zatrzymania, utrwalenia w pieśni.
2 Wplecionego w koło – torturowanego (łamanego) kołem.
Sz
romantyzm
Polecenia do tekstu
1. Gdzie i kiedy ma miejsce Wielka Improwizacja? Odpowiedz, odwołując się
do znajomości całego dramatu.
2. Wyjaśnij, jakie znaczenie mają czas i miejsce wygłoszenia Wielkiej Improwizacji dla jej
wydźwięku.
3. Zinterpretuj sens pierwszych dziewięciu wersów cytowanego fragmentu III części
Dziadów. W tym celu ustal:
a) jak Konrad postrzega swoje relacje z innymi ludźmi,
b) z czego wynika taka postawa bohatera.
4. Skonfrontuj swoje ustalenia na temat
postawy Konrada z sensem wersów 82.–93.
i 97.–105.
5. Rozstrzygnij na podstawie dotychczasowych
spostrzeżeń, jaką pozycję wobec narodu
zajmuje bohater.
6. Wyszukaj fragmenty, w których Konrad
mówi o mocy swej poezji.
7. Wypisz wszystkie metafory i epitety,
którymi bohater obdarza poezję („pieśń”).
8. Interpretując sens wskazanych wcześniej
wyrażeń metaforycznych i epitetów, określ:
a) z czego, wedle Konrada, wynika moc
jego poezji,
b) w czym się ta moc wyraża,
c) na czym ta moc polega.
9. Znajdź fragmenty, w których Konrad mówi
o sobie jako o twórcy.
10. Powiedz, jakie cechy przypisuje sobie
Konrad poeta.
Czas sakralny – czas mityczny,
zawieszający linearny bieg historii,
organizowany przez porządek świąt
liturgicznych, motywujący ludzi wierzących
do przeżywania uczuć religijnych. Czas
sakralny nadaje czynom i zdarzeniom
specjalny wymiar, np. Petrarka po raz
pierwszy zobaczył Laurę w Wielki Piątek
(6 kwietnia) 1327 r., a Dante rozpoczął
swoją wędrówkę po zaświatach w Wielki
Piątek 1300 r.
Poeta wieszcz – poeta natchniony,
który pośredniczy między sferą
metafizyczną a tym, co dostępne
empirycznie (za pośrednictwem zmysłów),
objawia ludziom nieznane boskie wyroki
i prawdy. Wieszcz wypowiada się w imieniu
Boga, odsłania przyszłość i ukryty sens
zdarzeń historycznych, wskazuje ludziom
cele działania i w rezultacie staje się ich
przywódcą.
Prometeizm – odwołująca się do mitu
o Prometeuszu postawa indywidualnej
ofiary i poświęcenia, zakładająca przyjęcie
na siebie gniewu bogów, kary i cierpienia
w imię dobra zbiorowości. Według greckiej
mitologii Prometeusz skradł bogom ogień
i podarował go ludziom, za co został
skazany na wieczną mękę (niewolę
i cierpienie fizyczne – przykuty do skał
w górach Kaukaz miał znosić ból zadawany
przez sępa wydziobującego mu wątrobę).
Nowożytny prometeizm oznacza bunt
przeciwko chrześcijańskiemu Bogu.
11. Wyjaśnij, jak bohater określa się wobec
Boga, ludzi i innych twórców.
12. Wylicz pragnienia, które Konrad
formułuje wobec Boga.
13. Wykaż, że Konrad reprezentuje postawę
romantycznego indywidualisty.
14. Wyjaśnij, na czym polega prometeizm
Konrada.
81
Sz
82
K
Andrzej Bursa
Poeta
Autor
Andrzej Bursa (1932–1957)
– poeta, prozaik, dziennikarz.
Przeszedł do historii literatury
polskiej jako „poeta przeklęty”
– zbuntowany przeciw
zakłamaniu ludzi i systemu,
patetycznym gestom i sztuce
obojętnej na problemy
współczesnego młodego
człowieka. Bursa często
prowokował brutalnością
przedstawienia i cynicznym
sarkazmem, by weryfikować
obiegowe oceny i poszukiwać
prawdy o wolności i istocie
człowieczeństwa.
Poeta cierpi za miliony
Od 10 do 13.20
Od 11.10 uwiera go pęcherz
wychodzi [5] rozpina rozporek
zapina rozporek
Wraca chrząka
1
i apiat’
cierpi za miliony
Polecenia do tekstu
1. Wskaż cytat literacki w wierszu Andrzeja Bursy.
2. W jaki sposób poeta polemizuje z tradycją romantyczną?
3. Kpina czy bunt przeciw ideałom? Rozstrzygnij w odniesieniu do wiersza Bursy.
Uzasadnij swój sąd.
Pr ac a domowa
Omów na podstawie całego dramatu Adama Mickiewicza trzy wcielenia Konrada:
a) mściciela,
b) wieszcza,
c) Prometeusza.
1. Czy twórca (poeta) podobny jest Bogu? Rozstrzygnij problem, odwołując się do Wielkiej
Improwizacji oraz do znanych ci utworów literackich.
R
2. Dokonaj analizy porównawczej wiersza Andrzeja Bursy Poeta i fragmentów Wielkiej
Improwizacji Adama Mickiewicza zamieszczonych w tej lekcji. Uwzględnij operowanie
przez obu poetów kategoriami wzniosłości, trywialności, czasu i natchnienia.
1 Apiat’ (ros.) – znowu.
Sz
romantyzm
14
83
Dzień, noc śpiewamy...
Dziady jako dramat
romantyczny
W epoce romantyzmu dramat zyskał charakterystyczną postać, określaną mianem dramatu
romantycznego. Ta odmiana łączy w sobie wszystkie kategorie rodzajowe, jest zakrojona
na ogromną skalę, a w swych zamierzeniach inscenizacyjnych nie liczy się z tradycyjnymi
ograniczeniami. Na lekcji przeanalizujemy III część Dziadów Adama Mickiewicza – wzorcowy
przykład tej ważnej dla romantyków formy gatunkowej.
wiarygodności i prawdopodobieństwa przedstawienia, co objawia się zwłaszcza wprowadzeniem postaci fantastycznych oraz metafizyczną
(niezgodną z prawami empirycznymi) motywacją zdarzeń, czyli romantyczną cudownością.
Cechy dramatu romantycznego
Pod względem gatunkowym dramat romantyczny jest utworem niejednoznacznym i synkretycznym (łączy w sobie cechy liryki, epiki i dramatu). Charakteryzuje go ponadto luźna,
nieunormowana budowa. Dramat ten zrywa
z kompozycją uporządkowaną, poddaną klasycystycznym regułom. Zawiera różne, nieproporcjonalne części, które dowolnie traktują podział
na akty i sceny. Jego akcja ma charakter otwarty
– lekceważy reguły wyznaczone jeszcze przez
Arystotelesa w Poetyce, zgodnie z którymi całość
utworu ma zawierać określony porządek fabularny: początek, rozwinięcie akcji i jej rozwiązanie. Dramat romantyczny rozpoczyna się i kończy zwykle w miejscu przypadkowym, nie tworzy
żadnej ramy fabularnej. Ta odmiana dramatu
nie spełnia także normy jednolitości (jedności)
akcji, skupionej wokół jednego wątku, tworzącego porządek przyczynowo-skutkowy. W sferze
estetycznej dramat romantyczny ignoruje klasycystyczne zasady stosowności (wypowiedzi) czy
odpowiedniości (charakterów). Tak jak średniowieczne misterium łączy różne kategorie estetyczne, np. tragizm z komizmem. Korzysta
z bogatego repertuaru środków poetyckich,
wprowadza motywy ludowe i historyczne, nawiązuje do dramatów Szekspira. Wyraźne jest
w nim pomijanie klasycystycznego postulatu
Dramat niesceniczny
Występujące w dramacie romantycznym sceny
zbiorowe, równoległe (symultaniczne), rozgrywające się zarówno w świecie empirycznym,
jak i w rzeczywistości metafizycznej, mogły
wywoływać trudności w realizacji teatralnej.
Dlatego dramat romantyczny często uznawano
za dramat niesceniczny. Jego realizacja jest jednak możliwa, np. dzięki wykorzystaniu na scenie elementów symbolicznych, i była wielokrotnie przez twórców teatru podejmowana.
Wpływ na kształt romantycznych utworów dramatycznych miały między innymi nowe osiągnięcia techniczne, które dawały niespotykane
wcześniej możliwości inscenizacyjne. Na przykład teatr Cyrk Olimpijski w Paryżu – dostępny
dla szerokiej publiczności – od 1827 r. dysponował ogromną sceną, na której mogły występować prawdziwe konie i setki statystów. Była ona
wyposażona w maszynerię pozwalającą na tworzenie najbardziej wyszukanych inscenizacyjnych efektów (np. wybuchów). Dzięki obrotowej
scenie możliwa była szybka zmiana dekoracji.
R
Sz
84
Polecenia do całego tekstu
1. Odwołując się do wiedzy o genezie Dziadów (patrz: lekcja 13.), przypomnij określenia
gatunkowe, których autor użył do nazwania różnych części tego dramatu. jakim rodzajom
literackim odpowiadają te określenia?
2. Sprawdź, z ilu i z jakich elementów kompozycyjnych składają się Dziady część III.
3. Porównaj rozmiar i rodzaj poszczególnych elementów tej części Dziadów. Uogólnij
odpowiedź i wyciągnij wnioski na temat kompozycji dramatu.
4. Przedstaw w punktach akcję III części Dziadów.
5. Rozstrzygnij, czy akcja dramatu ma charakter jednolity i zamknięty czy niejednolity
i otwarty. Uzasadnij swoje zdanie.
6. Odpowiedz, czy Dziady część III można wystawić na scenie. Zastanów się, jakie
wymagania techniczne musiałaby spełniać scena, na której wystawiano by dramat.
7. Wylicz postaci fantastyczne ukazane w dramacie.
8. Wymień elementy romantycznej cudowności obecne w utworze.
 Wnętrze paryskiego cyrku olimpijskiego w okresie romantyzmu
Zwróć uwagę na rozmiary obiektu oraz kształt i wielkość sceny.
Sz
romantyzm
zaś w wileńskim więzieniu w Wigilię – 24
grudnia 1823 r. (w dniu 25. urodzin Adama
Mickiewicza). Zdarzenia tej części rozgrywają
się w wielu miejscach. Czas niektórych scen
nie został określony.
Przyjrzyjmy się charakterystycznemu dla dramatu romantycznego mieszaniu elementów
z różnych rzeczywistości. Poniżej prezentujemy fragment, w którym do celi Konrada wkraczają anioły. Przy śpiącym bohaterze, osłabionym po wygłoszeniu Wielkiej Improwizacji,
modli się ksiądz Piotr.
Wspólny dla wszystkich części dramatu Adama Mickiewicza jest motyw dziadów – ludowych, pogańskich rytuałów białoruskich, związanych z kultem zmarłych. Ponadto Dziady
kowieńsko-wileńskie i drezdeńskie łączy główny bohater – Gustaw, który w Prologu do III
części dramatu przeobraża się w Konrada.
Dzieje się to w czasie sakralnym: w noc przed
Dniem Zadusznym (w tę samą noc rozpoczyna się akcja II części Dziadów). Akcja pierwszej sceny III części dramatu rozpoczyna się
Adam Mickiewicz
Dziady, część III
(scena III – fragmenty)
(W bliskim kościele, za ścianą, zaczynają śpiewać pieśń Bożego Narodzenia.
1
Nad Księdzem Piotrem Chór aniołów na nutę „Anioł pasterzom mówił” )
CHÓR ANIOŁÓW
(głosy dziecinne)
Pokój temu domowi,
Spoczynek grzesznikowi.
2
Sługo! sługo pokorny, cichy,
Wniosłeś pokój w dom pychy.
[5] Pokój temu domowi.
ARCHANIOŁ PIERWSZY
(na nutę „Bóg naszą ucieczką”)
Panie, on zgrzeszył, przeciwko Tobie zgrzeszył on bardzo.
3
ARCHANIOŁ DRUGI
Lecz płaczą nad nim, modlą się za nim Twoi Anieli.
ARCHANIOŁ PIERWSZY
Tych zdepc, o Panie, tych złam, o Panie, którzy Twe święte sądy pogardzą.
ARCHANIOŁ DRUGI
Ale tym daruj, co świętych sądów Twych nie pojęli.
1 Anioł pasterzom mówił – popularna do dziś kolęda z późnego średniowiecza.
2 Sługo! – mowa o księdzu Piotrze.
3 On – mowa o Konradzie.
85
Sz
86
 William Blake (czytaj: łiliem blejk), Anioły dobra i zła , ok. 1793–1794, The Higgins Art Gallery & Museum
(czytaj: de higins art galeri end mjuzijem), Bedford, Anglia
Wyjaśnij symbolikę przedstawienia. Omów miejsce człowieka na obrazie.
ANIOŁ
1
[10] Kiedym z gwiazdą nadziei
Leciał świecąc Judei,
Hymn Narodzenia śpiewali anieli:
Mędrcy nas nie widzieli,
Królowie nie słyszeli.
[15]
Pastuszkowie postrzegli
I do Betlejem biegli:
Pierwsi wieczną mądrość witali,
Wieczną władzę uznali:
Biedni, prości i mali.
1 Gwiazda nadziei – gwiazda, która wedle Ewangelii zapowiadała narodziny Jezusa.
Sz
romantyzm
ARCHANIOŁ PIERWSZY
[20]
Pan, gdy ciekawość, dumę i chytrość w sercu Aniołów, sług swych, obaczył,
Duchom wieczystym, Aniołom czystym, Pan nie przebaczył.
Runęły z niebios, jak deszcz gwiaździsty, Aniołów tłumy,
I deszczem lecą za nimi co dzień mędrców rozumy.
CHÓR ANIOŁÓW
[25]
Pan maluczkim objawia,
Czego wielkim odmawia.
Litość! litość! nad synem ziemi,
On był między wielkiemi,
Litość nad synem ziemi.
ARCHANIOŁ DRUGI
On sądów Twoich nie chodził badać jako ciekawy,
[30] Nie dla mądrości ludzkiej on badał, ani dla sławy.
ARCHANIOŁ PIERWSZY
On Cię nie poznał, on Cię nie uczcił, Panie nasz wielki!
On Cię nie kochał, on Cię nie wezwał, nasz Zbawicielu!
ARCHANIOŁ DRUGI
Lecz on szanował imię Najświętszej Twej Rodzicielki.
On kochał naród, on kochał wiele, on kochał wielu.
ANIOŁ
[35] Krzyż w złoto oprawiony
Zdobi królów korony.
Na piersi mędrców błyszczy jak zorze,
A w duszę wniść nie może:
Oświeć, oświeć ich, Boże!
CHÓR ANIOŁÓW
[40]
My tak ludzi kochamy,
Tak z nimi być żądamy!
Wygnani od mędrków i króli,
Prostaczek nas przytuli,
Nad nim dzień, noc śpiewamy.
Polecenia do tekstu
1. Kto podejmuje działania w cytowanym fragmencie dramatu?
2. Dlaczego anioły i archanioły rozmawiają tylko ze sobą, a nie z ludźmi? Wytłumacz ten
fakt, wskazując i nazywając plany rzeczywistości, które mieszają się w tej scenie dramatu.
3. Określ, jaką funkcję w stosunku do Konrada pełnią archanioły.
4. Wyjaśnij sens sporu archaniołów, odwołując się do całego utworu.
5. Przedstaw treść pieśni chórów anielskich. Wytłumacz, jaka jest funkcja pieśni.
87
Sz
88
6. Uwzględniając treść pieśni aniołów i wymowę analizowanego fragmentu, określ,
co jest jedynym wartościowym poznaniem i kto może je osiągnąć. Jaki związek ma ta myśl
z fantastyką dramatu?
7. Wykaż, że wersy 10.–28. i 35.–39. wyrażają znany ci już z wczesnej twórczości
Mickiewicza stosunek romantyków do poznania racjonalno-empirycznego.
8. W cytowanym fragmencie wskaż cechy poetyckości języka. Jaki środek stylistyczny
najczęściej występuje w tekście?
9. Znajdź w tekście przejawy mowy uroczystej i mowy potocznej.
10. Wymień cechy dramatu romantycznego obecne w omawianym fragmencie.
11. Modlitwa, piosenka, pieśń – w jaki sposób ujawniają się te formy wypowiedzi
w przytoczonych urywkach dramatu?
12. Wykaż na przykładach, jaki rodzaj literacki reprezentują poszczególne części
cytowanego fragmentu.
Pr ac a domowa
1. Przygotujcie w grupach inscenizację
analizowanej na lekcji sceny III dramatu
Adama Mickiewicza. W scenopisie
uwzględnijcie cechy wyglądu postaci
i elementy gry aktorskiej, a także muzykę,
światło i scenografię; zaplanujcie
odpowiednie dekoracje.
Metafizyczny plan
przedstawienia – w odróżnieniu od
planu realistycznego oznacza przedstawioną
w dziele rzeczywistość fantastyczną, która
wykracza poza rzeczywistość poznawalną za
pomocą zmysłów. Plan ten przedstawia świat
spraw ponadludzkich, pozaziemskich,
nadprzyrodzonych i duchowych.
2. Porównaj przedstawienie elementów
metafizycznych w wyżej cytowanym
fragmencie Dziadów Adama Mickiewicza
i w scenie III aktu 1 Makbeta Williama
Szekspira (lekcja 20. w drugiej części
podręcznika dla klasy pierwszej). Który
z tych fragmentów prezentuje ukryte treści
psychiki bohaterów, a który ma
przedstawiać obiektywną rzeczywistość
metafizyczną, niezależną od bohaterów?
Uzasadnij odpowiedź.
Fantastyka – typ obrazowania
literackiego, w którym w świat przedstawiony
wkraczają postaci nadnaturalne, cudowne lub
budzące grozę, nieistniejące w rzeczywistości
pozaliterackiej. Fantastyka literacka
funkcjonuje na zasadzie swoistej umowy
pisarza z czytelnikiem: pisarz przypisuje
niezwykłym tworom status realny
i przedstawia ich zachowania w związkach
przyczynowo-skutkowych; czytelnik natomiast
respektuje prawo autora do tworzenia tego
rodzaju fikcji, dzięki której osiągane są cele
artystyczne.
Tworzenie
własnego tekstu
Język poetycki – język niezwykły,
niestosowany w codziennej komunikacji,
posiadający nadmiar środków poetyckich
w stosunku do zawartości informacyjnej.
Charakteryzuje się swoistym uporządkowaniem
(np. wersyfikacją lub specjalnymi
konstrukcjami składniowymi: paralelizmami,
anaforami itp.) oraz nagromadzeniem figur
(tropów) stylistycznych.
Dokonaj analizy porównawczej pieśni anioła
z cytowanego fragmentu dramatu (wersy
10.–20.) oraz kolędy Anioł pasterzom mówił.
Sz
romantyzm
Miniprzewodnik. Opera
romantyczna
Możliwość odejścia od klasycznej dyscypliny formalnej dawały formy słowno-muzyczne, które przeżyły
w romantyzmie lata rozkwitu. Do form tych należała przede wszystkim opera, niejednokrotnie
wykorzystująca w postaci libretta wybitne teksty literackie. W romantyzmie powstawały także tzw. opery
narodowe – dzieła posługujące się językami ojczystymi, nawiązujące do wydarzeń historycznych
i legendarnych, mających wzmacniać poczucie narodowej tożsamości.
Romantyczna opera włoska rozwijała tzw. styl bel canto (czytaj: bel kanto – piękny śpiew).
Do najstarszego pokolenia jej twórców należał Gioacchino (czytaj: dżoakkino) Rossini (1792–1868), autor
wielu utworów komediowych (np. Cyrulik sewilski), a także opery Wilhelm Tell. Innymi kompozytorami
tego pokolenia byli Gaetano Donizetti (czytaj: gaetano donicetti; 1797–1848), twórca licznych oper, z których
najwybitniejsze to Napój miłosny czy Łucja z Lammermoor (czytaj: lamermor), oraz Vincenzo (czytaj: winczenco)
Bellini (1801–1835), autor m.in. takich dzieł jak Norma czy Purytanie. Młodszy o pokolenie Giuseppe Verdi
(czytaj: dżuzeppe werdi; 1813–1901) jest uznawany za jednego z najwybitniejszych twórców oper wszech
czasów. Jego najsłynniejsze utwory, z których pochodzą nieśmiertelne arie i duety, to: Rigoletto, Trubadur,
Traviata, Aida, Don Carlos, Otello.
Romantyzm we francuskiej operze to czas tzw. grand opéra (czytaj: grąd opera – wielka, widowiskowa
opera). Do jej najważniejszych twórców należał pochodzący z Niemiec, ale całe dorosłe życie związany
z Paryżem, Giacomo Meyerbeer (czytaj: dżakomo majerbijer; 1791–1864), autor m.in. Hugenotów.
Kompozytorem oper był także wielki symfonik francuski, Hector (czytaj: ektor) Berlioz, autor m.in. kantaty
dramatycznej Potępienie Fausta, inspirowanej dziełem Goethego.
Za prekursora niemieckiej opery romantycznej uważa się Carla (czytaj:
karla) Marię von Webera (czytaj: fon wibera; 1786–1826), twórcę tzw. opery
fantastycznej, która inspirowała późniejsze dokonania teatru muzycznego epoki.
Jego najsłynniejsze dzieło to Wolny strzelec.
Wielkim twórcą opery romantycznej – monumentalnej, patetycznej, technicznie
skomplikowanej i mającej stanowić syntezę wszystkich sztuk – był Richard (czytaj:
risiard) Wagner (1813–1883). Stworzył nawiązujące tematycznie do średniowiecza
dzieła, które sam wolał nazywać dramatami muzycznymi: Tristan i Izolda,
Parsifal, a także tetralogię (cykl czterech oper) Pierścień Nibelunga.
Zbudowany z inspiracji kompozytora teatr w Bayreuth (czytaj: bajrojt)
w Bawarii stał się wzorem nowoczesnej sceny narodowej. Do dziś
odbywają się tam wielkie festiwale wagnerowskie. Nieszczęściem
dla pośmiertnej sławy Wagnera było uznanie go przez nazistów
za narodowego kompozytora III Rzeszy.
Na gruncie opery dokonywała się również muzyczna emancypacja
narodów słowiańskich. Twórcą polskiej opery narodowej,
najwybitniejszym autorem tego gatunku w Polsce, jest Stanisław
Moniuszko (1819–1872). Do jego największych oper należą Halka
i Straszny dwór. Był także twórcą baletów, operetek i pieśni.
 Stanisław Moniuszko
Opera czeska otrzymała swoją dojrzałą postać w dziełach AntonÍna Dvořáka (czytaj: dwożaka;
1841–1904), przede wszystkim w grywanej na scenach całego świata Rusałce.
Operę rosyjską reprezentuje twórczość Piotra Czajkowskiego (1840–1893), wszechstronnego
kompozytora, autora utworów scenicznych do librett opartych na tekstach rosyjskiego romantyka
Aleksandra Puszkina: Eugeniusz Oniegin, Dama pikowa. Najbardziej znane pozostają dziś melodyjne suity
baletowe Czajkowskiego – Jezioro łabędzie i Dziadek do orzechów. Za twórców rosyjskiej opery narodowej
uznaje się także Modesta Musorgskiego (Borys Godunow) i Aleksandra Borodina (Kniaź Igor).
89
Sz
90
Obowiązek cierpieć
za was, przyjaciele...
15
Zbiorowy wymiar
cierpienia w Dziadach
drezdeńskich
Dziady drezdeńskie to dramat zrodzony z cierpienia Polaków pozbawionych w wyniku rozbiorów
własnego państwa i poddanych represjom ze strony carskiego aparatu przemocy. Na lekcji
przyjrzymy się różnym obrazom prześladowania Polaków przedstawionym przez Mickiewicza
w tym dramacie.
III część Dziadów jest dramatem o cierpieniu
narodu polskiego prześladowanego przez
rosyjskiego zaborcę. Fabuła utworu nawiązuje do represji, które w latach 20. XIX w. dotknęły w Wilnie uczniów, studentów i nauczycieli działających w stowarzyszeniach
samokształceniowych (patrz: lekcja 4.). Stowarzyszenia te nie stanowiły żadnego militarnego zagrożenia dla Rosji. Działania
gubernatora Iwana Nowosilcowa, wysłanego
na Litwę przez cara w celu stłumienia ruchów
wolnościowych wśród Polaków, były więc
próbą zdławienia wolnej myśli w środowisku
polskiej młodzieży.
Przeanalizujmy kilka scen dramatu, w których
Mickiewicz prezentuje cierpienie jednostek
składające się na męczeństwo całego narodu.
Zauważmy, że poeta nie oskarża wszystkich
Rosjan o zbrodnie przeciwko Polakom.
Adam Mickiewicz
(fragmenty)
Scena I
1
TOMASZ
Bronić się daremnie –
I śledztwo, i sąd cały toczy się tajemnie;
Nikomu nie powiedzą, za co oskarżony,
Ten, co nas skarży, naszej ma słuchać obrony;
[5] On gwałtem2 chce nas karać – nie unikniem kary,
Został nam jeszcze środek smutny – lecz jedyny:
1 Tomasz – Tomasz Zan (1796–1855), współzałożyciel Towarzystwa Filomatów, jeden z przywódców filaretów, aresztowany w 1823 r., skazany na rok więzienia
i zesłanie w głąb Rosji, gdzie przebywał do ułaskawienia w 1837 r.
2 Gwałtem – tu: pilnie.
Sz
romantyzm
[10]
Kilku z nas poświęcimy wrogom na ofiary,
I ci na siebie muszą przyjąć wszystkich winy.
Ja stałem na waszego towarzystwa czele,
Mam obowiązek cierpieć za was, przyjaciele;
Dodajcie mi wybranych jeszcze kilku braci,
Z takich, co są sieroty, starsi, nieżonaci,
Których zguba niewiele serc w Litwie zakrwawi,
A młodszych, potrzebniejszych z rąk wroga wybawi.
Jan opowiada o wywożonych na Syberię.
JAN
[15] [...] Lud otoczył więzienie nieruchomym wałem;
Od bram więzienia na plac, jak w wielkie obrzędy,
Wojsko z bronią, z bębnami stało we dwa rzędy;
W pośrodku nich kibitki1. – Patrzę, z placu sadzi
Policmejster2 na koniu; – z miny zgadłbyś łatwo,
[20] Że wielki człowiek, wielki tryumf poprowadzi:
Tryumf Cara północy, zwycięzcy – nad dziatwą3. –
Wkrótce znak dano bębnem i ratusz otwarty –
Widziałem ich: – za każdym z bagnetem4 szły warty,
Małe chłopcy, znędzniałe, wszyscy jak rekruci
[25] Z golonymi głowami; – na nogach okuci5.
Biedne chłopcy! – najmłodszy, dziesięć lat, nieboże,
Skarżył się, że łańcucha podźwignąć nie może;
I pokazywał nogę skrwawioną i nagą.
Policmejster przejeżdża, pyta, czego żądał?
[30] Policmejster człek ludzki, sam łańcuch oglądał:
„Dziesięć funtów, zgadza się z przepisaną wagą”. –
Wywiedli Janczewskiego; – poznałem, oszpetniał,
Sczerniał, schudł, ale jakoś dziwnie wyszlachetniał.
Ten przed rokiem swawolny, ładny chłopczyk mały,
[35] Dziś poglądał z kibitki, jak z odludnej skały
Ów Cesarz! – okiem dumnym, suchym i pogodnym;
To zdawał się pocieszać bohaterów niewoli,
To lud żegnał uśmiechem, gorzkim, lecz łagodnym,
Jak gdyby im chciał mówić: nie bardzo mię boli. [...]
[40] On postrzegł, że lud płacze, patrząc na łańcuchy,
Wstrząsł nogą łańcuch, na znak, że mu niezbyt ciężył.
A wtem zacięto konia, – kibitka runęła –
On zdjął z głowy kapelusz, wstał i głos natężył,
I trzykroć krzyknął: „Jeszcze Polska nie zginęła”. [...]
 KIBITKA – wóz więzienny
w XIX-wiecznej Rosji
1 Kibitki – wozy używane w carskiej Rosji, przewożono w nich więźniów.
2 Policmejster – tu: strażnik, żandarm.
3 Dziatwa – dzieci.
4 Z bagnetem – z karabinami uzbrojonymi dodatkowo w bagnety.
5 Okuci – zakuci (w kajdany).
91
Sz
92
Scena VII
MŁODA DAMA
(oddzielając się od grupy młodszej, ode drzwi do stolika)
[45] A to jest rzecz okropna – słuchajcie, Panowie!
(do Adolfa)
Niechaj Pan tym Ichmościom o Cichowskim powie. [...]
ADOLF
(Wszyscy zbliżają się i słuchają)
[50]
[55]
Znałem go, będąc dzieckiem; – był on wtenczas młody,
Żywy, dowcipny, wesół i sławny z urody;
Był duszą towarzystwa; gdzie się tylko zjawił,
Wszystkich opowiadaniem i żartami bawił; [...]
On wtenczas miał się żenić; – pomnę, że przynosił
Dzieciom dary swej przyszłej i na ślub nas prosił.
Potem długo nie przyszedł, i mówiono w domu,
Że nie wiedzieć gdzie zniknął, umknął po kryjomu, [...]
Żałowano, płakano; wreszcie – zapomniano.
I minęło dwa lata. – Jednego wieczora
1
Więźniów do Belwederu wiedziono z klasztora . [...]
Warty stały w ulicach, głucho było w mieście –
Wtem ktoś zza muru krzyknął: „Więźnie, kto jesteście?”
[60] Sto ozwało się imion; – śród nich dosłyszano
Jego imię, i żonie nazajutrz znać dano.
Pisała i latała, prosiła, błagała,
Lecz prócz tego imienia – nic nie posłyszała.
I znowu lat trzy przeszło bez śladu, bez wieści. [...]
[65] Aż niedawno przed domem żony w nocy dzwonią –
Otworzono: Oficer i żandarm pod bronią,
I więzień. – On – każą dać pióra i papieru;
Podpisać, że wrócony żywy z Belwederu. [...]
Utył, ale to była okropna otyłość:
[70] Wydęła go zła strawa i powietrza zgniłość;
Policzki mu nabrzmiały, pożółkły i zbladły,
W czole zmarszczki pół wieku, włosy wszystkie spadły.
Witam, on mię nie poznał, nie chciał mówić do mnie,
Mówię, kto jestem, patrzy na mnie bezprzytomnie. [...]
[75] Wszystko poznałem w jednej chwili z jego oka;
Bo na tym oku była straszliwa powłoka.
Źrenice miał podobne do kawałków szklanych,
Które zostają w oknach więzień kratowanych,
Których barwa jest szara jak tkanka pajęcza, [...]
[80] Straciły przezroczystość, lecz widać po wierzchu,
1 Do Belwederu wiedziono z klasztora – prowadzono na przesłuchanie z więzienia do pałacu namiestnika carskiego; władze rosyjskie wykorzystywały budynki
klasztorne na więzienia.
Sz
romantyzm
 Scena więzienna, zdjęcie z przedstawienia Dziadów w Teatrze Narodowym w Warszawie w 1968 r. W roli Konrada
– Gustaw Holoubek
Zakaz wystawiania tego przedstawienia stał się przyczyną wydarzeń Marca 1968 – demonstracji
i protestów studentów przeciw komunistycznemu zniewoleniu Polski.
Że leżały w wilgoci, w pustkach, w ziemi, w zmierzchu. [...]
Pytany, myśląc zawsze, że jest w swym więzieniu,
Ucieka w głąb pokoju i tam pada w cieniu,
Krzycząc zawsze dwa słowa: „Nic nie wiem, nie powiem!”
[85] I te dwa słowa – jego stały się przysłowiem;
I długo przed nim płacze na kolanach żona
I dziecko, nim on bojaźń i wstręt swój pokona.
Przeszłą niewolę lubią opiewać więźniowie;
Myśliłem, że on ją nam najlepiej opowie,
1
[90] Wyda na jaw spod ziemi i spod straży zbirów
Dzieje swe, dzieje wszystkich Polski bohaterów: –
Bo teraz Polska żyje, kwitnie w ziemi cieniach,
Jej dzieje na Sybirze, w twierdzach i więzieniach.
I cóż on na pytania moje odpowiedział?
[95] Że o swoich cierpieniach sam już nic nie wiedział,
Nie pomniał. – Jego pamięć zapisana cała
2
Jak księga herkulańska pod ziemią sczerniała:
Sam autor zmartwychwstały nie umie w niej czytać,
Rzekł tylko: „Będę o to Pana Boga pytać,
[100]On to wszystko zapisał, wszystko mnie opowie”.
1 Zbirów – zbrodniarzy.
2 Herkulańska – z Herkulanum, miasta zasypanego przez popiół wulkanu Wezuwiusz w 79 r. n.e., odkopanego dopiero w XVIII w.
93
Sz
94
Polecenia do tekstu
1. Wyjaśnij, jaką ofiarę proponuje Tomasz
swoim współwięźniom.
Heroizm – postawa bohaterska, której
często towarzyszy maksymalizm etyczny
wyrażający się gotowością do poświęcenia
siebie i rezygnacji z celów osobistych na rzecz
celu wyższego.
2. Dlaczego propozycję Tomasza można
nazwać heroiczną?
3. W przytaczanych scenach wskaż
fragmenty prezentujące sposób
traktowania więźniów przez carskich
śledczych i strażników.
Martyrologia (z łac. martyrologium
– zbiór męczenników) – w średniowieczu
pojęcie to odnoszono do męczenników za
wiarę; dzisiaj oznacza wszelkie zbiorowe
cierpienie i męczeństwo, zwłaszcza
narodowe.
4. Scharakteryzuj system carskich represji
– opisz katów, ofiary i systemowe procedury
przemocy.
Patriotyzm – 1) uczucie miłości do
ojczyzny, emocjonalny stosunek do własnego
kraju i jego mieszkańców; 2) postawa
zaangażowania w sprawy ojczyzny, działanie
na rzecz swojego kraju i jego mieszkańców,
gotowość do poświęceń w imię ich interesów;
3) idea działania na rzecz ojczyzny (patrz też:
lekcja 47. w pierwszej części podręcznika dla
klasy pierwszej).
5. W czym ujawnia się heroizm
Janczewskiego i Cichowskiego?
6. Porównaj bohaterstwo Janczewskiego
i Cichowskiego z heroizmem Tomasza.
7. Opisz cierpienia prezentowanych
bohaterów.
8. Określ powody cierpień opisanych
postaci, ich winy i związek cierpienia
z winą.
9. Jaki jest sens pamięci o martyrologii narodów? Sformułuj własnymi słowami odpowiedź
zawartą w wersach 83.–94.
10. Przedstaw różne oblicza patriotyzmu, opisując postawy bohaterów dramatu wobec
ojczyzny. Odwołaj się do całego tekstu.
Pr ac a domowa
Przeanalizuj Ustęp III części Dziadów oraz Do przyjaciół Moskali. Wskaż fragmenty,
w których Mickiewicz opisuje działanie carskiego systemu represji.
1. Czy cierpienie uszlachetnia? Rozważ zagadnienie na podstawie cytowanych fragmentów
Dziadów drezdeńskich Adama Mickiewicza i całości tego dramatu.
2. Czy poświęcenie własnego życia dla ojczyzny ma sens? Roztrzygnij i uzasadnij
w odniesieniu do Dziadów, wybranych tekstów kultury oraz własnych przemyśleń.
Sz
romantyzm
16
A imię jego czterdzieści i cztery...
Myśl mesjanistyczna
Adama Mickiewicza
Mickiewicz zawarł w III części Dziadów myśl historiozoficzną uzasadniającą cierpienie narodu
polskiego. Według poety martyrologia Polski i Polaków ma sens zbawczy, analogiczny do sensu
cierpienia, którym w myśl teologii chrześcijańskiej Chrystus odkupił grzechy ludzkości. Na lekcji
przyjrzymy się dwu fragmentom dramatu, w których ujawnia się Mickiewiczowski mesjanizm.
ków, lecz także zawiera wizję nadchodzącej
wolności narodów i sprawiedliwego ładu świata. Koncepcja ta, interpretująca rzeczywistość
polityczną w kategoriach religijnych, prezentuje również metaforyczną wizję przyszłości.
Dlatego została wyrażona w języku symbolicznym, zmetaforyzowanym, celowo niejasnym,
przeznaczonym dla wtajemniczonych (patrz
też: pojęcia kluczowe).
Według Mickiewicza niezawinione cierpienie
Polski ma – podobnie jak męka Jezusa – służyć
wyzwoleniu wszystkich ludzi i narodów. Mickiewicz uwzniośla i uświęca zatem męczeństwo Polaków, nadaje mu wyższy sens. W ten
sposób formułuje swoją wersję mesjanizmu.
Myśl mesjanistyczna poety nie tylko wyjaśnia
sens rozbiorów Polski i prześladowań Pola-
Polska myśl mesjanistyczna
okresu romantyzmu przybierała liczne i zróżnicowane
formy. Można ją odnaleźć
w poezji wszystkich trzech
największych polskich
poetów tamtego czasu:
Mickiewicza (który najpełniejszą wersję mesjanizmu,
akcentującą szczególną rolę
narodu polskiego w dziejach,
wyłożył w Księgach narodu
i pielgrzymstwa polskiego),
Słowackiego (w jego późnej,
mistycznej twórczości,
m.in. w poematach Genezis
z Ducha czy Król-Duch)
i Krasińskiego (w szczególności w poematach Przedświt
i Psalmy przyszłości).
Mesjanizm znalazł wyraz
także w polskiej myśli
filozoficznej epoki. August
Cieszkowski (1814–1894),
bliski w swej historiozofii
Krasińskiemu, uznawał naród
polski za narzędzie w rękach
Boga, mające wprowadzić
ludzkość w najwyższą epokę
historii – epokę Ducha Świętego. Inny przedstawiciel
polskiego mesjanizmu narodowego, Andrzej Towiański
(1799–1878), wierzył we
wspólnotę duchową narodu,
zmierzającego nieustannie
ku moralnemu rozwojowi
dzięki ofierze „ducha, ciała
i czynu”. Towiański uważał
siebie za Bożego wysłannika
głoszącego nową epokę
chrześcijaństwa. Postulował
także wyzbycie się nienawiści
do rosyjskich oprawców i rezygnację z walki niepodległościowej. W Paryżu założył
skupiające emigrantów Koło
Sprawy Bożej. Jego myśl
w latach 40. XIX w. znacząco
oddziaływała na twórczość
Mickiewicza i Słowackiego.
95
Sz
96
Adam Mickiewicz
(fragmenty)
Scena I
JAN SOBOLEWSKI
Tymczasem zajeżdżały inne rzędem długim
1
Kibitki; – ich wsadzano jednego po drugim. [...]
Dziwna rzecz! wszyscy czuli, jak nieludzka kara:
Lud, wojsko czuje, – milczy, – tak boją się cara.
Wywiedli ostatniego; – zdało się, że wzbraniał,
Lecz on biedny iść nie mógł, co chwila się słaniał,
Z wolna schodził ze schodów i ledwie na drugi
Szczebel stąpił, stoczył się i upadł jak długi;
To Wasilewski, siedział tu w naszym sąsiedztwie;
Dano mu tyle kijów onegdaj na śledztwie,
Że mu odtąd krwi kropli w twarzy nie zostało.
Żołnierz przyszedł i podjął z ziemi jego ciało,
Niósł w kibitkę na ręku, ale ręką drugą
Tajemnie łzy ocierał; – niósł powoli, długo;
2
Wasilewski nie zemdlał, nie zwisnął, nie ciężał ,
3
Ale jak padł na ziemię prosto, tak otężał .
Niesiony, jak słup sterczał i jak z krzyża zdjęte
Ręce miał nad barkami żołnierza rozpięte;
Oczy straszne, zbielałe, szeroko rozwarte; –
I lud oczy i usta otworzył; – i razem
Jedno westchnienie z piersi tysiąca wydarte,
Głębokie i podziemne jęknęło dokoła,
Jak gdyby jękły wszystkie groby spod kościoła. [...]
Kibitka w tłum wjechała; – nim bicz tłumy przegnał,
Stanęli przed kościołem; i właśnie w tej chwili
Słyszałem dzwonek, kiedy trupa przewozili.
Spojrzałem w kościół pusty i rękę kapłańską
Widziałem, podnoszącą ciało i krew Pańską,
I rzekłem: Panie! Ty, co sądami Piłata
Przelałeś krew niewinną dla zbawienia świata,
Przyjm tę spod sądów cara ofiarę dziecinną,
Nie tak świętą ni wielką, lecz równie niewinną. [...]
[5]
[10]
[15]
[20]
[25]
[30]
1 Ich – więźniów.
2 Ciężał – tu: opadł.
3 Otężał – stężał, zesztywniał.
Sz
romantyzm
 Jacek Malczewski,
Scena V
KS. PIOTR
(modli się, leżąc krzyżem)
Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? –
Prochem i niczem;
[35] Ale gdym Tobie moję nicość wyspowiadał,
Ja, proch, będę z Panem gadał.
WIDZENIE
1
Tyran wstał – Herod ! – Panie, cała Polska młoda
Wydana w ręce Heroda.
Co widzę? – długie, białe, dróg krzyżowych biegi,
[40] Drogi długie – nie dojrzeć – przez puszcze, przez śniegi
Wszystkie na północ! – tam, tam w kraj daleki,
Płyną jak rzeki. [...]
Ach, Panie! to nasze dzieci,
Tam na północ – Panie, Panie!
[45]
Takiż to los ich – wygnanie!
I dasz ich wszystkich wygubić za młodu,
I pokolenie nasze zatracisz do końca? –
Patrz! – ha! – to dziecię uszło – rośnie – to obrońca!
Wskrzesiciel narodu, –
[50] Z matki obcej; krew jego dawne bohatery,
A imię jego będzie czterdzieści i cztery.
ZESŁANIE STUDENTÓW,
1891, czarno-biała
reprodukcja zaginionego
obrazu artysty
Dziecięce twarze
i sylwetki studentów
zsyłanych na Syberię
na tle mapy Rosji,
ukazującej wielkość tego
państwa. W omawianym
na lekcji fragmencie
Dziadów wskaż cytat,
który mógłby być
komentarzem do obrazu
Malczewskiego.
1 Herod – znany z Ewangelii władca Judei, na wieść o narodzinach Jezusa miał wydać rozkaz wymordowania wszystkich niemowląt w kraju.
97
Sz
98
 Peter Paul Rubens,
Ukrzyżowanie , 1606–1610,
Museo Nacional del Prado (czytaj:
muzeo nasjonal del prado), Madryt
Przywołaj cytat z omawianego
na lekcji fragmentu Dziadów,
który można odnieść do
obrazu Rubensa.
Panie! czy przyjścia jego nie raczysz przyśpieszyć?
Lud mój pocieszyć? –
Nie! lud wycierpi. – Widzę ten motłoch – tyrany,
[55] Zbójce – biegą – porwali – mój Naród związany
Cała Europa wlecze, nad nim się urąga –
„Na trybunał!” – Tam zgraja niewinnego wciąga.
Na trybunale gęby, bez serc, bez rąk; sędzie –
To jego sędzie!
1
[60] Krzyczą: „Gal , Gal sądzić będzie!”
Gal w nim winy nie znalazł i – umywa ręce,
A króle krzyczą: „Potęp i wydaj go męce;
Krew jego spadnie na nas i na syny nasze;
2
Krzyżuj syna Maryi, wypuść Barabasze :
[65] Ukrzyżuj, – on cesarza koronę znieważa,
Ukrzyżuj, – bo powiemy, żeś ty wróg cesarza”.
Gal wydał – już porwali – już niewinne skronie
Zakrwawione, w szyderskiej, cierniowej koronie,
Podnieśli przed świat cały: – i ludy się zbiegły –
[70] Gal krzyczy: „Oto naród wolny, niepodległy!”
1 Gal – Francuz.
2 Barabasz – imię przestępcy uwolnionego zamiast Jezusa; tu: symbol złoczyńców.
Sz
romantyzm
Ach, Panie, już widzę krzyż – ach, jak długo, długo
Musi go nosić – Panie, zlituj się nad sługą.
Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona –
Krzyż ma długie, na całą Europę, ramiona,
[75] Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. –
Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty –
1
2
Rzekł: „Pragnę” – Rakus octem, Borus żółcią poi,
A matka Wolność u nóg zapłakana stoi.
3
Patrz – oto żołdak Moskal z kopiją przyskoczył
[80] I krew niewinną mego narodu wytoczył.
Cóżeś zrobił, najgłupszy, najsroższy z siepaczy!
On jeden poprawi się, i Bóg mu przebaczy.
Mój kochanek! już głowę konającą spuścił,
Wołając: „Panie, Panie, za coś mię opuścił!”
[85] On skonał!
(Słychać chóry aniołów – daleki śpiew wielkanocnej pieśni – na końcu słychać: „Alleluja! Alleluja”)
Ku niebu, on ku niebu, ku niebu ulata!
I od stóp jego wionęła
Biała jak śnieg szata –
Spadła, – szeroko – cały świat się w nią obwinął.
[90] Mój kochanek na niebie, sprzed oczu nie zginął.
Jako trzy słońca błyszczą jego trzy źrenice,
I ludom pokazuje przebitą prawicę. [...]
Mąż straszny – ma trzy oblicza,
On ma trzy czoła.
[95] Jak baldakim rozpięta księga tajemnicza
Nad jego głową, osłania lice.
Podnożem jego są trzy stolice.
Trzy końce świata drżą, gdy on woła;
I słyszę z nieba głosy jak gromy:
[100] To namiestnik wolności na ziemi widomy!
On to na sławie zbuduje ogromy
Swego kościoła!
Nad ludy i nad króle podniesiony;
Na trzech stoi koronach, a sam bez korony;
A życie jego – trud trudów,
[105]
A tytuł jego – lud ludów;
Z matki obcej, krew jego dawne bohatery,
A imię jego czterdzieści i cztery.
Sława! sława! sława!
1 Rakus – Austriak.
2 Borus – Prusak.
3 Moskal – Rosjanin.
99
Sz
100
Mesjanizm – koncepcja historiozoficzna o charakterze religijnym, stworzona przez starożytnych
Żydów podczas utraty przez nich niepodległości. Miała uzasadniać oczekiwanie na króla wybawcę
(mesjasza), który przyniesie wolność Izraelowi. Koncepcja ta została przejęta przez chrześcijaństwo.
Za Mesjasza uważali Jezusa jego uczniowie, ale on sam, wedle przekazu ewangelicznego, nigdy się
tak nie określał. Polski mesjanizm narodowy powstał w XVII w., a w XIX stuleciu nabrał nowych treści
w związku z rozbiorami i prześladowaniami Polaków przez zaborców oraz nieudanymi zrywami
wolnościowymi. W Polsce dostrzegano wybranego przez Boga „Chrystusa narodów”, a jej
męczeństwo rozumiano jako konieczny akt ofiary, której efektem będzie realizacja idei Królestwa
Bożego na ziemi, czyli wolność wszystkich narodów. Mesjanizm łączył przekonanie o wyjątkowości
Polaków z nadzieją na bliską niepodległość.
Profetyzm – wieszczenie, przepowiadanie przyszłości przez ludzi natchnionych przez Boga,
obdarzonych darem przenikania tajemnic dotyczących losów świata. W religii obejmuje proroctwa
i wróżby, w literaturze – symboliczne, paraboliczne, często stylizowane biblijnie wizje przyszłości,
które mają być wynikiem kontaktu poety z bóstwem (Bogiem).
Cichy bohater romantyczny – trzecie wcielenie bohatera w literaturze romantyzmu, obok
bohatera bajronicznego (zbuntowanego indywidualisty) i werterycznego (romantycznego kochanka).
Jest to bohater pokorny, pozbawiony wyjątkowości, silny przez swoją wiarę. Spotykamy go w osobie
księdza Piotra w Dziadach, a także księdza Robaka w Panu Tadeuszu; to również poeta-pielgrzym
z późnej twórczości Słowackiego (np. Testament mój) oraz Norwida (np. Pielgrzym).
Czterdzieści i cztery – najbardziej tajemniczy fragment Dziadów, który sprowokował setki
wyjaśnień. Sam Mickiewicz, wielokrotnie proszony o komentarz, miał ponoć powiedzieć: „Kiedy
pisałem, wiedziałem, teraz nie wiem”. Najpewniej trzeba zobaczyć tu zestawienie dwu liczb.
Mickiewicz nawiązuje do symboliki biblijnej. Czterdzieści oznacza czas próby, po którym realizowany
jest Boży plan dla świata (czterdzieści dni potopu, czterdzieści dni postu Jezusa na pustyni). Cztery
to liczba przypisana człowiekowi (czterech ewangelistów), symbol ziemskiego świata. Czterdzieści
i cztery to nazwa Bożego wybrańca, wcielającego w życie boski plan.
Polecenia do tekstu
1. Określ, jaki nastrój kreuje narrator w opowiadaniu o śmierci Wasilewskiego.
W jaki sposób to czyni?
2. Opisz uczucia, które wyraża Sobolewski wobec bohatera swojej opowieści.
3. Wymień cechy upodabniające Wasilewskiego do ukrzyżowanego Jezusa.
4. Czy wydarzenia przedstawione w opowiadaniu Sobolewskiego mają naturalny
czy metafizyczny charakter? Uzasadnij swój sąd.
5. Przedstaw autocharakterystykę księdza Piotra zawartą w pierwszych wersach jego
wypowiedzi (wersy 33.–36.).
6. Jaki związek mają cechy charakteru księdza z jego profetycznymi zdolnościami?
7. Pracując w grupach, wyjaśnijcie mesjanistyczny sens widzenia księdza Piotra.
W tym celu ustalcie:
a) kim jest pojawiający się w tym widzeniu bohater,
b) jaką rolę w tej wizji odgrywa Polska.
Sz
romantyzm
101
8. Określ, która część wizji księdza Piotra jest proroctwem i je zinterpretuj.
9. Porównaj przedstawione w Widzeniu cierpienia narodu polskiego z opisaną
w Ewangeliach męką Jezusa. Wskaż podobieństwa.
10. Wyjaśnij, jaką funkcję w analizowanym fragmencie pełni symbolika biblijna.
Pr ac a domowa
1. Wymień, jakie elementy symbolicznego obrazowania znanego ci z Apokalipsy świętego
Jana (patrz: lekcja 17. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej) występują
w cytowanym fragmencie dramatu.
2. Przeciwieństwo czy dopełnienie? Porównaj dwie postawy wobec Boga – Konrada
i księdza Piotra. Zajmij stanowisko i uzasadnij je.
3. Porównaj przedstawienie sądu nad Jezusem w Ewangeliach, Mistrzu i Małgorzacie
Michaiła Bułhakowa oraz w scenie V z III części Dziadów Adama Mickiewicza.
4. Religia i historia w dwu wizjach profetycznych: Dantego (Czyściec, pieśń XXXIII)
i Mickiewicza (Widzenie księdza Piotra). Omów sposób literackiego formułowania treści
historiozoficznych na tych dwu przykładach poetyckich.
Ofiara, jej sens i efekt w świetle mesjanistycznej koncepcji narodu. Omów zagadnienie,
analizując scenę V Dziadów części III Adama Mickiewicza.
Po klęsce powstania
listopadowego Adam
Mickiewicz przeżył religijne
nawrócenie i przez pewien
czas chciał zostać księdzem.
Dzięki wsparciu poety
powstało Zgromadzenie
Zmartwychwstania
Pańskiego – istniejąca
do dziś katolicka wspólnota
zakonna, której początki
sięgają 1836 r. Założycielami
Zmartwychwstańców byli
polscy emigranci: Bogusław
Jański, Henryk Kajsiewicz,
Piotr Semenenko, a głównym
zadaniem – posługa religijna
wśród polskiej emigracji.
Członkowie zgromadzenia
bywali jednak angażowani
w działalność polityczną,
przez co narażali się na ataki
carskiej dyplomacji.
Zmartwychwstańcy starali się
przestrzegać oficjalnej
doktryny Kościoła, zwalczali
zarówno mesjanizm (co
skomplikowało ich stosunki
z Mickiewiczem), jak
i tendencje rewolucyjno-demokratyczne (było to
widoczne zwłaszcza
w okresie Wiosny Ludów
w 1848 r.). W orbicie ich
wpływów znalazło się
w pewnym momencie
opiniotwórcze pismo
emigracji polskiej w Paryżu
– „Młoda Polska”.
Ze zgromadzeniem tym
sympatyzowali Zygmunt
Krasiński i Cyprian Norwid.
R
Sz
102
Plwajmy na tę skorupę
i zstąpmy do głębi...
17
S
Lawa Tadeusza
Konwickiego
Dziady Adama Mickiewicza są dziełem szczególnym w polskiej tradycji kulturowej.
Wciąż powracają na deski polskich teatrów. Stanowią wyzwanie dla reżyserów i wyraz refleksji
nad polskością, patriotyzmem i polską tradycją niepodległościową. Dramat Mickiewicza
doczekał się także ekranizacji, którą przeanalizujemy na tej lekcji.
Twórcy filmu
Film Lawa w reżyserii Tadeusza Konwickiego
(patrz: Reżyser) współtworzyło wiele wybitnych
postaci polskiej sztuki filmowej. Odtwórca roli
Poety i jednego z wcieleń Gustawa-Konrada,
Gustaw Holoubek (1923–2008), to jeden z najwybitniejszych polskich aktorów teatralnych
i filmowych drugiej połowy XX w., wieloletni
dyrektor Teatru Dramatycznego w Warszawie.
Do historii przeszła jego kreacja Gustawa-Konrada w inscenizacji Dziadów Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym w Warszawie (zakaz
wystawiania tej sztuki wywołał studenckie protesty w marcu 1968 r.). Scenografię do filmu
stworzył Allan Starski (ur. 1943) – laureat Oscara za scenografię do Listy Schindlera Stevena
Spielberga. Muzykę skomponował Zygmunt
Konieczny (ur. 1937). Autorem zdjęć był Piotr
Sobociński (1958–2001).
dramatu Mickiewicza, akcentuje jego treści
społeczne i narodowe, w szczególności te uniwersalne, dotyczące cech narodowych Polaków.
Pełny tytuł filmu brzmi: Opowieść o „Dziadach”
Adama Mickiewicza. Lawa.
Wprowadzenie do analizy
Film Lawa powstał w 1989 r. na podstawie
scenariusza stworzonego przez Konwickiego.
Przedstawia symboliczny powrót Adama Mickiewicza (w tej roli Gustaw Holoubek) w okolice i czasy młodości. Sceny zawarte w Dziadach
stanowią w filmie rodzaj retrospektywy (powrotu w czasie). Lawa ukazuje też panoramę
współczesności, w której wyraźne są obrazy
Wilna i Warszawy z końca XX w.
Tytuł
Tytuł filmu nawiązuje do słów wypowiedzianych przez Piotra Wysockiego w Salonie warszawskim (VII scena III części Dziadów):
„Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi.
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi”.
W ten sposób reżyser reinterpretuje sens
Gatunek
Lawa jest ekranizacją dzieła
Mickiewicza, a więc
adaptacją filmową – prze
niesieniem utworu literackiego
na język filmu. Stanowi
zarazem film poetycki,
wykorzystujący tekst poematu
dramatycznego, jakim są
Dziady Adama Mickiewicza.
Sz
romantyzm
Reżyser
Tadeusz Konwicki (ur. 1926) – polski pisarz (patrz: lekcja 9.) i reżyser filmowy. Prekursor tzw. kina autorskiego. Za swój
debiutancki poetycki film Ostatni dzień lata (1958) uzyskał nagrodę Grand Prix w Wenecji w kategorii filmów krótkometrażowych.
Nakręcił m.in. Salto (1965), Jak daleko stąd, jak blisko (1972), Dolinę Issy (1982). Jest także autorem wielu scenariuszy filmowych,
w tym wielkich adaptacji dzieł literackich, m.in. wymienionej już Doliny Issy Czesława Miłosza, Matki Joanny od Aniołów Jarosława
Iwaszkiewicza (1960, reż. Jerzy Kawalerowicz), Faraona Boleslawa Prusa (1965, reż. Jerzy Kawalerowicz), Kroniki wypadków
miłosnych (na podstawie własnej powieści, 1985, reż. Andrzej Wajda).
 Kadr z filmu Lawa , reż. Tadeusz Konwicki, 1989
Scena walki aniołów o duszę Konrada (w tej roli Artur Żmijewski). Wyjaśnij, za pomocą jakich środków
reżyser oddał dynamizm i dramatyzm walki.
103
Sz
104
W 2008 r., już po śmierci
Gustawa Holoubka, ukazała
się książka stanowiąca zapis
rozmów artysty z Małgorzatą
Terlecką-Reksnis: Holoubek.
Rozmowy. Aktor snuje w niej
opowieść o swoim życiu,
przedstawieniach, które
reżyserował, i rolach, które
odgrywał. Prezentuje swoje
przekonania na temat teatru
i sztuki aktorskiej.
W książce można znaleźć
także dokonaną przez
odtwórcę roli Konrada
analizę jego dwóch Wielkich
Improwizacji – w spektaklu
Dejmka i filmie Konwickiego.
Aktor wspomina, iż pierwsza
trwała dwadzieścia dwie
minuty i schodził po niej
ze sceny półprzytomny
ze zmęczenia. Opowiada
także o kulisach
rejestrowania monologu
dla potrzeb Lawy – tekst
nagrano za pierwszym
razem, bez żadnych
powtórek, a trwał dwanaście
i pół minuty.
W trakcie oglądania filmu:
1. Określ, do których części Dziadów nawiązują pierwsze sceny po czołówce filmu.
2. Opisz krótko strój Gustawa-Konrada w obu wcieleniach.
3. Wypisz duchy, które pojawiają się w trakcie obrzędu dziadów.
4. Wynotuj sceny rozgrywające się w tle Wielkiej Improwizacji Konrada.
Po obejrzeniu filmu:
1. Zinterpretuj tytuł dzieła.
2. Znajdź w tekście Dziadów kowieńsko-wileńskich i drezdeńskich sceny przedstawione
w filmie.
3. Omów sposób powiązania treści poszczególnych części utworu Mickiewicza w adaptacji
filmowej Konwickiego.
4. Wyjaśnij, dlaczego w roli Adolfa obsadzono litewskiego aktora, mówiącego
z wyraźnym akcentem.
5. Zatytułuj sceny pojawiające się w tle Wielkiej Improwizacji i omów ich znaczenie.
6. Zinterpretuj funkcję współczesnych zdjęć wplecionych w kadry filmu.
7. Określ, w jaki sposób Konwicki oddaje w swojej adaptacji otwartą kompozycję (patrz:
lekcja 14.) dramatu Mickiewicza.
Pr ac a domowa
Zinterpretuj wymowę filmu Lawa w kontekście słów Wysockiego. Odwołaj się do znanych
ci wydarzeń z najnowszej historii Polski.
Sz
romantyzm
18
Co się stało z mitologią słowiańską?
Romantyzm polski
wobec wierzeń
dawnych Słowian
Na lekcji zapoznamy się z tekstem wybitnej polskiej znawczyni romantyzmu – Marii Janion.
Autorka widzi w romantykach pierwszych miłośników archaicznej Słowiańszczyzny, którzy
szukali źródeł narodowej kultury i próbowali odtworzyć lokalną, przedchrześcijańską tradycję.
literaturoznawczych. Odwołuje się nie tylko do
badań naukowych, lecz także do współczesnych
dyskusji prowadzonych w mediach. Podejmuje
kulturową refleksję na temat zapomnianego czy
wypartego dziedzictwa pogańskiego w Polsce.
Prezentowany niżej fragment pochodzi z książki Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty
literatury, wydanej w Krakowie w 2006 r. Autorka wykracza tu poza ścisłe pole badań
Maria Janion
Co się stało z mitologią
słowiańską?1
[1] Duże wrażenie zrobiła na mnie wymiana zdań internautów,
opublikowana w „Gazecie Wyborczej” pod tytułem: Dlaczego nasze
dzieci nie uczą się mitologii słowiańskiej? Debatujący wykłócali się
o to, czy w ogóle istniała mitologia, a nawet religia słowiańska. Co
innego mity greckie, rzymskie, skandynawskie, celtyckie – te są
autentyczne, bogate, stanowią inspirację dla całej sztuki europejskiej. Natomiast mitologia słowiańska to co najwyżej zlepek wymysłów i dobrych chęci podejrzanych „naukowców” dziewiętnastowiecznych. Cytuję wypowiedź jednego z internautów: „O mitologii
słowiańskiej możemy powiedzieć tak mało, że aż szkoda o tym
mówić”. Ktoś jednak wspomniał o książeczce Aleksandra Gieysz2
tora Mitologia Słowian, która mogłaby służyć do nauki w szkołach .
[2] Trudno nie dostrzec w tej internetowej dyskusji odbicia wielu urazów. Może pod wpływem sukcesów mitologii celtyckiej
w filmach na podstawie powieści Tolkiena zrodziło się w kimś
Autorka
Maria Janion (ur. 1926)
należy do najwybitniejszych
polskich historyków literatury.
Jej wizja romantyzmu, zapisana
w licznych publikacjach,
w sposób zasadniczy
uformowała dzisiejsze postrzega
nie tej epoki. Janion przez wiele
lat była związana z Instytutem
Badań Literackich Polskiej
Akademii Nauk w Warszawie.
Do najważniejszych jej prac
należą: Zygmunt Krasiński.
Debiut i dojrzałość (1962),
Gorączka romantyczna (1975),
Pośmiertne życie Konrada
Wallenroda (1990), Kobiety
i duch inności (1996), Żyjąc
tracimy życie: niepokojące
tematy egzystencji (2001),
Niesamowita słowiańszczyzna
(2006); razem z Marią Żmigrodz
ką wydała studia: Romantyzm
i historia (1978) oraz Romantyzm
i egzystencja (2005).
1 M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, s. 12–14, 27–29, 32. Tytuł fragmentu pochodzi
od autorów podręcznika.
2 A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1982 i wydania późniejsze.
105
Sz
106
– bolesne w końcu – pytanie o własną słowiańską mitologię [...]. Pytanie to jednak zostało zakrzyczane przez zwolenników, uznanej za wyższą, kultury śródziemnomorskiej.
[3] Warto w tym miejscu wspomnieć o znamiennym rysie chrystianizacji Polski – o stosunku
łacińskich misjonarzy do pogańskiej mitologii i religii Słowian. Zostały one w taki sposób
zlekceważone i bezwzględnie zniszczone, że wśród badaczy powstało nawet przekonanie –
poparte brakiem źródeł – iż w ogóle prawie nie istniały. „Zabrakło wśród misjonarzy chrześcijańskich i kronikarzy średniowiecznych głębokiej dociekliwości, zainteresowania i pra1
gnienia wglądu w życie duchowe ludów, które przyszło im nawracać” . Stąd wymazana
dawność, stąd biała karta, stąd puste pola, stąd wyrażane nawet całkiem niedawno przekonanie, że nic nie przemawia za tym, aby u Słowian istniały opowieści o bogach, o ich życiu,
działalności, stosunkach pokrewieństwa. Lud słowiański byłby zatem, jak pisze historyk re2
ligii słowiańskiej, „dziwacznym ewenementem wśród kultur świata” . Można w tym widzieć
również miarę (niezasłużonej, ale rzeczywistej) pogardy dla rzekomo wszechstronnie „prymitywnej” Słowiańszczyzny.
[4] Inaczej przedstawia się sytuacja nawróconej w ciągu V wieku, nigdy nienależącej do rzymskiego imperium, dalekiej wyspy – Irlandii, która przyjęła język łaciński, ale zachowała swoją
odrębność. [...] Irlandczycy nie trudzili się zbytnio wykorzenieniem wpływów pogańskich (do
dziś przetrwał na przykład Halloween), zakonnicy opanowali łacinę i nawet grekę, skopiowali
zagrożone zniszczeniem utwory grecko-rzymskiej i judeochrześcijańskiej kultury, ale i utrwalili w piśmie całą swoją rdzenną literaturę. [...] „Dzięki takim właśnie kopistom weszliśmy
w posiadanie zasobnego skarbca literatury staroirlandzkiej, najstarszej zachowanej literatury
3
europejskiej – powstałej w języku rdzennym miejscowej ludności” . Słowiańska Polska nie
miała takiego szczęścia jak celtycka Irlandia. [...]
[5] Romantyzm polski wytworzył swój n o w y m i t p o c z ą t k u. Dokonał tego w toku rewindy4
kacji wszystkiego, co ukryte, zapomniane, stłumione, traktowane jako błahy margines, jako chaotyczny zbiór zabobonów, dziwactw czy objawów szaleństwa. W ten sposób przeprowadził nobilitację
5
kultury nieoficjalnej, niejako kontrkultury swojej epoki. Postąpił tak z kulturą ludową przede wszyst6
kim, a dalej, w konsekwencji – z pogańską, antylatyńską , słowiańską, północną. Spotkał się oczywiście
z odporem, głównie ze strony zwolenników klasycyzmu, ale i sympatyków romantyzmu. Traktowali
oni kulturę łacińską, utożsamioną z kulturą śródziemnomorską, jako fundament kultury polskiej, a jej
słowiańskość miała się godzić harmonijnie – również poprzez literaturę renesansu – z kulturą Południa.
[6] Romantycy myśleli zupełnie inaczej. Ich reakcji anylatynistycznej towarzyszyło przeświadczenie, że lud przechował dawną tradycję wierzeń i obyczajów Słowiańszczyzny przedchrześcijańskiej – i że należy z niej korzystać. Kulturze klasycznej przeciwstawiali źródło ich zdaniem
niemal równorzędne, to znaczy – folklor słowiański, o którym Aleksander Gieysztor napisał,
że „zachowywał bardzo długo, prawie do dziś dnia, podstawowe zręby tradycyjnego poglądu
7
na świat i jego projekcję sakralną” . [...]
[7] Romantycy mieli świadomość tego, że w przeszłości wydarzyła się jakaś katastrofa, która eks8
plodowała frenetycznymi obrazami grozy i zniszczenia. Niesamowita Słowiańszczyzna – obca
1 K. Dunin, Czytając Polskę, s. 237.
2 A. Szyjewski, Religia Słowian, Kraków 2003, s. 9.
3 W. Kuczok, Gnój, Warszawa 2003.
4 Rewindykacja – odzyskanie.
5 Kontrkultura – kultura stojąca w sprzeczności do kultury oficjalnej.
6 Antylatyński – przeciwny tradycji łacińskiej, chrześcijańskiej.
7 A. Gieysztor, op. cit., s. 259.
8 Frenetyczny – gwałtowny, dziki.
Sz
romantyzm
i bliska zarazem – jest znakiem rozdarcia, stłumioną nieświadomością, stroną macierzystą, rodzimą, nie-łacińską. Wyparta Słowiańszczyzna mogła się pojawić pod postacią tajnego, ukrytego przed
panem i księdzem obrzędu obcowania ludu z umarłymi (jak w Dziadach Mickiewicza) [...].
[8] Do Europy – tak, ale razem z naszymi umarłymi. Projekt kultury wyrastający ze słowiańskiego obrzędu dziadów uznaje się za nadrzędną ideę łączności żywych z umarłymi. Mickiewicz
był przekonany, że ta idea wyznacza podstawowy sposób istnienia naszej kultury.
Polecenia do tekstu
1. Sformułuj główną tezę cytowanego tekstu.
2. Wskaż właściwą odpowiedź.
Zdanie z akapitu 1.: „Natomiast mitologia słowiańska to co najwyżej zlepek wymysłów
i dobrych chęci podejrzanych »naukowców« dziewiętnastowiecznych” jest
a) opinią autorki.
b) sparafrazowaną przez autorkę opinią internautów.
c) tezą z książki Aleksandra Gieysztora.
d) informacją z „Gazety Wyborczej”.
3. Wyjaśnij sens wzięcia w cudzysłów słowa naukowców z cytowanego wyżej zdania.
4. Jaki wniosek wynika z dyskusji opublikowanej w „Gazecie Wyborczej”?
5. Wskaż słowa, które uważasz za kluczowe dla wywodu autorki w akapicie 3.
6. Uzupełnij zdanie.
Określenia autorki z akapitu 3. biała karta oraz puste pola to środki wyrazu zwane ..…,
które w tym tekście oznaczają .... .
7. Wskaż właściwą odpowiedź.
Słowo nobilitacja w akapicie 5. oznacza
c) nadanie wysokiej rangi.
a) odzyskanie.
d) przywrócenie do życia.
b) uszlachcenie.
8. Wymień trzy wartości, których rzecznikami byli klasycyści, oraz trzy, które głosili
romantycy w sporze o początek kultury polskiej.
9. Dlaczego, zdaniem Marii Janion, lud w tajemnicy przechowywał wierzenia
przedchrześcijańskie? Podaj dwa argumenty.
10. Wskaż najbardziej charakterystyczną cechę składni zdania: „Do Europy – tak, ale razem
z naszymi umarłymi.”
c) To zdanie złożone współrzędnie.
a) To zdanie eliptyczne.
d) To zdanie pojedyncze.
b) To zdanie złożone podrzędnie.
11. Jaką funkcję pełni w tekście akapit 8.? Uzasadnij.
12. Precyzyjnie określ tytuł utworu literackiego przywołanego w przedostatnim akapicie
tekstu Marii Janion.
107
Sz
108
Do tych pagórków leśnych,
do tych łąk zielonych...
19
Idea małej ojczyzny
w Panu Tadeuszu
Mała ojczyzna to świat lokalny, ziemia, tradycja, obyczaje „okolic dzieciństwa” – rejonu położonego
najbliżej od czyjegoś miejsca zamieszkania. Takie pojmowanie ojczyzny nie wyklucza rozumienia
Polski i polskości jako wspólnoty ponadregionalnej, powiązanej wspólnymi ideami, tradycją i językiem.
Analiza Inwokacji z Pana Tadeusza da nam okazję do zapoznania się z tymi koncepcjami ojczyzny.
pan tadeusz
XVIII
1832–1834 r.
XIX
XX
XXI
1834 r.
Geneza
Mickiewicz pisał Pana Tadeusza od września
1832 r. do lipca 1834 r. Tworzenie „historii szlacheckiej z roku 1811 i 1812” pozwoliło poecie
oderwać się od aktualnych sporów politycznych i emigracyjnych „potępieńczych swarów”.
Pierwotnie Mickiewicz pragnął wskrzesić
w poemacie dawną Polskę. W liście z maja
1833 r. do Juliana Ursyna Niemcewicza tak
przedstawiał koncepcję utworu: „Piszę teraz
właśnie poema wiejskie, w którym staram się
zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek obraz naszego życia
wiejskiego, łowów, zabaw, bitew, zajazdów etc.
Scena dzieje się na Litwie około roku 1812,
kiedy żyły jeszcze dawne podania i widać jeszcze było ostatki dawnego wiejskiego życia”. Ale
poemat rozrastał się i zmieniała się jego koncepcja ideowa. Do wątków opisowych i obyczajowych Mickiewicz dodał wątki historyczne
i współczesne, by ukazać swoją wizję narodu
polskiego w nowoczesnej Europie. Utwór ukazał się drukiem w 1834 r. w Paryżu.
Wielu badaczy podjęło trud
zlokalizowania na mapie
miejsca, w którym rozgrywa
się akcja Pana Tadeusza.
Wskazywano wiele miejscowości w rejonie Nowogródka
(leżącego obecnie na Białorusi), m.in. Tuhanowicze,
gdzie Mickiewicz gościł
u Maryli Wereszczakówny.
Prototypu Soplicowa szukano
nawet w Wielkopolsce,
w okolicach, w których
przebywał poeta w 1831 r.
Badacz romantyzmu Leonard
Podhorski-Okołów wykazał,
że na realia Soplicowa złożyły
się elementy wielu wsi i zaścianków ze stron rodzinnych
poety. W okolicy Nowogródka
spotykamy takie miejscowości, jak: Saplice, Horbatowi-
cze (nazwisko szlacheckie
z poematu), Hreczechy
(nazwisko Wojskiego),
Podhajna (Podhajscy to
stronnicy Sędziego),
Terejewicze (szlachta o tym
nazwisku bierze udział
w radzie w Dobrzyniu).
Wyobraźnia Mickiewicza
posiłkowała się konkretem
i poetycko go przetwarzała.
Sz
romantyzm
Miniprzewodnik.
Mickiewicz – Wiek dojrzały
Adam Mickiewicz zakończył okres romantycznych podróży po Europie latem 1832 r. Osiadł
wówczas w Paryżu, gdzie związał się z licznymi organizacjami politycznymi i kulturalnymi
emigracji polskiej. W tym samym roku wydał III część Dziadów i opublikował Księgi narodu
polskiego oraz Księgi pielgrzymstwa polskiego. W następnych latach poeta łączył prace literackie
z działalnością polityczną: ogłaszał artykuły w czasopiśmie „Pielgrzym Polski” (1833), kończył
przekład Giaura George’a Byrona (1833) oraz Zdania i uwagi – owoc lektury mistyków dawnych
i współczesnych (1833–1844). Pragnąc oderwać się od życia politycznego emigracji, którym był
głęboko rozczarowany, pisał Pana Tadeusza. Rok wydania poematu (1834) zapisał się także
w prywatnej biografii Mickiewicza. Poeta pojął wówczas za żonę Celinę Szymanowską, córkę
znanej pianistki. By zapewnić byt powiększającej się rodzinie – Mickiewicz miał z Celiną
sześcioro dzieci – poeta napisał po francusku dwa dramaty o tematyce zaczerpniętej z dziejów
Polski. Zbierał też materiały do (zarzuconego ostatecznie) dzieła o historii Rzeczypospolitej.
Dzięki staraniom przyjaciół uzyskał w 1839 r. stanowisko wykładowcy literatury rzymskiej
w szwajcarskiej Lozannie, jednak już w następnym roku wrócił do Paryża, by objąć katedrę
literatur słowiańskich w Collège de France (czytaj: koleż de frąs). Dokonał tam w latach
1840–1844 pionierskiej syntezy wiedzy o literaturach dotąd niewykładanych w Europie
Zachodniej. W tym okresie związał się z Andrzejem Towiańskim – mistykiem i prorokiem, który
zapowiadał nadejście nowej epoki w historii świata (patrz też: Wiedzieć więcej... w lekcji 16.).
Podczas Wiosny Ludów w 1848 r. Mickiewicz wyjechał do Włoch, by zorganizować tam Legion Polski
do walki z Austrią. Napisał dla legionistów radykalny program Skład zasad, program polityczno-społeczny, opierający się na zasadach wolności, równości, braterstwa, a także uwłaszczenia chłopów
i równouprawnienia kobiet. Gdy na fali poruszenia rewolucyjnego narodów Europy powstała
w Paryżu francuska gazeta „Trybuna Ludów”, Mickiewicz został jej redaktorem naczelnym.
Radykalizm poglądów rozpowszechnianych przez dziennik sprawił, że władze francuskie zamknęły
tytuł po dziewięciu miesiącach. Ostatnią akcją polityczną poety był wyjazd do Konstantynopola
(1855), gdzie starał się uformować oddziały do walki z Rosją w czasie toczącej się wojny turecko-rosyjskiej – rekrutował Polaków i innych Słowian. W Konstantynopolu niespodziewanie zapadł
na cholerę i zmarł 26 listopada 1855 r. Jego zwłoki przewieziono początkowo do Paryża, a w 1890 r.
uroczyście pochowano poetę w krypcie królewskiej na Wawelu.
i kultury polskiej. Dla emigrantów „na paryskim bruku”, traktowanych jak „w świecie nieproszonych gości” (Epilog, wers 64.), wspomnienie „kraju lat dziecinnych”, a więc
konkretnych miejsc związanych z życiem
w Polsce, miało wielką wartość terapeutyczną.
Obraz ojczyzny pozwalał im zachować własną
tożsamość narodową w rzeczywistości jakże
różnej od polskich realiów. Idealizacja tego
obrazu wynikała oczywiście z tęsknoty i poczucia trwałej straty. W Panu Tadeuszu idea małej
ojczyzny nie stoi w sprzeczności z ideą Polski
i polskości. Ukonkretniająca wyobraźnia poety
musiała się zatrzymać na elementach wziętych
W literaturze polskiej ideę małej ojczyzny
(patrz też: pojęcia kluczowe w lekcji 42.) spotykamy po raz pierwszy w XVII w. Poeci baroku, np. Wespazjan Kochowski czy Wacław
Potocki, ze wzruszeniem opisywali pejzaż
swojego regionu; dbali o nadanie mu charakterystycznych rysów, utożsamiali „ojczyznę”
z „ojcowizną” (ziemią przodków). Romantycy
tę staropolską tradycję małej ojczyzny dostosowali do aktualnej rzeczywistości polityczno-społecznej. Dla Polaków w kraju, pozbawionych państwowości, idea ojczyzny realizowała
się w kultywowaniu regionalnych obyczajów
109
Sz
110
z określonego regionu – w tym przypadku
z okolic Nowogródka. Inaczej obraz ojczyzny
byłby tylko zbiorem haseł i ogólników. Jednocześnie Mickiewicz jak w soczewce skupił
w Soplicowie pejzaż i obyczaje z wielu stron
Polski. W rezultacie nadał swojej małej ojczyźnie cechy ponadregionalne, tak by mogła się
ona stać „centrum polszczyzny” (księga VII,
wers 350.). Dlatego nie powinny nas dziwić
liczne niekonsekwencje w opisie przyrody
i obyczajów Soplicowa, np. rosnące tam buki
(które na Litwie nie występują) czy obyczaj
porannego picia kawy (który poeta podpatrzył
w Wielkopolsce).
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz
Gatunek
(Inwokacja)
Jedna z czterech wersji początku Inwokacji, odrzucona przez poetę.
Ojczyzno, Litwo moja, ty jesteś jak zdrowie,
Ileś sercu potrzebna, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił; dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i chcę opiewać, bo tęsknię po tobie.
Wersja ostateczna.
Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie.
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
[5] Panno Święta, co Jasnej bronisz Częstochowy
I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy
1
Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!
Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem
(Gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekę
[10] Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę
I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń progu
2
Iść za wrócone życie podziękować Bogu) ,
Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.
Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną
Pod względem gatunkowym Pan
Tadeusz jest, podobnie jak wiele
dzieł romantycznych,
utworem synkretycznym.
Łączy cechy powieści poetyckiej
(fragmentaryczność narracji
o losach księdza Robaka),
poematu heroikomicznego
(zwłaszcza w opisie bitwy
z Moskalami, księga IX), gawędy
szlacheckiej (np. opowieści
Wojskiego), powieści
historycznej (wątek sporu
o zamek, postać Hrabiego),
baśni (opis matecznika, księga
IV), a także poematu opisowego
i idylli (portret Zosi opiekującej
się ogrodem i ptactwem, księga
III). Z epopei, uważanej za
koronny gatunek epiki,
Mickiewicz zaczerpnął takie
cechy, jak: umieszczenie akcji
w momencie przełomowym dla
historii Polski (kampania
napoleońska, formowanie się
z rodów narodu), kreacja
wszechwiedzącego narratora
o epickim dystansie do zdarzeń,
obecność inwokacji i porównań
homeryckich. Pominął zaś takie
elementy konstytutywne dla
epopei, jak: paralelizm akcji
boskiej i ziemskiej, cudowność,
kreacje bogów i herosów.
Nazywanie Pana Tadeusza
epopeją narodową
wyznacza więc rangę dzieła
w naszej kulturze narodowej,
ale nie jest ścisłym określeniem
gatunkowym.
1 Przypis autora: „Wszyscy w Polszcze wiedzą o obrazie cudownym N.P. na Jasnej Górze w Częstochowie. W Litwie słyną cudami obrazy N.P. Ostrobramskiej
w Wilnie, Zamkowej w Nowogródku [mowa o obrazie znajdującym się w cerkwi unickiej na Górze Zamkowej w miasteczku] tudzież Żyrowickiej i Boruńskiej”.
2 Wersy 9.–12.: wspomnienie zdarzenia z dzieciństwa poety; według biografów Mickiewicz miał wówczas cztery lata.
Sz
romantyzm
[15]
[20]
Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,
Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;
Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,
Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem;
1
2
Gdzie bursztynowy świerzop , gryka jak śnieg biała,
3
Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała ,
A wszystko przepasane, jakby wstęgą, miedzą
Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą.
Rzodkiew świrzepa
Dla botanika to pospolita roślina z rodziny
kapustowatych (krzyżowych), rosnąca
na polach, śmietniskach, ugorach.
Dla gleboznawcy jej występowanie świadczy
o kwaśności gleby. Dla rolnika to uciążliwy
chwast, dla poety – „bursztynowy
świerzop”...
Polecenia do tekstu
1. Wymień adresatów wypowiedzi osoby mówiącej.
2. Dokonaj analizy porównawczej czterech pierwszych wersów obu wersji Inwokacji. W tym celu:
a) wskaż zmiany w 1. wersie wersji ostatecznej i określ ich znaczenie;
b) wyjaśnij, jakie sensy niesie zmiana „ileś sercu potrzebna” na „ile cię trzeba cenić”; które
z tych sformułowań uznasz za obiektywne, a które – za subiektywne?;
c) określ, w jaki sposób w 4. wersie poeta przedstawił zasadę poetycką Pana Tadeusza;
d) wytłumacz, czym mogła być spowodowana zmiana w 4. wersie.
3. Porównaj deklarację z wersu 4. Inwokacji
ze słowami Horacego (patrz: Wiedzieć więcej...
na następnej stronie). Określ, jak autor Pana
Tadeusza modyfikuje horacjańską zasadę.
INWOKACJA – rozpoczynający utwór
uroczysty apel do bóstwa o wsparcie
w zamiarze opisania zapowiadanej historii.
W dziejach epiki zauważamy ewolucję
adresatów inwokacji: dla poetów antycznych
i (w większości) renesansowych dawcami
pamięci i natchnienia były muzy lub bóstwa
olimpijskie, od XVII w. zaś – Maryja lub Bóg.
4. Kim jest dla osoby mówiącej „Panna
Święta”?
5. W wersach 13.–22. wskaż dwie prośby
skierowane do adresatki i wyjaśnij, czego one
dotyczą.
1 Patrz: ilustracja i objaśnienia do niej.
2 Gryka – jednoroczna roślina uprawna, z jej nasion wytwarza się kaszę gryczaną.
3 Dzięcielina – dzika koniczyna o biało-różowych kwiatach; pała – płonie (rumieńcem).
111
Sz
112
6. W narysowane obok koła wpisz nazwy miejsc, którymi opiekuje się
Matka Boska (wersy 5.–8.). Uwzględnij rangę i znaczenie tych miejsc
(dodatkową pomoc w ustaleniu ich hierarchii znajdziesz np. w księdze
IV, wersy 301.–308.).
7. Uzupełnij schemat, wpisując w niego pojęcia: Polska, Litwa, Nowogródczyzna. Uzasadnij
swoją decyzję.
8. Z wersów 15.–20. wypisz anafory. Wyjaśnij, jaka jest ich rola w kreowaniu małej ojczyzny.
9. Wskaż w Inwokacji efekty kolorystyczne i określ, za pomocą których środków stylistycznych są
one uzyskiwane.
10. Zinterpretuj kolorystykę w wierszu, korzystając z wiedzy o symbolice barw. Zwróć uwagę
na ilustrację rzodkwi świrzepy na poprzedniej stronie.
Pr ac a domowa
1. Zorganizujcie w klasie (w szkole) konkurs ze znajomości Pana Tadeusza. Dobierzcie się
w kilkuosobowe grupy i opracujcie po trzy pytania dotyczące: Jacka Soplicy, Tadeusza, innych
bohaterów utworu. Wyznaczcie sekretarza konkursu, który przygotuje losy konkursowe – każdy
zawierający trzy pytania dotyczące różnych bohaterów i opracowane przez inną grupę. Wspólnie
z nauczycielem ustalcie skład jury oraz zasady konkursu. Życzymy udanej zabawy!
R
2. Dokonaj interpretacji porównawczej Inwokacji do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza
i Inwokacji do Iliady Homera. Omów zmiany, jakich dokonał Mickiewicz w stosunku
do pierwowzoru.
Czy ojczyzna jest miejscem, czy zbiorem wartości? Rozważ problem w odniesieniu do
Pana Tadeusza i innych utworów Adama Mickiewicza.
Chociaż romantycy głosili
prymat natchnienia i wyobraźni nad regułami
poetyckimi i erudycją, to
w swoich dziełach odwoływali się do tradycji literackiej
i to nawet tej, która była
bliska pisarzom oświecenia.
Takie nawiązania klasyczne
znajdujemy w Inwokacji
z Pana Tadeusza: wersy 1.–3.
zawierają aluzję literacką
do fraszki Jana Kochanowskiego Na zdrowie, nato-
miast sformułowanie „widzę
i opisuję” odwołuje się
do słynnej maksymy
Horacego ut pictura poesis
(czytaj: ut piktura poezis – poezja
jak obraz).
Sz
romantyzm
20
Stary Dąbrowskiego usłyszeć
mazurek...
Historia i współczesność
w poemacie Mickiewicza
Czas trwania akcji poematu uwidocznił Mickiewicz w pełnym tytule dzieła: Pan Tadeusz, czyli
ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem.
Wypadki przedstawione w dziesięciu pierwszych księgach rozgrywają się siedemnaście lat po
upadku insurekcji kościuszkowskiej i szesnaście lat po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej, w którego
wyniku Rosja zagarnęła ziemie prawie całej Litwy i oparła swe granice na Niemnie i Bugu. W 1807 r.
nad granicą Rosji powstało utworzone przez Napoleona Księstwo Warszawskie. Było ono
sojusznikiem Francji i stanowiło namiastkę odrodzonej Polski. O tym, jak wielka historia puka
do drzwi Soplicowa, porozmawiamy na tej lekcji.
Zdawać by się mogło, że wielka historia, związana ze zwycięstwami Napoleona, nie dociera
do Soplicowa i zaścianka Dobrzyńskich. Nadal
funkcjonują tam tytuły i formy prawne przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, np. sąd graniczny, zajazd szlachecki; nadal są kultywowane
staropolskie obyczaje, a Rosjan można nie
widzieć, jeśli zaszyje się w swoim zaścianku,
jak to uczynił Maciej Dobrzyński. Mała, „powiatowa” historia, której bohaterami są okoliczni mieszkańcy, wciąż trwa w opowieściach
Klucznika czy gawędach Wojskiego. Ale echa
wydarzeń o skali ogólnopolskiej i europejskiej
dochodzą do mieszkańców Soplicowa i okolic.
Niektórzy bohaterowie uczestniczyli w powstaniu kościuszkowskim – Tadeusz nosi
imię na pamiątkę jego przywódcy; Bartek
Prusak brał udział w wyzwalaniu Wielkopolski w 1807 r. Wszyscy pilnie słuchają nowin,
 Karol Gröll (czytaj: grel), Tadeusz Kościuszko,
1794, Muzeum Literatury w Warszawie
Miedzioryt jest świadectwem powszechnego kultu
„dobrego Naczelnika”. Przeczytaj napisy na rycinie.
Jakie elementy opisu Mickiewicza odpowiadają
temu popularnemu wizerunkowi Kościuszki?
113
Sz
114
które przynosi zza Niemna ksiądz Robak –
napoleoński emisariusz.
Wielka historia wkracza tryumfalnie do Soplicowa wiosną 1812 r., wraz z pochodem armii
Napoleona na Moskwę. Mieszkańcy dworku
są dobrze przygotowani na jej przyjęcie, zarówno dzięki agitacji księdza Robaka oraz
kultowi patriotycznych pamiątek, jak i sławie
Legionów Dąbrowskiego. W księgach XI
i XII Mickiewicz splata „historię szlachecką”
zajazdu z wydarzeniami wielkiej wagi. Symbolicznym gestem pojednania współczesności
z tradycją jest uwłaszczenie chłopów i nadanie
im szlacheckich herbów czy ofiarowanie broni napoleońskiemu generałowi przez szlacheckiego pieniacza. Takich symboli zgody historii
i współczesności znajdziemy w Panu Tadeuszu
jeszcze więcej. Zatrzymajmy się przy dwu
fragmentach, by przyjrzeć się temu zagadnieniu w poemacie.
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz
(księga I, fragmenty)
Tadeusz po przyjeździe do rodzinnego domu ogląda galerię portretów.
Tu Kościuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma
Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma;
Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów,
Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów
1
[5] Albo sam na nim padnie . Dalej w polskiej szacie
Siedzi Rejtan żałośny po wolności stracie,
W ręku trzyma nóż, ostrzem zwrócony do łona,
2
A przed nim leży Fedon i Żywot Katona .
Dalej Jasiński, młodzian piękny i posępny,
[10] Obok Korsak, towarzysz jego nieodstępny,
Stoją na szańcach Pragi, na stosach Moskali,
3
Siekąc wrogów, a Praga już się wkoło pali .
Nawet stary stojący zegar kurantowy
W drewnianej szafie poznał, u wniścia alkowy,
[15] I z dziecinną radością pociągnął za sznurek,
4
By stary Dąbrowskiego usłyszeć mazurek .
1 Tadeusz Kościuszko (1746–1817) – bohater wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej podczas insurecji (1794).
Symbolem włączenia do powstania chłopów był ubiór Kościuszki – ludowa sukmana (czamara). Na krakowskim rynku przysięgał „odzyskanie samowładności
Narodu i ugruntowanie powszechnej wolności”.
2 Fedon – dialog Platona o nieśmiertelności duszy; Żywot Katona – biografia rzymskiego moralisty i patrioty Katona Młodszego (zwanego Utyceńskim) autorstwa
Plutarcha. Według tego przekazu Katon, stojący w wojnie domowej po stronie republikanów, popełnił samobójstwo, ponieważ nie godził się na klęskę. Tuż przed
śmiercią czytał Fedona.
3 Jakub Jasiński i Tadeusz Korsak – obaj pochodzący z Wileńszczyzny, wsławili się bohaterstwem w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Byli zaliczani do najbardziej
radykalnego ugrupowania insurekcji. Po upadku powstania na Litwie walczyli na terenach Polski. Obaj zginęli, broniąc Pragi (prawobrzeżnej części Warszawy)
w listopadzie 1794 r.
4 Mowa o Pieśni Legionów Polskich we Włoszech zwanej Mazurkiem Dąbrowskiego, napisanej przez Józefa Wybickiego w 1797 r.
Sz
romantyzm
Polecenia do tekstu
1. Wymień postaci przedstawione w przytoczonym fragmencie Pana Tadeusza i wyjaśnij, co je łączy.
2. Powiedz, jaką rolę odgrywają atrybuty obecne na opisanych w poemacie portretach
Kościuszki i Rejtana. Zinterpretuj gesty obu postaci.
3. O jakich wydarzeniach historycznych jest mowa w wersach 9.–12.?
4. Wyjaśnij, o czym świadczy obecność
w litewskim dworze portretu Jasińskiego
i Korsaka.
ANACHRONIZM – pojęcia, sposoby
myślenia, ideały pochodzące z epoki
wcześniejszej niż współczesna dziełu;
niezgodność z duchem epoki; przeżytek.
Anachronizm może być celowym zabiegiem,
stosowanym po to, by porównać
współczesność z dawną epoką i jej
wartościami. Może być też niecelowy –
wynikać z niewiedzy artysty, np. na obrazie
słynny filozof spogląda na mechaniczny
zegar.
5. W przytoczonym fragmencie poematu
znajdź „błąd” Mickiewicza. Wyjaśnij sens
ideowy tego anachronizmu, odwołując się
do koncepcji historii zaprezentowanej
w utworze.
6. Określ rolę Mazurka Dąbrowskiego
w polskiej tradycji patriotycznej.
7. Nadaj całemu fragmentowi tytuł, który
uwypukliłby jego główne treści. Uzasadnij
swoją decyzję.
Mickiewicz połączył tradycję
i współczesność w osobie
księdza Robaka, bernardyna.
Zakonnicy ci znani byli
w Polsce już od XV w.
Członkowie tego zgromadzenia, często weterani wojenni,
utrzymywali się z datków, czyli
kwest. Zbierał je kwestarz,
który objeżdżał dwory
szlacheckie i przy okazji
przynosił wieści ze świata.
Wykreowany przez Mickiewicza „kwestarz rubacha”
(księga IX, wers 217.)
odznacza się humorem,
potrafi zacytować strofy
późnobarokowego poety
Józefa Baki i pije w karczmie
miód z drobną szlachtą
(księga IV, wersy 278.–283.).
Jednak Mickiewiczowski
ksiądz Robak to przede
wszystkim emisariusz
i szpieg napoleoński, który
wykorzystuje swą popularność, by prowadzić niepodległościową agitację i urabiać
opinię szlachecką na rzecz
powstania przeciw Rosji.
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz
Przeczytaj fragment opisujący koncert Jankiela (księga XII, wersy 679.–745.), zwany Koncertem
nad koncertami.
115
Sz
116
 Cyprian Norwid, Jankiel , 1848,
Muzeum Literatury w Warszawie
Norwid był nie tylko pisarzem, ale
również rysownikiem i rzeźbiarzem.
Krytycznie komentował Pana
Tadeusza. W liście z 9 stycznia
1867 r. do Wojciecha Cybulskiego,
berlińskiego slawisty i polonisty,
stwierdza, że w poemacie
Mickiewicza „jedyną poważną
i serio figurą jest [...] Żyd [Jankiel]”.
Ustosunkuj się do tej opinii.
Polecenia do tekstu
1. Wymień motywy łączące oba omawiane
fragmenty Pana Tadeusza.
ALITERACJA – odmiana instrumentacji
głoskowej, polegająca na powtarzaniu tych
samych głosek na początku kolejnych
wyrazów. Odnajdujemy ją np. we fragmencie
„koncertu wieczornego” z księgi VIII Pana
Tadeusza: „Już mu z dala wtórują z bagien
basem bąki, / Już bekasy [...] /i bekając raz
po raz, jak w bębenki biją”). Uwydatnia
walory brzmieniowe wypowiedzi, a także
podkreśla związki znaczeniowe między
poszczególnymi słowami. Znana była już
poetom antycznym.
2. Wyjaśnij, jaką wartość wyrażają motywy
wspólne dla obu fragmentów.
3. Wydziel w koncercie Jankiela pięć części.
Przedstaw treść każdej z nich, odwołując się
do wiedzy z historii.
4. W wersach 691.–694. i 715.–718. wskaż
środki poetyckie zastosowane w celu
oddania dźwięków muzyki.
5. Opisz reakcje słuchaczy koncertu.
ONOMATOPEJA (inaczej
dźwiękonaśladownictwo) – polega na
oddawaniu za pomocą brzmień językowych
zjawisk akustycznych z rzeczywistości
pozajęzykowej. Podstawową formą
onomatopei są nieodmienne wyrazy
dźwiękonaśladowcze (np. kukuryku, miau),
ale funkcję tę pełnią także rzeczowniki
imitujące odgłosy (np. jęk, grzmot)
i czasowniki nazywające czynności, które
wywołują zjawiska akustyczne i dźwięki
(np. klekotać, brzęczeć).
6. Wyjaśnij, czego te reakcje dowodzą.
7. Określ, jakie miejsce w kompozycji utworu
zajmuje Koncert nad koncertami. Jakie jest
znaczenie tego fragmentu dla wymowy
całego dzieła?
8. Tradycjonalizm? konserwatyzm? pamięć?
Oceń stosunek rodziny Sopliców i Jankiela
do historii.
Sz
romantyzm
Pr ac a domowa
1. Sędzia Soplica kultywuje trzy tradycje patriotyczne. Do przedstawicieli tych tradycji
przyporządkuj odpowiadającą im odmianę patriotyzmu. W razie wątpliwości skorzystaj
z dodatkowych źródeł wiedzy.
a) Kościuszko
A) patriotyzm sarmacki
b) Rejtan
B) patriotyzm demokratyczny
c) Jasiński i Korsak
C) patriotyzm rewolucyjny
2. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy. Opracujcie w formie prezentacji multimedialnych
życiorysy postaci historycznych, wymienionych w poleceniu 1. pracy domowej. Znajdźcie
podobieństwa w losach tych bohaterów.
Historia Polski – zachęca do kultywowania dawnych obyczajów czy mobilizuje do przemian?
Rozważ, odwołując się do postaw wybranych bohaterów Pana Tadeusza.
Miniprzewodnik. Słynne
cytaty z dzieł Mickiewicza
„Mierz siły na zamiary, / Nie zamiar podług sił” (Pieśń filaretów)
„Czucie i wiara silniej mówi do mnie / Niż mędrca szkiełko i oko” (Romantyczność)
„Miej serce i patrzaj w serce!” (Romantyczność)
„Szczęśliwy, kto siły postrada, / Albo modlić się umie, lub ma z kim się żegnać” (Burza)
„Płomień rozgryzie malowane dzieje, / Skarby mieczowi spustoszą złodzieje, / Pieśń ujdzie cało”
(Konrad Wallenrod)
„Nigdy, więc nigdy z tobą rozstać się nie mogę!” (Do M ***, Na Alpach w Splügen)
„Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!” (Gustaw, Dziady, część IV)
1
„Samotność – cóż po ludziach. Czy-m śpiewak dla ludzi?” (Konrad, Dziady, część III)
„Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie; / Myśl z duszy leci bystro, nim się w słowach złamie”
(Konrad, Dziady, część III)
„Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę / Cóż Ty większego mogłeś zrobić – Boże?”
„Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona / Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia”
„Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie / Święty i czysty jak pierwsze kochanie” (Pan Tadeusz)
„Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą” (Pan Tadeusz)
„[...] nie jestem planetą / z łaski Bożej, dość Hrabio, ja jestem kobietą” (Telimena do Hrabiego,
Pan Tadeusz)
„[...] dzieciństwo sielskie, anielskie, / [...] młodość górna i durna, / [...] wiek męski, wiek klęski” (Polały się łzy...)
„Mnie płynąć, płynąć i płynąć” (Nad wodą wielką i czystą...)
1 Czy-m – czy jestem.
117
Sz
118
Jestem szlachcic...; jestem Polak...
21
Droga od rodów
do narodu
w Panu Tadeuszu
W „historii szlacheckiej” Mickiewicz ukazał wszechstronny obraz szlachty: jej rozwarstwienie
ekonomiczne, obyczajowość, mentalność. Ale Pan Tadeusz nie jest jedynie odzwierciedleniem
barwnej przeszłości szlacheckiej. Autor przedstawił w utworze proces przemiany rodowego
społeczeństwa w nowoczesny naród. Temu zagadnieniu jest poświęcona ta lekcja.
Swą wiedzę o obyczajach szlacheckich Mickiewicz czerpał z autopsji – pochodził z drobnej
szlachty herbu Poraj. Pisał Pana Tadeusza
w Paryżu, jako borykający się z biedą emigrant
(w takiej sytuacji znajdowały się rzesze przebywających we Francji byłych uczestników
powstania listopadowego) i miał świadomość,
że we współczesnym świecie podział na szlachtę i nieszlachtę jest anachronizmem. Poeta
przywoływał obraz odchodzących w przeszłość
obyczajów szlacheckich, by ocalić pamięć
o nich. Dlatego szczególną funkcję w poemacie
pełni wymieniane wielokrotnie słowo „ostatni”.
W opisie szlacheckiej mentalności często pojawia się odnarratorski dystans i humor.
Mickiewicz był nie tylko malarzem dawnych
obyczajów. W Panu Tadeuszu ukazał, jak szlachecka zbiorowość, złożona z rodów skupionych wokół herbu i osoby naczelnika, zaczyna
przeistaczać się w nowoczesny naród – wspólnotę, której członków łączy poczucie tożsamości oparte na doświadczeniu historycznym
i dziedzictwie kulturowym.
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz (fragmenty)
Ksiądz Robak przekazuje zgromadzonej w karczmie szlachcie wieści zza Niemna (z księgi IV).
„[...] Wszakże w Warszawskiem Księstwie mamy sto tysięcy
Wojska polskiego, może wkrótce będzie więcej,
1
A któż wojsko opłaci? czy nie wy, Litwini?
Wy tylko grosz dajecie do moskiewskiej skrzyni”.
[5] „Kat by dał! – krzyknął Wilbik – gwałtem od nas biorą”.
„Oj, Dobrodzieju!” – chłopek ozwał się z pokorą,
Pokłoniwszy się księdzu i skrobiąc się w głowę –
2
Już to szlachcie, to jeszcze bieda przez połowę ,
1 Czy – tu: przecież.
2 Bieda przez połowę – określenie frazeologiczne, sens: pół biedy.
Sz
romantyzm
W porównaniu z normami
europejskimi w XVI–XVIII w.
szlachta polska była niezwykle
liczna. Stanowiła od 7 do 10%
populacji dawnej Rzeczypospolitej (dla porównania:
w Anglii liczba szlachty
dochodziła do 2% ogółu
ludności, we Francji wynosiła
1%, a w Danii – 0,25%).
Konsekwencją takiego
podziału społecznego
Rzeczypospolitej było
ogromne rozwarstwienie
ekonomiczne polskiej
szlachty. Według historyków
gospodarki na stan
szlachecki składały się:
• magnateria (od XVIII w.
zwana arystokracją) – posiadająca co najmniej dwadzieścia wsi;
• szlachta zamożna – posiadacze zwykle ponadstuhektarowych majątków, często
sprawujący urzędy ziemskie;
• szlachta cząstkowa – posiadająca mniej niż jedną wieś;
• szlachta czynszowa
– dzierżawiąca folwarki
od magnatów;
• szlachta zagrodowa
(zaściankowa) – do niej
należało zaledwie kilka
hektarów ziemi, od chłopów
odróżniało ją posiadanie
herbu i nieodrabianie
pańszczyzny;
• szlachta nieposesjonaci
(zwana pogardliwie gołotą)
– nie miała ziemi ani służby,
często rezydowała u bogatszych krewnych i pełniła w ich
dworach rozmaite funkcje;
• szlachta brukowa – mieszkająca w mieście, trudniąca
się dorywczymi pracami.
Paradoksem jest, że mimo
tak wielkiego rozwarstwienia
wszyscy szlachcice – w świetle prawa – byli sobie równi.
1
Lecz nas drą jak na łyka” . – „Cham! – Skołuba krzyknął.
[10] Głupi, tobieć to lepiej, tyś, chłopie, przywyknął
Jak węgorz do odarcia; lecz nam urodzonym,
Nam wielmożnym, do złotych swobód wzwyczajonym!
Ach, bracia! Wszak to dawniej szlachcic na zagrodzie...
(„Tak, tak! – krzyknęli wszyscy – równy wojewodzie!”)
[15] Dziś nam szlachectwa przeczą, każą nam drabować
2
Papiery i szlachectwa papierem probować”.
„Jeszcze Waszeci mniejsza – zawołał Juraha,
Waszeć z pradziadów chłopów uszlachcony szlacha;
3
Ale ja, z kniaziów ! pytać u mnie o patenta,
[20] Kiedym został szlachcicem? sam Bóg to pamięta!
Niechaj Moskal w las idzie pytać się dębiny,
Kto jej dał patent rosnąć nad wszystkie krzewiny”.
4
„Kniaziu! – rzekł Żagiel – świeć Waść baki lada komu,
5
Tu znajdziesz pono mitry i w niejednym domu”.
[25] „Waść ma krzyż w herbie – wołał Podhajski – to skryta
6
Aluzyja, że w rodzie bywał neofita” .
„Fałsz! przerwał Birbasz, przecież ja z tatarskich hrabiów
1 Drą jak na łyka – niemiłosiernie.
2 Drabować papiery – uwierzytelniać szlachectwo przed specjalnym urzędem. Rosji zależało na tym, by jak najwięcej drobnej szlachty, która nie mogła
udokumentować swego pochodzenia, wcielić do stanu chłopskiego, ponoszącego największe ciężary podatkowe na rzecz państwa.
3 Kniaź – tytuł księcia na Rusi i dawnej Litwie.
4 Świeć... baki – chełp się, przechwalaj się.
5 Mitra – dawne nakrycie głowy wysokiego dostojnika państwowego lub kościelnego; tu w znaczeniu: niejeden pochodzi z książęcego rodu.
6 Neofita – nowy wyznawca. Podhajski sugeruje, że przodek jego przedmówcy był Żydem; w dawnej Polsce za ochrzczenie się nadawano Żydom herby i prawa szlacheckie.
119
Sz
120
 Józef Wilkoń, wyjazd na polowanie
z chartami, przed 1973, ilustracja do Pana
Tadeusza
Określ stosunek grafika do tematu. Oceń
jego koncepcję, biorąc pod uwagę sposób
przedstawienia Rejenta i Asesora przez
Mickiewicza.
Pochodzę, a mam krzyże nad herbem Korabiów”.
„Poraj, krzyknął Mickiewicz, z mitrą w polu złotym,
1
[30] Herb książęcy; Stryjkowski gęsto pisze o tym”.
Podczas poufnej rozmowy z Sędzią ksiądz Robak odkrywa plany polityczne: szlachta litewska, pod wodzą Sędziego, ma wzniecić powstanie, gdy Napoleon uderzy na Rosję. Obserwujemy reakcję Sędziego (z księgi VI).
„[...] W politykę jam nigdy bardzo się nie wdawał,
Urzędując i orząc mojej ziemi kawał;
2
Lecz jestem szlachcic, rad bym plamę domu zmazać ,
Jestem Polak, dla kraju rad bym coś dokazać,
3
[35] Choć duszę oddać. [...]
Strzelców zebrać – rzecz łatwa; prochu mam dostatek,
W plebaniji u księdza jest kilka armatek; [...]
Szabel nam nie zabraknie, szlachta na koń wsiędzie,
Ja z synowcem na czele, i – jakoś to będzie!” [...]
W dalszym ciągu rozmowy ksiądz Robak, już po raz trzeci, nakłania Sędziego do zgody z Hrabią.
[40] „Tymczasem, bracie, z Hrabią trzeba przyjść do zgody;
Jest to dziwak, fantastyk trochę, ale młody, [...]
1 Maciej Stryjkowski – XVI-wieczny poeta i historyk, autor popularnej kroniki obejmującej dzieje Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
2 Aluzja do powszechnej opinii, że Jacek Soplica był stronnikiem Moskali w walce ze Stolnikiem Horeszką.
3 Choć – tu: nawet.
Sz
romantyzm
[45]
[50]
1
Hrabia pan, ma u szlachty wielkie zachowanie ;
Cały powiat ruszy się, jeśli on powstanie;
Znając jego majątek, każdy szlachcic powie:
Musi to być rzecz pewna, gdy z nią są panowie.
Biegę do niego zaraz”. – „Niech się pierwszy zgłosi,
Rzekł Sędzia, niech przyjedzie tu, mnie niech przeprosi;
Wszak jestem starszy wiekiem, jestem na urzędzie!
Co się tycze procesu, sąd arbitrów będzie...”
Bernardyn trzasnął drzwiami. [...]
Sceny z bitwy Polaków z Rosjanami (z księgi IX).
Tam jeszcze więcej zamieszania.
Tam stronnicy Sopliców pracują w zawody
Nad rozkuciem Dobrzyńskich, rozrywają kłody;
2
Widząc to jegry za broń porywają, biegą;
[55] Sierżant, wpadłszy, bagnetem przebił Podhajskiego,
Dwóch drugich szlachty zranił, do trzeciego strzela,
Uciekają; było to przy kłodzie Chrzciciela. [...]
Hrabia, który był w zamku pod strażą Moskali,
Gdy pierzchła straż zlękniona, dworzan na koń wsadził
[60] I słysząc strzały, w ogień jazdę swą prowadził,
Sam na czele, z żelazem nad głowę wzniesionem.
Polecenia do tekstu
1. Na podstawie pierwszych trzydziestu wersów fragmentu Pana Tadeusza przedstaw
stosunek szlachty zaściankowej do chłopów.
2. Co powinno łączyć obie warstwy społeczne, a co je
dzieli?
3. Scharakteryzuj sytuację majątkową i polityczną
szlachty zebranej w karczmie.
4. Na podstawie dotychczasowych ustaleń podsumuj
sytuację stanu szlacheckiego ukazaną w poemacie.
5. Określ, za jakimi dawnymi wartościami tęskni szlachta.
6. Wytłumacz, czego dotyczy dyskusja między szlachtą.
Na czym polega absurdalność tego sporu?
7. Wskaż autoironię wypowiedzi narratora
w analizowanym fragmencie. Określ przyczyny i funkcję
tej autoironii.
» P oj ę cia
k l uczowe
MEGALOMANIA – mania
wielkości; nieuzasadnione
przeświadczenie o własnej
wartości.
SOLIDARYZM – pogląd
o zbieżności interesów
różnych klas i warstw
społecznych, zakładający ich
współdziałanie
i współodpowiedzialność
w imię wspólnego dobra.
1 Zachowanie – poważanie, szacunek.
2 Jegry – żołnierze piechoty rosyjskiej.
121
Sz
122
8. Na podstawie reakcji Sędziego (wersy 31.–35.) ustal przyjmowaną przez niego
hierarchię wartości.
9. Scharakteryzuj Sędziego jako przyszłego przywódcę powstania. Zwróć uwagę
na niezamierzone efekty humorystyczne obecne w jego wypowiedzi.
10. Wskaż przejawy megalomanii w postawach bohaterów.
11. Przedstaw argumenty księdza Robaka, które mają skłonić Sędziego do zgody z Hrabią.
12. Jakie cechy łączą Sędziego z ogółem szlachty?
13. Opisz sytuacje przedstawione w wersach 51.–62.
14. O czym świadczy postępowanie „stronników Sopliców” i Hrabiego?
15. W wersach 51.–58. wskaż środki poetyckie, za pomocą których narrator ukazuje,
że „tam jeszcze więcej zamieszania”.
16. Oceń postawy bohaterów poematu prowadzące do bitwy. Uogólnij tę ocenę, odnosząc ją
do wybranych wydarzeń z historii Polski.
17. Czy Pan Tadeusz jest wyrazem solidaryzmu społecznego? Uzasadnij odpowiedź.
Pr ac a domowa
1. Na podstawie całego utworu oraz Wiedzieć więcej... z tej lekcji sporządź notatkę. Możesz
wykorzystać zaproponowaną poniżej formę tabeli lub inną, która ułatwi Ci pracę (np. mapa
myśli, plakat, prezentacja multimedialna).
stan
przedstawiciele
cechy, poglądy polityczne
arystokracja
zamożna szlachta
jw.
szlachta – urzędnicy,
o niejasnym statusie
majątkowym
pieniacz, rosyjski kolaborant,
polityczny lawirant
jw.
szlachta zaściankowa
Maciej Kropiciel, Bartek
Brzytewka, Maciej Konewka
jw.
inteligentny, wszechstronnie
wykształcony, strażnik
staropolskiej tradycji
szlachta nieposesjonaci
– rezydenci
jw.
Gerwazy, Protazy
sentymentalna „dama
modna”, gorączkowo szuka
kandydata na męża, rusofilka
jw.
Sz
romantyzm
Miniprzewodnik. galeria
oryginałów w Panu Tadeuszu
Wojski – „daleki krewny pański [tzn. Sędziego] i przyjaciel domu” (księga I, wers 154.), nosi
nazwisko Hreczecha. Ochmistrz dworu Soplicy, niezrównany gawędziarz. Zna się na etykiecie,
polowaniach (na niedźwiedzie i muchy), astronomii (choć wzrok ma już słaby) i sztuce kulinarnej.
Pilny czytelnik Eneidy Wergiliusza i pierwszej polskiej książki kucharskiej z 1681 r. Świetnie rzuca
nożem. Na żołnierzy rosyjskich zwalił budkę z serami (sernicę), co przechyliło szalę zwycięstwa
na stronę Polaków.
Klucznik Gerwazy – wierny sługa Horeszków, po śmierci Stolnika samozwańczy klucznik
zamku. Źródło utrzymania nieznane. Posiadacz ogromnego miecza zwanego pieszczotliwie
Scyzorykiem. Intrygant i demagog – skłonił Dobrzyńskich do zajazdu na Sopliców. Zamordował
bezbronnego jeńca – jak twierdzi – pro publico bono („dla dobra publicznego”). Przebaczył Jackowi
Soplicy zabicie Stolnika. W dzień ślubu Tadeusza i Zosi ofiarował im skrzynię skarbów z zamku,
a generałowi Karolowi Kniaziewiczowi – Scyzoryk.
Woźny Protazy – stronnik Sopliców, szlachcic nieposesjonat, „ostatni w Litwie Woźny
Trybunału”, żyjący na łaskawym chlebie Sędziego. Świetny znawca prawa pisanego i zwyczajowego,
pomysłodawca zorganizowania uczty na zamku. Znakomity biegacz. Wygłasza wierszowany
panegiryk weselny na cześć Zosi i Tadeusza.
Bartek Dobrzyński zwany Prusakiem – wbrew pozorom nie jest germanofilem; swoje
„imionisko” zawdzięcza podróżom do niemieckiego Królewca, gdzie spławiał zboże. Podczas rady
w zaścianku był zwolennikiem uderzenia na Rosjan (po uprzednim zasięgnięciu rady księdza
Robaka).
Maciej Dobrzyński zwany: Maćkiem nad Maćkami (gdyż jest głową rodu i najwyższym
autorytetem Dobrzyńskich), Kurkiem na kościele (od blaszanego koguta, który, przymocowany na
dachu kościoła, pokazuje kierunek wiatru; to miano otrzymał z powodu częstego zmieniania opcji
politycznych), Rózeczką (od nazwy swej szabli), Królikiem (ponieważ na starość hoduje króliki).
Brał udział w konfederacji barskiej, był zwolennikiem Konstytucji 3 maja, powstańcem
kościuszkowskim. Sprzeciwiał się zajazdowi na Sopliców. Jako jedyny uczestnik uczty z udziałem
generałów napoleońskich nie podziela powszechnego optymizmu.
Przeciwieństwem Maćka nad Maćkami są Maciej Dobrzyński zwany Kropicielem lub
Chrzcicielem (posiadacz wielkiej maczugi) i Bartek Dobrzyński zwany Brzytewką (właściciel
cienkiej szabli). Obaj impulsywni i bezmyślni, chcą walczyć – obojętnie z kim: z Rosjanami,
z Sędzią. Są idealnymi adresatami demagogicznych przemówień Gerwazego.
2. Wypisz z Pana Tadeusza pięć przykładów użycia słowa „ostatni”. Określ ich wymowę,
uwzględniając treść całego utworu.
3. Czy Tadeusza, Zosię i Hrabiego można uznać za bohaterów o nowym spojrzeniu
na świat? Zajmij stanowisko i uzasadnij je, porównując te postaci z innymi przedstawicielami stanu szlacheckiego sportretowanymi w Panu Tadeuszu.
Jaki obraz charakteru narodowego Polaków wyłania się z literatury? Omów zagadnienie,
odwołując się do tekstu Pana Tadeusza i innego wybranego utworu.
123
Sz
124
Polonez, zwany chodzonym,
znany był w Polsce już
od początku XVII w. Jest
tańcem szlacheckim,
o umiarkowanym tempie
i dostojnym rytmie (43). O jego
popularności świadczy fakt,
że znanych jest kilkaset
kompozycji polonezów,
nawet polonez-kolęda
W żłobie leży. Na salony
europejskie taniec ten
wprowadzili królowie Polski
z dynastii Wettynów na
początku XVIII w. – zwany był
wówczas w Europie „tańcem
polskim” [fr. polonaise (czytaj:
polonez)]. W XVIII i XIX w.
polonez zyskał rangę naszego
tańca narodowego. Jego
nowe melodie komponowali
muzycy tej miary co Michał
Kleofas Ogiński (np.
Pożegnanie Ojczyzny)
i – przede wszystkim –
Fryderyk Chopin (twórca
szesnastu polonezów).
 Michał Elwiro Andriolli, Polonez, 1882
Sugestywne ilustracje Andriollego do Pana Tadeusza wielu pokoleniom czytelników narzucały wizję artysty.
Sz
romantyzm
22
125
U nas dość głowę podnieść:
ileż to widoków!
Obraz przyrody Północy
w Panu Tadeuszu
i w powieści Miłosza
Romantycy odrzucili sentymentalną, uładzoną wizję krajobrazu i wprowadzili do sztuki piękno
przyrody Północy: dzikiej, posępnej lub melancholijnej. Taki obraz pejzażu Litwy nobilituje
Mickiewicz w Panu Tadeuszu i łączy go z ideą małej ojczyzny. Krajobraz litewski ukazuje również
Czesław Miłosz w swej powieści Dolina Issy. Współczesny pisarz stawia jednocześnie pytanie,
w jaki sposób człowiek może zbliżyć się do przyrody.
stycznie nobilitować to, co rodzime i swojskie. Romantycy programowo przeciwstawiali słoneczny krajobraz Południa, kojarzony
z kulturą klasycznej Grecji i Rzymu, pejzażowi Północy, który miał sprzyjać uduchowieniu i skrajnym emocjom.
Romantyczna wizja natury
Dla sentymentalistów końca XVIII i początku
XIX w. przyroda – łagodna i pielęgnowana
ręką człowieka – była tłem wyznań lirycznych.
Przypisywano jej zdolność współodczuwania
z ludźmi. Z kolei romantycy widzieli w przyrodzie tajemniczy, potężny, pierwotny byt,
niezależny od człowieka i rządzący się swoimi prawami – najważniejsze z nich było
prawo ciągłego odradzania się i harmonii
wszystkich elementów. Nie przez przypadek
w pejzażach Caspara Davida Friedricha czy
Aleksandra Orłowskiego postaci ludzkie są
małe, stanowią jedynie drobną część krajobrazu, który zajmuje uprzywilejowane miejsce. Zdaniem romantyków jedyną formą
zrozumienia przyrody jest jej kontemplacja
(bezpośredni kontakt i towarzysząca mu refleksja). Tylko jednostka obdarzona wrażliwością, wyobraźnią, „czuciem i wiarą” (Romantyczność) może odkryć tajniki natury
i wyrazić je za pomocą symbolu, nie zaś
naśladowczego opisu. Elementy przyrody
Północy: chmurne niebo, bagna, wrzosowiska, swojskie brzozy, świerki czy głogi, stały
się dla romantyków pełnoprawnymi bohaterami obrazów i tekstów literackich. W ukazywaniu tych motywów dużą rolę odgrywała
idea małej ojczyzny – pragnienie, by arty-
W Panu Tadeuszu Mickiewicz idealizował obraz przyrody. To właśnie natura – hojnie udzielająca swych bogactw, ukazana niekiedy w sposób baśniowy lub przez pryzmat lirycznych
wzruszeń bohaterów – współtworzy w poemacie arkadyjski obraz „kraju lat dziecinnych”.
Zauważmy, że przyroda Soplicowa łączy w sobie elementy różnych pór roku – w ogródku
Zosi równocześnie kwitną wiosenne fiołki
i jesienne astry (w poemacie brak tylko atrybutów zimy). Wizję cudownego ładu, harmonii człowieka z prawami natury poeta osiągnął
poprzez zabieg antropomorfizacji przyrody,
a więc nadanie jej cech charakterystycznych
tylko dla ludzi, np. „duma kapusta”, „kochają
się stawy”. XX-wieczny poeta Julian Przyboś
napisał, że „obrazy przyrody w Panu Tadeuszu
są zaiste jakby wyjęte z raju wymarzonego
przez realistę”. Rośliny i zwierzęta ukazane
w poemacie są zatem rzeczywiste, ale piękniejsze i dorodniejsze niż w realnym świecie.
R
Sz
126
Piękno przyrody Północy jako
pierwsi odkryli artyści
angielscy przełomu XVIII
i XIX w. John Constable (czytaj:
dżon konstebl), zwany mistrzem
zieloności, tworzył pejzaże
angielskiej wsi; Joseph
William Turner (czytaj: dżozef
łiliem terner) malował wizjonerskie obrazy, w których
częstym motywem były
mgła, deszcz i morze (patrz:
lekcja 27.). Melancholijny
górski krajobraz szkockiej
Północy wprowadził do
literatury James Macpherson
(czytaj: dżejmz makfersen) w Pieśni
Osjana (1765). Jednak
właściwym prekursorem
romantyków angielskich był
William Wordsworth (czytaj:
łiliem łerdsłerf; 1770–1850), który
spędził życie w Krainie Jezior,
tworząc poezję w myśl hasła
„Niech przyroda będzie twoją
nauczycielką”. W balladach
opisywał niezepsutą przez
ingerencję człowieka
przyrodę swojej małej
ojczyzny. Wordsworth był też
jednym z pierwszych
działaczy ochrony przyrody.
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz (fragmenty)
Dyskusja Hrabiego – rysownika amatora, Telimeny i Tadeusza o przyrodzie włoskiej i litewskiej. Mówi Telimena.
„[...] Szczególniej potrzeba
Szukać pięknej natury! O, szczęśliwe nieba
1
Krajów włoskich! różowe Cezarów ogrody!
Wy, klasyczne Tyburu spadające wody!
2
[5] I straszne Pauzylipu skaliste wydroże!
To, Hrabio, kraj malarzów! U nas, żal się Boże!
3
Dziecko muz, w Soplicowie oddane na mamki ,
Umrze pewnie. [...]”
Zaczęli więc rozmowę o niebios błękitach,
[10] Morskich szumach i wiatrach wonnych, i skał szczytach,
Mieszając tu i ówdzie, podróżnych zwyczajem,
Śmiech i urąganie się nad ojczystym krajem.
A przecież wokoło nich ciągnęły się lasy
Litewskie! tak poważne i tak pełne krasy!
[15] Czeremchy oplatane dzikich chmielów wieńcem,
Jarzębiny ze świeżym pasterskim rumieńcem,
4
Leszczyna jak menada z zielonemi berły,
Ubranymi, jak w grona, w orzechowe perły;
A niżej dziatwa leśna: głóg w objęciu kalin,
1 Różowe – w znaczeniu: różane. Mowa o ogrodzie cezarów w Rzymie na Wzgórzu Palatyńskim.
2 Wersy 4.–5. to frazy zaczerpnięte z klasycystycznego poematu Sofiówka Stanisława Trembeckiego. Tyburu spadające wody to wodospady na rzece Teverone
w okolicach Rzymu, Pauzylipu skaliste wydroże – tunel wykuty w skalistej górze Pausilippe koło Neapolu.
3 Mamka – kobieta karmiąca piersią niemowlę, ale niebędąca jego matką.
4 Menada (mit.) – bachantka, tańcząca kobieta z orszaku boga wina Bachusa (Dionizosa), zwykle w ręku trzymała laskę oplecioną winną latoroślą.
Sz
romantyzm
 Aleksander Orłowski, Pejzaż nocny z rzeką i księżycem, ok. 1800, Muzeum Narodowe w Warszawie
Zdaniem Telimeny ten mieszkający w Petersburgu malarz „wysławiał wszystko w Polszcze: ziemię,
niebo, lasy” (księga III, wers 629.). Wskaż na obrazie elementy krajobrazu przyrody Północy.
[20]
[25]
[30]
1
Ożyna czarne usta tuląca do malin.
Drzewa i krzewy liśćmi wzięły się za ręce
Jak do tańca stające panny i młodzieńce
Wkoło pary małżonków. Stoi pośród grona
Para, nad całą leśną gromadą wzniesiona
Wysmukłością kibici i barwy powabem:
Brzoza biała, kochanka, z małżonkiem swym grabem.
A dalej, jakby starce na dzieci i wnuki,
Patrzą, siedząc w milczeniu, tu sędziwe buki,
2
Tam matrony topole i mchami brodaty
Dąb, włożywszy pięć wieków na swój kark garbaty,
Wspiera się, jak na grobów połamanych słupach,
Na dębów, przodków swoich, skamieniałych trupach. [...]
1 Ożyna – właściwie: jeżyna (prowincjonalizm językowy Mickiewicza).
2 Matrony – tu: dostojne kobiety.
127
Sz
128
 John Constable, Park Wivenhoe, 1816, National Gallery of Art (czytaj: naszjonal galeri of art), Waszyngton
Z zamieszczonych w lekcji wypowiedzi bohaterów poematu Mickiewicza wybierz fragment, który mógłby
być komentarzem do obrazu angielskiego pejzażysty.
Wypowiedź Tadeusza.
„Te Państwa niebo włoskie, jak o nim słyszałem,
Błękitne, czyste, wszak to jak zamarzła woda;
[35] Czyż nie piękniejsze stokroć wiatr i niepogoda?
U nas dość głowę podnieść: ileż to widoków!
Ileż scen i obrazów z samej gry obłoków!
Bo każda chmura inna: na przykład jesienna
Pełźnie jak żółw leniwa, ulewą brzemienna
[40] I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugi
Jak rozwite warkocze, to są deszczu strugi;
Chmura z gradem, jak balon, szybko z wiatrem leci,
Krągła, ciemnobłękitna, w środku żółto świeci,
Szum wielki słychać wkoło; nawet te codzienne,
[45] Patrzcie Państwo, te białe chmurki, jak odmienne!
Zrazu jak stada dzikich gęsi lub łabędzi,
A z tyłu wiatr jak sokoł do kupy je pędzi;
Ściskają się, grubieją, rosną, nowe dziwy!
Dostają krzywych karków, rozpuszczają grzywy,
[50] Wysuwają nóg rzędy i po niebios sklepie
Przelatują jak tabun rumaków po stepie:
Wszystkie białe jak srebro, zmieszały się – nagle
Z ich karków rosną maszty, z grzyw szerokie żagle,
Tabun zmienia się w okręt i wspaniale płynie
[55] Cicho, z wolna, po niebios błękitnej równinie!”
Sz
romantyzm
Polecenia do tekstu
1. Znajdź w monologu Telimeny środki wyrazu świadczące o jej stosunku do przyrody
litewskiej.
2. W wypowiedzi bohaterki wskaż odwołania do tradycji oświecenia. Wyjaśnij, jaka jest ich
funkcja.
3. Na podstawie wersów 13.–32. sporządź katalog drzew i krzewów przedstawionych
w analizowanym fragmencie poematu.
4. Jak sądzisz, dlaczego Mickiewicz wymienił tak wiele gatunków roślin?
5. W opisie lasu znajdź przykłady antropomorfizacji przyrody.
6. Odkryj prawa rządzące światem ukazanym przez poetę.
7. Na czym polega idealizacja obrazu lasu w poemacie?
8. W wypowiedzi Tadeusza wyodrębnij tezę, główny argument i przykłady. Sformułuj
samodzielnie myśl zawartą w słowach bohatera. Sporządź notatkę w dowolnej formie.
Teza: ....
Argument: ....
Przykład 1.: ....
Przykład 2.: ....
Przykład 3.: ....
9. Jaką estetykę propaguje Tadeusz?
10. Określ, za pomocą jakich środków
językowych poeta osiągnął efekt
plastyczności i dynamiki obrazu nieba.
ANTROPOMORFIZACJA – typ metafory;
polega na nadawaniu elementom świata
przyrody cech charakterystycznych tylko
dla człowieka, np. zdolności do myślenia,
miłości, śmiechu i płaczu. Nie odwołuje
się, w odróżnieniu od personifikacji,
do fizyczności ludzkiej postaci.
11. Oceń argumentację obojga bohaterów
– kto według ciebie ma rację?
Tworzenie
własnego tekstu
IDEALIZACJA – nadawanie danym
elementom rzeczywistości cech
niezgodnych z ich właściwościami
i wyglądem, aby uczynić je piękniejszymi
albo bardziej wartościowymi. Idealizacja
jest przejawem subiektywnego oglądu
rzeczywistości, pragnienia, by dostosować
jej obraz do z góry założonego wzorca.
Dokonaj analizy porównawczej fragmentu
Pana Tadeusza (przytoczone na lekcji wersy
13.–32.) i sonetu Bakczysaraj w nocy.
129
Sz
130
K
Geneza
W roku 1951 Czesław Miłosz, pochodzący –
tak jak Mickiewicz – z Litwy, wyemigrował
z Polski do Francji. Dwa lata później wydał
w paryskim Instytucie Literackim „Kultura”
Dolinę Issy. Utwór ma charakter autobiograficzny – pisarz przetwarza w nim swoje wspomnienia z początku XX w. o świecie dzieciństwa – litewskim dworze i otaczającej go
przyrodzie.
Akcja powieści rozgrywa się na Litwie w latach
dwudziestych XX w. w ziemiańskim dworze.
Jej bohaterem jest kilkunastoletni Tomasz –
wnikliwy badacz przyrody, obserwator dorosłych, poszukujący odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne. Przedstawiony
poniżej fragment powieści opisuje polowanie
na głuszca, w którym biorą udział leśnik
Romuald i Tomasz.
Czesław Miłosz
Dolina Issy
Autor
(fragmenty)
Patrz: lekcja 13. w pierwszej
pierwszej.
Polowanie na głuszca1.
Gatunek
Powieść inicjacyjna – typ
[1] Przystawali, nasłuchując. W pewnej chwili Romuald ścisnął
powieści, której tematem jest
go za ramię: „To on”, powiedział szeptem. Ale Tomasz nie
dorastanie i dojrzewanie
głównego bohatera, jego
zaraz chwycił ten dźwięk. Nie więcej niż westchnienie przytłuwejście w świat dorosłych
2
mione przez odległość, tajemniczy sygnał, nie przypominający
(inicjacja). Narrator wypowiada
się w pierwszej osobie, co zbliża
niczego na świecie. Jakby ktoś kuł – ale nie, jakby odkorkowyutwór do pamiętnika, lub
wał butelki, i też nie to. Uścisnęli sobie ręce z gajowym, który
w trzeciej – wówczas dyskretnie
sympatyzuje z młodym
zaraz zniknął. [...] 3
bohaterem. Losy głównej
[2] Tak, głuszec potrzebował prawdziwej puszczy, żeby go chropostaci są pretekstem do
niła. Barykady pni leżących jeden na drugim zagradzały im
snucia wątków autobiograficz
nych, filozoficznych,
drogę i Romuald wahał się – przełazić pod spodem czy górą.
psychologicznych.
Dźwięk odzywał się teraz już wyraźniej. Jakby wydzierane z wysiłkiem brzmiało tek-ap, tek-ap, coraz prędsze.
[3] Taka scena trwa w pamięci na zawsze. Przede wszystkim olbrzymiość osin, jeszcze większych
przez oświetlenie perłowe, ni to nocy, ni to dnia, a między ich konarami już jaskrawość zapowiadająca wschód słońca. Korzenie, jak gigantyczne palce wczepione w wilgotny mrok, pęd
walców w górę, w światło. Romuald, zaledwie mrówka przy nich, przedzierający się z podniesioną strzelbą. I ten dźwięk. Tomasz zrozumiał, dlaczego tak ceni się to polowanie. Żadnej
innej pieśni równie ściśle wyrażającej dzikość wiosny nie umiałaby wynaleźć natura. Nie melodia, nie wdzięczny trel – nic więcej niż stukanie bębna, który przyspiesza rytm, tętna walą
w skroniach, aż pieśń głuszca i bęben tłukący się w pieśni zlewają się w jedno. Bez podobieństwa
do głosu żadnego innego ptaka, nie poddający się opisowi dźwięk. [...]
1 Tytuł fragmentu pochodzi od autorów podręcznika.
2 Pisownia oryginalna. Zasady polskiej ortografii zalecają obecnie łączną pisownię nie z imiesłowami przymiotnikowymi.
3 Głuszec – duży ptak ważący ok. 5 kg, zamieszkujący dzikie uroczyska północnej Europy i Azji. Bardzo rzadki i płochliwy, uważany za symbol pierwotnej puszczy.
Nazwę zawdzięcza temu, że podczas wiosennych godów zachowuje się tak, jakby był głuchy.
Sz
romantyzm
 Henryk Weyssenhoff (czytaj: wajzenhof), Tajemnicza pieśń. Głuszec, 1921, Muzeum Narodowe w Warszawie
Określ, w jaki sposób artysta wykreował nastrój tajemniczości.
[4] Strzał. Tomasz widzi odrywanie się głuszca od gałęzi, bez żadnego ruchu skrzydłami,
długą smugę spadania, słyszy łoskot uderzenia o ziemię, drugie echo za echem strzału.
Przeciąga językiem po spieczonych wargach. Jest w nim szczęśliwość i dziękczynienie Bogu.
[5] Z metalicznym połyskiem, czerwoną brwią, dziobem jak z białawej kości, kiedy wzięty za
głowę przez Tomasza i podniesiony na wysokość ramienia, zwieszał mu się aż do stóp. Pod
dziobem jakby broda z piór. Nie znał ludzi, może raz czy dwa słyszał ich głosy. [...] Uderzył
piorun i zabił. A on, Tomasz, przebywał za piorunem, z drugiej strony, spotkali się tak, jak
mogli się spotkać i trochę żal, że nigdy inaczej, tylko tak. Właściwie tęsknił do porozumienia
z różnymi żyjącymi istotami takiego, jakiego nie ma. Czemu ta przegroda i czemu, jeśli się
kocha naturę, trzeba zostać myśliwym?
Copyright © 1955 by the Czeslaw Milosz Estate
131
Sz
132
Polecenia do tekstu
1. W poemacie Mickiewicza i powieści Miłosza wskaż
fragmenty, w których bohaterowie wyrażają swe uczucia
wobec przyrody.
2. Jakie emocje przeżywają bohaterowie obu tekstów?
3. Znajdź w opisach puszczy u obu pisarzy efekty
wizualne i dźwiękowe.
4. Który z obrazów przyrody – Mickiewicza czy Miłosza
– jest idealizowany, a który wydaje się realistyczny?
5. Wyjaśnij funkcję antropomorfizacji i animizacji
w obrazie lasu z fragmentu tekstu Miłosza. Określ, czym
różni się od tego przedstawienia wizja Mickiewicza.
» P oj ę cia
k l uczowe
ANIMIZACJA (inaczej
ożywienie) – rodzaj metafory;
polega na nadawaniu
elementom świata przyrody
nieożywionej cech istot
żywych, np. „wiatr wyje”.
ANTROPOMORFIZACJA
– patrz: s. 129.
IDEALIZACJA – patrz: s. 129.
6. W jaki sposób człowiek usiłuje mieć bliski kontakt z przyrodą? Porównaj metodę
narratora w Panu Tadeuszu i Romualda w Dolinie Issy.
7. Odwołując się do ostatniego akapitu fragmentu Doliny Issy, dokonaj etycznej oceny
polowania na zwierzęta, traktowanego jako rodzaj rozrywki.
Pr ac a domowa
1. Wymień baśniowe cechy kreacji obrazu matecznika w Panu Tadeuszu (księga IV, wersy
479.–557.)
2. Dokonaj analizy porównawczej fragmentu Doliny Issy i Mickiewiczowskiego opisu
matecznika (księga IV, wersy 479.–557.). W tym celu:
a) wskaż środki obrazowania służące obu twórcom do ukazania pierwotności puszczy;
b) odszukaj motyw śmierci w obu utworach i określ jego funkcję w obrazie przyrody;
c) omów role, w jakie wchodzi narrator w każdym z utworów.
3. Przedstaw wpływ poszczególnych ról narratora na kształtowanie obrazu przyrody.
1. Pan Tadeusz jako traktat estetyczny o naturze i źródłach piękna. Sformułuj główne tezy
tego traktatu i ustosunkuj się do nich.
2. Dziki? posępny? tajemniczy? melancholijny? Przedstaw malarskie ujęcia krajobrazu
przyrody Północy, odwołując się do Pejzażu nocnego z rzeką i księżycem Aleksandra
Orłowskiego oraz innych dzieł (możesz wykorzystać reprodukcje zamieszczone w tej lekcji
lub poszukać własnych przykładów).
Sz
romantyzm
23
Zamknij drzwi...
Sąd nad Jackiem
Soplicą
Kim jest Jacek Soplica: bohaterem godnym naśladowania czy potępienia? Człowiekiem z krwi
i kości czy postacią „papierową”? Bohaterem nowych czasów czy kolejnym wcieleniem
romantycznego geniusza i idealisty? Czy człowiek może diametralnie zmienić swoją osobowość,
ukształtować samego siebie? Zapewne jeszcze wiele innych pytań nasunie wam sąd nad Jackiem
Soplicą, któremu będzie poświęcona ta lekcja.
ciemiężonych przez trzech zaborców, stała
się syntezą losu całego narodu.
Wprowadzenie do dyskusji
Nazwisko głównego bohatera poematu można łączyć z postacią, która pojawia się w rodzinnej historii rodu Mickiewiczów. Brat
dziadka poety, Bazyli z Zaosia, został śmiertelnie pobity przez znanego w powiecie
awanturnika Jana Saplicę. Poeta obdarzył
swojego bohatera innym imieniem i przekształconym nazwiskiem. Co więcej, historię
życia Jacka Soplicy – rozpiętą między zbrodnią i pokutą, dumą i pokorą, warcholstwem
i poświęceniem – uczynił symbolem duchowej przemiany polskiej szlachty. Przemiany
pożądanej, oczekiwanej przez Mickiewicza.
Biografia Soplicy, w której odnajdujemy epizody charakterystyczne dla losów Polaków
Soplica jako bohater bajroniczny
Mickiewicz nadał głównej postaci Pana Tadeusza rysy bohatera bajronicznego. Podobnie
jak Konrad Wallenrod (patrz: lekcja 12.), Jacek
Soplica jest postacią zagadkową, jego biografia
została przedstawiona fragmentarycznie i dopiero scena spowiedzi przedśmiertnej pozwala czytelnikowi w pełni zrekonstruować bieg
jego życia. Zarówno młody Soplica, jak i Konrad Wallenrod są silnymi osobowościami,
przeżyli w młodości nieszczęśliwą miłość
i przywdziali habit zakonnika, by realizować
cele ważne dla narodu.
Sąd nad Jackiem Soplicą
Podzielcie się na dwie grupy: oskarżycieli i obrońców. Wyznaczcie spośród siebie trzech
bezstronnych sędziów i nieparzystą liczbę ławników. Argumenty „za” i „przeciw”
Jackowi Soplicy vel księdzu kwestarzowi Robakowi przygotujecie w domu, przed lekcją.
Grupa prokuratorów powinna postawić konkretny wniosek (np. o skazanie Jacka
Soplicy na jakąś karę) i odpowiednio go uzasadnić – odwołaniami do faktów z życia
bohatera (cytaty z Pana Tadeusza). Zarzuty ma odpierać grupa obrońców (również
wykorzystująca znajomość poematu). O winie lub niewinności orzekają sędziowie
i ławnicy, oceniając wartość argumentów obu stron. Zaszczytną rolę woźnego sąd
powierza waszemu nauczycielowi.
133
Sz
134
Przygotowanie do dyskusji
Aby osądzać Jacka Soplicę, należy zrekonstruować jego biografię. Oto klucz do niej:
a) relacja Gerwazego (księga II, wersy 263.–330.);
b) dekonspiracja Jacka przed Sędzią (księga VIII, wersy 286.–312.);
c) spowiedź Jacka (księga X, wersy 499.–902.);
d) pośmiertna rehabilitacja bohatera (księga XI, wersy 236.–291.).
Polecenia przed dyskusją
(d l a o s k a r ż y c i e l i i o b r o ń c ó w)
1. Porównajcie opowieść Gerwazego o zabójstwie Stolnika (księga II, wersy 263.–330.)
z relacją Jacka (księga X). W tym celu:
a) wskażcie obiektywne fakty i subiektywne elementy w obu relacjach;
b) ustalcie, z czego wynika różne przedstawienie tych samych wydarzeń.
2. W spowiedzi Jacka znajdźcie elementy emocjonalne, dowodzące szczerości jego wypowiedzi.
3. Wymieńcie cechy charakteru, które zbliżają młodego Jacka do Gerwazego i do ogółu
szlachty zaściankowej.
4. W historii zabójstwa Stolnika znajdźcie okoliczności łagodzące dla Jacka. Wykorzystajcie
opis sceny przedśmiertnej Horeszki.
5. Rozstrzygnijcie, czym było zabójstwo Stolnika: aktem osobistej zemsty czy zdradą
sprawy narodowej. Czym stało się to wydarzenie w biografii Jacka?
6. Scharakteryzujcie Soplicę jako męża i ojca.
7. W kontekście młodzieńczej biografii Jacka rozważcie sens jego zakonnego nazwiska
i podejmowanych przez niego działań.
8. Wymieńcie chwalebne dokonania księdza Robaka na emigracji. Które on sam cenił
najbardziej?
9. Wskażcie trzy spektakularne czyny, których bernardyn dokonał w 1811 r. Określcie ich
symboliczną wymowę.
10. Przedstawcie cel misji księdza Robaka na Litwie. Czy jego praca poszła na marne?
11. Wskażcie analogie między biografią Jacka / księdza Robaka a historią narodu
szlacheckiego opisaną w poemacie.
Pr ac a domowa
Porównaj Jacka / księdza Robaka z bohaterem Dziadów wileńsko-kowieńskich i Konradem
z III części Dziadów. Uwzględnij: biografie bohaterów, powody i rodzaje ich buntu wobec
rzeczywistości, ich stosunek do społeczeństwa, wybrany przez nich rodzaj walki.
Sz
romantyzm
 Leon Kapliński, Spowiedź Jacka Soplicy, 1851–1855, Muzeum im. A. Mickiewicza w Śmiełowie
Znajdź w księdze X Pana Tadeusza fragment zilustrowany przez malarza.
135
Sz
136
Ojczyzna myśli mojej...
24
Pejzaż wewnętrzny
w lirykach
lozańskich
Liryki lozańskie, pozostawione przez Adama Mickiewicza w rękopisie, doceniono dopiero w XX w.
– uznano je za prekursorskie dla poezji współczesnej. Analizując [Nad wodą wielką i czystą...]
oraz [Gdy tu mój trup...], poznamy Mickiewicza innego niż dotychczas. Nie przybiera on tu
postawy wieszcza, nie wyraża dążeń Polaków. W wierszach tych, pisanych z perspektywy
dojrzałego, zmęczonego życiem człowieka, poeta snuje refleksje o charakterze uniwersalnym.
liryki lozańskie
Geneza
W latach 1839–1840 Mickiewicz wraz z rodziną przebywał w Lozannie – szwajcarskim
mieście położonym u stóp majestatycznych
Alp, nad ogromnym Jeziorem Genewskim.
Na tamtejszym uniwersytecie wykładał literaturę łacińską. W rękopisach poety zachowało
się kilka napisanych tam wierszy, które opublikowano dopiero po jego śmierci. Utwory te
nazywane są lirykami lozańskimi.
XVIII
XIX
XX
XXI
1839–1840
Dla liryków lozańskich charakterystyczne są
motywy akwatyczne (związane z wodą).
W wierszach tych można dostrzec inspirację
pięknem krajobrazu szwajcarskiego, który
posłużył poecie do wykreowania pejzażu wewnętrznego. Utwory, poświęcone refleksji
nad życiem, jego sensem i przemijaniem,
mają zarazem charakter osobistego wyznania. Ich odmienność od poezji romantycznej
wyraża się w lapidarności, uogólnieniach,
operowaniu niejednoznaczną symboliką oraz
zwyczajnym, „niepoetyckim” słownictwem.
 widok na jezioro genewskie
(Jezioro Lemańskie, Leman)
Stojąc nad Jeziorem Genewskim, ma się wrażenie,
że niebotyczne Alpy wpadają do jeziora
i jednocześnie przeglądają się w nim. Piękno tego
krajobrazu docenili już w XVIII w. Wolter
i Jean-Jacques Rousseau (czytaj: żą żak ruso).
Odtąd Jezioro Genewskie stało się celem podróży
wielu twórców z Europy i Ameryki.
Sz
romantyzm
Miniprzewodnik. Motywy
akwatyczne
Heraklit z Efezu (filozof grecki, VI/V w. p.n.e.): Panta rhei (czytaj: panta rei) – „Wszystko płynie”.
Horacy (poeta, I w. p.n.e.): „Odmienia niebo, nie siebie, kto płynie za morze”.
Plutarch (prozaik, I/II w. n.e.): Navigare necesse est, vivere non est necesse – „Żeglowanie jest
koniecznością, życie nią nie jest”.
Piotr Skarga (pisarz, kaznodzieja, XVI/XVII w.): „Ten najmilszy okręt ojczyzny naszej wszystkich nas
niesie, wszystko w nim mamy, co mamy”.
Szymon Szymonowic (poeta, dramaturg, XVI/XVII w.): „Wody za wodami idą nieskończone; / Ale
życia naszego skoro wiek przeminie, / Inszy nie przyjdzie ani nowy wiek nadpłynie”.
Arthur Rimbaud (czytaj: artiur rębo – poeta francuski, druga połowa XIX w.): „Statek pijany” jako
metafora ludzkiego życia.
Joseph Conrad (czytaj: dżozef konrad – pisarz angielski polskiego pochodzenia, XIX/XX w.): „Morze
podobne jest sercu kobiety”.
Leopold Staff (poeta, XIX/XX w.): „Zbiegać za jednym klejnotem pustynie, / Iść w toń za perłą
o cudu urodzie, / Ażeby po nas zostały jedynie / Ślady na piasku i kręgi na wodzie”.
Adam Mickiewicz
[Nad wodą wielką i czystą...]
Nad wodą wielką i czystą
1
Stały rzędami opoki ,
I woda tonią przejrzystą
Odbiła twarze ich czarne;
[5] Nad wodą wielką i czystą
Przebiegły czarne obłoki,
Odbiła kształty ich marne;
[10]
Nad wodą wielką i czystą
Błysnęło wzdłuż i grom ryknął,
Odbiła światło, głos zniknął.
A woda, jak dawniej czysta,
Stoi wielka i przejrzysta.
[15]
Tę wodę widzę dokoła
I wszystko wiernie odbijam,
I dumne opoki czoła,
I błyskawice – pomijam.
[20]
Skałom trzeba stać i grozić,
Obłokom deszcze przewozić,
Błyskawicom grzmieć i ginąć,
Mnie płynąć, płynąć i płynąć.
Gatunek
Liryk (wiersz liryczny) – ogólne określenie
odnoszące się do krótkich tekstów poetyckich,
w odróżnieniu od form długich – poematów – oraz
innych form lirycznych (niewierszowanych). Liryki
cechuje lapidarność, czyli zwięzłość i wyrazistość
wypowiedzi, ujęcie w formie poetyckiej zwykle jednego
nadrzędnego obrazu lub przeżycia, z wykorzystaniem
literackich środków stylistycznych.
1 Opoki – skały.
137
Sz
138
Polecenia do tekstu
1. Wydziel w wierszu [Nad wodą wielką
i czystą...] część opisową i część refleksyjną.
KONTEMPLACJA [łac. contemplatio (czytaj:
kontemplatio) – przypatrywanie się] – w sensie
poznawczym to głębokie rozważanie,
rozpamiętywanie. Jest formą refleksji.
Przedmiotem kontemplacji może być
zarówno element natury, jak i problem
filozoficzny, religijny czy moralny. W innym
sensie kontemplacja to stan skupienia
i doświadczenia własnego wnętrza, połączony
z odgrodzeniem się od świata zewnętrznego.
Często ma charakter religijny.
2. W części opisowej wskaż anaforę i określ
jej funkcję.
3. Opisz krajobraz i jego przemiany,
zwracając uwagę na epitety. Co świadczy
o tym, że jest to przestrzeń niekonkretna?
4. Uzasadnij, że właściwym przedmiotem
opisu jest pejzaż mentalny. W tym celu:
a) wskaż elementy przedstawienia, które
można uznać za symbole;
PEJZAŻ MENTALNY (pejzaż wewnętrzny)
– wyrażenie stanów ducha przez
przedstawienie przyrody splecione
z przeżyciem wewnętrznym podmiotu
mówiącego; ukazanie uczuć i stanów
wewnętrznych bohatera przez opis natury.
b) zinterpretuj te symbole, uwzględniając
rolę przestrzeni i czasu;
c) ustal, w której części wiersza ujawnia się
osoba mówiąca;
d) przedstaw stosunek osoby mówiącej
do przyrody.
5. Udowodnij, że myśli i przeżycia osoby mówiącej są wyrażane za pomocą obrazu.
6. Uzasadnij, że wiersz ma charakter kontemplacyjny. Określ, które ze znaczeń pojęcia
„kontemplacja” odnosi się do utworu.
7. Rozważ sens wersów 19.–22. Odwołaj się do cytatów wybranych z Miniprzewodnika.
Motywy akwatyczne (na poprzedniej stronie). W czym wyraża się lapidarność tego ujęcia?
Adam Mickiewicz
[Gdy tu mój trup...]
Gdy tu mój trup w pośrodku was zasiada,
W oczy zagląda wam i głośno gada,
Dusza w ten czas daleka, ach, daleka,
Błąka się i narzeka, ach, narzeka.
[5] Jest u mnie kraj, ojczyzna myśli mojej,
I liczne mam serca mego rodzeństwo;
Piękniejszy kraj niż ten, co w oczach stoi,
Rodzina milsza niż całe pokrewieństwo.
Sz
romantyzm
[10]
Tam, wpośród prac i trosk, i wśród zabawy,
Uciekam ja. Tam siedzę pod jodłami,
Tam leżę wśród bujnej i wonnej trawy,
Tam pędzę za wróblami, motylami.
[15]
Tam widzę ją, jak z ganku biała stąpa,
Jak ku nam w las śród łąk zielonych leci,
I wpośród zbóż jak w toni wód się kąpa,
I ku nam z gór jako jutrzenka świeci.
139
Polecenia do tekstu
1. Jak rozumiesz metaforę, która określa stan podmiotu mówiącego (wersy 1.–4.)?
2. Na czym polega niezwykłość metafory zastosowanej przez autora?
3. Znajdź w wierszu [Gdy tu mój trup...] różne rodzaje powtórzeń i określ ich funkcje.
4. Opisz pejzaż mentalny – „ojczyznę myśli” podmiotu mówiącego. Powiedz, w jaki sposób
jest ona idealizowana.
5. Przedstaw ukazane w wierszu relacje między przyrodą a światem człowieka.
6. Kim jest postać opisana w ostatniej zwrotce utworu? Zaproponuj symboliczną
interpretację tego fragmentu, w której uwzględnisz dotychczasową analizę.
Pr ac a domowa
1. Porównaj obrazy przyrody: zaprezentowany w lirykach lozańskich i ukazany w sonecie
Stepy akermańskie. Zwróć uwagę na kolorystykę, metaforykę, epitety i kreację „ja”
mówiącego.
2. Jakie sensy może nieść motyw lustrzanego odbicia? Omów zagadnienie, odwołując się
do [Nad wodą wielką i czystą...] Adama Mickiewicza oraz do wybranych tekstów kultury.
1. W jaki sposób kontemplacja przyrody pozwala na zrozumienie samego siebie?
Odpowiedz, odwołując się do wierszy omawianych na lekcji i innych tekstów kultury.
2. Dokonaj analizy porównawczej wierszy Adama Mickiewicza [Nad wodą wielką i czystą…]
oraz [Gdy tu mój trup…]. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją.
R
Sz
140
Jezioro z niebem dzielić...
25
R
Romantyczny
kreacjonizm
Słowackiego
Na lekcji przeanalizujemy Rozłączenie Juliusza Słowackiego. Utwór wprowadzi nas w świat
poetycki tego – drugiego po Mickiewiczu – wybitnego poety polskiego romantyzmu. Wiersz,
który powstał nad Jeziorem Genewskim (podobnie jak liryki lozańskie Mickiewicza), intryguje
zwłaszcza zagadkową postacią adresatki i obrazowaniem przyrody.
rozłączenie
XVIII
XIX
Bohaterka
XX
XXI
1835 r.
Geneza
Jesienią 1832 r. Słowacki – zrażony złym przyjęciem tomu swych młodzieńczych Poezji (1832)
przez środowisko emigracyjne – opuścił Paryż
i udał się do Genewy. W decyzji o osiedleniu się
w Szwajcarii poetę umocniło sportretowanie
jego ojczyma Augusta Bécu (czytaj: beki) w III części Dziadów jako Doktora – zdrajcę i zausznika
Nowosilcowa. Pobyt w Genewie, obfitujący
w liczne wycieczki, pozwolił twórcy na odkrywanie piękna gór i przemyślenia na temat warsztatu poetyckiego. W liście poety do matki z 20
października 1835 r. czytamy: „Trzy miesiące
przepędzone pośród najpiękniejszych widoków
przyrodzenia [natury] były wielką dla mnie nauką. Uważałem [kontemplowałem] harmoniją,
która wszystko łączy i nalewa jednym kolorem.
Postrzegłem, że sztuka powinna naśladować tę
dziwną jedność wszystkiego. Zastanawiałem się
długo – nad drzewami, kwiatami, szmerem,
różnymi dźwiękami natury – widziałem ją z bli1
ska błękitną albo chmurną” .
Interpretatorzy Rozłączenia, napisanego przez
poetę w okresie szwajcarskim, spierają się
o pozaliteracki wzorzec bohaterki – adresatki
wiersza. Niektórzy wskazują na Marię Wodzińską, przyjaciółkę poety z okresu jego wędrówek po Szwajcarii. Była ona jednak wówczas czternastolatką, co mocno osłabia tę
hipotezę. Inni uważają, że chodzi o matkę
poety, co z kolei wyklucza erotyczny podtekst
wiersza. Utwór może być dowodem na to, że
twórczość poetycka, także liryczna, jest dziedziną wyobraźni i kreacji oraz że związek
z biografią i przeżyciami autora nie polega na
ich prostym odwzorowaniu.
Gatunek
List poetycki – wiersz,
w którym wyraźnie ujawniający
się nadawca zwraca się do
określonego adresata,
rzeczywistego lub fikcyjnego.
Gatunek ten uprawiany był już
w starożytności – np. List do
Pizonów Horacego, tytułowany
częściej jako Sztuka poetycka.
Zwykle ma charakter wyznania
lirycznego, rzadziej jest
retoryczny lub epicki; może
zawierać różne treści, np.
miłosne, panegiryczne,
metapoetyckie czy filozoficzne.
1 Cytat za: J. Słowacki, Dzieła, t. 6, red. J. Krzyżanowski, Wrocław 1987, s. 216.
Sz
romantyzm
Miniprzewodnik.
biografiA Słowackiego
Juliusz Słowacki (1809–1849) urodził się w rodzinie o tradycjach inteligenckich. Jego matka
Salomea prowadziła w Wilnie salon literacki, ojciec był profesorem teorii i historii literatury
na Uniwersytecie Wileńskim, a ojczym – August Bécu – profesorem medycyny. Poeta kształcił się
w liceum w Krzemieńcu na Wołyniu (obecnie na Ukrainie), a następnie studiował prawo
na Uniwersytecie Wileńskim. W latach 1829–1831 pracował w Warszawie jako prawnik.
Właściwy debiut Słowackiego, tzn. wiersze tyrtejskie (patrz: lekcja 24. w pierwszej części podręcznika
dla klasy pierwszej), przypada na okres powstania listopadowego. W liryce emigracyjnej, od 1832 r.,
poeta rozważał przyczyny klęski powstania i analizował charakter narodowy Polaków. Poezję osobistą
Słowackiego cechują skłonność do melancholii i ironii oraz obecność postaci indywidualisty
pozbawionego ojczyzny i bliskich. Pod koniec życia, pod wpływem Andrzeja Towiańskiego (patrz:
Wiedzieć więcej..., w lekcji 16.), poeta w swym światopoglądzie i twórczości zbliżył się do
mistycyzmu. Słowacki uprawiał takie gatunki poetyckie, jak: hymn, pieśń, list poetycki, powieść
poetycka (np. Mnich, 1832), poemat dygresyjny (np. Beniowski, 1841), poemat (np. Ojciec
zadżumionych, 1839), poetycki traktat filozoficzny (Genezis z Ducha, 1844).
Pierwszą zagraniczną podróż odbył Słowacki w 1831 r. z Warszawy do Londynu z misją
dyplomatyczną rządu powstańczego. Do kraju już nie wrócił i od 1832 r. prowadził życie wędrowca.
Początkowo mieszkał w Paryżu, od końca 1832 r. przez ponad trzy lata przebywał nad Jeziorem
Genewskim, a następnie we Włoszech (1836), gdzie zaprzyjaźnił się z Zygmuntem Krasińskim.
Odbył trwającą rok podróż do Grecji, Egiptu, Palestyny, Libanu i Syrii (1836–1837), potem prawie dwa
lata spędził we Florencji. Ostatnie dziesięć lat życia poeta mieszkał w Paryżu. W 1848 r., już ciężko
chory, pośpieszył do Poznania na wieść o wybuchu powstania antypruskiego podczas Wiosny Ludów.
Zmarł w Paryżu i został pochowany na cmentarzu Montmartre (czytaj: mąmartr). W 1927 r. jego prochy
przewieziono do kraju i złożono obok Mickiewicza w krypcie na Wawelu.
Juliusz Słowacki
Rozłączenie
Rozłączeni – lecz jedno o drugim pamięta;
Pomiędzy nami lata biały gołąb smutku
I nosi ciągłe wieści. Wiem, kiedy w ogródku,
Wiem, kiedy płaczesz w cichej komnacie zamknięta.
[5] Wiem, o jakiej godzinie wraca bolu fala,
Wiem, jaka ci rozmowa ludzi łzę wyciska.
Tyś mi widna jak gwiazda, co się tam zapala
I łzą różową leje, i skrą siną błyska.
[10]
A choć mi teraz ciebie oczyma nie dostać,
Znając twój dom – i drzewa ogrodu, i kwiaty,
Wiem, gdzie malować myślą twe oczy i postać,
Między jakimi drzewy szukać białej szaty.
141
Sz
142
 Ferdinand Hodler, Jezioro
Genewskie wieczorem, 1895,
Kunsthaus Zürich (czytaj: cjuriś),
Zurych
Malarz ukazał ogrom
i niezwykłą kolorystykę jeziora.
[15]
Ale ty próżno będziesz krajobrazy tworzyć,
Osrebrzać je księżycem i promienić świtem.
Nie wiesz, że trzeba niebo zwalić, i położyć
Pod oknami, i nazwać jeziora błękitem.
[20]
Potem jezioro z niebem dzielić na połowę
W dzień zasłoną gór jasnych, w nocy skał szafirem;
Nie wiesz, jak włosem deszczu skałom wieńczyć głowę,
1
Jak je widzieć w księżycu odkreślone kirem .
Nie wiesz, nad jaką górą wschodzi ta perełka,
Którąm wybrał dla ciebie za gwiazdeczkę – stróża;
Nie wiesz, że gdzieś daleko, aż u gór podnóża,
Za jeziorem – dojrzałem dwa z okien światełka.
[25]
Przywykłem do nich – kocham te gwiazdy jeziora,
Ciemne mgłą oddalenia, od gwiazd nieba krwawsze,
Dziś je widzę, widziałem zapalone wczora,
Zawsze mi świecą – smutno i blado – lecz zawsze...
[30]
A ty – wiecznie zagasłaś nad biednym tułaczem;
Lecz choć się nigdy, nigdzie połączyć nie mamy,
Zamilkniemy na chwilę i znów się wołamy
Jak dwa smutne słowiki, co się wabią płaczem.
2
(nad jeziorem Leman , d. 20 lipca 1835 r.)
1 Kir – czarny materiał używany zwykle podczas pochówku i żałoby.
2 Leman – inna nazwa Jeziora Genewskiego.
Sz
romantyzm
Polecenia do tekstu
1. Wskaż symbol, który sugeruje, że Rozłączenie jest listem.
2. Gdzie i w jaki sposób ujawnia się w wierszu
osoba mówiąca? Zwróć uwagę na
przekształcenie formy „my” w „ja”.
3. Podziel utwór na część mówiącą
o wspólnocie duchowej nadawcy i adresata
oraz część informującą o różnicach między
nimi.
4. Określ, co łączy, a co różni adresata
i nadawcę.
5. Wskaż anafory w obu częściach wiersza.
KREACJONIZM [łac. creatio (czytaj:
kreatio) – tworzyć] – postawa estetyczna
będąca odwrotnością postulatu
odwzorowywania, imitowania (łac.
imitatio) rzeczywistości. Kreacjonizm
zakłada, że dzieło sztuki jest wytworem
wyobraźni, intuicji i uczucia, a artysta,
dzięki swojemu talentowi (wrażliwości,
natchnieniu, geniuszowi) może w sztuce
– niczym Bóg – stwarzać nowe światy.
IN STATU NASCENDI – „w trakcie
stawania się”. To łacińskie sformułowanie,
pierwotnie używane w przyrodoznawstwie,
przyjęło się w humanistyce na określenie
uchwycenia przez artystę momentu
przemiany jakiegoś zjawiska.
6. Ustal, jaką funkcję w utworze pełni
przeciwstawienie sensów anafor.
7. W jaki sposób przyroda łączy i dzieli
bohaterów?
8. Na podstawie analizy wersów 1.–12.
rozstrzygnij, za kogo uważa się nadawca wypowiedzi.
a) wskaż fragmenty świadczące o intuicji osoby mówiącej.
b) scharakteryzuj sposób mówienia nadawcy o adresatce.
c) powiedz, co przywołane obrazy mówią o adresatce wypowiedzi.
9. Opisz pejzaż przedstawiony w wersach 13.–20.
a) określ rolę podmiotu mówiącego w tak przedstawionym krajobrazie.
b) rozstrzygnij, czy krajobraz ma charakter statyczny czy dynamiczny; uzasadnij swoją decyzję.
c) określ rolę metaforyki i kolorystyki w tym fragmencie wiersza.
d) wyjaśnij, na czym polega kreacjonizm poety.
10. Kim jest adresatka wypowiedzi i jaka relacja łączy ją z nadawcą? Uzasadnij odpowiedź.
Pr ac a domowa
Porównaj obraz miłości przedstawiony w wierszu Rozłączenie ze znanym ci modelem
miłości werterycznej. Wskaż podobieństwa i różnice.
Czy obraz przyrody w tekstach poetyckich jest jej odwzorowywaniem, czy kreowaniem?
Odpowiedz w odniesieniu do Rozłączenia Juliusza Słowackiego i wybranych utworów
Adama Mickiewicza.
143
Sz
144
Boże! zdejm z mego serca
jaskółczy niepokój...
26
R
Dylematy
egzystencjalne
Kordiana
Kordian Juliusza Słowackiego porusza tematykę narodową, aktualną, bliską poecie – nawiązuje
do powstania listopadowego i nieudanego spisku na życie cara Mikołaja I. Podejmuje też
problematykę egzystencjalną. Na tej lekcji spojrzymy na Kordiana jako na utwór o losie człowieka
i o poszukiwaniu celu istnienia.
Kordian
Geneza Dramat Juliusza Słowackiego, którego pełny
tytuł brzmi Kordian. Część pierwsza trylogii.
Spisek
koronacyjny,
powstał
XVIII
XIX
XX
XXI
1833 r.
1834 r.
w Genewie w drugiej połowie 1833 r. i został
wydany anonimowo w następnym roku w Paryżu. Utwór miał być częścią trylogii, jednak
autor nie zrealizował swego zamiaru, być może dlatego, że dramat przeszedł bez echa
wśród współczesnych mu odbiorców.
Kordian został wydany dwa lata po edycji
III części Dziadów. Słowacki zawarł w swym
dramacie polemikę z historiozofią Mickiewicza. Inaczej niż poprzednik przedstawił przyczyny klęski powstania listopadowego, odmiennie też widział sprawy narodu i swoją rolę jako
poety (więcej na ten temat: w lekcji 28.).
Tytuł i bohater
Słowacki nadał bohaterowi dramatu imię
znaczące. Utworzył je od łacińskiego słowa
 Albrecht Dürer (czytaj: direr), Melancholia i,
1514, Guildhall Library (czytaj: gildhol lajbreri), Londyn
Bogata w sensy symboliczne grafika przedstawia
skrzydlatego geniusza – architekta, który porzucił
narzędzia pracy i budowę, by oddać się
rozmyślaniom. Od czasów renesansu skłonność
do melancholii przypisywano zwłaszcza artystom.
Sz
romantyzm
cor – „serce”. Słownik języka polskiego Samuela
Bogumiła Lindego (wydanie 1804–1815) odnotowuje m.in. słowa kordialny – serdeczny,
i kordiak – śmiałek, człowiek czupurny, niezgadzający się z innymi. Imię bohatera oznacza zatem kogoś wrażliwego i uczuciowego,
ale też buntownika, działacza idącego za porywem serca.
Słowacki ukazuje głównego bohatera w kilku
ważnych dla niego momentach życiowych.
W akcie pierwszym Kordian ma piętnaście lat.
Jest wrażliwym, utalentowanym poetą, nieszczęśliwie zakochanym w starszej od siebie Laurze.
Dręczy go apatia i poczucie bezsensu życia.
Juliusz Słowacki
Kordian (fragmenty)
Monolog Kordiana (z aktu I, scena I).
KORDIAN
1
Otom ja sam, jak drzewo zwarzone od kiści ,
Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści;
Ilekroć wiatr silniejszy wionie, zrywa tłumy.
Celem uczuć – zwiędnienie; głosem uczuć – szumy
[5] Bez harmonii wyrazów... Niech grom we mnie wali!
Niech w tłumie myśli jaką myśl wielką zapali...
Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój,
Daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj...
Jedną myśl wielką roznieć, niechaj pali żarem,
[10] A stanę się tej myśli narzędziem, zegarem,
Na twarzy ją pokażę, popchnę serca biciem,
Rozdzwonię wyrazami, i dokończę życiem.
tary sługa Kordiana, Grzegorz, próbuje podsunąć mu jakąś koncepcję życia. Opowiada m.in. o wyczynie KaziS
mierza – wziętego do niewoli rosyjskiej podczas kampanii Napoleona w 1812 r. Baszkirscy Tatarzy, którzy
eskortują jeńców w głąb Rosji, chcą ich wcielić do oddziałów rosyjskich. Opierających się Polaków chwytają na
arkan (rodzaj lassa).
GRZEGORZ
2
Staliśmy jak garść kłosów pożółkłych śród błonia ;
Głuche było milczenie, zgroza, obłąkanie.
3
[15] Piszcząc, kołem jak krucy krążyli poganie ,
Wybierali oczyma, gdzie powrozem skiną,
Śmierć dając, chcieli zabić przedśmiertną godziną.
Wtem, panie! nasz Kazimierz! ów Kazimierz młody!
Skoczył w tłumy Baszkirów, i z tłumu wyskoczył
[20] Z pułkownikiem tatarskim, rzucił się do wody;
Tak ujętego wroga między dwie kry wtłoczył,
A kry się zbiegły, głowa z Baszkira odpadła
1 Zwarzone od kiści – tu: zmrożone od pąków.
2 Śród błonia – na łące nadrzecznej.
3 Poganie – mowa o Tatarach, Baszkirach.
145
Sz
146
Jak mieczem odrąbana i na krze usiadła
Z otwartymi oczyma...
KORDIAN
[25]
A Kazimierz?
GRZEGORZ
Zginął...
KORDIAN
Grzegorzu, czy nie pomnisz zmarłego nazwiska?
GRZEGORZ
Nie wiem: On pod imieniem Kazimierza słynął,
Co mu tam dziś nazwisko po śmierci? Pan ściska
[30] Rękę starego sługi...
KORDIAN
Boże! jak ten stary
Rósł zapałem w olbrzyma; lecz ja nie mam wiary,
Gdzie ludzie oddychają, ja oddech utracam.
Z wyniosłych myśli ludzkich niedowiarka okiem
[35] Wsteczną drogą do źródła mętnego powracam.
1
Dróg zawartych przesądem nie przestąpię krokiem .
Teraz czas świat młodzieńca zapałem przemierzyć,
2
I rozwiązać pytanie: żyć? alboli nie żyć?
Jam bezsilny! Nie mogę, jak Edyp zabójca,
[40] Rozwiązać wszystkich sfinksów zagadki na świecie;
3
Rozmnożyły się sfinksy, dziś tajemnic trójca
Liczna jak ziarna piasku, jak łąkowe kwiecie;
Wszędzie pełno tajemnic, świat się nie rozszerzył,
Ale zyskał na głębi... Wierzchem człowiek płynie,
[45] Lecz jeśli drogi węzłem żeglarskim nie mierzył,
Nie wie, czy bieg jest biegiem, gdy brzeg z oczu ginie...
Polecenia do tekstu
1. Odwołując się do kontekstu cytowanej wypowiedzi Kordiana, określ, jakie fakty mogły
wpłynąć na jego uczucia.
2. Przedstaw autocharakterystykę Kordiana. W tym celu odszukaj odpowiednie fragmenty
monologu bohatera.
3. Na podstawie znajomości całego utworu zreferuj zwięźle bajkę opowiedzianą Kordianowi
przez Grzegorza. Przedstaw sens paraboli (patrz: pojęcia kluczowe na stronie obok).
1 Sens wersu 36.: nie wejdę na drogi zamknięte dla mnie przez prawo zwyczajowe, moralność ogółu.
2 Żyć? alboli nie żyć? – parafraza słynnego pytania Hamleta z jego monologu (patrz: lekcja 18. z drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej).
3 Wersy 41.–43.: odwołanie do greckiego mitu o Edypie, który odgadł składającą się z trzech członów zagadkę Sfinksa (tajemnic trójca), a następnie nieświadomie
zabił własnego ojca (patrz: lekcja 38. z pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej).
Sz
romantyzm
4. Jakie idee pragnie zaszczepić
słuchaczowi stary sługa? Omów i nazwij
zachowanie Kazimierza (wersy 13.–24.).
HAMLETYZM – postawa wahania się,
ciągłego niezdecydowania, zwłaszcza
w sprawie podjęcia lub zaniechania działania.
Hamletyzm wynika z nadwrażliwości etycznej
bohatera i pogłębionej refleksji nad własnym
działaniem, jego uzasadnieniem i efektami.
5. Określ, jakie uczucia wywołuje
w Kordianie opowiadanie o Kazimierzu.
6. Wskaż i nazwij środki literackie,
za pomocą których zostały wyrażone
uczucia bohatera.
OFIARNICTWO – gotowość do poświęcenia
swego życia dla szczytnego celu, potraktowanie
własnej osoby jako ofiary na rzecz wielkiej idei
albo dobra zbiorowości. W przeciwieństwie
do prometeizmu (patrz: lekcja 13.) jednostka
składająca ofiarę nie domaga się sławy i chce
pozostać bezimienna.
7. Wyjaśnij sens odwołań do mitu o Edypie
w monologu Kordiana (wersy 31.–46.).
8. Przedstaw niepokoje egzystencjalne
bohatera.
parabola (przypowieść) – niewielka,
schematyczna narracja, fikcyjna, ale oparta
na zasadzie prawdopodobieństwa. Występują
w niej dwa poziomy znaczeń: pierwszy –
wzięty z życia codziennego – oraz drugi –
symboliczny, odwołujący się do spraw trudno
uchwytnych, abstrakcyjnych. Znaczenie
dosłowne i symboliczne łączy zasada analogii
(odpowiedniości).
9. Określ, na czym polega hamletyzm
Kordiana.
10. Co według ciebie wpływa
na postępowanie młodego Kordiana – jego
wiek, wychowanie czy charakter? Uzasadnij
odpowiedź.
Juliusz Słowacki
Kordian (fragmenty)
Wieczorem Kordian z Laurą w parku (z aktu I, scena II).
KORDIAN
Odmiatam i kruszę
Gałązki, ciernie, chwasty spod stóp twoich, pani. –
Cierń, co mi zrani rękę, nikogo nie zrani!
LAURA
Kordian zapomniał, że ma matkę, matkę wdowę.
[5] Cóż to? Kordian brwi zmarszczył, chmurzy się, rumieni?
KORDIAN
Zapytaj się drzew, pani, dlaczego w jesieni,
Szronem dotknięte, noszą liście purpurowe?
To tajemnica szronu...
LAURA
Usiądźmy w alei.
[10] Któż z nas pierwszy obaczy gwiazdę dobrze znaną?...
KORDIAN
Nie ujrzę jej, jeżeli to gwiazda nadziei!...
147
Sz
148
LAURA
A jeśli gwiazda wspomnień?
KORDIAN
O! dla mnie za rano
Na bladą gwiazdę wspomnień!...
LAURA
[15] Gdzież gwiazda Kordiana?
Kordian wznosi oczy na twarz Laury i odwraca się.
Jak się nazywa?
KORDIAN
Przyszłość.
LAURA z uśmiechem
W której stronie nieba?
KORDIAN
1
O! nie wiem! nie wiem – jest to gwiazda obłąkana ,
[20] Co dnia ją trzeba tracić, co dnia szukać trzeba...
LAURA
Kordian ma piękną przyszłość, talenta, zdolności...
Polecenia do tekstu
1. Odwołując się do całego I aktu dramatu,
określ stosunek Kordiana do Laury.
POSTAWA WERTERYCZNA
(WERTERYZM) – patrz: lekcja 8.
2. Wskaż cechy miłości werterycznej w relacji
bohaterów.
WELTSCHMERZ (czytaj: weltszmerc; z niem.
dosłownie: ból świata) – ból istnienia, pustka
egzystencjalna, brak celu w życiu i perspektyw
działania. Tak ten stan świadomości nazwał
Goethe w Cierpieniach młodego Wertera.
W XIX stuleciu Weltschmerz stał się „chorobą
wieku”. Poczucie braku sensu życia znano
w naszej cywilizacji od dawna, zmieniała się
tylko jego nazwa. W średniowieczu stan ten
nazywano acedią (łac. acedia – lenistwo,
destrukcyjna bezczynność), w XVI–XVIII w.
– melancholią, od XX w. zaś, pod wpływem
odkryć psychiatrii – depresją.
3. Na podstawie analizy wypowiedzi Laury
uzasadnij tezę, że bohaterka zachowuje się
wobec Kordiana z protekcjonalną wyższością.
4. Wyjaśnij, w odniesieniu do całego aktu I,
w czym wyraża się Kordianowski „ból
istnienia”.
5. Rozkapryszenie? nuda? egzystencjalny
dramat? Oceń postawę Kordiana w 1 akcie
utworu. Uzasadnij swoją opinię.
Pr ac a domowa
Porównaj Kordiana z Hamletem. Uwzględnij stosunek bohaterów do misji, której się
podejmują, ich dylematy egzystencjalne i wrażliwość moralną.
1 Gwiazda obłąkana – gwiazda niemająca stałego miejsca na niebie (tzw. błędna gwiazda).
Sz
romantyzm
Miniprzewodnik. dramatY
Słowackiego
Sztuki Juliusza Słowackiego nie były grane za życia twórcy, jednak poeta uważany jest za pierwszego
polskiego autora, który programowo i systematycznie tworzył ambitny repertuar teatralny.
Słowacki napisał trzynaście dramatów. Wielki wpływ na jego twórczość wywarli William Szekspir
(np. Maria Stuart, 1832) i hiszpański dramaturg z XVII w. Calderón de la Barca (czytaj: kalderon de la
barka) – Słowacki parafrazował jego Księcia niezłomnego (1843). Poecie pomagały także znajomość
współczesnego teatru i opery oraz erudycja historyczna. Ważną rolę w jego dramatach odgrywają
ironia romantyczna (patrz: lekcja 27.), estetyka kontrastu (uwydatnianie sprzeczności) i groteska
(patrz: lekcja 41.).
Kordian (1834) – dramat współczesny o przyczynach klęski powstania listopadowego
i o dylematach egzystencjalnych pokolenia romantyków.
Balladyna (1834) – utwór rozgrywający się w mitycznej przeszłości Polski, poświęcony
problematyce walki o władzę; tytułowa bohaterka jest kreacją szekspirowską.
Horsztyński (1835) – akcja dramatu rozgrywa się na tle powstania kościuszkowskiego (1794)
w Wilnie; główny bohater – Szczęsny Kossakowski – jest postacią hamletyczną.
Lilla Weneda (1840) – ukazany w utworze konflikt między prehistorycznymi plemionami
(szlachetnymi i słabymi Wenedami a zaborczymi Lechitami) stanowi pretekst do refleksji
historiozoficznych na temat genezy państwa polskiego.
Fantazy (początek lat 40. XIX w.) – dramat
współczesny obfitujący w komediowe spięcia,
w którym Słowacki obnaża stereotypy
romantycznej miłości i romantycznego
kochanka.
Ksiądz Marek (1843) – dramat mistyczny;
jego bohaterem jest ksiądz Marek Jandołowicz,
charyzmatyczny przywódca duchowy
konfederacji barskiej (1768–1772).
Sen srebrny Salomei (1844) – utwór
ukazuje powstanie na Ukrainie (1768) jako
konieczny element historii, która przez
zniszczenie i śmierć prowadzi do wyższych form
Ducha. W dramacie tym pojawia się legendarny
lirnik Wernyhora, który powróci w Weselu
Stanisława Wyspiańskiego (1901).
Samuel Zborowski (1845) – ostatni,
niedokończony dramat poety, nawiązujący
do XVI-wiecznego sporu pomiędzy kanclerzem
Janem Zamojskim a uznanym za zdrajcę
Samuelem Zborowskim; Słowacki przedstawił tu
toczącą się w kosmicznym wymiarze walkę dwu
duchowo potężnych jednostek, uosabiających
wielkość i siłę narodu.
 WOJCIECH GERSON, obraz inspirowany
BALLADYNĄ Juliusza Słowackiego, 1900,
Muzeum Literatury, Warszawa
149
Sz
150
Obym się sam ocenił,
skoro świat ocenię...
27
R
Kordian
w poszukiwaniu
wartości
W II akcie dramatu Słowackiego – noszącym tytuł Rok 1828. Wędrowiec – Kordian, odratowany
po próbie samobójczej, wędruje po Europie. Bohater chce zweryfikować swoje idealistyczne
wyobrażenia o świecie i prawach nim rządzących, pragnie odnaleźć trwałe wartości. Aby tak się
stało, musi przeżyć gorycz wielu rozczarowań.
Wędrówki prowadzą Kordiana do krajów
i miejsc, o których istnieją utarte wyobrażenia
(stereotypy). W Anglii, ojczyźnie Williama
Szekspira i wielkich poetów romantycznych,
we Włoszech, uważanych za kraj romantycznej, namiętnej miłości, w Watykanie, stolicy
papiestwa, młody podróżnik konfrontuje
z rzeczywistością swoje dotychczasowe
poglądy na różne aspekty życia. Nadzieje
związane z wędrówką po świecie Kordian
wyraża słowami:
„Rzeczywistości naga, wynagrodź
marzenie!
Obym się sam ocenił, skoro świat ocenię...”
Poznanie świata ma zatem służyć samopoznaniu i znalezieniu wartości, dla których
warto żyć.
Juliusz Słowacki
Kordian (fragmenty)
Kordian przebywa w St. James Park, w historycznym centrum Londynu. Jest wieczór, bohater rozmawia
z dozorcą parku (z aktu II).
KORDIAN
Tam, gdzie gęstymi drzewy sadzawka zarosła,
Jakiś człowiek samotny jak cień się przesuwa,
Patrzy na księżyc, wzdycha – to miłośnik czuły,
Zapewne wielkie serce smutkami zatruwa;
[5] Może mu się marzenia złotym wątkiem snuły
I przerwały się nagle – od świata ucieka.
Chciałbym go poznać... Bracie, znasz tego człowieka?
DOZORCA
1
To pewien dłużnik, bankrut potępion wyrokiem .
1 Wers 8.: prawo angielskie karało za długi więzieniem.
Sz
romantyzm
 Joseph William Turner,
KORDIAN
Dlaczegoż nie w więzieniu duma, lecz w ogrodzie?
DOZORCA
[10]
Prawo w domy nie wchodzi; po słońca zachodzie
1
Nie biega po ulicach za dłużnika krokiem ;
Więc dłużnik we dnie sypia, a chodzi po nocy.
Myślałem, że pan także przy Boga pomocy
Mijasz się z prawem.
KORDIAN
[15] Nędzny!...
Ostatnia droga Temeraire’a
(czytaj: temerera), 1838, National
Gallery (czytaj: naszjonal galeri),
Londyn
Scena przedstawia żaglowiec
marynarki brytyjskiej,
uczestnika bitwy pod
Trafalgarem, holowany
do rozbiórki przez parowiec.
Majestatyczne piękno
starego żaglowca kontrastuje
z brzydotą holownika
– wytworu cywilizacji
przemysłowej.
DOZORCA
Pan jakby lord płaci.
Mam honor mu polecić siebie, moich braci...
2
Jeden, jak ja, przedaje krzesła w parlamencie ,
3
Drugi, jak ja, przedaje groby w Westminsterze ;
[20] Trzeci robi na przedaż herbowe pieczęcie,
Na każdej ryje łokieć, szalki i dwie wieże,
4
Podobne kształtem do wież dłużników więzienia .
5
Czwartego lud nazywa Garrikiem tragicznym ;
6
Prawdziwie małpi talent wziął od urodzenia [...].
1 Wersy 10.–11.: zgodnie z ówczesnym prawem angielskim człowiek ścigany za długi był nietykalny we własnym domu oraz w nocy.
2 Mowa o bracie, który prawdopodobnie zajmuje się korupcją polityczną.
3 Mowa o opactwie Westminster (czytaj: łestminter), gdzie znajdują się groby władców Anglii i pomniki słynnych Anglików. Sens: miejsce pochówku można sobie
kupić niezależnie od zasług.
4 Wersy 21.–22.: łokieć, szalki – dawne miary w handlu, symbole stanu kupieckiego; dwie wieże... podobne... do więzienia – wieże były tradycyjnie miejscami, gdzie
osadzano więźniów.
5 Garrik tragiczny – David Garrick (czytaj: dejwid gerik; XVIII w.) był słynnym angielskim aktorem, grał role szekspirowskie.
6 Małpi talent – mowa o aktorstwie.
151
Sz
152
IRONIA – celowa niezgodność (sprzeczność)
między sensem dosłownym wypowiedzi a jej
znaczeniem zamierzonym, ukrytym. Jako
środek retoryczny służyła tradycyjnie satyrze,
ośmieszeniu. Może mieć jednak postać tzw.
gorzkiej ironii, która ma wyrażać bezradność
człowieka wobec rzeczywistości. Ironia
romantyczna – wykształcona na gruncie
niemieckiej filozofii idealistycznej – określała
postawę artysty manifestującego swój
indywidualizm przez dystans wobec świata
i siebie samego oraz wobec swojej twórczości,
traktowanej jako gra.
Polecenia
do tekstu
1. Wyjaśnij, czego Kordian poszukuje
w Anglii.
2. Omów wydarzenie, które miało miejsce
w St. James Park.
3. Wytłumacz sens wypowiedzi Dozorcy
o dłużniku i o własnych braciach.
4. Wskaż w wersach 15.–21. elementy
ironii.
KAPITALIZM – ustrój społeczny oparty na
obrocie kapitałem (pieniądzem, majątkiem)
i na wolnej konkurencji. Przedsiębiorca
kapitalistyczny wykorzystuje posiadane środki
materialne i wiedzę o mechanizmach rynkowych, aby w wyniku działalności gospodarczej
osiągnąć zysk. W pierwszej połowie XIX w.
kapitalizm najbardziej dynamicznie rozwijał się
w Anglii – kolebce wielu wynalazków
technicznych.
5. Określ, jaką ocenę zyskują kapitalizm
i demokracja w wypowiedzi Dozorcy.
6. Na czym polega konfrontacja
romantycznych wyobrażeń o świecie
z zastaną rzeczywistością w analizowanym
fragmencie dramatu?
DEMOKRACJA NOWOŻYTNA – system
polityczny, który w nowoczesnej postaci pojawił
się w XVIII w. Oznacza możliwość wyboru do
władz ustawodawczych przedstawicieli
społeczeństwa i sprawowanie za ich pośrednictwem rządów w państwie. Reprezentacją ogółu
jest zgromadzenie narodowe (parlament,
kongres, sejm, izba gmin, duma). Jedynym
krajem w Europie o ustroju demokratycznym
w pierwszej połowie XIX w. była Anglia; prawo
wyborcze mieli tu jednak tylko obywatele
płacący podatki, czyli najbogatsi.
Juliusz Słowacki
Kordian
(fragmenty)
W Watykanie Kordian uczestniczy w audiencji
u papieża. Prywatność spotkania podkreśla
obecność papugi (z aktu II).
KORDIAN
1
W darze niosę ci, Ojcze, relikwiją świętą ,
Garść ziemi, kędy dziesięć tysięcy wyrżnięto
Dziatek, starców i niewiast... Ani te ofiary
Opatrzono przed śmiercią chlebem eucharisti;
2
[5] Złóż ją tam, kędy chowasz drogie carów dary ,
W zamian daj mi łzę, jedną łzę... [...]
PAPIEŻ
[...] Ujrzysz, jak całe ludy korne krzyżem leżą;
1 Relikwija święta – szczątki świętych, otaczane kultem w katolicyzmie; za relikwię Kordian uważa (wersy 1.–2.) ziemię z Pragi (prawobrzeżnej części Warszawy),
gdzie w 1794 r., podczas zdobywania Warszawy przez Rosjan, doszło do rzezi mieszkańców.
2 Aluzja do dobrych stosunków między carem Mikołajemi a papieżem Leonem XII.
Sz
romantyzm
Niech się Polaki modlą, czczą cara i wierzą...
KORDIAN
Lecz garści krwawej ziemi nikt nie błogosławi.
[10] Cóż powiem?
PAPUGA
1
De profundis clamavi! clamavi!
PAPIEŻ zmieszanie śmiechem pokryć usiłuje i spędza papugę
[...] No mój synu, idź z Bogiem, a niechaj wasz naród
2
Wygubi w sobie ogniów jakobińskich zaród ,
3
Niech się weźmie psałterza i radeł, i sochy...
KORDIAN rzucając na powietrze garść ziemi
[15] Rzucam na cztery wiatry męczennika prochy!
Ze skalanymi usty do kraju powrócę...
PAPIEŻ
Na pobitych Polaków pierwszy klątwę rzucę.
Polecenia do tekstu
1. Określ, o co Kordian prosi papieża.
2. Opisz stosunek zwierzchnika Kościoła katolickiego do Polski i Polaków.
3. Wyjaśnij funkcję wtrącenia papugi (wers 11.).
4. Rozstrzygnij, kim jawi się papież w świetle rozmowy z Kordianem: politykiem czy
rzecznikiem uciskanych? Uzasadnij swoje zdanie.
Pr ac a domowa
1. Na podstawie dramatu (akt II, wersy 86.–473.):
a) opisz próbę, na jaką Kordian wystawił Wiolettę;
b) omów rozczarowania uczuciowe, które przeżywa bohater.
2. Anglia, Włochy, Watykan – podsumuj etapy podróży Kordiana.
Jakie prawdy o świecie poznał bohater w czasie swojej wędrówki?
1. Akt II Kordiana jako analiza świata demokracji i wolnego rynku. Przedstaw ocenę
dokonaną przez Słowackiego i ustosunkuj się do niej.
2. Czy człowiek powinien poszukiwać wartości w świecie (relacje społeczne, świat polityki),
czy w samym sobie? Rozważ, odwołując się do Kordiana, własnych przemyśleń i różnych
tekstów kultury.
1 Czytaj: ...klamawi – incipit Psalmu 130 (łac.) Z głębokości wołam.
2 Ogniów jakobińskich zaród – ogólnie: dążenia radykalne, rewolucyjne. Być może jest to aluzja do wileńskich jakobinów, którzy w czasie powstania kościuszkowskiego dokonali egzekucji m.in. duchownych.
3 Sens: niech naród modli się (psałterz) i pracuje (radło i socha są narzędziami pracy oracza).
153
Sz
154
Polska Winkelriedem narodów!
28
R
Kordian jako
polemika
z III częścią Dziadów
Na górze Mont Blanc (czytaj: mą blą) – najwyższym szczycie Alp – Kordian wypowiada swój program,
mówi o idei przewodniej swego życia. Analizą sensu wypowiedzi bohatera i jej kontekstem
historycznoliterackim (polemika Słowackiego z Mickiewiczem) zajmiemy się na tej lekcji.
Kordian został zaplanowany jako polemika
z koncepcjami politycznymi i historiozoficznymi zawartymi w Dziadach drezdeńskich.
Konflikt Słowackiego z Mickiewiczem miał
między innymi podłoże osobiste – przypomnijmy: w III części Dziadów ojczym Słowackiego (August Bécu) został przedstawiony
jako współpracownik senatora Nowosilcowa.
Ponadto Mickiewicz miał się niepochlebnie
wypowiedzieć o wydanych w 1832 r. w Paryżu
dwóch tomach Poezji Słowackiego; stwierdził
ponoć, że są one „jak wzniosły kościół – ale
w kościele Boga nie ma...” (z listu poety do
matki z 3 września 1832 r.). W zamieszczonym poniżej monologu Kordiana znajdziemy
elementy dyskusji z Mickiewiczowską koncepcją mesjanizmu.
Juliusz Słowacki
Kordian (fragmenty)
Kordian, zdobywszy w wyniku podróży po Europie doświadczenie życiowe,
podejmuje decyzję o wyborze drogi działania. Stoi na górze Mont Blanc (z aktu II).
KORDIAN
Jam jest posąg człowieka, na posągu świata.
...........................................................
O, gdyby tak się wedrzeć na umysłów górę,
Gdyby stanąć na ludzkich myśli piramidzie
I przebić czołem przesądów chmurę,
[5] I być najwyższą myślą wcieloną...
Pomyśleć tak – i nie chcieć? o hańbo! o wstydzie!
Pomyśleć tak – i nie móc? w szmaty podrę łono!
Nie móc? – to piekło!
Mogęż siłą uczucia serce moje nalać,
[10] Aby się czuciem na tłumy rozciekło,
I przepełniło serca nad brzegi,
I popłynęło rzeką pod trony – obalać?
Sz
romantyzm
 Konrad Grob, Śmierć Winkelrieda pod Sempach, druga połowa XIX w., własność prywatna
Legendarny bohater walk o niepodległość Szwajcarii, Arnold Struth von Winkelried (czytaj: sztrut fon
winkelrid), w bitwie pod Sempach (1386) pochwycił włócznie wroga i skierował je na siebie, aby utorować
drogę żołnierzom szwajcarskim. Bitwa zakończyła się zwycięstwem Szwajcarów. Legenda, znana
z XVI-wiecznych kronik, stała się sławna w XIX w.
1
Mogęż zruszyć lawiny? potem lawin śniegi,
2
Zawieszone nad siołem ,
[15] Zatrzymać ręką lub czołem?
Mogęż, jak Bóg w dzień stworzenia,
Ogromnej dłoni zamachem
Rzucić gwiazdy nad świata zbudowanym gmachem,
Tak, by w drodze przeznaczenia,
[20] Nie napotkały nigdy kruchej świata gliny,
I nie strzaskały w żegludze?
Mogę – więc pójdę! ludy zawołam! obudzę!
1 Zruszyć – poruszyć.
2 Sioło – wieś.
155
Sz
156
Po chwili – z wyrazem zniechęcenia
Może lepiej się rzucić w lodowe szczeliny?...
Po chwili – zrazu spokojnie, potem z zapałem
Uczucia po światowych opadały drogach...
[25] Gorzkie pocałowania kobiety – kupiłem...
Wiara dziecinna padła na papieskich progach...
Nic – nic – nic – aż w powietrza błękicie
Skąpałem się... i ożyłem,
I czuję życie!
[30] Lecz nim myślą olbrzymią rozpłonę,
1
Posągu piękność mam – lecz lampy brak . [...]
Nie – myśli wielkiej trzeba z ziemi, lub z błękitu.
Spojrzałem ze skały szczytu,
Duch rycerza powstał z lodów...
2
[35]Winkelried dzidy wrogów zebrał i w pierś włożył,
Ludy! Winkelried ożył!
Polska Winkelriedem narodów!
Poświęci się, choć padnie jak dawniej! jak nieraz!
Nieście mię, chmury! nieście, wiatry! nieście, ptacy!
Chmura znosi go z igły lodu
CHMURA
[40] Siadaj w mgłę – niosęć.... Oto Polska – działaj teraz!...
KORDIAN
rzucając się na rodzinną ziemię z wyciągniętymi rękoma, woła
Polacy!!!
Polecenia do tekstu
1. Określ, na czym polega podobieństwo monologu Kordiana (wersy 1.–22.) do monologu
Konrada z Wielkiej Improwizacji (patrz: lekcja 13.). W tym celu:
a) ustal, w czym jest podobne rozumienie funkcji poety i jego kreacjonizmu w obu
monologach;
b) określ, jaki jest stosunek bohaterów do Boga;
c) przedstaw stosunek bohaterów do zwykłych ludzi;
d) porównaj samoocenę bohaterów;
e) zestaw środki stylistyczne występujące w obu tekstach.
2. Czy wypowiedź Kordiana można uznać za improwizację (patrz: Gatunek w lekcji 13.)?
1 Wers 31.: nawiązanie do słów Mickiewicza o poezji Słowackiego (patrz: Wprowadzenie do lektury).
2 Winkelried – patrz: podpis pod ilustracją.
Sz
romantyzm
3. Wskaż w wypowiedzi Kordiana wersy
odnoszące się do ukształtowania
przestrzeni.
PRZESTRZEŃ OTWARTA – w dziele
literackim jest przedstawiona za pomocą
obrazów panoramicznych, otwartych po
horyzont; oznacza zazwyczaj wolność,
swobodę myślenia i działania. Z kolei
przestrzeń zamknięta (np. ciasne wnętrza)
symbolizuje najczęściej sensy negatywne:
uwięzienie, zło, ograniczenie horyzontów
myślenia.
4. Określ, jaka jest rola przestrzeni
w kreowaniu postaci bohatera i jego wizji
świata.
5. Na podstawie znajomości aktu II, rozwiń
myśli Kordiana zawarte w wersach 24.–26. WINKELRIEDYZM (czytaj: winkenlridyzm) –
postawa poświęcenia się w walce, oddania
własnego życia w celu ocalenia innych.
Termin ten, pochodzący od nazwiska
legendarnego rycerza szwajcarskiego Arnolda
Winkelrieda, dotyczy poświęcenia zarówno
jednostek, jak i całego narodu (patrz też:
reprodukcja zamieszczona w tej lekcji).
6. Określ funkcję wersów 24.–26.
w wypowiedzi bohatera.
7. Przedstaw ideę sformułowaną przez
Kordiana (wersy 33.–38.).
8. Na czym polega odmienność wizji
bohatera od koncepcji wyrażonej przez
Konrada w Dziadach drezdeńskich?
9. Którą z postaw – prometejską czy winkelriedyczną – uważasz za słuszniejszą? A może
żadną z nich? Uzasadnij odpowiedź.
Pr ac a domowa
Opisz drogę przemiany wewnętrznej Kordiana ukazaną w akcie II dramatu. Określ
wartości odrzucone i zaakceptowane przez bohatera oraz dokonaj własnej oceny
tych wyborów.
1. Czy ideę homo viator (patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 32.) uważasz za ponadczasową,
ważną dla współczesnego człowieka? Rozważ problem, odwołując się do Kordiana i innych
tekstów kultury.
2. Którą z koncepcji poświęcenia dla ojczyzny uważasz za realistyczną, godną wprowadzenia
w czyn – Adama Mickiewicza z Dziadów cz. III, z Pana Tadeusza, czy Juliusza Słowackiego
z Kordiana? Sformułuj odpowiedź i uzasadnij.
3. Dokonaj analizy porównawczej Wielkiej Improwizacji (patrz: lekcja 13.) i monologu
Kordiana na górze Mont Blanc. Postaw hipotezę interpretacyjną i uzasadnij ją.
157
Sz
158
Mesjanizm – postawa złożenia ofiary z męczeństwa narodu, wiara
w nadejście sprawiedliwości, którą zaprowadzi Bóg przez swego mesjasza
Bohater: 44
Utwór: Dziady cześć III Adama Mickiewicza
Hasło: „Polska Chrystusem narodów”
 Wizja męki Jezusa na obrazie Ukrzyżowanie polskiego
XIX-wiecznego malarza, Wojciecha Piechowskiego.
Solidaryzm narodowy – postawa
wspólnej walki zjednoczonego
i odrodzonego moralnie narodu
Bohater: Jacek Soplica
Utwór: Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
Hasło: „Kochajmy się!”
 Renesansowy myśliciel
Niccolò Machiavelli (czytaj:
nikolo makjawelli) w swym
traktacie politycznym Książę
sformułował zasadę,
że szczytny moralnie
cel uświęca niegodne
środki podjęte,
by go zrealizować.
 Idea solidaryzmu narodowego w walce
ze wspólnym wrogiem została ukazana
w Panu Tadeuszu w scenie walki
Dobrzyńskich, Sopliców i Hrabiego
z Moskalami (tu ksiądz Robak zasłania
Hrabiego przed kulą). Wierne ilustracje
do Pana Tadeusza wykonał Michał Elwiro
Andriolli.
Walenrodyzm – walka
podstępna, sprzeczna
z moralnością i etosem rycerskim
Bohater: Konrad Wallenrod
(Walter Alf)
Utwór: Konrad Wallenrod
Adama Mickiewicza
Hasło: „Trzeba być lisem i lwem”
Sz
romantyzm
Koncepcje
narodowowyzwoleńcze
romantyzmu
Prometeizm – poświęcenie
jednostki dla narodu
Bohater: Konrad
Utwór: Dziady część III Adama
Mickiewicza
Hasło: „Nazywam się Milijon
– bo za milijony kocham i cierpię
katusze”
Upadek Rzeczypospolitej (1795) i klęska
powstania listopadowego (1831) sprawiły,
że polscy romantycy tworzyli różne
koncepcje wyzwolenia narodu
zniewolonego przez trzech zaborców.
Winkelriedyzm
– postawa poświęcenia życia
w walce o wyzwolenie narodu
Bohater: Kordian
Utwór: Kordian Juliusza
Słowackiego
Hasło: „Polska
Winkelriedem narodów”
 Arnold Winkelried
ze Stans, legendarny
bohater szwajcarski,
jest uznawany
za symbol
poświęcenia
własnego życia
dla dobra ojczyzny.
 Prometeusz – bohater mitologii
greckiej – był dobroczyńcą ludzkości,
gdyż wykradł Zeusowi ogień
i przekazał go śmiertelnikom. Za karę
został przykuty do gór Kaukazu,
a orzeł (ptak Zeusa) codziennie
wyżerał mu wątrobę.
Prometeusz inspirował wielu
artystów, m.in. Petera Paula Rubensa
[Prometeusz skowany, 1612,
Philadelphia Museum of Art (czytaj:
filadelfia mjuzijem of art), Stany
Zjednoczone].
159
Sz
160
Ty chciałeś zabić widmo,
poświęcić się za nic...
29
R
Dramat o przyczynach
upadku powstania
listopadowego
Klęska powstania listopadowego była rozpamiętywana i analizowana nie tylko w kraju,
wywoływała namiętne polemiki także wśród emigrantów, do których należał Juliusz Słowacki.
Poeta – popularny w powstańczej Warszawie jako twórca poezji tyrtejskiej – włączył się
Kordianem do dyskusji o przyczynach niepowodzenia zrywu wolnościowego z lat 1830–1831.
Na lekcji przeanalizujemy fragmenty Kordiana pod kątem zawartej w nich problematyki
polityczno-historycznej.
Powstanie listopadowe
Słowacki, podobnie jak wielu mu współczesnych,
widział w powstaniu nie tylko ruch narodowowyzwoleńczy. Wypadki nocy listopadowej (z 29
na 30.11.1830 r.) mogły skłaniać do szukania analogii z rewolucją. Grupa cywilnych spiskowców
i podchorążych niejako zmusiła naród do powstania, zaatakowała bowiem nocą Belweder, siedzibę księcia Konstantego, brata cara i głównodowodzącego armii Królestwa Polskiego. Polska
rewolucja zatrzymała się jednak w pół drogi. Jej
przywódcy przestraszyli się radykalizmu rewolucyjnych metod, ich moralnych i społecznych
skutków. Powstanie pozostało w rezultacie wojną
regularnej armii polskiej, dosyć licznej, świetnie
uzbrojonej i wyszkolonej, ale dowodzonej przez
generałów niewierzących w ostateczny sukces.
Fryderyk Engels, XIX-wieczny teoretyk socjalizmu, na przykładzie polskiego powstania opisywał „tragizm rewolucjonisty szlacheckiego”,
zafascynowanego skutecznością rewolucji i mającego jednocześnie niemożliwe do przezwyciężenia dylematy moralne.
Aluzje do powstania listopadowego są w Kordianie wyraziste. Mowa o nim w Przygotowaniu, a także w akcie III, w którym bohater,
jako Podchorąży, chce zabić cara. Słowacki
przedstawił w dramacie diagnozę ruchu rewolucyjnego – ukazał jego ograniczenia, ale też
wielkość tych, którzy ponieśli klęskę. Rozważania dramaturga nad słabością szlacheckich
rewolucjonistów mają dla nas wymiar ogólniejszy – to ponadczasowe refleksje o statusie
polskiej inteligencji i o polskiej polityce.
 Jerzy Czerniawski, plakat do spektaklu Kordiana
w Teatrze Współczesnym w Warszawie, 1997
Odwołaj się do wiadomości z lekcji i zinterpretuj
sens plakatu.
Sz
romantyzm
Juliusz Słowacki
Kordian (fragmenty)
Dyskusja między Kordianem (Podchorążym) a Prezesem na temat zabicia cara prowadzona w obecności 153 spiskowców (z aktu III, scena IV).
PREZES
Ciebie młodzieńczy zapał nad przepaścią trzyma.
Patrz, car zabity – we krwi – zabita rodzina –
Bo to następstwo zbrodni... lecz nas Bóg ukarze! [...]
A kiedy się na Polskę wszystkie ludy zwalą,
[5] Wielu przeciw postawisz wojska? wielu ludzi?
Czym zbrojnych? Czy sztyletu zakrwawioną stalą?
PODCHORĄŻY
[10]
1
[...] Nie przyszedłem was błąkać jak ciemne anioły ,
Ani się waham myślą przecięty na dwoje,
Jestem cały i jeden... a gdy kraj ocalę,
Nie zasiądę na tronie, przy tronie, pod tronem,
Ja się w chwili ofiarnej jak kadzidło spalę!
Imienia nie zostawię po ciele spalonem,
Tylko echo... i miejsce jakieś wielkie! próżne!
Kordian zakrada się do sypialni cara z zamiarem zabicia go.
Drogę zagradzają mu Strach i Imaginacja – wyobraźnia (z aktu III, scena V).
STRACH
Nie zaglądaj przez okna, na ciemną ulicę!
Kordian patrzy przez okno.
IMAGINACJA
[15] Z kościoła aż do zamku orszak zmarłych długi,
Niosą żółte gromnice,
Wiele trupów... jeden, drugi,
Setny, nie przeliczysz więcej...
Tysiąc tysięcy...
[20] Berła – korony – szaty królewskie.
Z gromnic dymy niebieskie,
Mglą trupom twarze kościane.
A trumien, ile trupów – każdy niesie trumnę;
Rzucają pod zamku ścianę,
[25] Budują wschodów kolumnę,
2
Wysoko jak stogi gumien...
1 Was błąkać jak ciemne anioły – oszukiwać was jak diabły.
2 Sens wersów 25.–26.: budują z trumien ogromne schody, wysokie jak dachy stodół.
161
Sz
162
Trumny się kruszą,
Lecz tyle trumien!
Wejść muszą. [...]
STRACH
[30] Wracaj, tu czarta dom...
KORDIAN
Pójdę mimo diabłów głosy,
Abym się we krwi ochłodził.
Tłum jakiś drogę zagrodził,
Przejść nie można... jak przez kłosy
[35] Trzeba deptać... nie roztrącę.
Widma blade i milczące,
1
Jak stooki strażnik pawi ,
Zaglądają w tamte drzwi,
Gdzie śpi cesarz... Czy ciekawi,
[40] Jaka barwa carskiej krwi?...
Ha... mówcie... czy się nie budzi...
Pożarłbym teraz mowę stu tysiąca ludzi...
Jak w grobie głucho...
Słychać dzwon na jutrznią2.
Ktoś mi przez ucho
[45] Do mózgu sztylet wbija...
Jezus Maryja!
 KORDIAN w Teatrze im. Juliusza
Słowackiego w Krakowie (Duża scena),
reż. Janusz Wiśniewski, 2006
Kordian podczas rozmowy z Doktorem.
Scharakteryzuj reżyserską wizję bohatera,
zwróć uwagę na strój i makijaż.
Wymawiając ostatnie słowo, pada bez czucia krzyżem na bagnecie u drzwi sypialnego cara pokoju. [...]
Po nieudanym zamachu Kordian przebywa w szpitalu dla umysłowo chorych. Odwiedza go „Doktor obcy” (tzn.
niezatrudniony w tym szpitalu). Pokazuje Kordianowi dwóch ludzi uważających się za zbawców: jeden naśladuje
krzyż Chrystusa, drugi sądzi, że podtrzymuje niebo, by nie spadło na ziemię.
KORDIAN
To waryjaty oba! i tyś sam mózg skręcił.
DOKTOR
A cóż wiesz, że nie jesteś jak ci obłąkani?
Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic.
Polecenia do tekstu
1. Przedstaw konstrukcję argumentów Prezesa przeciw carobójstwu (wersy 1.–6.).
2. Wyjaśnij, czym są dla Kordiana postacie pojawiające się pod drzwiami sypialni cara.
1 Nawiązania do mitologicznego Argusa – stuokiego, wiecznie czuwającego olbrzyma; po śmierci Argusa Hera umieściła jego oczy na ogonie pawia.
2 Jutrznia – nabożeństwo odprawiane o świcie.
Sz
romantyzm
163
3. Opisz nastrój sceny ukazanej
w analizowanym fragmencie, odwołując się
do kategorii fantastyki.
FANTASTYKA – patrz: lekcja 14.
ROZDWOJENIE JAŹNI – rozpad,
rozszczepienie osobowości człowieka na
dwie postaci reprezentujące różne racje czy
emocje wobec tej samej sytuacji. W wyniku
rozdwojenia jaźni ujawnia się alter ego (łac.
– zamiast ja) podmiotu, jego „drugie ja”.
W psychologii i w literaturze wykorzystuje się
technikę alter ego do projekcji stanów
uczuciowych czy rozstrzygania
problematycznych kwestii.
4. W jaki sposób w postaciach fantastycznych
ujawniają się argumenty Prezesa?
5. Zanalizuj rozmowę Kordiana ze Strachem
i Imaginacją jako dialog pozorny.
6. Omów środki literackie służące do
przedstawienia rozdwojenia jaźni bohatera
znajdującego się pod drzwiami sypialni cara.
DIALOG POZORNY – rodzaj dialogu, w którym
odbiorca jest tożsamy z nadawcą. W istocie
mówiący rozmawia sam z sobą, rozpatrując
różne punkty widzenia. Dialog pozorny jest więc
monologiem rozpisanym na głosy.
7. Odwołaj się do sceny VI dramatu i określ,
kim jest Doktor (zwróć uwagę na wersy
685.–701.).
8. Jakie znaczenie ma dla Kordiana wizyta
Doktora?
9. Na podstawie dotychczasowej analizy rozstrzygnij, w czym tkwi słabość i tragizm
„szlacheckiego rewolucjonisty”.
Ernest Bryll
K
Lekcja polskiego
– Słowacki
Autor
Zbyt wielu szło pod wodę. Tych z pierwszych okrętów
co skrzydłem zagarniały każdy wiatr, i z łódek
walących rytmy wiosłem, posklejanym w domu
jak wiejski cieśla zdarzył – aby tylko tonąć
[5] umiały i z bulgotem zejść w pobojowisko
między padlinę wraków. Tam co dzień nurkują
nauczyciele – skrobać szkielety – by wszystko
jak wierzą, o ojczyźnie dobyć za perłę.
A ona
[10] – ojczyzna nasza – także przez cieślę sklecona
1
niezdarna w swych granicach jak niezwrotny korab
kołysząca się nazbyt i jak zawsze chora
czeka tych, co potrafią płynąć, zabić – niemdlejących
u progu sypialni carskiej.
Ernest Bryll (ur. 1935) – po
eta, dramaturg, autor musicali,
tłumacz z języka angielskiego,
ambasador Polski w Irlandii
(1992–1995). W swojej
twórczości nawiązuje do
tradycji romantycznej, często
w sposób ironiczny lub
polemiczny. Zderza kunsztowną
metaforykę ze stylizacją
ludową, topikę antyczną
z plebejskością, by ukazać
dialog współczesnego
człowieka z konwencjami
kultury i rzeczywistością
społeczną.
1 Korab – statek.
Sz
164
[15]
– Choćby jak Anglicy,
co zabijali, a my zawsze dzicy
naprzeciw nich, bo zwierząt nie kochamy.
Cieśla,
co się jak nasz kołodziej okrutnie napocił
[20] nim wyrzezał ten korab i do kupy sknocił
nie ma serca dla zwierząt. To źle. Psa szczekanie
do obcych uszu bystrzej goni niźli bulgotanie
tonących...
(1966)
Polecenia do tekstu
1. Omów alegorię okrętu i metaforykę tonięcia. Rozpoznaj
źródła literackie tych środków poetyckich i określ
ich funkcję w wierszu.
2. Odszukaj w utworze obrazowanie o tematyce szkolnej.
3. Przedstaw swoją interpretację metafory nauczycieli
nurkujących do wraku.
» P oj ę cie
k l uczowe
Aluzja literacka
– niejawne (nie wprost)
nawiązanie do jakiegoś
utworu, odwołanie do niego.
4. Rozważ, kim jest cieśla. Jak rozumiesz tę alegorię?
5. Wskaż aluzję literacką w wierszu. Jaki stosunek ma do niej osoba mówiąca?
6. Wyjaśnij sens zestawienia Polaków z Anglikami, określ rolę tego porównania.
7. Wykaż w wierszu obecność ironii i wyjaśnij jej funkcję.
Pr ac a domowa
1. Wskaż inspirację literacką Przygotowania. Określ, na czym polegają podobieństwa
i różnice między tą częścią dramatu Słowackiego a wskazanym przez ciebie utworem.
2. Na podstawie Przygotowania scharakteryzujcie czterech przywódców powstania
listopadowego. Określcie znaczenie tej części Kordiana dla refleksji historycznej Słowackiego.
Pracujcie w kilkuosobowych grupach, ustalenia zapiszcie w formie mapy myśli.
3. Odwołując się do przytoczonego fragmentu oraz do całego aktu III, przedstaw Kordiana jako
Winkelrieda.
1. Szalony Kordian czy szalony świat? Rozstrzygnij tę kwestię, odwołując się do znajomości
dramatu Juliusza Słowackiego.
2. Jakie odczytanie Kordiana wyraża plakat Jerzego Czerniawskiego? Zinterpretuj ten tekst
kultury, wykorzystując znajomość dramatu Słowackiego.
Sz
romantyzm
30
Płynąc po świecie...
Modlitwa poetycka
w poezji romantycznej
i współczesnej
Na lekcji będziemy omawiać modlitwę poetycką Juliusza Słowackiego – Hymn. Bohaterem tego
utworu jest romantyczny pielgrzym. Motyw pątnika był szczególnie bliski Słowackiemu, który
nie mógł powrócić do kraju z powodów politycznych i spędził lata na wędrówkach po Europie
i krajach Orientu. Postaci pielgrzyma poeta nadawał rysy autobiograficzne, nie pozbawiając go
jednak cech uniwersalnych. To romantyczne ujęcie skonfrontujemy z modlitwą poetycką z XX w.
– Prośbą współczesnej poetki Anny Kamieńskiej.
Hymn
Geneza
Hymn powstał podczas podróży morskiej Słowackiego z Grecji do Egiptu w 1836 r. Autor
wyjątkowo precyzyjnie określił okoliczności
powstania wiersza, które stanowią zarazem
czasowo-przestrzenne ramy sytuacji w nim
przedstawionej – zachód słońca na Morzu
Śródziemnym nieopodal Aleksandrii. Na podstawie opisu zjawisk przyrodniczych i podanej
w wierszu lokalizacji statku astronomowie
ustalili dokładną datę powstania utworu
– 19 października 1836 r. W tym dniu można
było zaobserwować jednoczesny zachód Słońca, wschód Księżyca i unoszącą się nad wodą
różowo-fioletową poświatę.
XVIII
XIX
XX
XXI
1836 r.
od smutku i poczucia bezsensu życia. Wędrówka miała być zarazem poszukiwaniem
znaków odsyłających do uświęcanego w pamięci tułacza pejzażu ojczyzny, a także bodźcem do rozważań nad sensem dziejów. Późniejsza twórczość Mickiewicza przyniosła
inne znaczenie słowa „pielgrzym”. W Księgach pielgrzymstwa polskiego poeta nadał temu wyrazowi sens religijno-polityczny: oto
polska emigracja polistopadowa ma spełnić
misję otrzymaną od Boga – stać się orędownikiem wolności i odnowy moralnej ludów
Europy.
Oba znaczenia motywu pielgrzyma – egzystencjalny i religijno-polityczny – występują
także w twórczości Juliusza Słowackiego.
Romantyczny wędrowiec, pielgrzym to postać
spopularyzowana w polskiej literaturze przez
Adama Mickiewicza. Bohater jego cyklu Sonety krymskie pragnie w surowym pięknie
przyrody znaleźć impuls do uwolnienia się
Gatunek
Hymn to utwór poetycki wyrażający uczucia i pragnienia określonej zbiorowości. Jego nastrój jest podniosły, uroczysty,
podkreślony odpowiednią muzyką. Hymn ma formę zwrotu do adresata – personifikowanego pojęcia lub osoby stojącej
w hierarchii wyżej od tych, którzy się do niej zwracają. Historia literatury zna hymny państwowe, narodowe, wojskowe,
religijne, koronacyjne, akademickie.
165
Sz
166
Juliusz Słowacki Hymn
Smutno mi, Boże! – Dla mnie na zachodzie
Rozlałeś tęczę blasków promienistą;
Przede mną gasisz w lazurowej wodzie
Gwiazdę ognistą...
[5] Choć mi tak niebo Ty złocisz i morze,
Smutno mi, Boże!
Jak puste kłosy, z podniesioną głową
Stoję rozkoszy próżen i dosytu...
Dla obcych ludzi mam twarz jednakową,
[10] Ciszę błękitu.
Ale przed Tobą głąb serca otworzę,
Smutno mi, Boże!
Jako na matki odejście się żali
Mała dziecina, tak ja płaczu bliski,
[15] Patrząc na słońce, co mi rzuca z fali
Ostatnie błyski...
Choć wiem, że jutro błyśnie nowe zorze,
Smutno mi, Boże!
1
Dzisiaj, na wielkim morzu obłąkany ,
[20] Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem,
Widziałem lotne w powietrzu bociany
Długim szeregiem.
Żem je znał kiedyś na polskim ugorze,
Smutno mi, Boże!
[25] Żem często dumał nad mogiłą ludzi,
Żem prawie nie znał rodzinnego domu,
Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi
Przy blaskach gromu,
Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę,
[30] Smutno mi, Boże!
Ty będziesz widział moje białe kości
2
W straż nieoddane kolumnowym czołom ;
Alem jest jako człowiek, co zazdrości
Mogił popiołom...
[35] Więc, że mieć będę niespokojne łoże,
Smutno mi, Boże!
1 Obłąkany – zabłąkany.
2 Motyw nagich, niepogrzebanych kości po raz pierwszy pojawia się w antycznym eposie Farsalia Lukana: nagie kości Pompejusza, obrońcy republiki, leżą
na brzegu morskim niedaleko egipskiej Aleksandrii.
Sz
romantyzm
Kazano w kraju niewinnej dziecinie1
Modlić się za mnie co dzień... a ja przecie
Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie,
[40] Płynąc po świecie...
Więc, że modlitwa dziecka nic nie może,
Smutno mi, Boże!
Na tęczę blasków, którą tak ogromnie
Anieli Twoi w niebie rozpostarli,
[45] Nowi gdzieś ludzie w sto lat będą po mnie
Patrzący – marli.
Nim się przed moją nicością ukorzę,
Smutno mi, Boże!
Pisałem o zachodzie słońca na morzu przed Aleksandrią2.
Polecenia do tekstu
1. Opisz pejzaż przedstawiony w wierszu, uwzględniając epitety.
2. Nazwij różne postaci smutku wyrażone w strofach 3.–7. Uzupełnij schemat.
SMUTEK
strofa 3.
....
strofa 4.
....
strofa 5.
....
3. Jakie odczucia wzbudza w osobie
mówiącej opisywany widok?
strofa 6.
....
strofa 7.
....
LIRYKA WYZNANIA – w liryce wyznania
dominuje nadawca wypowiedzi, który wyraża
swój stan psychiczny, opisuje uczucia, myśli,
przeżycia. Osoba zewnętrznego odbiorcy nie
jest tu niezbędna – wyznanie może dokonać się
bez obecności kogokolwiek z zewnątrz, np.
w myślach nadawcy.
4. Czy osobę mówiącą w wierszu można
uznać za pielgrzyma? Odpowiedź uzasadnij.
5. Zinterpretuj ostatnią strofę wiersza
jako przesłanie o charakterze
uniwersalnym.
MODLITWA POETYCKA – utwór poetycki
mający charakter bezpośredniego zwrotu do
adresata uznawanego przez podmiot za istotę
ponadnaturalną (zwykle Boga, ale także np.
świętego czy anioła). Wypowiadający zachowuje
zazwyczaj wobec adresata postawę afirmującą.
6. Wykorzystując odpowiedź na pytanie 5.,
rozstrzygnij, czy utwór jest wyrazem
romantycznego egotyzmu.
7. Czy Hymn jest modlitwą poetycką?
Uzasadnij swoją opinię.
EGOTYZM – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 8.
1 Mowa o urodzonym w 1831 r. Stasiu Januszewskim, dziecku należącym
do dalszej rodziny poety.
2 Mowa o porcie w Egipcie.
167
Sz
168
R
8. Wyjaśnij, na czym polega reinterpretacja wzorca gatunkowego hymnu w wierszu
Słowackiego. Odwołaj się do kategorii nadawcy, odbiorcy, wyrażanych treści i nastroju.
9. Dokonaj analizy wersyfikacyjnej utworu. Wyjaśnij, w jaki sposób poeta uzyskał efekt
melodyjności tekstu.
K
Anna Kamieńska
Prośba
Autorka
Boże przywróć rzeczom blask utracony
oblecz morze w jego zwykłą wspaniałość
a lasy ubierz znowu w barwy rozmaite
zdejm z oczu popiół
[5] oczyść język z piołunu
spuść czysty deszcz by zmieszał się ze łzami
nasi umarli niechaj śpią w zieleni
niech żal uparty nie wstrzymuje czasu
a żywym niechaj rosną serca od miłości
Anna Kamieńska
(1920–1986) – poetka,
tłumaczka, autorka opowiadań
i esejów o tematyce literackiej
i biblijnej (m.in. Twarze Księgi).
W swych wierszach dawała
wyraz ideom humanizmu
chrześcijańskiego, wyrażała
solidarność z cierpiącymi
i umierającymi, afirmowała
świat. Nawiązywała do Biblii
i formuł modlitewnych.
Polecenia do tekstu
1. Określ, na czym polega modlitewny charakter wiersza Kamieńskiej.
2. Rozpoznaj, jaki typ modlitwy reprezentuje Prośba.
3. Ustal, o co osoba mówiąca zwraca się do Boga; sformułuj jej prośby, nie cytując wiersza.
wers 1.: ....
wers 2.: ....
wers 3.: ....
wers 4.: ....
wers 5.: ....
wers 6.: ....
4. Rozstrzygnij, czy ostatnie trzy wersy tekstu to prośba do Boga, czy życzenie osoby
mówiącej.
5. Czy prośby (życzenia) osoby mówiącej wyrażone w wierszu zawierają zarzuty wobec
Boga? Rozstrzygnij i uzasadnij.
Sz
romantyzm
169
 Iwan Ajwazowski, Dwumasztowiec Merkury, 1848, Gasudarstwienyj Ruskij Muziej, Petersburg
Wskaż podobieństwa w obrazowaniu oraz podjętej problematyce między dziełem rosyjskiego malarza
a wierszem Słowackiego.
6. Sformułuj program moralny zawarty w utworze. Zapisz go w postaci zaleceń
wobec ludzi; użyj czasowników: „mów”, „bądź”, „postępuj”.
7. Wskaż różnice pomiędzy modlitwą poetycką Słowackiego a wierszem Kamieńskiej.
Pr ac a domowa
Pielgrzymi? wędrowcy? podróżnicy? wygnańcy? uciekinierzy? Omów kreacje bohaterów
przebywających z dala od domu, odwołując się do Hymnu Słowackiego i wybranych
utworów literackich.
1. Bunt wobec Boga czy pokora? Niezgoda na świat czy jego afirmacja (uznanie, aprobata)?
Które z postaw uważasz za właściwe w obliczu cierpienia? Uzasadnij, odwołując się do
analizowanych na lekcji wierszy i innych tekstów kultury.
2. Dokonaj analizy porównawczej Hymnu Juliusza Słowackiego i Prośby Anny Kamieńskiej.
R
Sz
170
Sięgnę do wnętrza twych trzew...
31
Słowackiego bolesny
rozrachunek
z narodem
W analizowanym na tej lekcji wierszu poeta mówi swoim współczesnym przykrą prawdę. Jego
uwagi dotyczą spraw obyczajowych, politycznych i społecznych. W ten sposób Słowacki wyraża
patriotyzm, który polega nie tylko na wysławianiu narodu polskiego, lecz także na krytycznym
stosunku do jego teraźniejszości i przeszłości. Zdaniem poety właściwa diagnoza sytuacji ma
pomóc w przezwyciężeniu moralnego i politycznego kryzysu społeczeństwa po powstaniu
listopadowym.
Grób Agamemnona
Geneza
Grób Agamemnona powstał podczas podróży
Słowackiego do Palestyny i Egiptu (1836–1837).
Trasa wiodła z Neapolu przez Grecję, gdzie
w Mykenach poeta odwiedził tzw. grób Agamemnona, mitycznego wodza wyprawy trojańskiej (według współczesnej archeologii jest
to skarbiec Atreusza). Słowacki opublikował
utwór razem z dramatem Lilla Weneda
XVIII
XIX
XX
XXI
1836–1837 r.
w 1840 r., by ostatecznie włączyć go, jako fragment pieśni VIII, do poematu dygresyjnego
Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu (wydanie
pośmiertne).
 Wnętrze skarbca Atreusza, druga połowa II tysiąclecia p.n.e.
Skarbiec, uważany niegdyś za grób Agamemnona, do dziś imponuje wielkością i powagą, pobudza
do refleksji nad historią.
Sz
romantyzm
inspiruje poetę do snucia paraleli między
dziejami Grecji a współczesną poecie historią
Polski. W emocjonalny sposób Słowacki
przedstawia refleksje na temat przyczyn klęski powstania listopadowego, analizuje charakter narodowy Polaków i ukazuje własną
wizję Polski.
Obecny w utworze Słowackiego kostium antyczny (patrz: pojęcia kluczowe) jest zamierzonym chwytem artystycznym. Odwołania
do mitów, symboli antycznych i historii starożytnej Grecji łączą się z tematyką wiersza.
Zwiedzanie grobu sławnego króla i wodza
Juliusz Słowacki
Grób Agamemnona
(fragmenty)
1
Niech fantastycznie lutnia nastrojona
Wtóruje myśli posępnej i ciemnej;
Bom oto wstąpił w grób Agamemnona,
2
I siedzę cichy w kopule podziemnej ,
3
[5] Co krwią Atrydów zwalana okrutną.
Serce zasnęło, lecz śni. Jak mi smutno! [...]
Tak więc – to los mój na grobowcach siadać
I szukać smutków błahych, wiotkich, kruchych.
To los mój senne królestwa posiadać,
[10] Nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych
Albo umarłych – i tak pełny wstrętu...
4
Na koń! chcę słońca, wichru, i tętentu!
Na koń! – Tu łożem suchego potoku,
5
Gdzie zamiast wody płynie laur różowy;
[15] Ze łzą i z wielką błyskawicą w oku,
Jakby mię wicher gnał błyskawicowy,
6
Lecę, a koń się na powietrzu kładnie ,
Jeśli napotka grób rycerzy – padnie.
1 Fantastycznie – w sposób pobudzający fantazję, wyobraźnię poetycką.
2 W kopule podziemnej – budowla ma wewnątrz kształt kopuły (patrz: ilustracja).
3 Atrydzi – synowie mitycznego Atreusa: Agamemnon i Menelaos. Obaj uczestniczyli w wyprawie trojańskiej (Parys porwał żonę Menelaosa – Helenę) i byli
okrutnie doświadczani przez bogów; Agamemnon po powrocie z wojny zginął z rąk własnej żony i jej kochanka.
4 Mowa o Pegazie – symbolu twórczego uniesienia.
5 Laur – zimozielone drzewko, tradycyjny atrybut Apollina – boga poezji, opiekuna wszelkich sztuk.
6 Wersy 13.–17.: opis „szału poetyckiego”, obraz lotu symbolizuje natchnienie poetyckie; kładnie – kładzie, sens: unosi się w powietrzu.
171
Sz
172
1
2
Na Termopilach ? – Nie, na Cheronei
[20] Trzeba się memu załamać koniowi,
Bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei
3
Dla małowiernych serc podobne snowi
Więc jeśli koń mój w biegu się przestraszy,
To tej mogiły – co równa jest – naszej.
[25] Mnie od mogiły termopilskiej gotów
Odgonić legion umarłych Spartanów;
4
Bo jestem z kraju smutnego ilotów ,
5
Z kraju – gdzie rozpacz nie sypie kurhanów ,
Z kraju – gdzie zawsze po dniach nieszczęśliwych
6
[30] Zostaje smutne pół – rycerzy – żywych .
Na Termopilach ja się nie odważę
Osadzić konia w wąwozowym szlaku.
Bo tam być muszą tak patrzące twarze,
Że serce skruszy wstyd – w każdym Polaku.
[35] Ja tam nie będę stał przed Grecji duchem –
Nie – pierwej skonam, niż tam iść – z łańcuchem.
Na Termopilach – jaką bym zdał sprawę?
Gdyby stanęli męże nad mogiłą?
I pokazawszy mi swe piersi krwawe 7
[40] Potem spytali wręcz: „Wiele was było?” –
Zapomnij, że jest długi wieków przedział. –
Gdyby spytali tak – cóż bym powiedział?!
Na Termopilach, bez złotego pasa,
8
Bez czerwonego leży trup kontusza :
9
[45] Ale jest nagi trup Leonidasa ,
Jest w marmurowych kształtach piękna dusza:
I długo płakał lud takiej ofiary,
10
Ognia wonnego, i rozbitej czary .
1 Termopile – wąwóz, w którym w 480 r. p.n.e. trzystu Spartan pod wodzą Leonidasa zatrzymało armię perską. Polegli wszyscy, lecz ich walka dała Grekom czas na
przygotowanie obrony.
2 Cheronea – miejsce bitwy w 338 r. p.n.e., w której Grecy ponieśli haniebną klęskę z rąk Macedończyków i uciekli z pola walki. Bitwa pod Cheroneą
zapoczątkowała niewolę starożytnej Grecji.
3 Sens wersów 21.–22.: jestem z kraju, w którym dla ludzi małego ducha nadzieja na odzyskanie niepodległości jest nierealna jak senne majaczenia.
4 Ilota (gr. heilótes) – niewolnik.
5 Sens wersu 28.: nikt nie chce pamiętać o ważnym i dramatycznym wydarzeniu.
6 Wersy 29.–30.: aluzja do powstania listopadowego, podczas którego Polaków cechowała niejednomyślność i połowiczność działań.
7 Aluzja do faktu, że Polacy nie walczyli do końca: kilkadziesiąt tysięcy polskich żołnierzy przekroczyło granice Prus i Austrii jeszcze przed definitywnym
zakończeniem powstania.
8 Kontusz – staropolski strój, jego niezbędnym dopełnieniem jest barwny pas (słucki).
9 Nagość symbolizowała w antycznej Grecji prawdę i piękno.
10 Sens wersów 47.–48.: lud płakał po śmierci wodza, która była ofiarą doskonałą. Nawiązanie do antycznych greckich obrzędów pogrzebowych: spalenia ciała na
stosie (utożsamianego przez poetę z wypaleniem się kadzidła) i rozbicia na nim naczyń, z których pito wino – elementy rytualnego pożegnania zmarłego.
Sz
romantyzm
 Francisco de
O! Polsko! póki ty duszę anielską
1
[50] Będziesz więziła w czerepie rubasznym,
Póty kat będzie rąbał twoje cielsko,
Póty nie będzie twój miecz zemsty strasznym,
Póty mieć będziesz hyjenę na sobie
I grób – i oczy otworzone w grobie!
[55] Zrzuć do ostatka te płachty ohydne,
2
Tę – Dejaniry palącą koszulę :
A wstań jak wielkie posągi bezwstydne,
Naga – w styksowym wykąpana mule,
Nowa – nagością żelazną bezczelna –
[60] Nie zawstydzona niczym – nieśmiertelna.
ZurbarÁn (czytaj: fransisko
de surbaran), Herkules
zrywający płonącą
szatę, ok. 1634, Museo
Nacional del Prado, Madryt
Suknia Dejaniry – symbol
zdrady – stała się dla
Herkulesa powodem
śmierci w ogniu. Płótno,
z którego ją uszyto, było
bowiem nasączone
jadem podstępnego
centaura Nessosa.
Hiszpański malarz
w realistyczny sposób
przedstawił śmierć
herosa.
Niech ku północy z cichej się mogiły
Podniesie naród i ludy przelęknie,
Że taki wielki posąg – z jednej bryły,
A tak hartowny, że w gromach nie pęknie,
[65] Ale z piorunów ma ręce i wieniec,
Gardzący śmiercią wzrok – życia rumieniec.
1 Czerep – staropolskie określenie czaszki; szerzej – naczynie.
2 Mowa o czynie, jakiego dopuściła się Dejanira – żona Heraklesa (patrz: podpis pod obrazem). Suknia (szata, koszula) Dejaniry jest symbolem zdrady, oszustwa,
które prowadzą do śmierci.
173
Sz
174
Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą;
1
Pawiem narodów byłaś i papugą;
A teraz jesteś służebnicą cudzą. –
[70] Choć wiem, że słowa te nie zadrżą długo
W sercu – gdzie nie trwa myśl nawet godziny,
2
Mówię – bom smutny – i sam pełen winy .
Przeklnij – lecz ciebie przepędzi ma dusza,
3
Jak Eumenida przez wężowe rózgi.
[75] Boś ty jedyny syn Prometeusza –
4
Sęp ci wyjada nie serce – lecz mózgi .
Choć muzę moją w twojej krwi zaszargam,
Sięgnę do wnętrza twych trzew – i zatargam.
Szczeknij z boleści i przeklinaj syna,
[80] Lecz wiedz – że ręka przekleństw wyciągnięta
5
Nade mną – zwinie się w łęk jak gadzina
I z ramion ci się odkruszy zeschnięta,
I w proch ją czarne szatany rozchwycą;
Bo nie masz władzy przekląć – Niewolnico!
PATOS – podniosłe, uroczyste przedstawienie
rzeczywistości stosowane w opisie zjawisk
wyjątkowych, monumentalnych lub bohaterskich.
Wyraża się m.in. w tonie wypowiedzi, w użytych
środkach stylistycznych (epitetach, porównaniach)
i składniowych (anaforach, inwersjach). Patos ma
na celu wywołanie u odbiorców wzniosłych uczuć,
a zwłaszcza wzruszenia.
Polecenia
do tekstu
1. Na podstawie strofy 1. określ sytuację
egzystencjalną osoby mówiącej w wierszu
(kim jest, gdzie się znajduje, co robi).
2. Wydziel w utworze dygresje i określ
ich tematykę.
KOSTIUM ANTYCZNY – elementy kultury
starożytnej (symboliki, mitologii, historii,
obyczajowości, literatury) wykorzystywane do
mówienia nie wprost o problematyce
współczesnej. Zastosowanie kostiumu antycznego
ma na celu podniesienie rangi tematu i zwykle
nadaje wypowiedzi uniwersalny charakter. Pozwala
na snucie analogii między historią
a współczesnością i ukazywanie powszechnych
praw rządzących człowiekiem i społecznością.
3. Określ nastrój panujący w poszczególnych
częściach wiersza.
4. Powiedz, jaki jest stosunek twórcy
do odbiorców jego poezji. Uwzględnij wersy
1.–42. i 70.–84.
1 Paw – symbol pychy, strojności, dumy.
2 Aluzja osobista: poeta nie wziął czynnego udziału w powstaniu listopadowym.
3 Eumenida (Erynia) – w mitologii greckiej bogini zemsty, przedstawiana z wężowymi splotami na głowie i biczami lub pochodniami w ręku. Symbol zemsty
lub wyrzutów sumienia.
4 Sens wersów 75.–76.: Polak jest nieudolnym potomkiem (następcą) wielkiego herosa – jak on poniósł wielką ofiarę, ponieważ wadził się z potężniejszymi
od siebie, i jak on jest obecnie zniewolony – jednak brak mu zdolności intelektualnych.
5 Zwinie... gadzina – zwinie się w półokrąg jak żmija szykująca się do ukąszenia.
Sz
romantyzm
175
5. Sporządź notatkę (na przykład w formie zaproponowanej tabeli). Znajdź obecne
w wierszu elementy kostiumu antycznego i odwołania do historii Polski. Rozstrzygnij, czy
tymi zestawieniami rządzi zasada analogii czy kontrastu. Wyjaśnij ich sens.
antyk grecki
współczesna Polska
kontrast / analogia
sens
Termopile
Cheronea
„kraj smutny ilotów”
„smutne pół
– rycerzy – żywych”
„Wiele was było?”
„nagi trup Leonidasa”
„Dejaniry paląca
koszula”
6. Odwołując się do dotychczasowych ustaleń, scharakteryzuj stosunek poety do powstania
listopadowego. Uwzględnij aluzję osobistą zawartą w wierszu.
7. Wyodrębnij w utworze apostrofę do Polski.
8. Wymień polecenia kierowane do ojczyzny. Do kogo zwraca się osoba mówiąca?
9. W wersach 49.–54. odszukaj symbole obrazujące antynomie (sprzeczności) charakteru
narodowego Polaków. Zinterpretuj sens tych symboli.
10. Wymień inne (symboliczne i dosłowne) określenia polskich wad narodowych.
11. W jaki sposób poeta uzyskuje nastrój patosu w apostrofie do Polski? Wskaż inne
przejawy wzniosłości w wierszu.
12. Czy zgadzasz się z oceną Polaków dokonaną przez poetę w Grobie Agamemnona?
W odpowiedzi wykorzystaj swoją wiedzę o historii Polski.
13. Wskaż w utworze sformułowania określające rolę poezji i poety.
R
Pr ac a domowa
1. Przedstaw poetycki obraz Polski rzeczywistej i projektowanej w Grobie Agamemnona.
2. Na podstawie analizy Grobu Agamemnona, Rozłączenia i Hymnu [Smutno mi, Boże!...]
określ program poetycki Słowackiego.
„Czerep rubaszny”, „dusza anielska”, „posąg – z jednej bryły”? Odwołując się do symboliki
z Grobu Agamemnona, dokonaj diagnozy rzeczywistości społeczno-politycznej Polski
czasów Słowackiego. W uzasadnieniu swojego sądu o Polsce przywołaj też argumenty
z innych tekstów kultury.
R
Sz
176
32
Wieszcza najjaśniejsza chwała...
Jak poeci żegnają się
ze światem
Wielu emigrantów miało u schyłku życia poczucie politycznej i życiowej klęski. Spodziewana
wolność Polski odsuwała się w czasie i było raczej pewne, że nikt z ich pokolenia jej nie doczeka.
Życie z dala od kraju, często w bardzo trudnych warunkach materialnych (Mickiewicz),
niejednokrotnie bez rodziny (Słowacki), a także doświadczenie przewlekłych chorób (Słowacki,
Krasiński) pogłębiały poczucie porażki. Pociechy szukano w mistycznie przeżywanej religii.
[Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała...]
W ostatnich latach życia Juliusz Słowacki
zmienił poetykę swoich utworów. Wiersze
z tego okresu charakteryzują się prostotą środków wyrazu, kondensacją treści, a ich tematyka często dotyczy spraw ostatecznych i egzystencjalnych. Późną poezję autora Rozłączenia
cechuje też dystans wobec samego siebie
i własnej twórczości.
XVIII
XIX
XX
XXI
1846 r.
Zatrzymajmy się na chwilę przy wierszu [Bo to
jest wieszcza najjaśniejsza chwała...], który powstał trzy lata przed śmiercią poety.
Juliusz Słowacki [Bo
to jest wieszcza
najjaśniejsza chwała...]
Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała,
1
Że w posąg mieni nawet pożegnanie.
Ta kartka wieki tu będzie płakała
2
I łez jej stanie .
[5] Kiedy w daleką odjeżdżasz krainę,
Ja kończę moje na ziemi wygnanie,
Ale samotny – ale łzami płynę –
I to pisanie...
(1846)
1 Mieni – zamienia.
2 Sens wersu 4.: i wystarczy jej łez.
Sz
romantyzm
Homo viator (łac. – człowiek wędrowiec) – topos literacki przedstawiający życie ludzkie jako nieustanną
wędrówkę – celową, gdy człowiek dąży do miejsca, które uznaje za ideał domu czy ojczyzny, lub pozornie
bezcelową. Zawsze jednak wędrówka ma głęboki sens, gdyż w jej trakcie homo viator zyskuje życiową
mądrość i doświadczenie.
Non omnis moriar (łac.) – „nie wszystek umrę”; zwrot z pieśni Horacego (Carmina, księga III, 30),
będący toposem nieśmiertelności poezji (sztuki), trwalszej od wartości materialnych.
tematyka egzystencjalna – tematyka dotycząca ludzkiego losu, nieuchronnych praw nim
rządzących, tego, co stałe i zmienne w ludzkim życiu, akcentująca zwykle motyw miłości, cierpienia
i śmierci.
Ironia – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 27.
Polecenia do tekstu
1. Określ, kim jest osoba mówiąca oraz kim może być adresat jej słów.
2. Powiedz, jaką sytuację egzystencjalną opisuje poeta.
3. Odwołaj się do pojęcia ironii romantycznej i wskaż zasadniczą różnicę w tonacji
emocjonalnej między dwiema strofami wiersza.
4. Sporządź notatkę (na przykład w formie tabeli, plakatu, prezentacji multimedialnej),
dobierając odpowiednie cytaty z liryku.
strofa pierwsza
strofa druga
życie poety
pożegnanie
twórczość
5. Życie poety to chwała czy
przekleństwo? Rozważ tę kwestię
w świetle całego utworu i uzasadnij
swój sąd.
6. Wskaż związek wiersza z tradycją
literacką.
 Pomnik Juliusza Słowackiego, Wrocław
Kim jest, twoim zdaniem, Słowacki
ukazany na pomniku: natchnionym poetą,
zmęczonym człowiekiem, a może jednym
i drugim? Uzasadnij swój punkt widzenia.
177
Sz
178
i wyciszeniem piszą o kresie życia i twórczości,
skupiają się na sprawach na pozór oczywistych.
Taką tonację ma wiersz Do prawnuczki, napisany przez osiemdziesięciopięcioletniego Jarosława Iwaszkiewicza niedługo przed śmiercią.
Motyw pożegnania poety ze światem jest niemal
tak stary, jak historia literatury. Bywa ujmowany
patetycznie, np. w odzie Horacego Wzniosłem
pomnik. Jednak od XIX w. poeci z prostotą
K
Jarosław Iwaszkiewicz Do
prawnuczki
Ten kwiat, co leci w górze i wieje skrzydłami,
To motyl. Słowo obce, nie wiesz, co to znaczy,
Teraz nie ma motyli. Ten jest jedynakiem.
Za chwilę może i jego nie będzie.
[5] Nie myśl o tym. Patrz, niebo jest takie niebieskie,
Po niebie chmurki lecą, to jasne, to ciemne.
Słońce co rano wstaje, co wieczór zapada.
Świat będzie zawsze piękny, Ludko. I beze mnie.
(z tomu Muzyka wieczorem, 1980)
Autor
Patrz: lekcja 69. w pierwszej
pierwszej.
Polecenia do tekstu
1. Wskaż w pierwszej strofie sformułowania, które świadczą, że adresatem wiersza jest dziecko.
2. Jaka sytuacja życiowa mogła być inspiracją do napisania utworu?
3. Odszukaj w utworze epitety określające krajobraz i rozważ ich funkcję.
4. Objaśnij sens puenty utworu.
5. Zinterpretuj wiersz jako polemikę z toposem Non omnis moriar.
Pr ac a domowa
1. Na podstawie znanych ci dzieł Adama Mickiewicza oraz Juliusza Słowackiego wyjaśnij, jak
każdy z poetów rozumie pojęcie „wieszcz”.
2. Omów problematykę egzystencjalną wierszy [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała...]
Juliusza Słowackiego i Do prawnuczki Jarosława Iwaszkiewicza.
R
3. W jaki sposób w tekstach kultury jest ukazywana sytuacja umierania, żegnania się
z życiem i z bliskimi? Przedstaw zagadnienie na podstawie wiersza Jarosława Iwaszkiewicza
i wybranych utworów (np. filmowych).
1. Czy śmierć twórcy oznacza jego definitywny kres? Rozważ problem, odwołując się
do tekstów kultury z różnych epok.
R
2. Dokonaj interpretacji porównawczej wierszy Słowackiego i Iwaszkiewicza. Postaw tezę
interpretacyjną i uzasadnij ją.
Sz
romantyz
romant
zm
m
33
179
Żegnaj mi, ogródku i domku...
Dramat rodzinny
w Nie-Boskiej komedii
Zygmunt Krasiński był uważany przez sobie współczesnych za jednego z trzech wieszczów
narodowych, obok Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Pierwsze dwie części jego
głośnego dramatu Nie-Boska komedia są poświęcone problematyce miłości. W odróżnieniu
jednak od dwu wcześniej omówionych dramatów romantycznych uczucie bohatera Nie-Boskiej
komedii to miłość spełniona i zwieńczona małżeństwem oraz narodzinami syna. Historia
opisanego w tym utworze związku miłosnego nie jest jednak szczęśliwa – analizie przyczyn jego
rozpadu poświęcimy tę lekcję.
Nie-boska komedia
Geneza
Nie-Boska komedia powstała w 1833 r., jej autor
miał wówczas dwadzieścia jeden lat. Na treść
dramatu wpłynęły: Wielka Rewolucja Francuska i powstanie listopadowe, relacje poety z ojcem (patrz: Wiedzieć więcej...), a także historiozofia epoki i utopijna myśl socjalistyczna
francuskich materialistów oraz romantyczne
koncepcje tragizmu. W warstwie historycznej
utwór wyraża niechęć poety do wszelkich
zbrojnych przewrotów, ukształtowaną zapewne pod wpływem konserwatywnych poglądów
ojca. Sfera prywatna dramatu ujawnia
XVIII
XIX
XX
XXI
1833 r.
skomplikowane relacje twórcy z ojcem. Jest
wyrazem zależności i wpływu, a zarazem tajonego buntu i poczucia krzywdy – Krasiński,
tak jak syn bohatera dramatu, cierpiał na grożącą ślepotą chorobę oczu. W sferze ideowej
utwór miał być manifestem chrześcijańskiej
koncepcji państwa i dziejów.
W wieku dziesięciu lat
Zygmunt Krasiński stracił
matkę. Największy wpływ
na dalsze życie przyszłego
poety wywarł ojciec, Wincenty
Krasiński – generał napoleoński, a później przedstawiciel
konserwatywnego nurtu polityki polskiej, lojalny wobec cara.
Lojalność ta wynikała z okre-
ślonego pojmowania honoru
i obywatelskich obowiązków,
a także z polityczno-społecznych przekonań oraz troski
o osobisty majątek i karierę.
Pod wpływem ojca młody
Krasiński nie wziął udziału
w demonstracji patriotycznej,
uznawszy ją za wyraz poparcia
dla spisku i rewolucji.
Doprowadziło to do konfliktu
poety z kolegami uniwersyteckimi. W wyniku konfliktu
Krasiński został wysłany przez
ojca do Szwajcarii. Pod
naciskiem ojca poeta nie
uczestniczył w powstaniu
listopadowym, podporządkował się jego woli również
w kwestii wyboru żony.
R
Sz
180
Tytuł
Krasiński wyraźnie nawiązał do tytułu poematu Dantego Alighieri Boska Komedia. Aluzję tę
można rozumieć jako świadome odniesienie
do uniwersalnych treści dzieła włoskiego poety. Słowo „komedia” ma oznaczać to samo,
co w poemacie Dantego: utwór o optymistycznym, szczęśliwym zakończeniu (w obu dziełach dotyczy ono metafizycznego planu rzeczywistości). Określenie „Nie-Boska” ma
podwójny sens. W warstwie dosłownej jest
nazwą cechy przeciwnej boskości i znaczy tyle co „ludzka” (ale także – „szatańska”). W sensie metaforycznym oznacza zaś przeciwieństwo treści i wymowy utworu Dantego.
Dramat Krasińskiego ma być komedią ludzką,
zatem przedstawia losy rzeczywistości historycznej człowieka, dzieje świata materialnego
– w odróżnieniu od prezentacji zaświatów
w średniowiecznym poemacie. Określenie
„Nie-Boska” znajduje odzwierciedlenie również w konstrukcji utworu i jego symbolice.
Dzieło Dantego odwołuje się do symboliki
liczby trzy, oznaczającej boską doskonałość,
a utwór Krasińskiego – podzielony na cztery
części – przywołuje symbol liczby cztery, odnoszącej się do rzeczywistości ziemskiej.
Każda z czterech części Nie-Boskiej komedii jest
poprzedzona poetyckim wstępem o lirycznym
lub liryczno-epickim charakterze. Wstępy zapowiadają zdarzenia i zawierają swoisty komentarz do nich, po trosze przypominający
funkcją wypowiedzi chóru w dramacie antycznym. Części pierwsza i druga dramatu przedstawiają kilka scen z życia rodzinnego bohaterów: męża – hrabiego Henryka, jego żony
Marii oraz ich syna Jerzego, zwanego przez
rodzinę i znajomych Orciem.
Zygmunt Krasiński
Nie-Boska komedia
(część I – fragmenty)
Autor
Wstęp
*
[1] Skądżeś powstał, marny cieniu, który znać o świetle dajesz, a światła nie znasz, nie widziałeś, nie obaczysz? Kto cię
stworzył w gniewie lub w ironii? – Kto ci dał życie nikczemne, tak zwodnicze, że potrafisz udać Anioła chwilą, nim
zagrząźniesz w błoto, nim jak płaz pójdziesz czołgać i zadusić się mułem? – Tobie i niewieście jeden jest początek. [...]
*
[2] Nie przeto wyrzekam na ciebie, Poezjo, matko Pięk-
ności i Zbawienia. – Ten tylko nieszczęśliwy, kto na światach poczętych, na światach mających zginąć, musi wspo1
2
minać lub przeczuwać ciebie – bo jedno tych gubisz,
1 Ten tylko nieszczęśliwy... – sens zdania: nieszczęśliwy jest tylko ten, kto w świecie materialnym musi się
doszukiwać poezji, kto potrzebuje jej do życia.
2 Jedno – tu: tylko.
Zygmunt Krasiński
(1812–1859) pochodził z arysto
kratycznej rodziny, kształcił się
przede wszystkim w domu,
a później na Uniwersytecie
Warszawskim. Od 1829 r.
przebywał głównie za granicą.
Jako jedyny z wielkich romanty
ków polskich nie był emigran
tem politycznym i z rosyjskim
paszportem mógł przyjeżdżać
do Polski. Chętnie zatrzymywał
się w Opinogórze na Mazowszu
– rodzinnym majątku, gdzie
dziś znajduje się muzeum poety.
Do najważniejszych dzieł
Krasińskiego należą dramaty
Nie-Boska komedia i Irydion
oraz utwory o charakterze
mesjanistycznym i profetycz
nym: poemat Przedświt
i trzyczęściowe Psalmy
przyszłości. Dużą rangę
literacką mają też jego listy.
Sz
romantyzm
którzy się poświęcili tobie, którzy się stali żywymi głosami twej
chwały. [...]
Gatunek
Scena w ogrodzie
Ogród przy świetle księżyca – za parkanem kościół.
MĄŻ
[3] Od dnia ślubu mojego spałem snem odrętwiałych, snem
żarłoków, snem fabrykanta Niemca przy żonie Niemce – świat
cały jakoś zasnął wokoło mnie na podobieństwo moje – jeździłem po krewnych, po doktorach, po sklepach, a że dziecię
ma się mi narodzić, myślałem o mamce. –
Bije druga na wieży kościoła.
[4] Do mnie, państwa moje dawne, zaludnione, żyjące, garnące
się pod myśl moją – słuchające natchnień moich – niegdyś
odgłos nocnego dzwonu był hasłem waszym.
Chodzi i załamuje ręce.
[5] Boże, czyś Ty sam uświęcił związek dwóch ciał? czyś Ty
sam wyrzekł, że nic ich rozerwać nie zdoła, choć dusze się
1
odepchną od siebie, pójdą każda w swoją stronę i ciała, gdyby
dwa trupy, zostawią przy sobie? –
[6] Znowu jesteś przy mnie – o moja – o moja, zabierz mnie
z sobą. – Jeśliś złudzeniem, jeślim cię wymyślił, a tyś się utworzyła ze mnie i teraz objawisz się mnie, niechże i ja będę
2
marą , stanę się mgłą i dymem, by zjednoczyć się z tobą.
DZIEWICA
3
[7] Pójdzieszli za mną, w którykolwiek dzień przylecę po ciebie?
MĄŻ
[8] O każdej chwili twoim jestem.
DZIEWICA
[9] Pamiętaj.
MĄŻ
Nie-Boska komedia stanowi
charakterystyczny przykład
dramatu romantycznego. Otwarta kompozycja,
fragmentaryczność akcji,
synkretyzm rodzajowy,
mieszanie różnych planów
rzeczywistości – empirycznej
i metafizycznej – to tylko
niektóre cechy tego gatunku
(patrz też: lekcja 14.). Tak jak
inne dramaty tego typu jest to
utwór pozornie niesceniczny.
Ze względu na ważną rolę sfery
metafizycznej w kreacji
rzeczywistości przedstawionej
badacze zaliczają dzieło
do kategorii romantycznego
dramatu metafizycznego (wraz
z Faustem Goethego czy
Dziadami Mickiewicza). Utwór
Krasińskiego zawiera ponadto,
podobnie jak wyżej wymienio
ne dramaty romantyczne,
elementy średniowiecznego
moralitetu – podejmuje ważną
problematykę etyczną
umieszczoną w planie
metafizycznym. Utwór
ma także cechy tragedii
nowożytnej w kształcie znanym
z tragedii Szekspirowskich
(patrz: lekcja 18. w drugiej
części podręcznika do klasy
pierwszej). Nie-Boską komedię
charakteryzują jednak – w od
różnieniu od innych dramatów
romantycznych – precyzja,
proporcjonalność, symetria
i złożona konstrukcja.
[10] Zostań się – nie rozpraszaj się jako sen. – Jeśliś pięknością
nad pięknościami, pomysłem nad wszystkimi myśli, czegóż
nie trwasz dłużej od jednego życzenia, od jednej myśli?
Okno otwiera się w przyległym domu.
GŁOS KOBIECY
[11] Mój drogi, chłód nocy spadnie ci na piersi; wracaj, mój najlepszy, bo mi
tęskno samej w tym czarnym, dużym pokoju.
1 Gdyby – tu: jakby.
2 Mara – złudzenie.
3 Pójdzieszli – czy pójdziesz.
181
Sz
182
MĄŻ
[12] Dobrze – zaraz. Znikł duch, ale obiecał, że powróci, a wtedy żegnaj mi, ogródku i domku,
i ty, stworzona dla ogródka i domku, ale nie dla mnie.
GŁOS
[13] Zmiłuj się – coraz chłodniej nad rankiem.
MĄŻ
[14] A dziecię moje – o Boże!
Wychodzi.
 Henryk Siemiradzki, Nimfa, 1869,
Lwowska Galeria Sztuki we Lwowie
Określ, na czym polega mroczny klimat
obrazu i w jaki sposób malarz
wyeksponował zmysłowość kobiety.
Sz
romantyzm
Polecenia do tekstu
1. Określ temat cytowanych fragmentów
Wstępu do pierwszej części dramatu.
PARALELIZM SKŁADNIOWY – patrz:
pojęcia kluczowe w lekcji 5.
2. Światło i cień – anioł i kobieta. Wyjaśnij
sens tych paraleli na podstawie pierwszego
z cytowanych fragmentów Wstępu.
MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA – patrz: pojęcia
Poezja romantyczna – wedle
twórców epoki romantyzmu to poezja, która
dociera do „prawd żywych” (Adam
Mickiewicz, Romantyczność), do sfery
metafizycznej, wypływa z natchnienia
i domaga się urzeczywistnienia w życiu poety.
Poezja ta jest więc nie tylko tworzeniem
nowych światów, ma nie tylko charakter
poznawczy (w znaczeniu przenikania
rzeczywistości, a nie jej odzwierciedlania), ale
także stanowi wzorzec życiowy. Wzorzec ten
zawiera postulat wykroczenia poza „prozę
codzienności”, nakazuje poecie oderwanie się
od spraw przyziemnych i zwykłych.
3. Omów na przykładzie Henryka, na czym
polega zapowiedziane we Wstępie
nieszczęście tych, którzy potrzebują poezji
do życia. Odwołaj się również do sceny
balu weselnego i innych scen z dramatu.
4. Określ, jak Henryk rozumie poezję,
czego od niej oczekuje jako twórca
i odbiorca oraz w jaki sposób wpływa ona
na jego dramat rodzinny.
5. Opisz uczucia, jakie w ukazanej scenie
wyraża wobec bohatera jego żona.
6. Omów środki literackie służące autorowi
do przedstawienia uczuć żony Henryka.
7. Wyjaśnij sens ostatniego wykrzyknienia bohatera.
8. Wytłumacz znaczenie złudnego podobieństwa kobiety do anioła. Weź pod uwagę dramat
rodzinny Henryka i Marii, znany ci z lektury całego utworu.
9. Oceń wiarygodność przedstawienia głównego bohatera dramatu.
10. Przedstaw i porównaj dwa wizerunki kobiet ukazanych w utworze
– kochanki oraz żony.
11. Wskaż przejawy liryzmu i dramatyczności w obu cytowanych fragmentach Wstępu.
Pr ac a domowa
Porównaj, jak rozumie poezję hrabia Henryk, a jak – Konrad z III części Dziadów.
1. Dlaczego miłość umiera? Określ przyczyny rozpadu małżeństwa Hrabiego.
2. Czy będąc w związku z drugą osobą, mamy prawo szukać innych źródeł fascynacji?
Rozważ problem w odniesieniu do I części Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego
i innych tekstów kultury.
183
Sz
184
34
J
Sztuka dyskusji
Język pozwala nie tylko wyrażać swoje racje, ale również porozumiewać się z innymi ludźmi
– słuchać ich i rozumieć, a także reagować na ich słowa. Swoistym rodzajem komunikacji
językowej jest dyskusja, w trakcie której zderzają się różne opinie. Może ona przerodzić się
w kłótnię, ale może być także sposobem znajdowania najlepszych rozwiązań dyskutowanego
problemu i poszukiwania prawdy. Zasady dyskutowania poznamy na tej lekcji.
Dialektyka a erystyka i retoryka
Perswazyjne użycia języka (patrz: lekcja 41.
z drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej) mogą realizować się nie tylko w monologu, np. mowie sądowej, przemówieniu politycznym czy kazaniu, ale także w wymianie
myśli, sporze, dyskusji. Sztukę rozmowy –
umiejętność dyskutowania – starożytni Grecy
określili mianem dialektyki. Była ona przez
nich rozumiana jako technika dochodzenia
do prawdy na drodze konfrontacji argumentów i wymiany racji w dialogu.
Dialektyka jest bliska retoryce, ponieważ tak
jak ona zajmuje się dziedziną argumentacji,
czyli dowodzenia swoich twierdzeń i przekonywania rozmówcy o ich słuszności. W szerokim rozumieniu dialektyka to przekonywanie
do swoich racji i odpieranie racji przeciwnych.
Dialektyka nie jest jednak erystyką – znaną
od starożytności sztuką prowadzenia sporów,
która służy nie do dochodzenia do prawdy, ale
do pokonania przeciwnika bez względu na
jego argumenty.
Sztuka przekonywania
W celu przekonania rozmówcy można odwoływać się do jego intelektu – i oczekiwać, że zrozumie przedstawiane racje – albo do emocji.
W perswazji odwołującej się do intelektu przeciwnika najważniejsze są twierdzenia i ich dowody oraz twierdzenia im przeciwne wraz z argumentami na ich rzecz. Z twierdzeń mogą
wynikać postulaty, żądania i życzenia skierowane do rozmówcy. Szczególnym przypadkiem
dyskusji jest bowiem spór dotyczący nie tylko
ustalenia stanu rzeczy (jak jest?), ale też uzgodnienia drogi postępowania (co należy czynić?).
Argumentacja
Sztuka dowodzenia twierdzeń w dyskusji, czyli argumentowanie, jest częścią retoryki i obejmuje te same zagadnienia i te same środki,
które dotyczą argumentacji w mowie. W retoryce argumentacją nazywamy część wypowiedzi, która służy do uzasadnienia lub odrzucenia jakiejś tezy (jakiegoś postulatu). Celem
argumentacji perswazyjnej jest przekonanie
rozmówcy / słuchacza do swojej racji. Skuteczna argumentacja w dyskusji powinna być
zatem dostosowana do przedmiotu rozmowy
i możliwości rozmówcy.
Argumentacja występuje w wielu postaciach,
posługuje się różnymi schematami i środkami. Najważniejsze z nich to:
• wnioskowanie dedukcyjne (sylogistyczne, inaczej: sylogizm) – opiera się na wyciągnięciu
dział 2
1 || romantyzm
romantzym
Sz
romantyzm
 Richard Nixon i John F. Kennedy, 1960
W pierwszej na świecie debacie politycznej transmitowanej przez telewizję wystąpili ówczesny
prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon (po lewej) i mało wówczas znany John F. Kennedy.
Zwycięstwo przypadło temu drugiemu.
wniosku z twierdzenia ogólnego i szczegółowej przesłanki, np. „Jeżeli wszystkie rewolucje
przynoszą zło i zniszczenie, także rewolucja
francuska miała złe skutki”. Twierdzenie ogólne w tym przykładzie brzmi: „Wszystkie rewolucje przynoszą zło”. Przesłanka szczegółowa
to: „Rewolucja francuska była typową rewolucją”. Sylogizm ma także postać skróconą, tzw.
entymematu, kiedy milcząco przyjmuje się
jako założenie twierdzenie ogólne, np. „Rewolucja francuska, jak to rewolucja, przyniosła
złe skutki”;
• sformułowanie dylematu (alternatywy) – opiera się na zestawieniu dwu przeciwstawnych,
wykluczających się członów, np. „Albo rewolucja, albo ład i spokój”;
• wnioskowanie indukcyjne – polega na wywiedzeniu wniosku ogólnego z przesłanek szczegółowych, np. „Rewolucja francuska przyniosła
zniszczenie ładu społecznego, przemysłowa –
zburzenie poprzedniego porządku ekonomicznego, bolszewicka – destrukcję państwa rosyjskiego i zniszczenie rodzącej się demokracji.
Wszystkie rewolucje przynoszą zatem zniszczenie”. Skrócone wnioskowanie indukcyjne polega
na podaniu przykładu. Można bowiem powiedzieć: „Oto skutki rewolucji francuskiej – zgliszcza i zniszczenie”;
185
Sz
186
• wnioskowanie przez analogię – opiera się na
podobieństwie pewnych cech przedmiotów odmiennych, np. „Rewolucja jest jak burza – nagła
i gwałtowna, przynosi zniszczenia, ale potem
wszystko wraca do poprzedniego stanu”.
Kontrargumentacja
Odpieranie twierdzeń przeciwnika nazywamy
kontrargumentacją. Do najważniejszych sposobów kontrargumentowania należą:
• zaprzeczanie (twierdzeń, dowodów, wniosków), a zwłaszcza podważanie przesłanek
sylogizmu – polega albo na wykazywaniu nieprawdziwości sądu ogólnego, np. „Nie wszystkie rewolucje niosą zniszczenie, przecież aksamitna (bezkrwawa) rewolucja nie doprowadziła do żadnych znaczących strat”, albo na
dowodzeniu niezgodności twierdzenia szczegółowego z rzeczywistością, np. „Rewolucja
przemysłowa nie była w istocie rewolucją”;
• sprowadzenie do absurdu – przedstawienie
konsekwencji tezy przeciwnika w postaci
sprzeczności, np. „Można wykonywać karę
śmierci na wyjątkowo groźnych przestępcach,
to znaczy, że wyjątkowo groźni przestępcy są
pozbawieni ludzkiej godności, to znaczy, że
nie są ludźmi, a przecież... są ludźmi”;
• odwrócenie kierunku dowodzenia – wysnucie innego wniosku z tej samej przesłanki, np.
„To jest człowiek działający pod wpływem
przemożnego instynktu, trzeba go zrozumieć”,
„Właśnie dlatego, że ulega instynktom, trzeba
go ukarać”.
Reguły dyskutowania
Aby przekonywanie w dyskusji miało sens,
przeciwnicy muszą przestrzegać pewnych reguł komunikacyjnych. Dyskutujący muszą
zatem zawrzeć niepisaną umowę, której najważniejsze ustalenia to:
• traktowanie się nawzajem jako pełnoprawnych partnerów;
• słuchanie argumentów drugiej strony i pozwalanie na ich swobodne wypowiedzenie;
• otwarcie na argumenty dyskutanta i gotowość odnoszenia się do nich;
• uznanie racji przeciwnika, jeśli jego argumenty okażą się mocniejsze.
Ćwiczenia
Przygotuj się do dyskusji na temat: „Czy każda rewolucja musi przynieść złe skutki?”.
a) Zdecyduj, jakie stanowisko będziesz reprezentować: głoszące tezę zawartą w pytaniu czy
też zaprzeczające tej tezie.
b) Zbuduj sylogizm dowodzący twojego stanowiska – sformułuj dwa twierdzenia, które
będą jego przesłankami: ogólne i szczegółowe, a następnie wyciągnij wniosek.
c) Podaj przykład historyczny potwierdzający twoją tezę.
d) Znajdź analogię (inną niż podana w treści lekcji) dla rewolucji. Wyciągnij z tej analogii
wniosek potwierdzający twoją tezę.
e) Sformułuj tezę, którą mógłby postawić twój przeciwnik.
f ) Zaprzecz tezie twojego oponenta przez wskazanie błędności jego przesłanek.
Sz
romantyzm
187
Gdybym był tobą, wiem,
co bym uczynił...
35
Dialektyka racji
cząstkowych
w Nie-Boskiej komedii
Tragedia nowożytna, jak widzieliśmy już na przykładzie utworów Szekspira, różniła się od greckiej
przede wszystkim koncepcją tragizmu. W utworach starożytnych bohater nie miał w istocie
wyboru – wypełniając wyroki Fatum, realizował boski plan świata. Bohater nowożytny ma
natomiast wybór moralny – wybiera między dobrem a złem, ulega namiętnościom lub realizuje
zaplanowane działania. W romantyzmie – epoce dramatycznych wydarzeń politycznych – walka
o ideały (np. niepodległość ojczyzny) często wiązała się z wyborem niemoralnego postępowania
(np. zdrada Konrada Wallenroda, spisek Kordiana) w celu realizacji moralnych celów.
Na określenie sytuacji wyboru między działaniami niejednoznacznymi z punktu widzenia etyki
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (patrz: lekcja 3.), wielki filozof epoki romantyzmu, stworzył
pojęcie tragizmu racji cząstkowych. Na lekcji przyjrzymy się bliżej temu zagadnieniu.
stron konfliktu. Wszystkie te elementy stanowią części jednej całości. Jest to tzw. koncepcja tragizmu racji cząstkowych. Każda z racji
wyklucza jednak rację przeciwną, dlatego
zwycięstwo jednej z nich prowadzi do klęski
drugiej i do zniszczenia wartości za nią stojących. Ostatecznie jednak osiągają one pojednanie, ponieważ po zniesieniu racji (tezy)
przez jej przeciwieństwo (antytezę) następuje synteza. W ten sposób jednostronność zwycięskiej racji zostaje przezwyciężona przez
nadrzędne uzgodnienie.
Triada Heglowska
Georg Wilhelm Friedrich Hegel przeniósł dialektyczny wzorzec dyskusji: teza (argument) –
antyteza (kontrargument) – synteza (uzgodnienie) na poziom ontologiczny (teorii bytu). Hegel
uznał, że rzeczywistość historyczna tworzy się
na zasadzie następstwa dialektycznego: po
określonym stanie historycznym (odpowiadającym tezie w dyskusji) następuje jego zaprzeczenie (antyteza), a po nim – pojednanie,
uzgodnienie obu przeciwstawnych stanów
(synteza). Synteza staje się tezą dla kolejnej antytezy itd. Zgodnie z tą koncepcją rozwój świata dokonuje się przez następstwo sprzeczności.
synteza
Tragizm racji cząstkowych
W odniesieniu do pojęć dialektyki Hegel zbudował także swoją teorię tragizmu. Za niezbędny jego składnik uznał starcie różnych stanowisk. Konflikt tragiczny wedle Hegla powstaje
w wyniku konfrontacji dwu przeciwstawnych
racji, za którymi stoją określone pozytywne
wartości – reprezentowane przez każdą ze
teza
antyteza
Także inni myśliciele epoki akcentowali dialektyczny wymiar tragedii. Na przykład
Johann Wolfgang Goethe twierdził, że „tragizm polega na przeciwieństwach bez ugody”.
R
Sz
188
Duński filozof Søren Aabye Kierkegaard (czytaj: obi kirkego) określił zaś tragizm jako „bolesną
sprzeczność”. Tragizm wykluczających się
racji jest także charakterystyczny dla bohaterów bajronicznych, np. Konrada Wallenroda
Przykładem literackim, na którym prześledzimy dyskusję między sprzecznymi racjami,
będzie najważniejszy spór w Nie-Boskiej
komedii – konflikt przekonań rewolucyjnych
i konserwatywnych. Te pierwsze reprezentuje
przywódca rewolucji, Pankracy, te drugie –
hrabia Henryk. Mają oni okazję spotkać się na
życzenie Pankracego w majątku Henryka
w przeddzień decydującej bitwy między rewolucjonistami a obrońcami Okopów Świętej
Trójcy. Ich rozmowa jest próbą wypowiedzenia
swych racji i przekonania się nawzajem
o słuszności reprezentowanych stanowisk
i randze swojego miejsca w historii.
Zygmunt Krasiński
Nie-Boska komedia
(część III – fragmenty)
PANKRACY
wchodząc
[1] Witam hrabiego Henryka. – To słowo „hrabia” dziwnie brzmi w gardle moim. [...]
MĄŻ
[2] Dzięki ci, żeś zaufał domowi mojemu – starym zwyczajem piję zdrowie twoje. [...]
PANKRACY
[3] [...] Otóż mi stara szlachta – zawsze pewna swego [...] – wierząca lub udająca, że wierzy
w Boga – bo w siebie trudno wierzyć. – Ale pokażcie mi pioruny na waszą obronę zesłane
i pułki aniołów spuszczone z niebios.
MĄŻ
[4] Śmiej się z własnych słów. – Ateizm to stara formuła – a spodziewałem się czegoś nowego
po tobie.
PANKRACY
[5] Śmiej się z własnych słów. – Ja mam wiarę silniejszą, ogromniejszą od twojej. – Jęk przez
1
rozpacz i boleść wydarty tysiącom tysiąców – głód rzemieślników – nędza włościan – hańba
2
3
ich żon i córek – poniżenie ludzkości ujarzmionej przesądem i wahaniem się, i bydlęcym
przyzwyczajeniem – oto wiara moja – a Bóg mój na dzisiaj – to myśl moja – to potęga moja –
która chleb i cześć im rozda na wieki. [...]
MĄŻ
[6] Ja położyłem siłę moją w Bogu, który ojcom moim panowanie nadał.
PANKRACY
[7] A całe życie byłeś diabła igrzyskiem. [...]
1 Włościanie – wieśniacy, chłopi.
2 Przesąd – tu: religia.
3 Bydlęcy – tu: zwierzęcy.
Sz
romantyzm
Przyszedłem tu, bo chciałem cię poznać – po
wtóre ocalić.
MĄŻ
[8] Wdzięcznym za pierwsze – drugie zdaj na
szablę moją.
PANKRACY
[9] Szabla twoja – szkło, Bóg twój – mara. –
Potępionyś głosem tysiąców – opasanyś ramionami tysiąców – kilka morgów ziemi wam
zostało, co ledwo na wasze groby wystarczy –
dwudziestu dni bronić się nie możecie. –
Gdzie wasze działa, rynsztunki, żywność –
a wreszcie, gdzie męstwo? ...
Gdybym był tobą, wiem, co bym uczynił.
MĄŻ
[10] Słucham – patrz, jakem cierpliwy. [...]
MĄŻ
[11] [...] Ja także znam świat twój i ciebie – patrzałem wśród cieniów nocy na pląsy motłochu, po karkach którego wspinasz się do góry
– widziałem wszystkie stare zbrodnie świata
ubrane w szaty świeże, nowym kołujące tańcem – ale ich koniec ten sam, co przed tysiącami lat – rozpusta, złoto i krew. – A ciebie tam
nie było – nie raczyłeś zstąpić pomiędzy dzieci
twoje – bo w głębi ducha ty pogardzasz nimi
[...].
 Scena z przedstawienia Nie-Boskiej komedii,
reż. Adam Hanuszkiewicz, Teatr Narodowy
w Warszawie, 1969
Adam Hanuszkiewicz (z lewej) jako hrabia Henryk
i Mariusz Dmochowski jako Pankracy. Określ, po czym
można poznać, że bohaterowie dyskutują ze sobą.
PANKRACY
[12] Biada zwyciężonym – nie wahaj się – powtórz raz tylko „biada” – i zwyciężaj z nami. [...] Nie
łudź się marną nadzieją [...] – Jeśliś znudzony życiem, przynajmniej ocal syna swego. [...]
MĄŻ
[13] Darmo, ty mnie nie zrozumiesz nigdy – bo każden z ojców twoich pogrzeban z motłochem
pospołu, jako rzecz martwa, nie jako człowiek z siłą i duchem.
Wyciąga rękę ku obrazom.
[14] Spojrzyj na te postacie – myśl ojczyzny, domu, rodziny, myśl, nieprzyjaciółka twoja, na
ich czołach wypisana zmarszczkami – a co w nich było i przeszło, dzisiaj we mnie żyje – Ale
ty, człowiecze, powiedz mi, gdzie jest ziemia twoja? – Wieczorem namiot twój rozbijasz
na gruzach cudzego domu, o wschodzie go zwijasz i koczujesz dalej – dotąd nie znalazłeś
ogniska swego i nie znajdziesz, dopóki stu ludzi zechce powtórzyć za mną: „Chwała ojcom
naszym!”
PANKRACY
[15] Tak, chwała dziadom twoim na ziemi i niebie – w rzeczy samej jest na co patrzyć. Ów starosta, baby strzelał po drzewach i Żydów piekł żywcem. – Ten z pieczęcią w dłoni i podpisem
– „kanclerz”– sfałszował akta, spalił archiwa, przekupił sędziów, trucizną przyśpieszył spadki
– stąd wsie twoje, dochody, potęga. – Tamten, czarniawy, z ognistym okiem, cudzołożył
189
Sz
190
1
po domach przyjaciół – ów z Runem Złotym , w kolczudze włoskiej, znać służył u cudzoziemców – a ta pani blada, z ciemnymi puklami, kaziła się z giermkiem swoim [...] Głupstwo i niedola kraju całego – oto rozum i moc wasza.
MĄŻ
[16] Mylisz się, mieszczański synu. – Ani ty, ani żaden z twoich by nie żył, gdyby ich nie wykarmiła łaska, nie obroniła potęga ojców moich. – Oni wam wśród głodu rozdawali zboże, wśród
zarazy stawiali szpitale – a kiedyście z trzody zwierząt wyrośli na niemowlęta, oni wam postawili świątynie i szkoły – podczas wojny tylko zostawiali doma, bo wiedzieli, żeście nie do pola
2
bitwy. Słowa twoje łamią się na ich chwale, jak dawniej strzały pohańców na ich świętych
pancerzach [...] – A teraz czas już tobie wyniść z domu mego.
Polecenia do tekstu
1. Wskaż elementy dialogu świadczące o tym, że rozmówcy przestrzegają reguł dyskusji.
2. Określ trzy tematy omawiane przez bohaterów w zacytowanych fragmentach dialogu.
3. Sformułuj przeciwstawne twierdzenia wyrażane przez uczestników dyskusji.
4. Przedstaw graficznie twierdzenia
rozmówców: zestaw je w pary i rozdziel
przeciwstawnie skierowanymi strzałkami.
DYSKUSJA – rozmowa, której uczestnicy
reprezentują różne racje i starają się do nich
nawzajem przekonać.
5. Określ, o co rozmówcy apelują do siebie
nawzajem.
ARGUMENT – teza (twierdzenie)
wynikająca z określonych przesłanek,
służąca w perswazji do uzasadnienia
stanowiska.
6. Wyjaśnij, dlaczego adwersarze nie
starają się przekonać siebie w kwestii
tego, w co wierzą.
KONTRARGUMENT – teza (twierdzenie)
przeciwna do tezy przeciwnika w dyskusji.
7. Wymień argumenty, których używa
Pankracy, aby przekonać hrabiego
do przejścia na stronę rewolucji.
8. Którym ze sposobów argumentowania (patrz: lekcja 34.) posługują się rozmówcy
w dyskusji nad ostatnim tematem? Odpowiedź uzasadnij.
9. Wyjaśnij, dlaczego rozmówcy dochodzą do sprzecznych wniosków, mimo że używają
tego samego sposobu argumentacji i podobnych przykładów.
Pr ac a domowa
Przygotuj argumentację do dyskusji na temat wolności słowa i jej dopuszczalnych
ograniczeń. Sformułuj swoją tezę, zapisz argumenty, określ ich typ.
1 Mowa o hiszpańskim Orderze Złotego Runa, odznaczeniu wysokiej rangi.
2 Pohańcy – poganie; tu: mowa o tatarskich najeźdźcach.
Sz
romantyzm
36
191
Słowo pociechy i mordu...
Obraz rewolucji
w dramacie
Krasińskiego
Nie-Boska komedia przedstawia nieokreśloną rzeczywistość historyczną w przełomowym momencie
dziejów. Powszechna, światowa rewolucja dociera do ostatniego bastionu starego porządku –
twierdzy Świętej Trójcy. Na lekcji przyjrzymy się obrazowi rewolucji jako powtarzającego się w dziejach
zjawiska historycznego. Krasiński postrzega ją przez pryzmat rewolucji francuskiej – znienawidzonej
do dziś przez konserwatystów za zburzenie dawnego, hierarchicznego ładu społecznego
i monarchicznego ustroju politycznego oraz zniesienie dominacji chrześcijaństwa w Europie.
dotychczas nie mieli. Świadczą o tym słowa Przechrzty: „Na wolności bez ładu, na rzezi bez końca, na zatargach i złościach, na ich [chrześcijan]
głupstwie i dumie osadzim potęgę Izraela”.
Przyczyny rewolucji
W świetle III części Nie-Boskiej komedii bezpośrednimi i podstawowymi powodami wybuchu
rewolucji są upokorzenie i nędza ludu. Feudalna
hierarchia społeczna powoduje nierówność,
a kapitalistyczne stosunki własności rodzą wyzysk. Dysproporcje majątkowe, nierówność
szans życiowych, poczucie braku perspektyw,
obłuda religii chrześcijańskiej, utrwalającej społeczną niesprawiedliwość i sprzymierzonej
z władcami oraz możnymi tego świata, a także
degeneracja elit społecznych – wszystko to zdaniem autora sprawia, że rewolucja staje się historyczną koniecznością. Według Krasińskiego
drugą przyczyną katastrofy starego świata – bardziej ukrytą, ale odsłanianą przez autora w pierwszej scenie tej części dramatu – jest żydowski
antychrześcijański spisek. Zgodnie z wymową
tej sceny żydzi, którzy przeszli na chrześcijaństwo („przechrzczeni”, w dawnej wersji „przechrzty”), w istocie dalej są skrytymi wrogami
chrześcijaństwa i wyrażają radość z powodu jego
1
upadku. W wyobrażeniu Krasińskiego Żydzi
wykorzystują słuszny gniew wyzyskiwanego ludu w celu budowy własnego państwa, którego
Cele rewolucji
Krasiński przedstawia zatem w swoim dramacie dwa różne cele rewolucji, realizowane przez
dwie grupy rewolucjonistów – lud i Żydów. Cel
zbuntowanego ludu to wedle Krasińskiego dobry w intencjach, ale naiwny zamiar uzyskania
wolności i godnego życia dla wszystkich ludzi.
Drugim celem, realizowanym przez Żydów
sprzyjających rewolucji, jest, zdaniem pisarza,
niecny zamysł zniszczenia chrześcijaństwa
i budowy Izraela (stworzenie potężnego państwa izraelskiego to cel tzw. syjonizmu).
Antysemityzm Nie-Boskiej komedii
Przyczyny i cele rewolucji ukazane w dramacie to
typowy przykład tzw. spiskowej teorii dziejów
i wielowiekowego europejskiego antysemityzmu
(jego ślady dostrzegaliśmy m.in. w Lamencie
świętokrzyskim, w Makbecie Szekspira czy w opisie XVI-wiecznych prześladowań religijnych we
1 Tu i dalej wielką literą na określenie grupy etnicznej.
R
Sz
192
fragmencie Kobiety Margaret L. King). Antysemityzm, czyli oskarżanie Żydów o spisek przeciw istniejącemu ładowi oraz uznawanie ich za
przyczynę zła na świecie, wypływa z poczucia
kulturowej, w tym religijnej, obcości. Powoduje
ona uznanie obcego za wroga i agresora, a wypływa z poczucia wyższości wobec niego. Religijnym źródłem antysemityzmu w chrześcijańskiej Europie była wzajemna niechęć pierwszych
chrześcijan (etnicznie też Żydów) i wyznawców
tradycyjnego judaizmu. Chrześcijanie oskarżyli
Żydów, którzy pozostali przy judaizmie, o spowodowanie śmierci Jezusa. Źródłem ekonomicznym antysemityzmu były zaś oskarżenia Żydów
o wyzysk chrześcijan. Ich podłożem był m.in.
papieski zakaz czerpania korzyści z pożyczek
w średniowiecznej Europie. Wiązało się to z poglądem, że chrześcijaninowi nie godzi się mieć
zysku z upływu czasu, którego jedynym panem
jest Bóg. Wzbogacający się na skutek udzielania
kredytów Żydzi tworzyli zręby kapitalizmu, wywoływali jednak zawiść i niechęć chrześcijan
i stawali się przedmiotem kolejnego stereotypu:
Żyda lichwiarza i wyzyskiwacza. Oba omówione
źródła antysemityzmu miały wpływ na postrzeganie Żydów przez Krasińskiego.
 Maurycy Trębacz, Portret starca (Ben Akiba),
XIX/XX w., Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie
Omów, w jaki sposób malarz przedstawił
uniwersalne cechy człowieczeństwa w portrecie
żydowskiego starca.
Już od wczesnego średniowiecza Żydów obwiniano
za nieszczęścia, klęski
i epidemie. Oskarżano ich
też o spiskowanie przeciw
chrześcijanom, o rytualne
mordy i porywanie chrześcijańskich dzieci. Przez wieki
Żydzi w Europie cierpieli
na skutek różnego rodzaju
prześladowań, włącznie
ze zbiorowym mordowaniem
w tzw. pogromach. Żydów,
uważanych za wrogów
porządku społecznego,
kojarzono z wszelkimi
rewolucjami, a w szczególności francuską i bolszewicką.
Ponieważ obie występowały
m.in. przeciwko instytucjom
religijnym i zarazem w imię
tzw. społecznej sprawiedliwości, antysemici wiązali ich
przyczyny i cele z zamiarami
przypisywanymi Żydom.
Stąd pochodzi określenie
„żydokomuna”.
Antysemityzm Zygmunta
Krasińskiego był efektem jego
wychowania. Ojciec wieszcza
napisał broszurę O Żydach
w Polsce, która propagowała
ten typ poglądów. Nauczyciel
poety, Alojzy Chiarini – profesor Uniwersytetu Warszawskiego, znawca historii Żydów
hiszpańskich zmuszanych
w średniowiecznej Europie
do przyjęcia chrześcijaństwa
– dopatrywał się wszędzie ich
zdrady i spisku przeciw religii
chrześcijańskiej.
Sz
romantyzm
w historię świata wkroczy Chrystus i przyniesie
ludziom prawdziwą wolność i sprawiedliwość.
Krasiński wyraża w ten sposób prowidencjalizm – religijną wiarę w to, że losami świata
kieruje boża opatrzność. Jej wyroki są ludziom
nieznane, ale w ważnych momentach ludzkość
zawsze może liczyć na jej cudowną interwencję
i obronę przed nieszczęściem. Wedle Krasińskiego nadzieję na poprawę losu należy pokładać w Bogu, a nie w działaniach ludzkich,
zwłaszcza zbrojnych, które niszczą istniejący
ład społeczny.
Historiozofia Krasińskiego
Kończące dramat słowa Galilaee, vicisti! (czytaj:
galilee wicisti) – „Galilejczyku, zwyciężyłeś!”, zawierają w sobie nie tylko puentę przedstawionych wydarzeń, ale także zasadniczą wymowę
historiozoficzną utworu. Słowa te są przypisywane cesarzowi rzymskiemu Julianowi Apostacie (331–363), który walczył z chrześcijaństwem.
Miał wypowiedzieć je w chwili śmierci, uznawszy ostatecznie zwycięstwo religii Chrystusa.
Myśl historiozoficzna Krasińskiego obejmuje
przekonanie, że w odpowiednim momencie
Zygmunt Krasiński Nie-Boska
komedia (część III – fragmenty)
Wstęp
*
[1] Czy widzicie, jak oni czekają niecierpliwie – szemrzą między sobą, do wrzasków się gotują –
wszyscy nędzni, ze znojem na czole, z rozczuchranymi włosy, w łachmanach, z spiekłymi twa1
rzami, z dłoniami pomarszczonymi od trudu – ci trzymają kosy, owi potrząsają młotami, heblami
2
– patrz – ten wysoki trzyma topór spuszczony – a tamten stemplem żelaznym nad głową powija;
3
dalej w bok pod wierzbą chłopię małe wisznię do ust kładzie, a długie szydło w prawej ręce ściska.
– Kobiety przybyły także, ich matki, ich żony, głodne i biedne jak oni, zwiędłe przed czasem, bez
4
5
śladów piękności – na ich włosach kurzawa bitej drogi – na ich łonach poszarpane odzieże – w ich
oczach coś gasnącego, ponurego, gdyby przedrzeźnianie wzroku [...].
*
[2] Teraz szum wielki powstał w zgromadzeniu – czy to radość, czy rozpacz? – Kto rozpozna, jakie
uczucie w głosach tysiąców? – Ten, który nadszedł, wstąpił na stół, wskoczył na krzesło i panuje
nad nimi, mówi do nich. – Głos jego przeciągły, ostry, wyraźny – każde słowo rozeznasz, zrozumiesz
– ruchy jego powolne, łatwe, wtórują słowom, jak muzyka pieśni – czoło wysokie, przestronne,
włosa jednego na czaszce nie masz, wszystkie wypadły, strącone myślami – skóra przyschła do
6
czaszki, do liców, żółtawo się wcina pomiędzy koście i muszkuły – a od skroni broda czarna wień7
cem twarz opasuje – nigdy krwi, nigdy zmiennej barwy na licach – oczy niewzruszone, wlepione
w słuchaczy – chwili jednej zwątpienia, pomieszania nie dojrzeć; a kiedy ramię wzniesie, wyciągnie,
1 Hebel – narzędzie stolarskie służące do wygładzania drewna.
2 Stempel żelazny – metalowy pręt służący do czyszczenia i nabijania strzelb.
3 Szydło – narzędzie służące do przekłuwania skóry i innych twardych materiałów podczas szycia.
4 Bitej – tu: utwardzonej, kamiennej, w odróżnieniu od dróg polnych.
5 Łona – tu: ciała.
6 Muszkuły – mięśnie.
7 Lica – policzki.
193
Sz
194
 Jean-Pierre HouËl (czytaj: żą pier uel), Zdobycie Bastylii, 1789,
Musée Carnavalet (czytaj: mjuze karnawale), Paryż
Wolność czy zniszczenie? Opisz artystyczną wizję w dziele francuskiego malarza.
wytęży ponad nimi, schylają głowy, zda się, że wnet uklękną przed tym błogosławieństwem wielkiego rozumu – nie serca – precz z sercem, z przesądami, a niech żyje słowo pociechy i mordu!
*
[3] To ich wściekłość, ich kochanie, to władca ich dusz i zapału – on obiecuje im chleb i zarobek:
1
– krzyki się wzbiły, rozciągnęły, pękły po wszystkich stronach – „Niech żyje Pankracy ! – chleba
nam, chleba, chleba!” [...]
* [4] Oko wschodnie, czarne, cieniowane długimi rzęsy – ramiona obwisłe, nogi uginające się,
ciało niedołężnie w bok schylone – na ustach coś lubieżnego, coś złośliwego, na palcach złote
pierścienie – i on także głosem chrapliwym woła – „Niech żyje Pankracy!” Mówca ku niemu
na chwilę wzrok obrócił. – „Obywatelu przechrzto, podaj mi chustkę”. – [...]
1 Pankracy (z gr.) – imię znaczące: „Wszechwładca”.
Sz
romantyzm
Scena w obozie rewolucji.
Bór – porozwieszane płótna na drzewach – w środku łąka, na której stoi szubienica – szałasy – namioty – ogniska – beczki
– tłumy ludzi.
MĄŻ przebrany, w czarnym płaszczu, z czapką czerwoną wolności1 na głowie, wchodzi trzymając Przechrztę za ramię. [...]
MĄŻ
[1] [...] Cóż to za taniec?
PRZECHRZTA
[2] Taniec wolnych ludzi.
Tańcują mężczyźni i kobiety wokoło szubienicy i śpiewają. [...]
PIERWSZY LOKAJ
[3] Jużem ubił mojego dawnego pana.
DRUGI LOKAJ
[4] Ja szukam dotąd mojego barona – zdrowie twoje! –
KAMERDYNER
[5] Obywatele, schyleni nad prawidłem w pocie i poniżeniu, glancując buty, strzyżąc włosy,
poczuliśmy prawa nasze – zdrowie klubu całego!
CHÓR LOKAI
[6] Zdrowie Prezesa – on nas powiedzie drogą honoru. [...]
MĄŻ
[7] Cóż to za głosy, twardsze i dziksze, wychodzące z tej gęstwiny na lewo?
PRZECHRZTA
[8] To chór rzeźników, JW. Panie.
CHÓR RZEŹNIKÓW
2
[9] Obuch i nóż to broń nasza – szlachtuz to życie nasze. – Nam jedno czy bydło, czy panów
rznąć. Dzieci siły i krwi, obojętnie patrzym na drugich, słabszych i bielszych – kto nas powoła,
ten nas ma – dla panów woły, dla ludu panów bić będziem. Obuch i nóż broń nasza – szlachtuz
życie nasze – szlachtuz – szlachtuz – szlachtuz.
MĄŻ
[10] Tych lubię – przynajmniej nie wspominają ani o honorze, ani o filozofii. – Dobry wieczór
pani. [...]
KOBIETA
[11] Jestem swobodną jako ty, niewiastą wolną, a towarzystwu za to, że mi prawa przyznało,
rozdaję miłość moją.
MĄŻ
[12] Towarzystwo znów za to ci dało te pierścienie i ten łańcuch ametystowy. – Och! podwójnie
dobroczynne towarzystwo!
KOBIETA
[13] Nie, te drobnostki zdarłam przed wyzwoleniem moim – z męża mego, wroga mego, wroga
wolności, który mnie trzymał na uwięzi.
1 Czapką... wolności – chodzi o tzw. czapkę frygijską, o spiczastym kształcie, pośrodku złamaną, noszoną w czasie rewolucji francuskiej przez jakobinów; symbol
rewolucji.
2 Szlachtuz (z niem.) – rzeźnia.
195
Sz
196
Polecenia do tekstu
1. Wskaż we Wstępie do III części dramatu i we fragmentach sceny obozowej przejawy
przemocy (także psychicznej) stosowanej przez rewolucjonistów.
2. Wymień cechy zewnętrzne rewolucjonistów (mężczyzn i kobiet) świadczące o ich nędzy
i cierpieniu.
3. Opisz stosunek ludu do swego
przywódcy. Czy w tej relacji realizują się
hasła rewolucji francuskiej: wolność,
równość i braterstwo? Uzasadnij swój sąd.
REWOLUCJA – przewrót społeczno-polityczny,
który powoduje gwałtowne, radykalne
i całościowe zmiany w społeczeństwie. Ma na
celu obalenie istniejącego porządku i zastąpienie
go nowym, lepszym. Zwykle w historii rewolucje
wiązały się z masowymi wystąpieniami ludu,
działaniami zbrojnymi i stosowaniem przemocy,
choć bywają także rewolucje bezkrwawe
– „aksamitne”.
4. Scharakteryzuj Przechrztę na podstawie
ostatniego cytowanego akapitu Wstępu. Czemu
służy takie przedstawienie tej postaci?
5. Przedstaw żądania ludu (3. akapit Wstępu)
i porównaj je z zamiarami wobec panów
wyrażanymi przez lokajów i rzeźników
(akapit 9. sceny obozowej).
TENDENCYJNOŚĆ PRZEDSTAWIENIA
– podporządkowanie świata literackiego tezie
postawionej przez autora, a więc określonemu
twierdzeniu, przekonaniu. Tendencyjność
wyraża się w przedstawieniu celowo
przerysowanym, uproszczonym,
schematycznym i jednostronnym, a często
karykaturalnym, jeśli ma służyć napiętnowaniu
lub krytyce określonych zjawisk czy postaw.
6. Określ przyczyny żądań i zamiarów ludu.
7. Wytłumacz, na czym polega bezwiedne
naśladowanie przez lokajów swoich
dawnych panów, przedstawione
w cytowanym fragmencie dramatu.
8. Wyjaśnij, czym było „wyzwolenie” kobiety spotkanej przez bohaterów.
9. Określ, jak przejawia się tendencyjność przedstawienia rewolucji w cytowanych fragmentach
Wstępu i sceny obozowej. Zwróć uwagę na sposób ukazania rewolucjonistów.
10.Dokonaj oceny efektów rewolucji w wymiarach: społecznym, etycznym i kulturowym.
Pr ac a domowa
1. W kontekście znanych ci poglądów romantycznych (np. z Romantyczności Adama Mickiewicza)
wyjaśnij sens słów narratora: „[...] uklękną przed tym błogosławieństwem wielkiego rozumu – nie
serca – precz z sercem, z przesądami, a niech żyje słowo pociechy i mordu!” (2. akapit Wstępu).
2. Na podstawie dramatu Krasińskiego, zwłaszcza sceny w obozie rewolucji i ostatniej
sceny utworu, scharakteryzuj rewolucjonistów i arystokratów.
3. Odnieś się do ostatniej sceny dramatu i odpowiedz na pytanie, dlaczego rewolucja
zwyciężyła i przegrała zarazem.
Czy rewolucje są w stanie zmienić świat? Rozważ problem, odwołując się do Nie-Boskiej
komedii Zygmunta Krasińskiego i innych utworów literackich oraz znanych ci wydarzeń
historycznych.
Sz
romantyzm
197
Bym z rozpaczy nie oszalał...
37
Obraz miłości
romantycznej w listach
Na lekcji zapoznamy się z listami Zygmunta Krasińskiego, pisanymi do ukochanej i przyjaciela
w wyjątkowej sytuacji życiowej – w przeddzień narzuconego mu przez ojca ślubu z niekochaną
kobietą. Przyjrzymy się przeżyciom poety i sposobowi kreowania w listach własnej biografii.
Do podstawowych rodzajów listu zalicza się:
list-wyznanie, list-mowę, list-rozmowę i list-relację; jednak listy mogą realizować różne
formy gatunkowe – znamy listy o charakterze
rozprawki, artykułu, eseju, prozy poetyckiej,
pouczenia itp.
Cechy gatunkowe listów
List to żywa do dziś wypowiedź (np. w wersji
elektronicznej), której podmiotem jest najczęściej autor (nadawca). Zwykle jest kierowany
do określonego adresata – zazwyczaj pojedynczej osoby, czasem bywa jednak pisany w czyimś imieniu (np. list urzędowy). Może być też
adresowany do grupy osób (np. list biskupa
do wiernych), a nawet do nieokreślonego, szerokiego kręgu odbiorców (list otwarty). Adresat
listu ma wpływ zarówno na jego zawartość
znaczeniową, jak i na środki językowe stosowane przez autora.
Ważną cechą listu, bez względu na jego odmianę i pełnione funkcje, jest formularność
– realizacja określonego wzorca kompozycyjnego. Na ten wzorzec składają się: określenie
daty i miejsca powstania listu, inicjalny zwrot
do adresata (powitanie), formuła pożegnalna
(zwykle pozdrowienia dla odbiorcy lub wyrazy
szacunku dla niego), podpis.
Listy Zygmunta Krasińskiego stanowią niezwykle bogaty dokument biografii i przeżyć
poety. Są wśród nich opisy licznych podróży,
towarzyskie i intelektualne listowe „rozmowy”
z przyjaciółmi, korespondencja z ojcem oraz
listy miłosne. Poza zapisem wewnętrznego
życia poety odnajdujemy w nich problematykę
filozoficzną, zwłaszcza etyczną, a także polityczną i historiozoficzną.
Korespondencja z Wincentym Krasińskim
świadczy o tym, pod jak przemożnym wpływem ojca pozostawał Zygmunt. Wyrazem
tego była m.in. dramatyczna decyzja o rezygnacji z udziału w powstaniu listopadowym,
która przez resztę życia ciążyła na sumieniu
poety. Na wieść o zrywie niepodległościowym
dziewiętnastoletni Krasiński pisał do ojca:
„Czytać, pisać mi nie sposób, ledwo dokończyć mogę zaczętej rozmowy, a potem podróżować, włóczyć się między cudzoziemców,
kiedy w tamtej stronie Europy [...] moi rodacy walczą, by zginąć lub zwyciężyć – jest
Rodzaje listów
List to gatunek literatury użytkowej. Zwykle
służy do wyrażania myśli, poglądów, uczuć
i stanów psychicznych autora, ale może pełnić
też inne funkcje, np. informować adresata
(relacja o zdarzeniu) albo wywierać na niego
wpływ. List reprezentuje zatem trzy typy wypowiedzi: liryczną, epicką i retoryczną.
R
Sz
198
Historia listu jest tak stara,
jak historia pisma. Najstarsze znane nam listy pochodzą z trzeciego tysiąclecia
p.n.e. Popularny w starożytności, zwłaszcza w związku
z rozwojem retoryki (styl
listowy omawiano w podręcznikach greckiej retoryki)
i filozofii (np. listy Seneki),
gatunek ten był stale obecny
też w średniowiecznym i nowożytnym piśmiennictwie.
Pisanie listów określa się
mianem sztuki epistolarnej
(z gr. epistolé – list, wiadomość). Twórczość listowna
to epistolografia. Szczególny
rozkwit epistolografii nastąpił
pod wpływem założeń
sentymentalizmu, sformułowanych przez Jeana-Jacques’a
Rousseau (czytaj: żana żaka ruso)
i trwał przez całą epokę
romantyzmu. Stało się tak
w wyniku podniesienia przez
sentymentalizm rangi
prywatnych przeżyć ludzkich,
osobistego doświadczenia
i subiektywnego postrzegania
świata, które mogły wyrażać
się bez ograniczeń właśnie
w listach. Stąd ogromna
popularność listu jako formy
wypowiedzi romantycznej,
nie tylko literackiej. Jedną
rzeczą nie tylko niepodobną do uskutecznienia, ale wywołującą co chwilę rumieniec wstydu na moje lica” (list z 14 maja 1831 r.).
Ojciec odpisał mu na to: „Ty idziesz za opinią
młodych i nierozsądnych. [...] Rewolucja Kościuszki była przeciwko nieprzyjaciołom kraju
1
[...]. Ta zaś grób mu kopie. Tamtę zaczęli obywatele, naród. Tę zaś kilku cudzoziemców
i dzieci. Tamta miłością ojczyzny tchnęła, tu
od mordu swoich się zaczęło i od chęci zamor2
dowania władcy , czego nigdy nie było w kartach historii naszej. [...] Dwa kolory rządzą
światem: porządek i rozruch, a to na to, żeby
ci, co posiadają, nie posiadali, a ci co nie posiadają, żeby posiadali” (odpowiedź z czerwca
1831 r.). Słowa te stanowią ważny kontekst,
istotny zarówno dla zrozumienia cytowanej
dalej korespondencji, jak i dla uchwycenia
wymowy Nie-Boskiej komedii.
z najważniejszych XVIII-wiecznych powieści w listach
(patrz: lekcja 59. w drugiej
pierwszej) są Cierpienia
młodego Wertera Johanna
Wolfganga Goethego. List
romantyczny, kontynuujący
tradycję sentymentalną,
został zdominowany przez
żywioł liryczny. Służył głównie
do wyrażania przeżyć autora
oraz stanowił narzędzie jego
samopoznania i analizy
psychologicznej. Na początku XIX w. najpopularniejszą
odmianą w epistolografii stał
się więc list-wyznanie.
Wiele zachowanych listów Krasińskiego to
rozmowy z kobietami, z którymi był on związany emocjonalnie. Należała do nich Delfina
Potocka – poetę łączył z nią najtrwalszy w jego życiu romans, oparty na „związku dusz”.
W trakcie tego romansu, 19 lipca 1843 r.,
Krasiński – przymuszony przez ojca – poślubił hrabinę Elizę Branicką. Poniżej przedstawiamy fragmenty dramatycznej, pełnej
emocji korespondencji unieszczęśliwionego
poety z Delfiną i z przyjacielem Jerzym Lubomirskim. Pierwsze listy pochodzą z lipca
i początku sierpnia 1843 r. Ostatnie słowa
tego dramatu małżeńskiego wypowiedział
Krasiński na łożu śmierci w liście do Jerzego Lubomirskiego, dwanaście dni przed
zgonem.
1 Tamtę – historyczna forma biernika zaimka tamta; dziś: tamtą.
2 Powstanie listopadowe rozpoczęło się od ataku na Belweder i próby zabicia naczelnego wodza wojska Królestwa Polskiego, księcia Konstantego (brata cara
Mikołaja I). Z rąk podchorążych zginęło wówczas kilku polskich generałów, skompromitowanych współpracą z Rosjanami lub próbujących powstrzymać
spiskowców.
Sz
romantyzm
Zygmunt Krasiński
List do Delfiny Potockiej (fragmenty)
6-ta wieczór, Heidelberg, 18-go lipca
[1] Aniele mój! Duchu każdej myśli mojej! Ty sama, wszelka myśli moja, wszelkie czucie! Bo o Tobie tylko myślę, Ciebie tylko czuję! Droga, najdroższa! Jeszczem nie mógł stąd wyruszyć do tego
1
ohydnego Drezna . Każda godzina zyskana wydaje mi się tym, co skazanemu na śmierć godzina
2
jedna więcej łaski. Męczę się, biję sam z sobą i rozpaczam. Jerzy płacze i ja płaczę, szlocham. Coś
strasznego we mnie się dzieje; jeszcze chciałem stąd choć słów kilka Ci napisać, po ich napisaniu
siądę w powóz, jak trup zanurzę się w trumnę i powiozą mnie – gdzie? Czy ja wiem? Może wysadzą u domu wariatów. Z tego samego hotelu ileż to ja razy pisał do Ciebie przeszłego roku. O,
3
dobry to był czas jeszcze. Wisiał już nóż nad głową, ale jeszcze nikt nie rozkazał giliotynie się
ruszyć, teraz, teraz inaczej! Boże mój! Gdzież siła we mnie, muszę ją odnaleźć, co pocznę, bez
siły wśród nieprzyjaciół, bo oni wszyscy, co tam na mnie czekają, to moi
nieprzyjaciele, a gromadzą się licznie.
Ty znasz mnie! Ty wiesz, co za puchary goryczy gotują się tam dla mnie!
Nie wiedziałem, co robię, szedłem
ślepy, aż obudziłem się u stóp rusz4
towania . Kołysałem się wciąż innymi
myśli, upajałem się nadzieją widzenia
Ciebie, szukałem przez tę sprawę łatwości tu i owdzie bycia z Tobą. Ojcu
5
tym zadosyć czyniąc , zawszem potem gonił za Tobą, dojeżdżał do Ciebie i wciąż, wciąż tylkom Ciebie marzył, widział, spotykał, a teraz, czuję
już, nóż gotów i spadnie – a jestem
bez siły, a kocham Cię rozpacznie.
Chciałbym tylko być z Tobą i przy Tobie. Wszystko mi reszta obmierzło.
Jakże się obrócić? Jak wydźwignąć się
z takiego położenia? [...]
 MAURYCY MICHAŁ DAFFINGER, DELFINA
Z KOMARÓW MIECZYSŁAWOWA HRABINA
POTOCKA , 1839, Muzeum Narodowe w Krakowie
1 Drezno – stolica Saksonii (obecnie Niemcy); tam właśnie poeta miał nazajutrz poślubić Elizę.
2 Jerzy – Lubomirski.
3 Giliotyna – gilotyna; narzędzie straceń stosowane masowo podczas rewolucji francuskiej.
4 Rusztowanie – podwyższenie; gilotyna ustawiana była na rusztowaniu, by tłum mógł wygodnie obserwować egzekucję.
5 Zadosyć czyniąc – spełniając oczekiwania.
199
Sz
200
[2] Siły, siły, siły! Bo z siłą wszystko można zrobić, wszystko zwalczyć, umrzeć i zmartwychwstać, wszystkie sieci rozciąć, węzły rozsunąć, być strasznym dla złych i zażartych, być
aniołem dla dobrych, być podporą, pociechą, szczęściem jeszcze Tobie. A bez siły co? Chyba
samobójstwo nagłe lub powolne zagryzienie się. Módl się do Boga o mnie, módl się, bym nie
przepadł, bym z rozpaczy nie oszalał lub nie przestał być! Nigdym w życiu nie czuł tak strasznej rozpaczy, tak olbrzymiej bezsiły, łzy mi się wciąż leją z ócz [...]. Jestem jak biedne dziecko,
jak sierota, bez Ciebie! [...]
Zygmunt Krasiński
Listy do Jerzego Lubomirskiego
(fragmenty)
(z 28 lipca 1843 r.)
28 lipca
[1] Jerzy, Jerzy, Jerzy mój! o Jerzy, Jerzy! ratuj mnie, wymyśl co, wymyślcie co i wyratujcie mnie
1
– tak żyć nie sposób z niecierpianą cały dzień i narzucającą się; ile mnie ona zabija, o tyle
i ja muszę ją zabijać, będę musiał coraz gorzej ją deptać. – Wstrzymuję dotąd milczeniem
bunt serca i ducha, ale kiedy przyjdzie? – O Boże! myślcie o mnie i wybawcie mnie, wybawcie, bo ja wam mówię, że zginę na ciele i na duszy. Zmiłujcie się nade mną, jeśli mnie kochacie, zmiłujcie się.
[2] Jak to wszystko się zrobiło, nie wiem – poszedłem i wróciłem z kościoła jak pies przez hyc2
3
lów prowadzon. Zawczoraj to było – odtąd męczę się, męczę i trup ze mnie; jakaż to dziwna
4
panna – wszystko jej jedno, wszystko niby słodycz bez granic, ale duma, godność gdzie? Wierz
5
mi, nie ma kobiety tak wzniosłej jak Sorrento , ona jedna typem kobiety przyszłości.
6
[3] O! pojedź, pojedź tam, gdzie serce moje, o! płacz, płacz tam nade mną. Klęknij przed nią za
mnie, połóż czoło twe na ziemi przed nią za mnie i powiedz jej, że ją uwielbiam i kocham na wieki!
powiedz jej, żem strasznie nieszczęśliwy. Wszystkich serc kobiecych umęczonych męki zwarły się
w jednym sercu moim. Nie wiem, jak tu długo wytrzymać zdołam, nie wiem, to jedno wiem, że
albo umrę, albo do niej się wydrę, a otrząsnę się z tej śmierci strasznej, co koło mnie. [...]
(z 4 sierpnia 1843 r.)
7
[4] Mój Jerzy, Jerzy! De profundis clamavi ad te, Domine! miserere mei . – Co dzień, co godzina, co
chwila mi gorzej. Już nie mogę cierpieć i milczeć, już wczoraj w ataku nerwowym wypsnęło mi się,
1 Niecierpiana – niekochana; mowa o Elizie.
2 Hycle – ludzie zajmujący się dawniej chwytaniem i zabijaniem bezdomnych psów.
3 Zawczoraj – przedwczoraj.
4 Panna – mowa o Elizie.
5 Sorrento – miasto w południowych Włoszech nad Zatoką Neapolitańską; tak określał Krasiński Delfinę w rozmowach z zaufanymi w celu zachowania imienia
ukochanej w dyskrecji.
6 Mowa o Delfinie.
7 De profundis... (łac., czytaj: ... klamawi... mizerere...) – „Z głębokości wołałem do Ciebie, Panie! Wysłuchaj głosu mojego”. Początek Psalmu 130.
Sz
romantyzm
 Franz Xaver Winterhalter (czytaj: franc ksawer winterhalter), portret Elizy z Branickich Krasińskiej
z dziećmi, 1853, Muzeum Narodowe w Krakowie
1
że jej nienawidzę i że mnie zabija, więc padła na kolana, ja uciekł; to wszystko głupie i nic warte
– czuję to – ale serce moje to buntownik niczym nieukrócony. Dniem i nocą myślę o Sorrencie
i tęsknię k’niemu; wszystkim pogardzam, wszelaką próżnością, dostatkiem, wygodą, konwenansem
2
– jedną ją kocham i umrę lub z nią będę znów razem! Przekłuty milionem igieł, przebity stem
mieczów, bezsilnym teraz, dni całe leżę i jęczę, a tej przytomności znieść nie mogę, ilekroć z nią
razem jestem, czuję się na torturach i w więzieniu, nic nawet powiedzieć do niej nie mogę. [...]
(z 11 lutego 1859 r.)
[5] Głupi, zmarnowałem życia połowę, najlepszą straciłem, zużyłem siły, duszę i zdrowie na to,
by fałsz, próżność i pychę znaleźć tam, gdzie widziałem anioła, a miałem tego właśnie przy sobie
3
i pod bokiem moim, i zapoznałem go, aż nareszcie odkryć go musiałem!!!
Tak jest, Jerzy, i takim aniołem jest Eliza.
11 lutego 1859, w piątek przedostatni życia, w Paryżu
1 Mowa o Elizie.
2 Stem – stoma.
3 Zapoznałem – tu: nie zauważyłem.
201
Sz
202
Polecenia do tekstu
1. Kim jest Delfina Potocka dla autora pierwszego listu?
Wymień określenia odnoszące się do adresatki i objaśnij ich sens.
2. „Czy to jest przyjaźń, czy to jest kochanie?”. Rozstrzygnij na podstawie listu do Delfiny,
jakim uczuciem darzył ją Krasiński. Odpowiedź uzasadnij.
3. Wskaż fragmenty, w których Krasiński pisze o swoim małżeństwie jako o egzekucji.
Wyjaśnij funkcję użycia symbolu gilotyny w pierwszym liście.
4. Scharakteryzuj sposób przeżywania miłości przez Krasińskiego. Posłuż się
odpowiednimi cytatami z jego listów; zwróć szczególną uwagę na:
a) stosunek zakochanego do wybranki serca,
b) wizerunek kobiety,
c) temperaturę uczuć nadawcy,
d) relację między mężczyzną a kobietą,
e) odniesienie miłość – śmierć.
5. Przedstaw ocenę Elizy zawartą w trzech
pierwszych listach, a następnie porównaj ją
z jej oceną z ostatniego listu.
AUTOBIOGRAFIA – utwór, w którym
podmiot wypowiedzi (lirycznej lub epickiej)
jest zarazem jej autorem, a tematem są jego
działania i przeżycia. Charakterystyczną cechą
autobiografii jest subiektywny nadawca,
którego uwaga zostaje nakierowana na
samego siebie (swoje życie i świat swych
doznań, myśli, uczuć itp.). W zależności od
stosunku do rzeczywistości autobiografia
może być albo dokumentarna, albo literacka.
Ta pierwsza stara się oddać w miarę
możliwości wiernie fakty z życia autora
i często nie jest przeznaczona do lektury za
jego życia (np. Wyznania świętego Augustyna
czy Wyznania Jeana-Jacques’a Rousseau).
Literacka odmiana autobiografii przedstawia
stany wewnętrzne autora, nie dbając
o wierność rzeczywistości i mieszając fikcję
z realnymi zdarzeniami oraz zamierzoną
autokreacją.
6. Jak sądzisz, z czego wynika
zmiana oceny żony przez poetę? Uzasadnij
swoją opinię.
7. Wskaż przejawy egzaltacji
we wszystkich cytowanych fragmentach
listów.
8. Rozpoznaj środki językowe służące
poecie do wyrażenia egzaltacji.
9. Znajdź przykłady hiperboli
we wszystkich listach.
Wyjaśnij ich sens i funkcje.
10. Stylizacja czy autentyczność?
Rozstrzygnij i uzasadnij na podstawie
poznanych fragmentów korespondencji
Zygmunta Krasińskiego.
EGZALTACJA – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 8.
HIPERBOLA – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 5.
11. Dokonaj oceny postawy poety
wobec kobiet w świetle cytowanych
fragmentów jego listów.
STYLIZACJA BIOGRAFII – nadawanie
elementom biograficznym określonego
znaczenia, zwykle rozpoznawalnych rysów
jakiegoś wzorca (stylu) osobowego,
moralnego lub egzystencjalnego.
Sz
romantyzm
Pr ac a domowa
1. Przypomnij modele miłości znane ci z twórczości Goethego, Mickiewicza i Słowackiego. Wskaż
utwory, w których obraz miłości jest podobny do wykreowanego w listach Zygmunta Krasińskiego.
2. Wymień podobieństwa między postawą Krasińskiego wobec Elizy Branickiej a stosunkiem
hrabiego Henryka do żony w Nie-Boskiej komedii.
3. Kobiety romantyków: rzeczywiste i literackie. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy
i wylosujcie nazwisko jednego z twórców epoki. Przygotujcie prezentację multimedialną
na temat roli kobiet w życiu i twórczości tego autora, którego nazwisko wylosowaliście.
Skorzystajcie z internetu lub innych źródeł wiedzy.
4. Przedstaw przekonania Zygmunta Krasińskiego i jego romantyczny sposób przeżywania
świata, odwołując się do poznanych fragmentów korespondencji poety.
1. Czy rodzice mają prawo wywierać wpływ na wybory życiowe swoich dzieci? Rozważ
problem, odwołując się do własnych przemyśleń i przykładów z różnych tekstów kultury.
2. Co jest, według ciebie, warunkiem udanego małżeństwa? Rozważ problem, odwołując się
do fragmentów Nie-Boskiej komedii i innych znanych ci tekstów literackich.
Wszyscy polscy wielcy twórcy
literatury romantycznej byli
wybitnymi epistolografami.
Adam Mickiewicz, autor
najbardziej klasycystycznych
listów, często posługiwał się
w nich humorem.
Korespondencja wieszcza
dotyczyła głównie spraw
narodowych, religijnych
i moralnych.
Najważniejszą część
twórczości epistolarnej
Juliusza Słowackiego
stanowią listy do matki (jest
ich ponad sto trzydzieści),
z którą łączył poetę silny
związek emocjonalny.
To w większości osobiste
wyznania, będące wyrazem
przeżywania świata i uczuć
doznawanych przez poetę.
Proza listów do matki ma
charakter reportażowy, gdy
Słowacki opisuje wrażenia
z podróży, a staje się
poetycko-liryczna, kiedy
nasila się jego tęsknota.
Adresatami korespondencji
poety było ponad sto innych
osób, w tym Zygmunt
Krasiński i ukochana Joanna
Bobrowa. W listach do nich
dominuje element
autokreacji: nadawca
przedstawia się jako
romantyczny indywidualista
i intelektualista.
Listy Cypriana Norwida
stanowią przykład
epistolarnej refleksji
filozoficznej, poświęconej
w szczególności
zagadnieniom etycznym,
rozpatrywanym z punktu
widzenia moralności
chrześcijańskiej. Osobiste
wyznania emocjonalne
zastępuje w nich Norwid
przemyśleniami
formułowanymi zwięźle
i syntetycznie, nierzadko
w aforystycznej postaci.
W listach tych widać jednak
wyraźnie uczuciowe
zaangażowanie autora
w poruszane zagadnienia.
203
Sz
204
Jak gdyby głazom tylko wierzyć
można...
38
Wartość inności
w wierszach Norwida
Cyprian Norwid, najmłodszy z największych polskich poetów epoki romantyzmu, był konsekwentnym
wyrazicielem romantycznych przekonań o naturze świata i człowieka. Niedoceniany za życia, chętnie
przedstawiał w swych tekstach Innych – ludzi obcych i nierozumianych przez otoczenie. Na lekcji
przeanalizujemy dwa wiersze poety poświęcone tej problematyce.
Wartość inności
Poezja Norwida wyrażała charakterystyczne
dla romantyzmu przekonanie, że świat materialny jest jedynie zewnętrznym i pozornym
przejawem rzeczywistości prawdziwej – metafizycznej, a więc ukrytej i niedostępnej
zmysłom. Dotrzeć do niej można tylko dzięki głębokiej wrażliwości na świat, którą obdarzeni są m.in. artyści, mistycy, indywidualiści, ludzie psychicznie chorzy. Za tymi
poglądami kryje się uzasadnienie romantycznej antropologii (refleksji o człowieku), która
najwyższą wartość przyznawała jednostkom
niespełniającym społecznej normy, wykluczonym – Innym. Od czasów romantyzmu
ludzka inność zaczęła być uznawana za znak
wyjątkowości, osobnej i cennej wrażliwości,
co sprawiło, że kultura Zachodu uświadomiła sobie potrzebę jej ochrony. Romantyczne postrzeganie indywidualności skutkowało apologią (pochwałą, ale i obroną) nie tylko
jednostek wybitnych, które – jak Napoleon
– zmieniają bieg historii, ale także takich,
które zostały przez swych współczesnych
odrzucone i wykluczone, a były np. geniuszami nauki czy sztuki.
W 1842 r. Cyprian Norwid
wyjechał z Warszawy.
W pierwszym okresie
swoich podróży przebywał
na zmianę w Niemczech
i we Włoszech. Okres
Wiosny Ludów spędził
w Rzymie, gdzie – pozostając pod wpływem
– przeciwstawiał się
działaniom Mickiewicza.
Politycznie był związany
z obozem konserwatystów
[m.in. ze stronnictwem
Hotelu Lambert (czytaj: ląber)]
i mesjanistów (m.in.
z Augustem Cieszkowskim).
Akcentował także swoje
przywiązanie do chrześcijaństwa. Od 1849 r.
mieszkał w Paryżu,
utrzymywał kontakty
z Mickiewiczem,
Słowackim i Chopinem.
W 1852 r., w wyniku
niepowodzeń osobistych,
głównie z powodu
nieszczęśliwej miłości
do Marii Kalergis, wyjechał
do Ameryki. Do Europy
powrócił w 1854 r. pod
wpływem nostalgii
– najpierw do Londynu,
później do Paryża, gdzie
przebywał do śmierci.
Sz
romantyzm
ną antropologią. Bohaterami obu utworów
są ludzie i kamienie. W pierwszym wierszu,
zatytułowanym Adam Krafft, Norwid przedstawia wielkiego, ale zapomnianego rzeźbiarza, w drugim – W Weronie – przypomina
los Romea i Julii, największych kochanków
literatury światowej. W obu utworach kamienie zdają się bardziej niż ludzie rozumieć jednostki odrzucone przez społeczeństwo. Ukrytą, duchową naturę świata
dostrzegają tylko artyści. W pierwszym wierszu takim artystą jest średniowieczny rzeźbiarz Adam Krafft (ok. 1455–1509), w drugim
– podmiot mówiący w wierszu, który możemy utożsamić z poetą. Oba utwory powstały w pierwszym okresie twórczości Norwida.
Poeta umieścił później W Weronie w zbiorze
Vade-mecum.
Poeta niespełniony
Norwid był człowiekiem nieszczęśliwym, niespełnionym w osobistych uczuciach i ambicjach, nierozumianym przez otoczenie i uchodzącym za
dziwaka. Artysta tęsknił za ojczyzną, nie zrealizował się w działaniach politycznych, a pobyt w więzieniu – został aresztowany w 1846 r. w Berlinie
za powiązania z polskim ruchem niepodległościowym – przypłacił częściową głuchotą. Nie osiągnął
też artystycznego uznania – za życia udało mu się
opublikować zaledwie dwadzieścia kilka utworów
literackich. Jako poeta został odkryty dopiero na
przełomie XIX i XX w. Wtedy to przyznano mu
rangę czwartego wieszcza narodowego.
Poniżej cytujemy dwa wiersze Norwida,
w których metafizyka łączy się z romantycz-
Cyprian Norwid
Adam Krafft
I ty w szpitalu zakończyłeś życie,
Od nieudolnych zrozumiany głazów,
Co ludzi jeszcze nauczają skrycie,
Zaledwo echem twoich brzmiąc wyrazów,
[5] Twojego serca powtarzając bicie – –
I ty w szpitalu z trosk umarłeś – smutno:
Jak gdyby głazom tylko wierzyć można,
Jeśli je dłuta w kształt szlachetny utną
I zaopatrzy jaka myśl pobożna
[10] W kamienny pacierz...
Tyś ów pacierz zmówił –
1
A jeszcze sięgasz, kędy zenit jego
Kolumnę gmachu przeszedł gotyckiego
2
I pod stopami Pana wieniec uwił .
1 Zenit – tu: szczyt.
2 Sakraments-Häuschen in der Lorenzkirche [czytaj: zakraments hojszien in der lorenckirsie]
w Norymberdze, przez Adama Kraffta dłutowany, opiera się na barkach swojego mistrza i uczniów,
a przechodząc krańcem kolumny do samego sklepienia, zatacza się nareszcie w kształt udatnego
wieńca; lekkość gotyckich łuków czyni go raczej giętką i gałęzistą latoroślą, przetykaną gdzieniegdzie
gronami osób przypowieści Pisma przedstawiających. [przypis poety]
Autor
Cyprian Norwid (1821–1883)
– poeta, dramaturg, prozaik, a także
malarz, rzeźbiarz i rysownik.
Pochodził z rodziny drobnoszlacheckiej. Kształcił się w gimna
zjum w Warszawie, a następnie
w szkołach malarskich. W wieku
dwudziestu jeden lat opuścił Polskę
i od tej chwili przebywał na emigracji
(patrz: Wiedzieć więcej...). Ostatnie
lata życia spędził – samotny i chory
na gruźlicę – w przytułku dla polskich
sierot i weteranów w Paryżu. Został
pochowany w bezimiennym grobie na
cmentarzu w podparyskim
Montmorency (czytaj: mąmorąnsi).
Do najważniejszych dzieł
literackich Norwida należą:
w poezji – zbiór wierszy
Vade-mecum (w XIX w. uznany
za jeden z najwybitniejszych tomów
poezji w Europie) i poemat
Promethidion; w prozie – zbiór
wspomnień Czarne kwiaty
i komentarz do nich Białe kwiaty
oraz nowela Ad leones!; w dramacie
– Rzecz o wolności słowa, Pierścień
Wielkiej Damy. Norwid był także
autorem ponad tysiąca listów.
205
Sz
206
[15]
[20]
[25]
[30]
Z twoich to ramion latoroślą wzbity,
Zaowocował w gronach świętych twarzy,
1
Nie jako rzeźba, lecz jak hymn Lewity ,
Trzymającego przednią straż ołtarzy;
Wylany z duszy, nie zaś stalą ryty.
Kto go nie widział, komu nie padł cieniem
Na całe życie jako wątek marzeń
I z tajemniczym nie ochmurzył drżeniem
Lazurowego tła doczesnych zdarzeń,
Ten ani może błędną widzów drogę
Opuszczających próg kościelny cenić;
Gdziekolwiek bowiem zrazu stawisz nogę,
Zdaje się jeszcze łuk za łukiem cienić –
2
I jako Prorok obudzony świtem,
Nie mogąc rychło zbyć drabiny sennej,
Oczarowanym zbłąkasz się korytem
I jeszcze wrócisz hołd powtórzyć lenny.
[35]
O wielki mistrzu! słusznie zginasz barki
I na ramionach własne pieścisz dzieło,
Gdy oto widzę, wedle błahej miarki,
Nie ocenili, co ich prześcignęło:
Samemu tobie zostawując brzemię
Zniesienia siebie – boś opuścił ziemię.
 Adam Krafft, fragment ołtarza w kościele
św. Wawrzyńca (niem. St. Lorenzkirche)
w Norymberdze, Niemcy
W postaci podpierającej ołtarz artysta
przedstawił samego siebie.
O wielki mistrzu! tyś dał innym przykład,
Ku jakim szlakom mają zdążać sami,
[40] Niech tylko pojmą, biorąc czyn za wykład,
3
Cherubowymi wznosząc się skrzydłami
Nad liść wawrzynu, łzę i szyderstw węża,
Niechaj się ku nim oglądają z góry
Z ewangeliczną łagodnością męża.
[45] Ty nawet przebacz, jeśli z widzów który,
Jerozolimskie naśladując córy,
Gdy w grobie Pana oglądały płótno,
Westchnie – a puste zawtórują mury:
„I ty w szpitalu z trosk umarłeś – smutno!...”
» P oj ę cia
k l uczowe
MISTYKA – dziedzina przeżyć
religijnych; pozarozumowe
i ponadzmysłowe poznanie
rzeczywistości metafizycznej, a nawet
– bezpośrednio Boga. Przeżycia
mistyczne mają miejsce np. w aktach
ekstazy emocjonalnej lub twórczej.
Mistyka może wyrazić się także
w proroctwie, które objawia treści
duchowych wizji.
INNY (pisane wielką literą) – w refleksji
kulturowej to ktoś, kto z różnych
powodów: religijnych, narodowych,
rasowych, seksualnych, nie przystaje do
powszechnie uznawanej, zakorzenionej
w tradycji normy. Poziom otwartości
i tolerancji danej kultury mierzy się
stopniem akceptacji Innego.
1 Lewita – żydowski kapłan.
2 Prorok – mowa o biblijnym Jakubie, który śnił o drabinie sięgającej nieba.
3 Cherubowy – anielski.
Sz
romantyzm
Polecenia do tekstu
1. Scharakteryzuj bohatera i zarazem adresata utworu Adam Krafft.
2. Jakie cechy nieszczęśliwego losu bohatera eksponuje osoba mówiąca w wierszu?
3. Opisz emocje, które wyraża podmiot. Co jest ich przyczyną?
4. Zinterpretuj symbolikę głazów, o których mowa w pierwszej strofie.
5. Sztuka, modlitwa, mistyka – znajdź metafory odnoszące się do tych pojęć w drugiej
strofie wiersza i objaśnij ich sensy. Uzupełnij schemat.
sztuka
modlitwa
mistyka
metafora: ....
sens: ....
metafora: ....
sens: ....
metafora: ....
sens: ....
6. Znajdź fragmenty, w których Norwid oskarża społeczeństwo o niezrozumienie Innego.
7. Na podstawie dotychczasowych ustaleń rozstrzygnij, kto jest Innym. Wyjaśnij, na czym
polega jego obcość.
 Adam Krafft, Chrystus dźwigający krzyż, 1505
Kamienna płaskorzeźba Kraffta ukazuje ból i współczucie. Artystycznym tworzywem służącym
do przedstawienia ludzkich emocji są kamienie.
207
Sz
208
Cyprian Norwid W Weronie
I
Nad Kapuletich i Montekich domem,
Spłukane deszczem, poruszone gromem,
Łagodne oko błękitu.
II
Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów,
[5] Na rozwalone bramy do ogrodów –
I gwiazdę zrzuca ze szczytu;
III
1
Cyprysy mówią, że to dla Julietty,
Że dla Romea – ta łza znad planety
Spada... i groby przecieka;
IV
[10] A ludzie mówią, i mówią uczenie,
Że to nie łzy są, ale że kamienie,
I – że nikt na nie nie czeka!
» P oj ę cia
k l uczowe
SYMBOL – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 2.
IRRACJONALIZM – patrz: pojęcia
IRONIA – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 27.
Polecenia do tekstu
1. Przypomnij znane ci z gimnazjum losy Romea i Julii – bohaterów dramatu Szekspira.
2. Objaśnij zjawisko „spadającej gwiazdy” (wers 6.) w sposób naukowy i potoczny.
3. Wyjaśnij symboliczne znaczenie kamieni, o których mowa w ostatniej strofie.
4. Wytłumacz sens ironii zastosowanej w wersie 10. Czemu służy: ośmieszeniu czy
wyrażeniu goryczy?
5. Przedstaw ocenę społeczeństwa ukazaną w wierszu, biorąc pod uwagę znaczenie ironii
zastosowanej przez autora.
Pr ac a domowa
1. Porównaj poglądy Norwida z tezami o poznawaniu świata postawionymi
w Romantyczności i innych balladach Adama Mickiewicza.
2. Wyjaśnij, w jaki sposób Norwid ukazuje oddziaływanie dzieła Szekspira na ludzi.
3. Przedstaw Norwidowską pochwałę odmienności w wierszach Adam Krafft i W Weronie.
1. Czy „Inny” oznacza „gorszy”? Rozstrzygnij problem w odniesieniu do poznanych
wierszy Cypriana Norwida i innych tekstów kultury.
R
2. Dokonaj analizy porównawczej wierszy Norwida omawianych na lekcji.
1 Cyprysy – drzewa lub, rzadziej, krzewy iglaste.
Sz
romantyzm
39
Czemu, Cieniu, odjeżdżasz...
Jednostka
w dziejach
Cyprian Norwid – podobnie jak inni romantycy, w tym najwięksi polscy poeci tego
czasu – wierzył w sformułowaną przez Hegla historiotwórczą rolę wielkich
jednostek, które miały wyrażać ducha swej epoki i zarazem umożliwiać postęp
ludzkości. Europejskim przykładem takiej jednostki był Napoleon Bonaparte.
W Polsce podobną rolę przypisywano Tadeuszowi Kościuszce czy księciu Józefowi
Poniatowskiemu. Sławę wybitnego wodza, a także niezłomnego bojownika
o wolność – nie tylko Polski, ale także m.in. Węgier – zyskał też generał Józef Bem.
Na lekcji przyjrzymy się rapsodowi poświęconemu tej postaci.
Bema pamięci żałobny-rapsod
Geneza
Bema pamięci żałobny-rapsod powstał dla
uczczenia pierwszej rocznicy śmierci Józefa
Bema, jednak utwór doczekał się publikacji
dopiero w 1910 r. W twórczości Norwida odnajdujemy kilka wierszy poświęconych wybitnym jednostkom wpływającym na losy świata.
XVIII
XIX
XX
XXI
1851 r.
1910 r.
Spartakus. Norwid uczynił jego bohaterem
słynnego przywódcę rzymskiego powstania
niewolników. Spartakus, oskarżając rzymski
lud oglądający walki gladiatorów, oskarża zarazem całe społeczeństwa: „Wam – widzów
dwakroć sto tysięcy – / Co dzień już trzeba
łez i krwi...”. Utwór kończy się słowami: ,,–
Siedliście, głazy, w głazów kole: / Całe już
życie wasze – śmierć!”.
Norwid poświęcił dwa utwory również skazanemu na śmierć amerykańskiemu bojownikowi o wyzwolenie czarnoskórych niewolników, Johnowi Brownowi. O takich jak
Brown poeta pisał: „Co potem w dziejach, to
czynicie pierwej”. Norwid w tych utworach
dał także wyraz apologii jednostek niezrozumianych i odrzuconych przez społeczeństwo,
które wyprzedzają swój czas: „– Wasze
wszystkie wystawy-arcydzieł / Niewarte jego
szubienicy i dzieł!”.
Wielkie jednostki w poezji
Norwida
Do najsłynniejszych wierszy Norwida, których bohaterami są wybitne jednostki, należy niezatytułowany utwór o incipicie [Coś ty
Atenom zrobił, Sokratesie...]. Jego początek
brzmi:
„Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie,
Że ci ze złota statuę lud niesie,
Otruwszy pierwej?...”
Podmiot liryczny wiersza wymienia postacie
historyczne, czczone po śmierci, a za życia
odrzucone przez współczesnych, m.in. Dantego Alighieri, mającego dwa groby – w Rawennie i Florencji, a także Kolumba, któremu po śmierci wystawiono aż trzy nagrobki.
Utworem poświęconym wybitnej jednostce,
w którym powraca symbolika kamieni, jest
209
Sz
210
Bohater
Józef Bem (1794–1850) rozpoczął karierę wojskową w wojnie Napoleona przeciw Rosji
w 1812 r. Walczył w powstaniu listopadowym,
odznaczył się w bitwie pod Ostrołęką, kierował
polską artylerią podczas obrony Warszawy (od
jego nazwiska pochodzi nazwa dzielnicy Bemowo). Na emigracji był związany z konserwatywnym Hotelem Lambert, z którym współpracował
także Norwid. W czasie Wiosny Ludów (1848)
został naczelnym wodzem powstania węgierskiego (1848–1849) przeciw Austrii. Odnosił
duże sukcesy bitewne i zyskał wielką sympatię
Węgrów, którzy nadali mu przydomek „ojczulek
Bem”. W ostatnim okresie swojego życia przeszedł na islam i przyjął imię Murat Pasza, by
jako dowódca armii tureckiej walczyć z Rosją.
Bywa nazywany bohaterem trzech narodów:
polskiego, węgierskiego i tureckiego.
W utworze Bema pamięci żałobny-rapsod poeta
przedstawia wyimaginowaną ceremonię żałobną generała. Jej obraz jest przykładem romantycznego synkretyzmu kulturowego.
Rzymski rytuał pogrzebowy wodza (taneczny
krok konia) poeta połączył z elementami słowiańskimi (płaczki żałobne) i germańskimi
(chłopcy bijący toporami w tarcze).
 István Mácsai (czytaj: isztwan maczai), portret
generała Józefa Bema, XX w.
Określ cechy osobowe, które malarz oddał
w wizerunku bohatera.
Heksametr (z gr. – sześciometr) to specjalny rodzaj wersu stosowany w starożytnych
eposach bohaterskich,
w szczególności przez Homera. Wzorzec polskiego heksametru stworzył Adam Mickiewicz (Pieśń Wajdeloty
w Konradzie Wallenrodzie).
Wiersz o takiej konstrukcji jest
używany w celach stylizacyjnych, zwłaszcza w celu nada-
nia utworowi cech patetycznych i upodobnienia go do
tonacji starożytnych poematów. Tworzenie heksametru
polskiego polega na użyciu
w kolejnych wersach sześciu
stóp rytmicznych, przy czym
powinny być one albo trochejami, albo daktylami (patrz:
Wiedzieć więcej... w lekcji 8.).
W zakończeniu wersu występują kolejno daktyl i trochej.
Z tego wynikają następujące
cechy heksametru polskiego:
• jest to wiersz rytmiczny;
• charakteryzuje się występowaniem sześciu akcentów
w każdym wersie;
• wersy składają się
z 13–17 sylab;
• w wersach akcent pada zawsze na pierwszą sylabę
i – w niezmiennym układzie
– na piątą i drugą od końca.
Sz
romantyzm
Cyprian Norwid
Bema pamięci
żałobny-rapsod
Gatunek
...Iusiurandum patri datum u s q u e a d
h a n c d i e m ita servavi...
1
Annibal
I
Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz,
Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan? –
2
Miecz wawrzynem zielony i gromnic płakaniem dziś polan ,
Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz.
[5] – Wieją, wieją proporce i zawiewają na siebie,
Jak namioty ruchome wojsk koczujących po niebie.
3
Trąby długie we łkaniu aż się zanoszą, i znaki
Pokłaniają się z góry opuszczonymi skrzydłami,
Jak włóczniami przebite smoki, jaszczury i ptaki...
[10] Jako wiele pomysłów, któreś dościgał włóczniami...
Rapsod (z gr.) – podniosły
utwór poetycki, pieśń sławiąca
wielkiego człowieka lub ważne
wydarzenie. Rapsod żałobny
opiewa pogrzeb wybitnej posta
ci, opisuje zarówno ceremonię,
jak i samego bohatera.
Zastosowana przez poetę
miara wiersza – heksametr,
sprawia, iż utwór nabiera
brzmienia marsza żałobnego.
Inny słynny polski rapsod
romantyczny (określony tak
przez autora) to poemat
Juliusza Słowackiego
Król-Duch.
II
Idą panny żałobne: jedne, podnosząc ramiona
Ze snopami wonnymi, które wiatr w górze rozrywa,
4
Drugie, w konchy zbierając łzę, co się z twarzy odrywa,
Inne, drogi szukając, choć p r z e d w i e k a m i z r o b i o n a...
[15] Inne, tłukąc o ziemię wielkie gliniane naczynia,
Czego klekot w pękaniu jeszcze smętności przyczynia.
III
Chłopcy biją w topory pobłękitniałe od nieba,
W tarcze rude od świateł biją pachołki służebne,
Przeogromna chorągiew, co się wśród dymów koleba,
[20] Włóczni ostrzem o łuki, rzekłbyś, oparta pod-niebne...
IV
Wchodzą w wąwóz i toną... wychodzą w światło księżyca
I czernieją na niebie, a blask ich zimny omusnął,
I po ostrzach, jak gwiazda spaść nie mogąca, przeświéca,
Chorał ucichł był nagle i znów jak fala wyplusnął...
1 Iusiurandum... (łac.; czytaj: ... uskwe ad hank djem ita serwawi) – „Przysięgi danej ojcu aż po dzień dzisiejszy w taki sposób dochowałem”. Słowa przypisywane
wodzowi kartagińskiemu Hannibalowi (247–183 p.n.e.), dotyczące złożonej ojcu przysięgi, że nie pojedna się z Rzymianami wrogimi Kartaginie.
2 Polan – polany.
3 Znaki – herby na chorągwiach.
4 Konchy – naczynia o kształcie muszli.
211
Sz
212
V
[25] Dalej – dalej – aż kiedy stoczyć się przyjdzie do grobu
1
I czeluście zobaczym czarne, co czyha za drogą,
K t ó r e a b y p r z e s a d z i ć L u d z k o ś ć n i e z n a j d z i e s p o s o b u,
2
Włócznią twego rumaka zeprzem, jak starą ostrogą ...
VI
I powleczem korowód, smęcąc u j ę t e s n e m g r o d y,
[30] W bramy bijąc urnami, gwizdając w szczerby toporów,
3
Aż się mury Jerycha porozwalają jak kłody ,
Serca zmdlałe ocucą – pleśń z oczu zgarną narody...
...............................................
Dalej – dalej – –
Polecenia do tekstu
1. Określ rolę osoby mówiącej w pierwszych czterech strofach wiersza.
2. Wytłumacz, na czym polega zmiana w kreacji podmiotu w dwu ostatnich strofach.
3. Wskaż archaiczne formy pierwszej osoby liczby mnogiej czasowników użytych przez
Norwida w dwu ostatnich strofach. W czyim imieniu wypowiada się tu osoba mówiąca?
4. Na podstawie dotychczasowych ustaleń wyjaśnij sens motta poprzedzającego pieśń.
5. Wymień elementy służące stylizacji Bema na starożytnego wojownika.
6. Wytłumacz sens porównań z pierwszych dziesięciu wersów utworu.
7. Objaśnij symbolikę przedmiotów niesionych przez żałobne panny.
ścięte snopy zboża – ....
muszle do zbierania łez – ....
tłuczone naczynia – ....
8. Opisz ceremonię pogrzebową ukazaną w wierszu.
9. Na podstawie wersów 26. i 27. określ, jak poeta widzi przyszłość ludzkości.
10. Wywnioskuj z dwóch ostatnich strof pieśni, jaką rolę w ukazanych wydarzeniach
ma odegrać generał Bem.
11. Wytłumacz sens symbolu „ujętych snem grodów”. W kontekście tego obrazu wyjaśnij
znaczenie zakończenia ostatniej strofy i całego utworu.
12.Określ, w jaki sposób poeta buduje patos rapsodu.
1 Czeluście – czeluść; tu w sensie eschatologicznym jako symbol piekła.
2 Zeprzem jak... ostrogą – ukłujemy... ostrogą (ostrym zakończeniem buta jeźdźcy służącym do zrywania konia do galopu).
3 Aż się mury Jerycha... – nawiązanie do biblijnej opowieści o upadku murów Jerycha pod wpływem dźwięku trąb i krzyku żołnierzy Jozuego (patrz: Joz 6,20).
Sz
romantyzm
213
Pr ac a domowa
PATOS – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 31.
ARCHAIZACJA – rodzaj stylizacji językowej
polegający na użyciu form, które współczesny
odbiorca uznaje za dawne. W tym celu
najczęściej stosowane są archaizmy leksykalne
– wyrazy, które wyszły z użycia i są uważane
za przestarzałe (np. białogłowa, kajet) – oraz
archaizmy składniowe, np. upodobnienie
polskiej składni do składni łacińskiej,
przestawny szyk zdania, czyli inwersja.
1. Sformułuj ogólną refleksję na temat roli
wybitnych jednostek w dziejach świata.
Wykorzystaj wiersze Cypriana Norwida
i informacje z lekcji.
2. Pracując w grupach, przypomnijcie
kreacje antycznych i średniowiecznych
rycerzy. Porównajcie je z wizerunkiem
Bema ukazanym w wierszu Norwida,
zwracając szczególną uwagę na wymowę
motta oraz przedstawienie bohatera w pierwszej strofie utworu.
3. Porównaj myśl Norwida zawartą w rapsodzie ze znanymi ci poglądami Hegla.
Wybitna jednostka to przewodnik ludzkości czy nieuchronna ofiara procesu dziejowego?
Rozstrzygnij i uzasadnij w odniesieniu do Bema pamięci żałobnego-rapsodu i innych
znanych ci wierszy Norwida.
Miniprzewodnik. Słynne
cytaty Z DZIEŁ Norwida
„Redakcja jest redukcją” (Ad leones!)
„Czarnoleskiej ja rzeczy / Chcę – ta serce uleczy!” (Moja piosnka)
„Jeżeli [Polska] ma być nie demokratyczną, to niech pod carem na wieki zostanie!” (Fraszka)
„Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba / podnoszą z ziemi przez uszanowanie / dla darów Nieba... /
Tęskno mi, Panie...” (Moja piosnka II)
„Czy ten ptak kala gniazdo, co je kala, / czy ten, co mówić o tym nie pozwala?”
([Czy ten ptak kala gniazdo, co je kala...])
„Bo pieśń nim dojrzy, człowiek nieraz skona, / a niźli skona pieśń, naród wpierw wstanie”
(Do obywatela Johna Brown)
„Klaskaniem mając obrzękłe prawice, / znudzony pieśnią, lud wołał o czyny...”
([Klaskaniem mając obrzękłe prawice...])
„Syn – minie pismo, lecz ty spomnisz, wnuku” ([Klaskaniem mając obrzękłe prawice...])
„Ideał – sięgnął bruku” (Fortepian Szopena)
„Przeszłość – jest to dziś, tylko cokolwiek dalej” (Przeszłość)
„Piękno kształtem jest miłości” (Promethidion)
„Bo piękno na to jest, by zachwycało / do pracy – praca, by się zmartwychwstało” (Promethidion)
„Największym prosty lud poetą” (Promethidion)
R
Sz
214
I była w tem Polska...
40
R
Cypriana Norwida
myśl o sztuce
Najważniejszymi tematami twórczości Cypriana Norwida – obok wybitnych jednostek,
a w szczególności artystów – były sztuka i piękno. Na lekcji przeanalizujemy Fortepian Szopena
– utwór, w którym Norwid przedstawił swoje myśli na temat wartości sztuki, a zwłaszcza jej
znaczenia dla kultury narodowej.
Fortepian szopena
Geneza
Norwid napisał Fortepian Szopena w 1864 r.
Pretekstem do refleksji poety na temat sztuki,
polskości oraz historii było zniszczenie fortepianu, który stanowił wcześniej własność wielkiego polskiego kompozytora. W 1863 r. instrument został wyrzucony przez rosyjskich
żołnierzy z okna warszawskiego pałacu Zamoyskich, zniszczonego w odwecie za zamach na
carskiego generała. W utworze odnajdujemy
XVIII
XIX
XX
XXI
1864 r.
także autobiograficzne odniesienie do wizyty
Norwida u Chopina w Paryżu tuż przed śmiercią kompozytora w 1849 r. Wiersz pochodzi
z cyklu poezji Vade-mecum (tom wydano w całości dopiero w drugiej połowie XX w.).
 Rekonstrukcja obrazu
Eugène’a Delacroix Chopin
i George Sand (czytaj: żorż sąd),
ok. 1838, własność prywatna
Tak prawdopodobnie
wyglądał niezachowany do
dziś obraz Chopin i George
Sand, z którego pochodzi
najbardziej znany portret
Fryderyka Chopina. Wybitny
malarz epoki przedstawił
kompozytora w towarzystwie
najbliższej przyjaciółki,
z którą łączyło go m.in.
wspólne rozumienie sztuki.
Sz
romantyzm
danego w 1851 r. w Paryżu (tytuł oznacza syna
/ spadkobiercę Prometeusza). Utwór ten jest
najważniejszym dziełem Norwida poświęconym kwestiom estetyki. Również Fortepian
Szopena zawiera poetycką syntezę przekonań
Norwida na temat sztuki. Nazwisko wielkiego
kompozytora występuje w utworze w wersji
spolszczonej, by podkreślić polską narodowość
artysty.
Norwid, wbrew rozpowszechnionym w romantyzmie poglądom, przypisywał sztuce siłę przekształcania społecznej rzeczywistości. Poeta
zapowiadał w ten sposób myśl następnej epoki,
co uwidacznia się zwłaszcza w słowach: „piękno na to jest, by zachwycało do pracy”. Cytat
pochodzi z poematu Promethidion (czytaj: prometidion) – filozoficznego traktatu poetyckiego wy-
Cyprian Norwid
Fortepian Szopena (fragmenty)
Do Antoniego C......1
La musique est une chose étrange!2
Byron
L’art?... c’est l’art – et puis, voilà tout3.
Béranger4
[...]
II
Byłem u Ciebie w dni te, przedostatnie,
Gdy podobniałeś – co chwila, co chwila –
5
Do upuszczonej przez Orfeja liry ,
W której się rzutu-moc z pieśnią przesila,
[5] I rozmawiają z sobą struny cztéry,
Trącając się,
Po dwie – po dwie –
I szemrząc z cicha:
„Z a c z ą ł ż e o n
[10] U d e r z a ć w t o n ?...
C z y t a k i M i s t r z !... ż e g r a... c h o ć – o d p y c h a ?...”
III
Byłem u Ciebie w te dni, Fryderyku!
Którego ręka... dla swojej białości
6
Alabastrowej – i wzięcia – i szyku –
[15] I chwiejnych dotknięć jak strusiowe pióro –
Mięszała mi się w oczach z klawiaturą
Z słoniowej kości... [...] 1 Antoni Czajkowski – poeta, przyjaciel Norwida z okresu warszawskiego.
2 Czytaj: la muzik et in szoz etrąż (franc.); Muzyka to rzecz dziwna!
3 Czytaj: lar? se lar – e płi, włala tu (franc.); Sztuka? – sztuka to sztuka – i to wszystko.
4 Pierre-Jean de Béranger (czytaj: pier żą de berąże; 1780–1857) – francuski poeta, autor piosenek popularnych wśród ludu francuskiego.
5 Orfeja lira – lira Orfeusza, symboliczny rekwizyt mitycznego poety (patrz: lekcja 32. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej).
6 Alabastrowy – tu: o wyglądzie alabastru – cennej i rzadkiej odmiany marmuru.
215
Sz
216
IV
[...] A w tym, coś grał: taka była prostota
1
Doskonałości Peryklejskiéj ,
[20] Jakby starożytna która Cnota,
2
W dom modrzewiowy wiejski
Wchodząc, rzekła do siebie:
„ O d r o d z i ł a m s i ę w N i e b i e [...]
H o s t i ę – p r z e z b l a d e w i d z ę z b o ż e...
3
[25] E m a n u e l j u ż m i e s z k a
4
N a T a b o r z e !” V
I była w tym Polska, od zenitu
Wszechdoskonałości dziejów
Wzięta tęczą zachwytu – –
5
[30] Polska – p r z e m i e n i o n y c h k o ł o d z i e j ó w !
Taż sama, zgoła,
Złoto-pszczoła!...
(Poznał-ci-że bym ją – na krańcach bytu!...) [...]
IX
Patrz!... z zaułków w zaułki
6
[35] Kaukaskie się konie rwą
Jak przed burzą jaskółki,
Wyśmigając przed pułki,
Po s t o – p o s t o – –
7
– Gmach zajął się ogniem, przygasł znów,
[40] Zapłonął znów – – i oto – pod ścianę
Widzę czoła ożałobionych wdów
Kolbami pchane – –
I znów widzę, acz dymem oślepian,
Jak przez ganków kolumny
[45] Sprzęt podobny do trumny
Wydźwigają... runął... runął – Twój f o r t e p i a n !
[...]
*
Lecz Ty? – lecz ja? – uderzmy w sądne pienie,
Nawołując: „ C i e s z s i ę, p ó ź n y w n u k u!...
J ę k ł y – g ł u c h e k a m i e n i e: [50] I d e a ł – s i ę g n ą ł b r u k u” – –
1 Doskonałość Peryklejska – doskonałość sztuki klasycznego okresu greckiego, tzn. czasów Peryklesa.
2 Dom modrzewiowy wiejski – staropolskie dwory i dworki były budowane z drewna, niekiedy modrzewiowego.
3 Emanuel – Mesjasz, jedno z określeń Jezusa, które pojawiają się w Ewangelii (np. Mt 1,23).
4 Tabor – biblijna góra, na której zgodnie z przekazem ewangelicznym miało się odbyć spotkanie Jezusa z Mojżeszem i Eliaszem oraz Jego przemienienie w Boga.
5 Kołodziej – rzemieślnik wytwarzający drewniane koła do wozów; według legendy pierwszym władcą Polski był Piast Kołodziej.
6 Kaukaskie konie – pochodzące z Kaukazu konie carskiej kawalerii.
7 Gmach – pałac Zamoyskich w Warszawie przy ul. Nowy Świat 67/69.
Sz
romantyzm
Polecenia do tekstu
1. Na podstawie metafor i symboli z wiersza scharakteryzuj postać Chopina. Możesz skorzystać z tabeli.
metafora
znaczenie
cecha Chopina
upuszczona przez Orfeusza lira,
której struny rozmawiają ze sobą
alabastrowa ręka, chwiejna jak
strusie pióro
ręka mieszająca się w oczach poety
z klawiaturą z kości słoniowej
2. Rozpoznaj, jakie cechy muzyki Chopina oddają symbole występujące w 4. strofie wiersza.
doskonałość czasów Peryklesa – ....
modrzewiowy dom wiejski – ....
Hostia – ....
Emanuel na górze Tabor – ....
3. Jaką wizję ponadczasowej polskości przedstawia poeta za pomocą zastosowanych epitetów?
Uzupełnij schemat.
Polska
„przemienionych kołodziejów”
....
„złoto-pszczoła”
....
„wzięta tęczą zachwytu”
....
4. Wyjaśnij, jak poeta interpretuje w wierszu sens wyrzucenia fortepianu Chopina na bruk
warszawskiej ulicy przez carskich żołnierzy.
5. Wytłumacz sens określenia „późny wnuk” z wersu 48.
6. Jak rozumiesz paradoks występujący w zakończeniu wiersza? Podaj jego sens dosłowny
i możliwe interpretacje – sens ukryty przez poetę.
7. Czy czujesz się „późnym wnukiem” Chopina i Norwida? Uzasadnij swoje zdanie.
Pr ac a domowa
1. Porównaj misję poety i Polski zapisaną w wierszu Norwida z wizją przedstawioną w III części Dziadów.
2. Wyszukaj w internecie nagranie muzyki Chopina, które warto
zarekomendować współczesnej młodzieży. Zachęć znajomych
z portali społecznościowych do wysłuchania takiego utworu.
» P oj ę cia
k l uczowe
Symbol – patrz: pojęcia
Paradoks – patrz:
Czy sztuka jest narodowa, czy należy do całej ludzkości? Rozważ problem, odwołując się do
Fortepianu Szopena Cypriana Norwida i innych tekstów kultury.
217
Sz
218
Już my im pokażemy!
41
R
O romantycznej
roli pisarza
– z dystansem
Twórczość Witolda Gombrowicza była polemiką z polską tradycją: kulturową, literacką,
obyczajową. Według XX-wiecznego pisarza na nowoczesnej świadomości Polaków szczególnie
fatalną siłą zaciążył romantyzm. Na lekcji będziemy obserwować, w jaki sposób Gombrowicz
podjął dyskusję z utrwalonym w literaturze modelem pisarza wieszcza.
Geneza
W sierpniu 1939 r. Gombrowicz wyruszył do
Argentyny w inauguracyjny rejs transatlantycki nowego polskiego statku pasażerskiego
„Chrobry”. Pisarz spodziewał się rychłego wybuchu wojny, odmówił więc powrotu do kraju
i pozostał w Buenos Aires. Oskarżano go z tego powodu o tchórzostwo i porzucenie ojczyzny. W Argentynie Gombrowicz wszedł w środowisko miejscowej emigracji polskiej.
Borykał się z trudnościami finansowymi, tułał
po wynajętych mieszkaniach i pokojach hotelowych. Imał się różnych zajęć – m.in. pracował jako urzędnik w banku. Jego przeżycia
i przemyślenia emigracyjne złożyły się na
powieść Trans-Atlantyk.
Tytuł
Gombrowicz utworzył tytuł swojej powieści od
nazwy dużego statku pasażerskiego odbywającego regularne rejsy przez Ocean Atlantycki.
Do czasu rozpowszechnienia się lotów pasażerskich transatlantyk był jedynym sposobem dotarcia do obu Ameryk z kontynentu europejskiego. Tytuł w przewrotny sposób nawiązuje
do starego toposu ojczyzny jako okrętu. Sam
Gombrowicz w przedmowie do Trans-Atlantyku sugerował: „[...] to statek korsarski, który
przemyca sporo dynamitu, aby rozsadzić nasze
dotychczasowe uczucia narodowe”. W sensie
symbolicznym transatlantyk zabiera bohatera
daleko od ojczyzny. Przedrostek „trans-” oznacza w tym przypadku także to, co łączy Polaków
– starych z młodymi, tych na obczyźnie z tymi
w kraju...
Trans-Atlantyk jest powieścią zbudowaną do
pewnego stopnia na autobiograficznych doświadczeniach pisarza. Gombrowicz stosuje
tu chwyt literacki, który polega na obdarzeniu
narratora-bohatera powieści nazwiskiem autora i częścią jego biografii. Nie należy jednak
utożsamiać rzeczywistego Gombrowicza z jego powieściowym alter ego, pokazywanym
z humorystycznym, a niejednokrotnie wręcz
ironicznym dystansem. W Trans-Atlantyku
pisarz buntuje się przeciwko presji historii,
która w sytuacji kolejnej utraty niepodległości,
tym razem w XX w. (w roku 1939), nakazywała twórcom powrócić do roli pisarza wieszcza,
przewodnika narodu, nauczyciela – roli wykreowanej przez romantyków, przede wszystkim przez Adama Mickiewicza, i kontynuowanej przez Henryka Sienkiewicza. Gombrowicz
jest jednak przekonany, że od przeszłości nie
można się po prosu odwrócić; jeśli się jej
nie akceptuje, trzeba podjąć z nią polemikę.
Tradycja, czy tego chcemy, czy nie, stanowi
fundament naszej tożsamości.
Sz
romantyzm
Groteska to kategoria
estetyczna występująca
zarówno w literaturze, jak
i w sztukach plastycznych.
Charakteryzuje się upodobaniem do fantastyki, absurdu,
przesady, osobliwości. Miesza w obrębie jednego dzieła
odmienne normy estetyczne:
komizm przeplata tragimem,
powagę – błazenadą, styl
wysoki – niskim. Jej nazwa
powstała w XVI w. od nazwy
miejsca, w którym znaleziono antyczne freski o hybrydalnych (niejednorodnych)
kształtach, zdobiące, jak się
później okazało, pałac
Nerona. Elementy groteski
w literaturze można odnaleźć już w antyku (Arystofanes, Petroniusz, Apulejusz).
Wyraźnie ujawnia się ona
od czasów średniowiecza
[np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią, renesansowe dzieło Gargantua i Pantagruel François Rabelais’go
(czytaj: fransła rablego), barokowa
poezja marinistów]. Upodobanie do groteski przypadło
jednak na wiek XX. Stała się
ona wówczas sposobem
przedstawiania niezrozumiałego, chaotycznego świata
współczesności.
Witold Gombrowicz
Trans-Atlantyk
Autor
(fragmenty)
Bohater powieści, pisarz Gombrowicz trafia do salonu literackiego Buenos
Aires, gdzie musi sprostać oczekiwaniom rodaków i stoczyć słowny pojedynek z argentyńskim pisarzem, w którym krytycy doszukują się Jorge’a
Luisa Borgesa1.
[1] W dużej znalazłem się sali; a tam wiele osób, częścią stojących, a częścią siedzących; i ciasteczek jedzenie, wina popijanie ze szklaneczkami, z kieliszkami w dłoni; owóż tam
kobita jakaś po kieliszek rękę wyciągnęła; gdzie indziej we
trzech czy czterech książkę lub butelkę oglądają; tam w koło
siedli, rozmawiają. A właśnie nie gwar ani hałas, tylko cichość
nadzwyczajna, bo choć rozmów nie brakło, a nawet i śmiechów, rozmowy, śmiechy, wykrzykniki owe, zamiast odrobinę mocniejszemi być, właśnie odrobinę słabszemi, bardziej
ściszonemi były, a ruchów tyż dziwna była nieruchliwość,
jakby ryby w stawie. Radca najuprzejmiej wpół zgięty, chusteczką wachlując, do Gospodarza mnie prowadzi i jemu
przedstawia, a jako Mistrza Wielkiego Polskiego Geniusza
Gombrowicza Głośnego wychwala. [...]
1 Jorge Luis Borges (czytaj: horhe luis borhes; 1899–1986) – pisarz argentyński o międzynarodowej
sławie, wybitny przedstawiciel literatury iberoamerykańskiej, erudyta. Twórca przede wszystkim
opowiadań (m.in. Powszechna historia nikczemności, Fikcje, Raport Brodiego).
Do spotkania między nim a Gombrowiczem nigdy nie doszło.
Witold Gombrowicz
(1904–1969) – wybitny prozaik
polski XX w. Jego twórczość ma
charakter groteskowy, jest
polemiczna i prześmiewcza
w stosunku do narodowych mitów,
atakuje moralne konwenanse
i obłudę polskiego społeczeństwa.
Ma także wymiar uniwersalny,
pokazuje bowiem dramat człowieka
zderzonego z absurdem świata.
Pisarz debiutował w dwudziestole
ciu międzywojennym tomem
opowiadań Pamiętnik z okresu
dojrzewania (1933); rozgłos
przyniosła mu powieść Ferdydurke
(1937). Wyjechał z kraju w 1939 r.,
tuż przed wybuchem wojny. Spędził
dwadzieścia pięć lat na emigracji
w Argentynie, gdzie powstały m.in.
powieść Trans-Atlantyk (1953) oraz
Dziennik (1957–1966) – przynoszą
cy zapis kreowanej i mistyfikowanej
biografii intelektualnej pisarza,
uważany przez wielu badaczy
za jego najważniejsze dzieło.
Ostatnie lata życia Gombrowicz
spędził we Francji. Usilne starania
polskich środowisk emigracyjnych
o przyznanie pisarzowi Nagrody
Nobla przerwała jego śmierć.
Gombrowicz jest jednym
z najchętniej tłumaczonych
i czytanych na świecie
współczesnych pisarzy polskich.
219
Sz
220
 Tadeusz Makowski, Jazz, 1929, Muzeum Narodowe w Warszawie
Wyjaśnij, jaka jest funkcja groteskowej deformacji postaci ukazanych na obrazie.
[2] – Czekajże – rzekł Radca – czekajże... Już my im pokażemy! Ale stojemy. Szepnął do mnie
Radca blady i spotniały: – Pokażże co, g...rzu, tym g...rzom, bo wstyd będzie! Mówię jemu: –
G...rzu, co ja im pokażę? A za mną Moi stoją i widząc, że nikt na mnie uwagi nie zwraca chyba
mnie za g...rza mają, źli jak diabli, chybaby mnie w łyżce wody utopili! Diabła tam, diabła tam,
diabła tam! Ki diabeł! Coś chyba Niedobrze! Aż tu widzę, że nowe osoby wchodzą, a nie byle
jakie, bo zaraz ku nim Ukłony, Honory powiały.
[3] Owoż pierwsza szła dama w gronostajowej pelerynie z piórami strusiemi, pawiemi i z dużą
sakiewką, tuż obok kilku Lizusów, a za Lizusami kilku Sekretarzów, dalej kilku Skrybów i kilku
Błazenków, którzy w bębenki uderzali. Tyż między niemi człek Czarno Ubrany, a widać znacz1
niejszy, bo gdy wszedł, głosy słyszeć się dały: „Gran escritor, maestro” , „Maestro, maestro”...
i z tego podziwu chybaby na kolana padli; lecz ciasteczka jedli. Zaraz tyż koło słuchaczów się
wytoczyło, on zaś pośrodku silnie Celebrować zaczął. [...] W kieszeniach papirów pełno, skryptów, które nieustannie gubił, a pod pachą książki. Inteligencji nadzwyczaj subtelnej, którą
w sobie wciąż subtylizował, destylował, w każdem od odezwaniu się swojem tak inteligentnie
był inteligentnym, iż kobit i mężczyzn zachwycone cmoki wywoływał [...].
[4] Odezwałem się tedy do sąsiada, a dosyć głośno, żeby to mnie słyszał.
1 Gran escritor (czytaj: eskritor), maestro (hiszp.) – wielki pisarz, mistrz.
Sz
romantyzm
– Nie lubię ja gdy Masło zbyt Maślane, Kluski zbyt Kluskowe, Jagły zbyt Jaglane, a Krupy zbyt
Krupne.
Odezwanie się moje w powszechnym ściszeniu jak trąba zabrzmiało i na mnie powszechną
uwagę zwróciło, a ów Rabin celebracją swoją przerwał i na mnie okulary nastawiwszy, niemi
spoglądał z ciemni swojej; potem zaś zagadnął po cichu sąsiada, kto zacz... Powiada sąsiad, że
Cudzoziemski Pisarz, więc trochę się stropił i pytał, czy Anglik, Francuz, lub może Holender;
ale sąsiad jemu powiada, że Polak. – Polak – zawołał – Polak, Polak, Polak... i dopiroż, kapelusza poprawiwszy, nogę sobie silnie rozgrymasił, a potem w notatkach swoich, w papirach pogrzebał i rzecze, ale nie do mnie, tylko tam do Swoich:
– Tu powiadają, że masło maślane... Myśl, owszem... ciekawa... ciekawa myśl... Szkoda że
1
niezbyt jest nowa, bo to już Sartoriusz powiedział w swoich Bukolikach .
[5] Cmokać poczęto, odpowiedź jego smakując, jakby to najprzedniejsze marcepany były. Wszelako, cmokając, jak gdyby własnem cmokaniem gardzili i z tegoż powodu im się cmokanie
rozłazi. Gdy on do Swoich się zwrócił, ja w gniewie do Moich się zwróciłem i powiadam: –
A mnie po diabła co Sartoriusz powiedział, gdy Ja Mówię?!
Owóż moi mnie zaraz poklask dali: – Cześć, cześć Mistrzowi naszemu! Dobrze mu się odciął!
Niech żyje Gombrowicz Geniusz! Ale przyklaskują, a jakby przyklaskiem swojem pogardzali...
i zaraz się rozlazł. Wtenczas tamten w książkach, papirach pogmerał, kiełbasząc silnie nogę,
a wciąż tylko do Swoich się zwracając: – Tu powiadają, że co mnie Sartoriusz gdy Ja Mówię.
2
A to wcale niezła myśl i można by ją z rodzenkowem sosem podać, ale z tem bida, że już
3
Madame de Lespinasse coś podobnego powiedziała w jednym z Listów swoich .
[6] Znowuż cmokają, smakują, choć Cmokiem, Smakiem swoim pogardzają... i w roztargnieniu
on im się rozłaził. Ja więc do Swoich się zwracam, żeby jemu co dobrze powiedzieć a tak ugryźć,
żeby już się jemu szczekać odechciało! A tu widzę: moi jak ogień czerwoni [...]. Mnie jakby kto w pysk
strzelił od Rumieńca Swojaków, który też tak mnie Zarumienił, że z nagła przed ludźmi cały czerwony się stałem jak w Koszuli! A diabła, diabła tam! Już nawet mnie się uszy sczerwieniły!
Owóż to Męka moja, że ja, jak g...rz, czerwony, i jakbym z czapką w garści pod płotem boso
stał; a już najgorsze, że nie z przyczyny jakiego wstydu mojego, a tylko Rumieńca cudzego,
choć to i Swojskiego. W strachu więc że ja za sprawą tych to g...rzów moich co mnie za g...rza
mają, g...rzem przed g...rzami tamtemi wypadnę, a już chcąc tego g...rza pogrążyć, krzyknąłem:
G... g... g...
Odpowiedział: – Owóż to wcale niezła Myśl i z grzybkami dobra, tylko ją nieco przysmażyć
i śmietanką podlać; ale cóż kiedy już przez Cambronne’a4 powiedziana... i, w sakpalcie5 swoim
się zamknąwszy, nogę rozkaprysił...
[7] Ja się bez słowa zostałem! A bo już języka w gębie zapomniałem! A łajdak, tak mnie oniemił,
że i słów nie miałem, bo co moje nie Moje, podobnież Kradzione!
© Copyright by Rita Gombrowicz & Institut Littéraire
© Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków
1 Sartoriusz jako autor Bukolik został wymyślony przez Gombrowicza.
2 Rodzenkowem – rodzynkowym.
3 Julie de Lespinasse (żuli de lespinas; 1732–1776) – francuska dama, prowadząca w Paryżu salon, w którym bywali wybitni twórcy oświecenia; po jej śmierci wydano
Listy miłosne panny de Lespinasse (1809).
4 Pierre Jacques Cambronne (pier żak kąbron; 1770–1842) – francuski generał dowodzący pod Waterloo gwardią Napoleona; na propozycję honorowej kapitulacji
miał odpowiedzieć merde (franc.; czytaj: merd – g...o). W innej wersji: „Gwardia umiera, lecz się nie poddaje”. Do sytuacji tej nawiązał również Władysław
Broniewski w wierszu Bagnet na broń (1939).
5 Sakpalto – dawniej męski płaszcz.
221
Sz
222
 Trans-Atlantyk, przedstawienie Teatru Miejskiego w Gdyni im. W. Gombrowicza (Scena Letnia),
reż. Waldemar Śmigasiewicz, 2004
W polskim patriotyzmie Gombrowiczowi przeszkadzał romantyczny kult śmierci, ofiary, spraw przegranych.
Nie identyfikował się z rytuałem żałoby, z wciąż odtwarzanym obrzędem narodowych dziadów.
INDYWIDUALIZACJA JĘZYKA –
wyposażenie postaci literackiej
w charakterystyczne tylko dla niej cechy
wypowiedzi językowej; w takim przypadku to
styl określa, kim jest postać.
Polecenia
do tekstu
J
1. W przytoczonym fragmencie znajdź
elementy charakterystyczne dla języka
Gombrowiczowskiego narratora-bohatera.
KOMIZM – właściwość sytuacji, wypowiedzi
lub postaci, sprawiająca, że prowokują one
śmiech; inaczej: śmieszność. Komizm
występuje nie tylko w sztuce, lecz także –
a może przede wszystkim – w życiu
codziennym. Wywołują go zaskoczenie
i poczucie wewnętrznej niespójności zjawiska
(sytuacji), np. pies w kapeluszu. Komizm
można odczuć jedynie wtedy, gdy sytuacja jest
bezpieczna dla odbiorcy, który odczuwa
przewagę nad jej uczestnikami. Wyróżniamy
komizm słowny, który polega na grach
językowych, oraz mniej wyszukany komizm
sytuacyjny, będący spiętrzeniem niefortunnych
zdarzeń oraz zachowań postaci.
a) W obszarze leksyki: wymień
charakterystyczne słowa pojawiające się
w tekście.
b) W obszarze składni: wskaż, jakie rodzaje
zdań pojedynczych i złożonych przeważają
w tekście; zwróć uwagę na rolę znaków
interpunkcyjnych.
c) Wyjaśnij, jaka jest funkcja częstego
stosowania wielkich liter.
Sz
romantyzm
2. Określ wzór stylizacyjny języka, którym posługuje się narrator-bohater.
3. Na podstawie języka głównego bohatera przygotuj krótką charakterystykę postaci.
4. Wyjaśnij, czego oczekują od Gombrowicza zgromadzeni w salonie Polacy (akapit 2.).
Podaj powody takiego postrzegania roli bohatera.
5. Megalomania narodowa (przesadne przekonanie o wartości własnej ojczyzny) czy
kompleks niższości? Oceń postawę Polaków ukazaną w przytoczonym fragmencie
powieści.
6. Na czym polega konfrontacja dwu pisarzy (akapity 4.–6.)? Który z nich odniósł
zwycięstwo? Dlaczego?
7. Wymień elementy przedstawienia, które ulegają deformacji.
8. Rozpoznaj typy komizmu zastosowane przez autora w przytoczonym fragmencie Trans-Atlantyku.
9. Odwołując się do całej powieści, przeanalizuj występujące w niej nawiązania do tradycji
barokowej i romantycznej.
10. Uzasadnij tezę, że język i świat przedstawiony Trans-Atlantyku mają groteskowy
charakter.
11. Omów funkcje groteskowego przedstawienia rzeczywistości w powieści Gombrowicza.
Pr ac a domowa
Omów funkcje śmiechu w literaturze, odwołując się do przywołanych fragmentów Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza i wybranych utworów (np. satyr oświeceniowych).
Porównaj dwa obrazy salonu jako symbolicznej reprezentacji społeczeństwa: z III części
Dziadów Mickiewicza i z Trans-Atlantyku Gombrowicza.
Sytuację Gombrowicza
podejmującego krytyczny
dialog z literackim dziedzictwem przeszłości, a zwłaszcza
dziedzictwem polskiego
romantyzmu, doskonale
obrazuje głośna książka Lęk
przed wpływem (1973, w Polsce
2002) Harolda Blooma (czytaj:
bluma; ur. 1930), amerykańskie-
go badacza i krytyka literackiego specjalizującego się
w brytyjskim romantyzmie.
Bloom opisuje artystyczne
dylematy pisarzy nowoczesnych – „późno urodzonych”,
którym poprzednie pokolenia
twórców pozostawiły mało
miejsca na oryginalność.
Właściwym źródłem twórczo-
ści okazuje się lęk przed
imitacją, powielaniem
istniejących wzorów, a nie
spontaniczna kreatywność
jednostki. Pisarzowi zawsze
grozi naśladowanie, choćby
nieświadome. Dlatego też
awangardowym pomysłom
towarzyszyć musi świadomość negowania tradycji.
223
Sz
224
42
R
Nie lepsza Synczyzna?
Refleksja kulturowa
w Trans-Atlantyku
Witold Gombrowicz w prowokacyjny sposób zaprasza do dyskusji nad polskim patriotyzmem.
Na lekcji przeanalizujemy kolejny fragment Trans-Atlantyku, a następnie określimy, jak pisarz
postrzega konieczne zmiany w pojmowaniu pojęcia „patriotyzm” i na czym ma polegać
postulowane przez twórcę unowocześnienie postawy identyfikacji z narodową zbiorowością.
Piszący z perspektywy emigranta Gombrowicz
przedstawia – zarówno w Trans-Atlantyku, jak
i w Dzienniku – satyryczny i gorzki obraz polskiej mentalności. Jego zdaniem nie jest ona
w stanie uwolnić się od historii, tradycji
i wyobrażeń narodowych uformowanych jeszcze przez romantyków. W rezultacie XX-wieczny Polak nie wie, jak pogodzić to, co polskie,
z tym, co uniwersalne. Nie jest też przygotowany na szybko dokonujące się zmiany kulturowe
i obyczajowe we współczesnym świecie.
Witold Gombrowicz
Trans-Atlantyk (fragmenty)
Pisarz Gombrowicz spotyka bogatego Argentyńczyka Gonzala i zostaje wciągnięty w niespodziewaną grę.
[1] Przed pałac zajechałem, który za kratą dużą, złoconą, opuszczeniem, pustką zalatuje. Długo
przed drzwiami czekać musiałem, a gdy wreszcie otworzono, Gonzalo w nich stanął, ale w kitlu lokajskim białym, ze szczotką od podłogi i ze ścirką. Przypomniałem sobie, że on ze strachu
przed Chłopakami chłopakami swymi własnego lokaja zwykł udawać, ale nic, Wchodzę, on
cofa się, pobladł, a ręce mu zwisły jak ścirka. Dopiero gdym rzekł, że z nim pogadać przyszedłem, trochę spokojniejszym stał się i mówi: – Owszem, owszem, ale chodźmyż do pokoiku
mego, tam lepiej sobie pogadamy. [...]
Powiada: – Pójdź no tu bliżej, coś ci powiem. Ja mówię: – Z dala dobrze słyszę. On mówi: –
Bliżej podejdź, tobym ci co powiedział. Mówię: – Po co mnie bliżej, gdy słyszę. On mówi: – Coś
bym ci może powiedział, ale na ucho. Powiadam: – Do ucha nie potrzeba, sami jesteśmy.
[2] Ale powiada: – Wiem ja, że ty mnie za potwora masz. To jednak sprawię, że moją stronę
przeciw Ojcu temu będziesz trzymał, a takich jak ja za Sól Ziemi uznasz. Powidzże mnie:
żadnego ty Postępu nie uznajesz? Mamyż w miejscu dreptać? A jakże ty chcesz żeby co Nowego było, gdy Stare wyznajesz? Wiecznież tedy Pan Ojciec syna młodego pod batogiem swoim
ojcowskim mieć będzie, wiecznież ten młody za Panem Ojcem ma klepać pacierze? Dać trochę
luzu młodemu, wypuścić go na swobodę, niech pobryka!
Sz
romantyzm
 Hieronim
Bosch (czytaj:
hironim bos),
Statek
szaleńców,
ok. 1500, Musée
du Louvre, Paryż
Jak sądzisz,
co symbolizuje
statek
na obrazie
prekursora
dwudziestowiecznej
groteski?
225
Sz
226
[3] Powiadam: – Szalony człowieku! Za postępem i ja jestem ale ty Zboczenie postępem nazywasz. Rzekł mi na to: – A jakby tak trochę zboczyć, to co?
Dopiroż, gdy to rzekł, mówię: – Na Boga, mówże to takim jak sam jesteś, a nie człowiekowi
przyzwoitemu i honorowemu. To już chyba ja Polakiem nie byłbym, gdybym Syna przeciw
Ojcu buntował; wiedz że my, Polacy, nadzwyczaj Ojców naszych szanujemy; i już ty tego Polakowi nie mów, aby on syna Ojcu i jeszcze na Zboczenie uprowadzał.
[4] Wykrzyknął: – A po co tobie Polakiem być?!
I mówi: – Takiż to rozkoszny był dotąd los Polaków? Nie obrzydłaź tobie polskość twoja? Nie
dość tobie Męki? Nie dość odwiecznego Umęczenia, Udręczenia? A toż dzisiaj znowuż wam
skórę łoją! Tak to przy skórze swojej się upierasz? Nie chcesz czym Innym, czym Nowym stać
się? Chceszże aby wszyscy Chłopcy wasi tylko za Ojcami wszystko w kółko powtarzali? Oj,
wypuścić Chłopaków z ojcowskiej klatki a niech i po bezdrożach polatają, niechże i do Nieznanego zajrzą! Owóż to Ojciec stary dotąd na źrebaku swoim oklep jechał, a nim powodował
wedle myśli swojej... A niechże tera źrebak na kieł weźmie, niech Ojca swego poniesie gdzie
oczy poniesą! I już Ojcu mało oko nie zbieleje bo go Syn własny ponosi, ponosi! Hajda, hajda,
wypuśćcie wy Chłopaków swoich, niech Lecą, niech Pędzą, niech Ponoszą!
[5] Krzyknąłem tedy: – Milcz, zaprzestań namowy swojej, bo niepodobna rzecz abym ja przeciw
Ojcu i Ojczyźnie, a jeszcze w takiej jak obecna chwili! Mruknął: – Do diabła z Ojcem i Ojczyzną!
Syn, syn, to mi dopiero, to rozumiem! A po co tobie Ojczyzna? Nie lepsza Synczyzna? Synczyzną ty Ojczyznę zastąp, a zobaczysz!
© Copyright by Rita Gombrowicz & Institut Littéraire
© Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków
Polecenia do tekstu
1. Na podstawie 1. akapitu zacytowanego fragmentu, a także znajomości całej powieści
przedstaw sytuację egzystencjalną Innego w konserwatywnym świecie.
2. Wskaż źródła i przejawy lęku dostrzegalnego u obydwu uczestników rozmowy (akapity 1. i 2.).
3. Określ stanowiska ideowe rozmówców.
4. Przedstaw uogólnienia, które Gombrowicz wyprowadza z tradycyjnych rodzinnych
relacji między ojcem a synem.
5. Wyjaśnij, dlaczego „zboczenie” zostaje utożsamione z postępem (akapit 3.).
6. Zreferuj, jak obaj rozmówcy definiują ojczyznę (akapity 3.–4.). Czym jest patriotyzm dla
każdego z nich?
7. Wskaż środki retorycznej perswazji w płomiennej mowie Gonzala.
8. Dlaczego to właśnie Gonzalowi przypadła rola krytyka konserwatywnego porządku?
9. Wskaż ironię w przytoczonym fragmencie powieści i wyjaśnij jej funkcję.
Sz
romantyzm
10. „Synczyzna” – omów symboliczny sens tego pojęcia (akapit 5.). Sporządź notatkę
(np. w formie tabeli, grafu, plakatu) zestawiającą poglądy autora na temat Synczyzny
i Ojczyzny (w podziale na „plusy” i „minusy”). Weź pod uwagę cały utwór.
Ojczyzna
Synczyzna
+
–
Pr ac a domowa
1. Przypomnij model patriotyzmu wykreowany przez Adama Mickiewicza w Konradzie
Wallenrodzie i w części III Dziadów. Wyjaśnij, dlaczego wydał się on Gombrowiczowi
anachroniczny, wymagający istotnej korekty.
2. Zdefiniuj, czym jest dla ciebie ojczyzna. Odwołaj się do znaczeń tego pojęcia (patrz:
pojęcia kluczowe).
3. Porównaj, jak rozumie patriotyzm Adam Mickiewicz w Dziadach cz. III i Witold Gombrowicz w Trans -Atlantyku.
Tworzenie
własnego tekstu
INNY – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 38.
1. Czy pojęcie ojczyzny jest stałe
w literaturze, czy też ewoluuje? Rozważ
problem, odwołując się do utworów
z różnych epok literackich.
OJCZYZNA – idea oznaczająca wartość
wspólną dla ludzi, których łączą język, tradycja,
historia; wielką ojczyzną nazywamy ideę
wypracowaną przez wspólnotę narodową,
małą ojczyzną [niem. heimat (czytaj: hajmat)]
– wspólnotę lokalną, ograniczoną do regionu,
miasta, przyjaciół, rodziny (patrz też: lekcja
19.). Na gruncie polskim kontynuatorem
badań nad ideą małej ojczyzny był Stanisław
Ossowski, socjolog i teoretyk kultury.
2. Czy we współczesnej rzeczywistości jest
miejsce na postawy patriotyczne? Jak się one
manifestują? Rozważ temat, przywołując znane
ci teksty kultury oraz fakty z polskiego życia
społecznego i politycznego.
KONSERWATYZM [łac. conservare (czytaj:
konserware) – zachować, ocalić] – zespół
przekonań, wedle których istniejący (albo
znany z przeszłości) porządek polityczny,
społeczny lub kulturowy jest najlepszym
z możliwych i należy dążyć do jego
zachowania oraz utrwalenia, a w przypadku
gdy został zmieniony – do jego przywrócenia.
POSTĘP – zmiana na lepsze; usprawnienie,
udoskonalenie, modernizacja, poprawa
dotychczasowego stanu rzeczy lub nawet
radykalne z nim zerwanie. Ideologia postępu,
czyli progresywizm, jest przeciwieństwem
konserwatyzmu.
227
Sz
228
Miłość jest cygańskim dzieckiem...
43
S
R
O sytuacjach
egzystencjalnych
w języku opery
Opera uchodzi za elitarny gatunek sztuki. Wymaga od widza sporej wrażliwości na muzykę, ale
wykształcenie muzyczne nie jest już konieczne. Wystarczy przełamać uprzedzenia i otworzyć się
na muzykę, której odbiór jest ułatwiony przez sugestywny obraz. Spróbujmy dać się uwieść jednej
z najpiękniejszych oper, jakie kiedykolwiek napisano: Carmen Georges’a Bizeta (czytaj: karmen żorża
bizeta).
Streszczenie
Carmen jest najsławniejszą operą Georges’a Bizeta (1838–1875). Została wystawiona w Paryżu w 1875 r. Jej libretto (tekst słowny), oparte
na opowiadaniu Prospera Mériméego, napisała para znakomitych librecistów tamtej epoki: Henri Meilhac (czytaj: ąri milak) i Ludovic
Halévy (czytaj: ludowik alewi). Carmen jest obecnie
jedną z najczęściej wystawianych oper na
świecie – obok takich dzieł jak Traviata
Verdiego i Tosca Pucciniego (czytaj: toska pucziniego). Melodie z Carmen należą do najbardziej
rozpoznawalnych fragmentów muzyki poważnej. Oryginalnym pomysłem kompozytora
było przypisanie głównej bohaterce głosu
mezzosopranowego (czytaj: mecosopranowego),
a nie sopranu (patrz: Miniprzewodnik na następnej stronie), jak to zwykle bywało w operach. Carmen pozostaje najwyrazistszym
przykładem femme fatale (czytaj: fam fatal) – kobiety fatalnej, uwodzicielskiej, niebezpiecznej
i niszczącej mężczyzn. Opera Bizeta jest niezwykle widowiskowa, jej akcja, rozgrywająca
się w Sewilli i w pejzażach Andaluzji (południowa Hiszpania), eksponuje barwną rodzajowość: corridę (czytaj: korridę; walkę z bykami
na arenie), taniec wyrastający z tradycji flamenco (czytaj: flamenko) i folklor cygański.
Akt I. Don José (wymowa francuska: żoze; tenor) jest
oficerem w garnizonie wojskowym w Sewilli.
Zgodnie z życzeniem matki ma się wkrótce
ożenić z Micaëlą (czytaj: mikaelą; sopran). Na jego
drodze staje jednak piękna Cyganka Carmen
(mezzosopran), robotnica z fabryki cygar,
obiekt westchnień wszystkich mężczyzn. Carmen śpiewa Habanerę – pieśń o wolnej miłości
(na melodię ludowego tańca kubańskiego,
rozpowszechnionego w Hiszpanii). Rzuca
obojętnemu oficerowi kwiat, który staje się
miłosnym darem. Po bójce w fabryce Don José aresztuje Carmen. Skuszony obietnicami
miłości pozwala jej jednak uciec, za co sam
zostaje osadzony w areszcie i zdegradowany.
Akt II. W podmiejskiej gospodzie gromadzą
się przemytnicy oraz Cyganie i ludzie szukający rozrywki. Carmen i jej przyjaciółki tańczą w rytm kastanietów. Entuzjazm wzbudza
pojawienie się sławnego torreadora Don Escamilla (czytaj: eskamija; baryton), który w Arii
z toastem opowiada o losie bohatera. Zwolniony z aresztu Don José śpiewa dla Carmen
pieśń miłości, decyduje się porzucić służbę
wojskową i przystać do przemytników.
Akt III. Przebywająca w górach, w obozie przemytników Carmen jest już zmęczona pełną
Sz
romantyzm
Miniprzewodnik po operze.
Podstawowe pojęcia
Opera (od łac. opus – dzieło) to utwór słowno-muzyczny, w którym muzyka współgra z akcją
dramatyczną. Popularną odmianą opery jest operetka. W XX w. z opery wyłonił się również musical.
Tekst stanowiący podstawę dzieła operowego nazywamy librettem. Jest on przejrzysty
i schematyczny, często wręcz naiwny, rzadko ma samodzielną wartość literacką. Dokładne śledzenie
libretta nie jest konieczne. Słuchacze z zasady zapoznają się ze streszczeniami, gdyż w operze
najważniejszy jest śpiew. Mimo to teatry operowe zaczęły ostatnio wyświetlać libretto
(w tłumaczeniu) na specjalnych panelach.
Opera zbudowana jest z arii (solowych partii śpiewanych), śpiewanych dialogów (także tercetów,
kwartetów itd.), pieśni chóralnych, recytatywów (monologów i dialogów recytowanych lub
melorecytowanych).
Operę rozpoczyna najczęściej uwertura – orkiestrowy wstęp zapowiadający najważniejsze wątki
muzyczne. Istotnym składnikiem przedstawienia operowego pozostają elementy pantomimiczne,
w tym balet do muzyki orkiestrowej. Dzieło operowe, podobnie jak dramat niemuzyczny, dzieli się
na akty (od 3 do 5) i sceny.
W poniższej tabeli zestawiamy podstawowe głosy operowe.
głosy kobiece
głosy męskie
wysokie
sopran
tenor
średnie
mezzosopran
baryton
niskie
alt
bas
zazdrości miłością Don Joségo, myśli o torreadorze Don Escamillu. Przybywa Micaëla z wiadomością o umierającej matce i Don José
opuszcza obóz, ale zapowiada swój powrót.
Akt IV. Przed areną cyrkową w Sewilli, gdzie
ma się odbyć walka Don Escamilla, Don José
w dramatycznych słowach wspomina dawną
miłość i prosi niewierną Carmen o powrót.
Jednak dla Cyganki wolność jest cenniejsza
od życia, Carmen woli zginąć niż podporządkować się jakiemukolwiek mężczyźnie. Nieprzytomny z rozpaczy i zazdrości Don José
przebija dawną kochankę sztyletem.
 Kadr z filmu Carmen, reż. Francesco Rosi
(czytaj: franczesko rosi), 1984
W roli Carmen Julia Migenes-Johnson
(czytaj: dżulia midzinz dżonson), w roli Don José –
Plácido Domingo. Kadr ukazuje moment
śmierci bohaterki.
229
Sz
230
Georges Bizet
Carmen
Carmen
Habanera
Miłość jest jak niesforny ptak,
nikt nie potrafi oswoić go.
Na próżno wzywać go i tak,
jeśli mu słuchać nie chce się.
Nic tu po prośbie,
nic tu po groźbie,
jeden pięknie mówi,
a drugi nie.
A ja wolę tego drugiego,
nic nie powiedział,
lecz to właśnie ten.
Miłość! Miłość! Miłość!
 Scena z przedstawienia Carmen w Państwowym Teatrze
Opery i Baletu w Dniepropietrowsku na Ukrainie, 2011
Bo miłość to cygańskie dziecię,
co nie uznaje żadnych praw.
Teatr operowy jest zazwyczaj szczególnie okazałym
budynkiem o bogato
zdobionym wnętrzu, co
tworzy atmosferę świątyni
sztuki. Sławne opery świata
to: La Scala (czytaj: la skala)
w Mediolanie, Metropolitan
Opera (czytaj: metropolityn opra)
w Nowym Jorku, Royal
Opera House (czytaj: rojal opra
hałs) w Londynie, Opéra
Garnier (czytaj: opera garnie)
w Paryżu, Teatr Bolszoj
(czytaj: balszoj) w Moskwie.
W Polsce najważniejszy jest
Teatr Wielki w Warszawie.
Wnętrze teatru operowego
wyróżnia specjalna nisza
pod sceną (tzw. orkiestron),
gdzie zasiada orkiestra.
Przedstawienia operowe
bywają realizowane również
w antycznych amfiteatrach,
a ostatnio także okazjonalnie w halach sportowych,
przestrzeniach miejskich
i postindustrialnych.
W konsekwencji opera
zyskuje nową publiczność
i masowy rozgłos. Nowoczesne inscenizacje zrywają
z konwencją tradycyjnych
przedstawień – uwspółcześniają scenografię i kostiumy, integrują śpiew z grą
aktorską, modernizują
fragmenty baletowe.
Wskutek tych innowacji
opera przestała być sztuką
dla wąskiej grupy koneserów, a operowe premiery
stały się wydarzeniami
kulturalnymi pierwszej
rangi. Dzięki realizacjom
Mariusza Trelińskiego [Król
Roger Karola Szymanowskiego, 2000; Eugeniusz
Oniegin Piotra Czajkowskiego, 2002; Traviata
Giuseppe Verdiego (czytaj:
dżjuzeppe werdiego), 2010]
światową sławę zyskał
warszawski Teatr Wielki,
w którym można usłyszeć
najlepsze głosy operowej
wokalistyki.
Sz
romantyzm
Nie kochasz mnie,
pokocham cię,
lecz gdy pokocham, to się strzeż!
Ptak, który niemal dał się złapać
wzbił się w powietrze i odleciał;
miłość daleko jest, gdy na nią czekasz;
gdy już nie czekasz,
jesteś jej!
I wokół ciebie krąży szybko,
raz jest, odchodzi,
i znów tu jest;
myślisz, że masz ją w rękach,
ona ucieka,
wierzysz, że unikniesz jej
i wpadasz w sidła!
Miłość! Miłość! Miłość!
Escamillo
Aria z toastem
Nagle zapada cisza... zapada cisza...
Ach! Cóż tu dzieje się?
Nikt nie krzyczy, to ta chwila!
Wypuszczony na arenę byk,
skacząc naciera do przodu!
Naciera, wchodzi, uderza...!
Jeden koń pada, ciągnąc pikadora,
„Ach! brawo, byku!” wyje tłum,
byk krąży, krąży i znów uderza!
1
Potrząsając wbitymi w kark banderillas ,
pełen wściekłości biegnie!
Arena jest pełna krwi!
Ludzie uciekają, skaczą przez kraty!
Nadeszła twoja kolej! Chodźmy! Do boju!
Chodźmy! Chodźmy! Ach!
 Kadr z filmu Carmen, reż. Francesco Rosi, 1984
W roli Escamilla Ruggero Raimondi
(czytaj: rudżero rajmondi).
Lekko i z zarozumiałością, ciągle bardzo rytmicznie
Torreador, do boju! Torreador!
Torreador! I pamiętaj, tak, pamiętaj w walce,
że ktoś ci się przygląda...
Miłość na ciebie czeka.
Torreadorze, miłość, miłość na ciebie czeka!
(tłum. Ewa Orłowska, za: Georges Bizet, Carmen, Teatr Wielki. Opera Narodowa, program)
1 Banderilla (hiszp.; czytaj: banderija) – krótka włócznia ozdobiona wstęgami, którą w czasie corridy wbija się w kark byka, by rozdrażnić zwierzę.
231
Sz
232
Przed obejrzeniem fragmentów spektaklu operowego (uwertura, aria Carmen i aria Don
Escamilla):
1. Przeczytaj streszczenie opery Bizeta.
2. Zapoznaj się z polskim tłumaczeniem Habanery Carmen i Arii z toastem Don
Escamilla.
3. Zapoznaj się z tradycją hiszpańskiej corridy.
W trakcie oglądania i słuchania fragmentów spektaklu:
1. Opisz zwięźle strój Carmen.
2. Zwróć uwagę na elementy baletowe towarzyszące Habanerze. Zastanów się, jaką pełnią
funkcję.
3. Opisz strój Don Escamilla.
4. Zwróć uwagę na elementy śpiewu chóralnego w Arii z toastem. Rozważ, jaka jest ich
rola.
5. Wyjaśnij, dlaczego partię głównej bohaterki kompozytor rozpisał, wbrew operowej
tradycji, na mezzosopran.
6. Zrekonstruuj porządek corridy jako widowiska.
Po obejrzeniu fragmentów spektaklu:
1. W arii Carmen (Habanera) wskaż porównania, które opisują naturę miłości. Jak
rozumiesz ich sens?
2. Na podstawie słów Carmen wyjaśnij, dlaczego miłość może być siłą fatalną.
3. Wskaż realia hiszpańskiej corridy w arii Don Escamilla.
4. Na podstawie arii torreadora (Aria z toastem) wymień cechy tradycyjnego wzorca
mężczyzny bohatera.
5. W świetle arii Carmen i Don Escamilla określ, co łączy miłość z corridą.
6. Rozważ, jak elementy wokalne (głos, orkiestra, fragmenty chóralne) i baletowe
wzmacniają znaczenie słów obydwu arii.
7. Oceń tradycję hiszpańskiej corridy. Uzasadnij swój punkt widzenia.
Czy miłość może być zagrożeniem? Odpowiedz, odwołując się do treści opery Carmen
oraz innych znanych ci tekstów kultury.
Sz
romantyzm
Wędrówka przez
sprzeczności
i paradoksy literatury
romantyzmu
44
Analizując literaturę polskiego romantyzmu, należy pamiętać, że romantycy byli pierwszym pokoleniem Polaków urodzonych w kraju pozbawionym niepodległości. Byli zatem pierwszymi twórcami,
którzy zapisali doświadczenie zbiorowej traumy porozbiorowej. Celem tej lekcji będzie podsumowanie
epoki romantyzmu, wskazanie jej najważniejszych przesłanek ideowych i osiągnięć artystycznych.
Pytania romantyków
3. Czym jest zewnętrzny świat, w którym żyje
człowiek? Jesteśmy dziećmi natury czy historii?
4. Jakie prawa rządzą historią?
5. Jaki jest stosunek człowieka do jego codziennej egzystencji, czyli jak romantyczna jednostka odnajduje się w świecie cywilizacji?
6. W co wierzy człowiek? Jaki jest stosunek
Boga do niego, do historii?
7. Co to jest talent artystyczny? Z czego rodzi
się twórczość?
Przyjrzyjmy się teraz najważniejszym odpowiedziom na te pytania, udzielanym przez
twórców w ich dziełach.
Zasadą romantyzmu był dialog. Romantycy
opracowali kwestionariusz pytań, na które
dawali niejednokrotnie sprzeczne odpowiedzi.
Poniżej przedstawiamy najważniejsze pytania
romantyków.
1. Kim jest człowiek? Jakie są jego powinności wobec innych? Czy wybitna jednostka
może zmienić świat?
2. Do jakiej zbiorowości przynależy jednostka?
Bohatera romantycznego cechuje indywidualizm. W literaturze epoki dominują kreacje bohatera wyjątkowego i przez to wyobcowanego, nierozumianego przez ogół
– samotnika, wędrowca, pielgrzyma. Wyróżniamy trzy ujęcia tego zagadnienia (patrz:
tabela).
Krok w nowoczesność
Romantyzm był kolejnym, po oświeceniu,
krokiem w nowoczesność. Jednak świat, który
wyłonił się z oświeceniowej rewolucji, wymagał uporządkowania. Właściwym twórcą nowego pooświeceniowego ładu został pojedynczy człowiek, skazany na indywidualne
i subiektywne poszukiwania. Romantyczna
wizja świata nie miała więc jednolitego charakteru, składała się z prawd cząstkowych,
często wzajemnie się wykluczających.
Jednostka
ujęcie egzystencjalne
ujęcie historiozoficzne
ujęcie narodowe
bohater bajroniczny, liryczni
bohaterowie wierszy Słowackiego,
liryków lozańskich Mickiewicza,
utworów Norwida
wędrowiec z Sonetów
krymskich Mickiewicza
Konrad Wallenrod, Konrad
z III części Dziadów, Księgi
narodu i pielgrzymstwa
polskiego Mickiewicza
233
Sz
234
Skuteczną siłę działania zapewnia bohaterowi
romantycznemu kontakt ze zbiorowością.
Dlatego indywidualiście towarzyszą reprezentanci grupy, np. Halban z Konrada Wallenroda, Ksiądz Piotr z III części Dziadów,
Grzegorz z Kordiana. W późniejszych utworach romantyków pojawia się bohater rezygnujący z indywidualizmu, cichy i pokorny,
silny właśnie dzięki związkowi ze zbiorowością, np. Ksiądz Piotr, ksiądz Robak.
Z kreacją bohatera romantycznego wiążą się
też następujące zagadnienia:
• Prywatność człowieka. Pokazywanie rozbudowanego psychologicznego portretu
bohatera. Dzieła przedstawiają niszczącą
potęgę miłości, ukazują fascynację śmiercią
(np. IV część Dziadów, Kordian, Nie-Boska
komedia).
• Powinności wobec historii. Odpowiedzialność wybitnej jednostki za zbiorowość mimo
poczucia odrębności i przekonania o wyższości nad innymi. Twórcy kreowali wizerunki
poety wieszcza, bohatera spiskowca, powstańca,
żołnierza (w III części Dziadów romantyczny
kochanek Gustaw przemienia się w patriotę
Konrada; Kordian wyrasta z młodzieńczej słabości i uczestniczy w spisku podchorążych; Mąż
staje się hrabią Henrykiem – antyrewolucyjnym
przywódcą broniącym tradycyjnych wartości).
• Geniusz twórczy. Jednostka jest w stanie
zmieniać bieg historii – wzorem Napoleona.
Nieprzeciętna osobowość, uzewnętrzniająca
myśli i uczucia ogółu, powinna wyjść zwycięsko z konfrontacji z całym złem świata (Konrad z III części Dziadów).
• Choroba wieku (Weltschmerz; czytaj: weltszmerc).
Słabość wewnętrzna, dziś nazywana depresją,
sprawia, że bohaterów przerastają zadania, których się podjęli (Werter popełniający samobójstwo, Gustaw z IV części Dziadów, Kordian).
Rzeczywistość
Romantycy postrzegali świat zewnętrzny
przez pryzmat natury i historii. W ujęciu romantycznym natura jest wartością autonomiczną, przeciwstawianą dehumanizującej
cywilizacji. Z kolei historia to wynik aktywności człowieka. Sposoby pojmowania natury i historii przez twórców epoki zestawiono
w poniższej tabeli.
nastrojowa przestrzeń, ilustrująca uczucia człowieka (np. Sonety krymskie,
Pan Tadeusz)
natura
Święta Księga, zapisana symbolicznymi znakami, niezrozumiałymi dla ludzi
cywilizacji; klucz do odczytania Księgi odnaleźć można w ludowych podaniach
i legendach, stąd romantyczna ludowość (np. Ballady i romanse, Sonety krymskie)
„żywa historia”; zaszyfrowanym pismem natury zapisana jest prawda
o przeszłości (np. Ballady i romanse)
natura triumfująca, zacierająca ślady cywilizacyjnej działalności człowieka
(malarstwo Caspara Davida Friedricha)
zespolona z prawami natury (w Panu Tadeuszu „wiosna wojny” z 1812 r.
była jednocześnie „wiosną urodzaju”)
historia
poddana obiektywnym prawom, prowadząca do nieustannego postępu
(filozofia Hegla)
sprzeczna z wartościami moralnymi, prowadząca do apokalipsy,
wymagająca boskiej interwencji (Nie-Boska komedia)
Sz
romantyzm
 John Martin, Dzień gniewu PAŃSKIEGO, ok. 1851, Tate Britain (czytaj: tejt brityn), Londyn
Romantyczna lektura Biblii była zindywidualizowana. Malarze i poeci interpretowali wątki biblijne
z perspektywy uniwersalnej (np. Martin czy Norwid), narodowej (np. Mickiewicz) lub jednostkowej
(np. Friedrich czy Słowacki).
kiem i aprobujących wspólną tradycję – oraz
idea ojczyzny rozumianej jako powszechne
dobro, dla którego warto walczyć, a nawet
umrzeć. Ojczyzna została oddzielona od
bytu państwowego i stała się wspólnotą ponadprzestrzenną – Polakiem można było
być w Paryżu, w Ameryce, na Syberii. Po raz
pierwszy ta idea została wyrażona słowami
Mazurka Dąbrowskiego: „Jeszcze Polska nie
umarła, kiedy my żyjemy” (patrz: lekcja 56.
w drugiej części podręcznika dla klasy
pierwszej). Sakralizowana ojczyzna okazywała się czasem większą świętością niż religia, a naród zastępował Boga (Wielka Improwizacja).
Jednocześnie romantycy podkreślali swoje
przywiązanie do Europy – wspólnoty wolnych narodów, duchowej ojczyzny wszystkich chrześcijan (Norwid), której integralną
częścią pozostawała Polska. Romantyczny
mesjanizm zakładał wyzwolenie Polski, ale
i Europy spod jarzma tyranii (Mickiewicz).
Prawa historii
Romantyczna refleksja nad historią eksponowała centralne miejsce rewolucji, w której
skupiały się prawa historiozoficzne. Georg
Wilhelm Friedrich Hegel (patrz: lekcja 3.)
postrzegał rewolucję jako konfrontację sprzeczności, z której powstaje nowy porządek społeczny. Rewolucja, z jej nieetycznymi metodami
działania, miała być radykalnym przyspieszeniem, skokiem w lepszą przyszłość.
Jednocześnie romantycy czuli się związani
z tradycją – wartościami utrwalonymi w przeszłości, kształtowanymi przez chrześcijański
dekalog (Norwid), zapisywali więc również
strach przed rewolucją, uznawaną za czas
zbrodni, terroru i barbarzyństwa, prowadzący
do chaosu (Nie-Boska komedia Krasińskiego).
Zbiorowość
W epoce romantyzmu uformowały się nowoczesna koncepcja narodu – pojmowanego
jako ogół ludzi mówiących tym samym języ-
235
Sz
236
 Tomasz
Lisiewicz,
Mickiewicz na
łożu śmierci
(Apoteoza
Mickiewicza), 1894,
Muzeum im.
A. Mickiewicza
w Śmiełowie
Rozpoznaj na
obrazie postaci
z dzieł poety.
Przestrzeń egzystencji
Istotnym składnikiem myśli romantycznej
był prowincjonalizm. Obojętność, a nawet
wrogość romantyków wobec przestrzeni
miejskiej wiązała się z przeświadczeniem, że
arkadia – emocjonalna, etyczna, estetyczna
– może istnieć tylko w przestrzeni natury
(Pan Tadeusz). Należy jednak pamiętać, że
wieś była dla romantyków miejscem przywoływanym i wyobrażonym, a także zmistyfikowanym – badacze do dziś toczą spór o to, gdzie
rozgrywa się akcja Pana Tadeusza. Cywilizacja,
traktowana z niechęcią czy lekceważeniem,
była jednak właściwą przestrzenią życia romantyków. Mickiewicz pisał o „paryskim bruku” (Pan Tadeusz), Norwid był „poetą wieku
kupieckiego i przemysłowego”.
Religia
Z jednej strony romantycy akcentowali słabość
Kościoła katolickiego, zbyt zaangażowanego
w politykę (Kordian). Z drugiej – dostrzegali
wartość indywidualnych poszukiwań religijnych, doceniali mistycyzm oraz różne formy
mesjanizmu (III część Dziadów, późna twórczość Słowackiego), dopuszczali możliwość
ingerowania boskiej opatrzności w świat ludzi
(Nie-Boska komedia). Romantycy sięgnęli też
do tradycji pogańskich: mitologii celtyckiej,
germańskiej, a w przypadku literatury polskiej
– słowiańskiej. Tradycje przedchrześcijańskiej
Europy miały być ważnym składnikiem etnicznych odmienności i źródłem narodowych literatur (Ballady i romanse, II część Dziadów).
Twórczość
Zdaniem romantyków żadne reguły nie mogą
ograniczać talentu i wolnej wyobraźni twórcy
(kreacjonizm). Romantyzm odrzucił klasycystyczny podział na rodzaje i gatunki literackie,
wprowadził do literatury gatunki synkretyczne
(ballada, powieść poetycka, dramat romantyczny), sięgnął po ludowe źródła literatury i języka
(twórczość Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, Norwida).
Jednocześnie w kraju rozwijała się literatura
realistyczna, która podejmowała tematy zaczerpnięte z życia codziennego. Jej bohaterami byli
zwyczajni ludzie zmagający się z losem, przywiązani do ideału rodziny i lokalnych tradycji
(powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego).
W tym czasie powstawały też dramaty realistyczne z ironią wykorzystujące tematy wysokiego
romantyzmu (Aleksander Fredro).
Sz
romantyzm
Miniprzewodnik. Polski
romantyzm krajowy
Teofil Lenartowicz (1822–1893) – poeta czerpiący inspirację z twórczości ludowej. Jego
melodyjne wiersze przywołują obrazy swojskiego pejzażu. Autor bywa nazywany „lirnikiem
mazowieckim”. Utwory Lenartowicza, w sentymentalny sposób uczuciowe, wprowadzające treści
religijne i patriotyczne, zyskały uznanie samego Adama Mickiewicza. Arcydziełem liryki polskiej
pozostaje jego wiersz Złoty kubek.
Wincenty Pol (1807–1872) – XIX-wieczny artysta niemieckiego pochodzenia, który (podobnie
jak Artur Grottger) świadomie wybrał polskość. Był wybitnym geografem i badaczem folkloru. Jego
twórczość literacka, pisana wierszem i prozą, nawiązuje do tradycji gawędy szlacheckiej, przynosi
pochwałę rodzimej tradycji, a także idei małych ojczyzn, które składają się na wielką Rzeczpospolitą.
Jego Mazur [Piękna nasza Polska cała...] z muzyką Józefa Sierosławskiego wszedł na stałe do
polskiego śpiewnika patriotycznego.
Władysław Syrokomla (1823–1862, właściwie: Ludwik Kondratowicz) pochodził z dzisiejszej
Białorusi i tam spędził większość życia. Był bardzo popularny w swojej epoce. Pisał świadomie
uproszczonym, komunikatywnym językiem; sam siebie nazywał „lirnikiem wioskowym”. Jego
twórczość – wierszowane gawędy i prozatorskie obrazki – była aktem solidarności z drobną szlachtą
zaściankową i ludem, niosła pochwałę sielskiego życia na prowincji. Do kilku wierszy poety muzykę
napisał Stanisław Moniuszko (m.in. do Pieśni wieczornej).
Kornel Ujejski (1823–1897) – poeta kontynuujący tradycję wielkich romantyków polskich.
Podejmował wątki patriotyczne, akcentował wartość walki narodowowyzwoleńczej
i mesjanistycznego ofiarnictwa (Skargi Jeremiego, Chorał). Często sięgał po motywy biblijne
i antyczne, które zestawiał z wydarzeniami współczesnymi na zasadzie paraleli. Jego Tłumaczenia
Szopena to ciekawa próba transkrypcji muzyki na słowo poetyckie.
Józef Ignacy Kraszewski (1812–1887) – autor przeszło dwustu powieści o różnorodnej
tematyce. Najwartościowsze w tym obfitym dorobku są powieści historyczne, które odtwarzają z dużą
drobiazgowością (na miarę ówczesnego stanu wiedzy) świat przeszłości od czasów
przedchrześcijańskich – z tego powodu nazywa się je powieściami antykwarycznymi). Utwory
Kraszewskiego pełniły w XIX w. funkcję edukacyjną, były traktowane jak zbeletryzowane podręczniki
historii, współtworzyły też litewską mitologię
narodową. Do dziś czytelniczym uznaniem cieszą
się Stara baśń, BrÜhl i Hrabina Cosel.
Aleksander Fredro (1793–1876) jako
jedyny z dramaturgów polskich mógł oglądać
realizacje sceniczne swoich utworów. Jego teksty
były z sukcesem wystawiane przez teatry we
Lwowie, w Krakowie, Warszawie i Wilnie.
Komediowa zawartość utworów Fredry nie budziła
zastrzeżeń cenzury zaborców, a ich założona
kameralność przystawała do skromnych
możliwości technicznych krajowych teatrów.
Wobec utworów Fredry używa się określenia
„antyromantyzm”, co oznacza, że autor w sposób
humorystyczny bawił się romantycznymi
tematami, postaciami i konwencjami. Komedie,
takie jak Zemsta, Śluby panieńskie i Pan Jowialski,
do dziś goszczą na polskich scenach.
 Aleksander fredro
237
Sz
238
Umiem więcej
Zadania testowe
i wypowiedzi pisemne
Rozwiązujemy test
Testy sprawdzające pracę z tekstem nieliterackim są budowane tak, by rozwiązujący je mieli
okazję wykazania się różnorodnymi umiejętnościami. Większość tych umiejętności można
wyćwiczyć i w tym właśnie pomogą ci poniższe przykłady. Zamieszczone tu testy sprawdzają
rozumienie tekstu na poziomie dosłownym, metaforycznym, symbolicznym i strukturalnym
(czyli rozumienie zasad konstrukcji tekstu).
Będziesz trenować:
• streszczanie, wyszukiwanie słów i pojęć kluczowych oraz informacji złożonych,
• rozumienie funkcji środków językowych w tekście,
• określanie tematu i tezy tekstu, wskazywanie argumentów i kontrargumentów,
• objaśnianie funkcji wydzielonych fragmentów (akapitów) tekstu na tle całości,
• wyrażanie swojego stosunku do opinii autora / autorki,
• przekształcanie struktury tekstu.
W rozwiązywaniu testu może ci się przydać także wiedza z poprzednich etapów kształcenia,
a zwłaszcza zagadnienia z nauki o języku oraz treść lektur obowiązkowych z gimnazjum.
Przypomnijmy, są to: wybrane fraszki i wybrane Treny Jana Kochanowskiego, wybrane bajki
Ignacego Krasickiego, Zemsta Aleksandra Fredry, Dziadów cz. II Adama Mickiewicza oraz
wybrana powieść historyczna Henryka Sienkiewicza.
Poniżej znajdziesz trzy teksty wraz z zestawami zadań. Zanim przeczytasz modele odpowiedzi,
spróbuj rozwiązać testy samodzielnie (poza podręcznikiem). Zwróć szczególną uwagę na pierwszy zestaw – jest on obszerniejszy, za to pokazuje, jakie umiejętności są sprawdzane w kolejnych
zadaniach (ramki).
Zestaw 1.
Olga Woźniak
Kaligrafia pomaga myśleć
[1] Czy odręczne pismo to przeżytek? Należy wykreślić je z programów nauczania, a lekcje
kaligrafii zastąpić dodatkową informatyką? Nie! Bo w pisaniu samo pisanie wcale nie jest
najważniejsze.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
[2] Do czego to dzisiaj potrzebne? – zastanawiałam się, patrząc, jak mój siedmiolatek mozolnie
kaligrafuje w zeszycie w trzy linie wszystkie te brzuszki i zawijaski. Na samą myśl o tym, że
miałabym zapełnić całą stronę wielką pisaną literką „W”, dostawałam skurczu pisarskiego.
[3] Moja styczność z długodystansowym ręcznym pisaniem skończyła się w liceum. Dziś
nawet nasza tożsamość nie wymaga złożenia własnoręcznego podpisu, a zamyka się w ciągu
czterech liczb wystukanych na klawiaturze terminalu. Po co więc w czasach tabletów i klawiatur uczyć dzieci kaligrafii? […]
[4] Gazety czy książki wydawane są pismem drukowanym. Przez media przetoczył się niedawno pomruk zdziwienia, kiedy podczas głośnego w Stanach procesu George’a Zimmermana, który miał bez powodu zastrzelić czarnoskórego nastolatka, jeden ze świadków na
prośbę sądu, by coś odczytał, przyznał: „Nie rozumiem pisma odręcznego”. Znak czasów?
Warto z tym walczyć?
[5] W rolę kaligraficznych donkiszotów heroicznie poprawiających ogonki i brzuszki wcielają się jedynie nauczycielki klas 1–3. Potem wszystkim jest to obojętne. Nieważne, jak piszesz,
ważne, czy z sensem. […]
[6] Każda, nawet najdrobniejsza czynność pozostawia ślad w naszym mózgu. A im częściej
daną rzecz ćwiczymy i im więcej zmysłów ona angażuje, tym ślad wyraźniejszy. Popatrzmy
pod tym kątem na pismo.
[7] By nieskoordynowany bazgroł zaczął przypominać kształtną literkę, musimy zaangażować
oko i rękę. Skoordynować je ze sobą. W odpowiedni sposób chwycić ołówek, zadziałać z odpowiednią siłą i wykorzystać właściwe napięcie mięśniowe. Użyć części mózgu odpowiedzialnych za analizę języka, percepcję wzrokową, myślenie abstrakcyjne, zdolności motoryczne,
koordynację, orientację przestrzenną.
[8] Tak, chodzi o zwykłą literkę. Ale w naszej głowie to prawdziwa elektryczna burza neuronów.
Ćwiczona i powtarzana regularnie zmienia mózg. Jak? Sprawdzono to.
[9] Francuscy badacze obejrzeli nasze mózgi w trakcie pisania za pomocą funkcjonalnego
rezonansu magnetycznego. Zauważono różnice w aktywności rozmaitych obszarów, kiedy
piszący używał do tego klawiatury albo długopisu.
[10] Szare komórki piszących na klawiaturze były mniej aktywne. Rozpalało to znacznie mniej
regionów mózgu. Podstawowa różnica dotyczyła zaś przede wszystkim tzw. obszaru Broki.
[11] Ta część mózgu odpowiada za zdolność mówienia: łączenie głosek w wyrazy i zdania oraz
za płynne formułowanie wypowiedzi. Odręczne pisanie sprawiało, że stawała się ona aktywna, mimo że ochotnicy, pisząc, milczeli.
[12] Uczenie dzieci kaligrafowania rozwija u nich lepszą umiejętność wypowiadania się, formułowania myśli – komentuje wyniki badań neurofizjolog Jean-Luc Velay z Uniwersytetu w Marsylii.
[13] – Pisanie to dość złożona czynność umysłowa – komentuje to prof. Edyta Gruszczyk-Kolczyńska zajmująca się rozwojem przedszkolaków i młodszych uczniów. – Poza oczywistą
korzyścią związaną z nauką zapisywania treści ćwiczy umiejętności niezwykle potrzebne do
rozwoju myślenia abstrakcyjnego, symbolicznego, ale także przyczynowo-skutkowego, sekwencyjnego. Dyscyplinuje sposób rozumowania. Dlatego tak ważne jest ćwiczenie u dzieci
właściwych nawyków związanych z pisaniem – nie jest wszystko jedno, w którą stronę się
pisze, jak stawia się laseczki, ogonki, jak łączy się ze sobą poszczególne litery i że w ogóle się
je łączy. To trening umysłu, którego nie zastąpi żadne inne ćwiczenie. Kiedy go już przejdziemy,
możemy przesiadać się do komputera i resztę życia pisać na klawiaturze. Bo nauka odręcznego
pisania kształtuje sposób naszego rozumowania i wyrażania myśli – wyjaśnia.
239
Sz
240
[14] Okazuje się, że dzieci, które uczone są pisania wypracowań ręcznie, piszą je szybciej i lepiej
niż te, które robią to za pomocą klawiatury. I nie o sam proces „wytwarzania” pracy tu chodzi,
ale o wymyślenie struktury wypowiedzi i nadanie jej formy. – Sama czynność zapisu jest co
prawda wolniejsza, ale usprawnia myślenie – uważa prof. Virginia Berninger z Uniwersytetu
w Waszyngtonie zajmująca się psychologią edukacji.
[15] Lepiej także pamięta się to, co zapisało się ręcznie – bo ślad pamięciowy staje się trwalszy,
kiedy w naukę angażujemy więcej zmysłów. Stąd wielka mądrość stojąca za odręcznymi notatkami z wykładów oraz sporządzaniem ich (i pisanych ręcznie ściąg) podczas uczenia się. […]
[16] Koślawe literki w zeszycie mojego syna nagle nabrały dla mnie sensu. […] Bo pisanie to
ostatnia rzecz, która kryje się za kaligrafią. Dlatego warto pisać.
[17] Uwierzycie?
„Gazeta Wyborcza” 12.09.2013, cały tekst:
http://wyborcza.pl/1,75476,14589631,Kaligrafia_pomaga_myslec.html?as=1#ixzz2ppGiTzmo [dostęp: 31.01.2014]
ZADANIA DO TEKSTU
Zadanie 1. (0–1)
Sformułuj temat artykułu.
Określanie
tematu tekstu
....
Zadanie 2. (0–2)
Podaj trzy argumenty, które, zadaniem autorki, uzasadniają konieczność uczenia dzieci pisania
ręcznego, i trzy, które przemawiają za brakiem takiej konieczności.
Argumenty za
Argumenty przeciw
Zadanie 3. (0–1)
Wyjaśnij, jak rozumiesz określenie: „kaligraficzni
donkiszoci”.
Wskazywanie
argumentów
obecnych
w tekście
Rozpoznawanie i tłumaczenie
określeń metaforycznych
....
Zadanie 4. (0–1)
W jakim celu autorka przywołuje opinie
naukowców?
....
Objaśnianie relacji zachodzących między
poszczególnymi częściami tekstu
Dostrzeganie funkcji wydzielonych fragmentów
tekstu odnośnie do całości
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
Zadanie 5. (0–2)
Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie: „Bo pisanie to ostatnia rzecz, która
kryje się za kaligrafią”.
....
Formułowanie wniosków z wykorzystaniem przesłanek
zawartych w tekście
Zadanie 6. (0–1)
W jakim znaczeniu używa się w tekście słowa kaligrafia?
Definiowanie
pojęć
....
Zadanie 7. (0–2)
Do wyrazu kaligrafia dopisz wskazane słowa.
Rozpoznawanie znaczenia wyrazów i relacji znaczeniowych
Tworzenie wyrazów pochodnych
Wyraz pochodny: ....
Antonim: ....
Zadanie 8. (0–2)
Wypisz z tekstu dwa wyrazy lub wyrażenia potoczne oraz dwa
naukowe.
Wyrazy lub wyrażenia potoczne: ....
Określanie wartości stylistycznej wyrazów występujących w tekście
Wyrazy lub wyrażenia naukowe: ....
Zadanie 9. (0–2)
Wskaż, które zdanie zawiera opinię (O), które – informację (I).
1.
Każda, nawet najdrobniejsza czynność pozostawia ślad
w naszym mózgu.
2.
Bo pisanie to ostatnia rzecz, która kryje się za kaligrafią.
3.
Ta część mózgu odpowiada za zdolność mówienia: łączenie
głosek w wyrazy i zdania, oraz za płynne formułowanie
wypowiedzi.
4.
Francuscy badacze obejrzeli nasze mózgi w trakcie pisania
za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego.
Zadanie 10. (0–3)
Jakie stanowisko w sprawie kaligrafii zawarła autorka w zdaniu: „Koślawe
literki w zeszycie mojego syna nagle nabrały dla mnie sensu”? Czy zgadzasz
się z tym stanowiskiem? Odpowiedź uzasadnij przynajmniej dwoma argumentami.
Odróżnianie opinii
od informacji
Czytanie
krytyczne
Stanowisko autorki: ....
Twoja opinia: ....
Uzasadnienie: ....
241
Sz
242
Zadanie 11. (0–3)
Zredaguj krótki tekst, który powinien przekonać sześcioletnie dziecko do
ćwiczenia kaligrafii (minimum trzy zdania).
....
Przekształcanie
tekstu, tworzenie
wypowiedzi
własnej
Punktowanie zadań
Nr
zadania
Kryteria punktowania
1.
(0–1)
Np. Pozytywne skutki uczenia dzieci pisania odręcznego.
Kaligrafia jest pożyteczna.
2.
(0–2)
2 pkt. za pełną odpowiedź
1 pkt za podanie min. 3 argumentów
Np. Argumenty za: pisanie uaktywnia różne obszary mózgu, rozwija umiejętność wypowiadania się i formułowania myśli, wspomaga rozwój myślenia abstrakcyjnego i przyczynowo-skutkowego.
Argumenty przeciw: pisanie odręczne jest żmudne, nudne, męczy rękę, wydaje się bezsensowne przy powszechności urządzeń z klawiaturą.
3.
(0–1)
Np. Walka o kaligrafię wydaje się obecnie śmieszna, naiwna i skazana na porażkę.
4.
(0–1)
Np. Autorka przywołuje opinie naukowców, by uwiarygodnić opinię, wprowadzić argumentację merytoryczną.
5.
(0–2)
2 pkt. za pełną i poprawną stylistycznie odpowiedź
1 pkt za częściową odpowiedź lub za odpowiedź niepoprawną językowo
Np. W kaligrafii nie jest najważniejsza umiejętność pisania, ale możliwość kształcenia pamięci i rozwijania myślenia.
6.
(0–1)
Kaligrafia to sztuka pięknego i starannego pisania.
7.
(0–2)
Wyraz pochodny – np. kaligrafować, wykaligrafować.
Antonim – np. bazgroły.
8.
(0–2)
Wyrazy lub wyrażenia potoczne: np. bazgroł, laseczki, ogonki, literki, ściągi, koślawe, nie
jest wszystko jedno
Wyrazy lub wyrażenia naukowe – np. rezonans magnetyczny, myślenie sekwencyjne, tzw.
obszar Broki, percepcja wzrokowa.
9.
(0–2)
2 pkt. za poprawne wszystkie odpowiedzi: I, O, I, I
1 pkt za poprawne min. dwie odpowiedzi
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
10.
(0–3)
3 pkt. za pełną odpowiedź (po 1 pkt za poprawne wykonanie każdego elementu zadania)
Stanowisko autorki: np. Dostrzega sens i pożytek uczenia kaligrafii.
11.
(0–3)
Wypowiedź powinna być napisana językiem poprawnym, prostym, z wykorzystaniem słownictwa zrozumiałego dla sześcioletniego dziecka.
opracowała Barbara Smutek
Zestaw 2.
Tadeusz Gadacz Pochwała
mądrości
[1] Zaproszenie mnie do wygłoszenia wykładu na temat mądrości wynika, jak sądzę, z faktu,
że słowo „mądrość” zniknęło z naszego języka, wyparowało jak wiele innych słów, jak duch,
honor czy cnota. Wstydliwą rzeczą jest obecnie mówić o mądrości. Słowo to brzmi jakoś
anachronicznie. Kojarzy się z siedmioma greckimi mędrcami, z mądrością stoików czy
Spinozy. Obecnie zostało zastąpione pojęciem wiedzy. Żyjemy w cywilizacji wiedzy, w kulcie
wiedzy. Pisał francuski filozof Gabriel Marcel w 60. latach ubiegłego wieku: „pewne słowa,
a nawet pojęcia, do niedawna jeszcze posiadające niekwestionowane znaczenie i szanowane,
niczym rodzinne portrety w opuszczonym zamku pokrywają się warstwą kurzu, która gasi
ich blask.” Ośmielę się powiedzieć, że tak właśnie dzieje się ze słowami mądrość, sacrum.
Podobnie stało się z przeciwną do mądrości głupotą. Dzisiaj trudno byłoby Erazmowi
z Rotterdamu napisać Pochwałę głupoty. Dzieło takie uznano by za niezgodne z poprawnością
polityczną. Dzisiaj nie można nikogo nazwać głupim, a co najwyżej „mądrym inaczej”. Z czego
taki stan rzeczy wynika, przyjdzie nam jeszcze się nad tym zastanowić. [...]
[2] Nie ma jednej i jednoznacznej definicji mądrości. Według Sokratesa polega ona na rozeznaniu co do dobra i zła. [...] Cyceron określił ją jako znajomość spraw boskich i ludzkich, a św.
Augustyn jako właściwą miarę duszy. Dla Kartezjusza jest umiejętnością trafnego posługiwania
się rozumem i czynienia tego, co najlepsze. [...]
[3] Przyczyny trudności z określeniem mądrości ukazał Platon w dziele Uczta w związku
z definicją pojęcia filozofii. Filozofia według Platona jest umiłowaniem mądrości. Umiłowanie
(filein), jak wszelkie formy miłości, pochodzi według Platona od greckiego boga Erosa, a ten
został poczęty na uczcie Afrodyty z ojca Dostatku i matki Biedy. To dwojakie pochodzenie
(Dostatek i Bieda) sytuuje filozofa jako miłośnika mądrości między głupcami i bogami. [...]
[4] Mądrość sytuuje się zatem zawsze pośrodku między głupcami i bogami. Możemy zatem
mówić jedynie o dążeniu do mądrości, a nie jej posiadaniu. Kto by stwierdził, że posiada mądrość, musiałby być bogiem, a okazałoby się, że jest głupcem.
[5] Pierwszą cechą mądrości wynikającą z tego pośredniego położenia jest niepewność: „Mą1
drość sama sobie nie ufa, głupota sama sobie udziela kredytu bez granic” . Drugą cechą
mądrości jest skromność, [...] kolejną – pokora.
1 T. Kotarbiński, Myśli i słowa, Zielona Góra 1991, s. 9.
243
Sz
244
[6] Erazm z Rotterdamu [pisał]: „...głupcy kadzą głupcom, puste łby pustym łbom”. […]
[7] Pierwszym biegunem, od którego odróżnia się mądrość, jest głupota. Możemy zatem
usiłować określić mądrość jako negację głupoty. [...]
[8] Człowiek jest istotą dialektyczną, jest związkiem przeciwieństw. Jest jednocześnie istotą
materialną i duchową, przyrodniczą i tworzącą kulturę, skończoną i pragnącą nieskończoności, wolną i odpowiedzialną, indywidualną i wspólnotową, sprawiedliwą i kochającą, aktywną i kontemplatywną, otwartą i zamkniętą, wychyloną ku przyszłości i zanurzoną
w przeszłości. Brak równowagi między tymi przeciwieństwami prowadzi zawsze do negatywnych doświadczeń i groźnych kryzysów zarówno społecznych, jak i osobistych. Sprawiedliwość bez miłości przemienia się w niesprawiedliwość, a miłość bez sprawiedliwości rodzi
emocjonalną ślepotę. Wolność bez odpowiedzialności może przemienić się w anarchię, podobnie jak odpowiedzialność bez wolności w tyranię. Indywidualizm bez relacji społecznych
może przekształcić się w egoizm społeczny, a relacje społeczne nieuwzględniające odrębności osób – w kolektywizm. Kontemplacja pozbawiona działania może przemienić się w narcyzm, a działanie bez kontemplacji w czysty aktywizm.
[9] Gdzie przebiega granica między życiem zaangażowanym w materialność a otwarciem się
na duchowość, gdzie ograniczyć miłość na rzecz sprawiedliwości lub sprawiedliwość na rzecz
miłości, wolność na rzecz odpowiedzialności lub odpowiedzialność na rzecz wolności, relacje
społeczne na rzecz samotności lub samotność na rzecz relacji? Na to pytanie może każdorazowo odpowiedzieć nam jedynie mądrość.
Cały tekst: http://www.iumw.pl/o-madrosci/articles/wyklad-prof-gadacz.html [dostęp: 31.01.2014]
ZADANIA DO TEKSTU
Zadanie 1. (0–4)
Znakiem X zaznacz, czy zdanie zawiera informację o fakcie czy opinię.
Lp.
Zdania
Fakt
1.
Ośmielę się powiedzieć, że tak właśnie dzieje się ze słowami mądrość,
sacrum.
2.
Według Sokratesa polega ona na rozeznaniu co do dobra i zła.
3.
Wstydliwą rzeczą jest obecnie mówić o mądrości.
4.
Przyczyny trudności z określeniem mądrości ukazał Platon w dziele
Uczta w związku z definicją pojęcia filozofii.
Zadanie 2. (0–2)
Zaznacz nazwy cech języka obecne w wykładzie profesora Tadeusza Gadacza.
1. Występowanie terminów filozoficznych.
2.Ekspresywna funkcja języka.
3.Zwroty z języka mówionego.
4.Odwoływanie się do poglądów innych filozofów.
5.Tok argumentacyjny.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Opinia
Sz
umiem więcej
6.Unikanie elementów wartościujących.
7.Stosowanie poetyckich środków stylistycznych.
8.Dygresyjność (odbieganie od głównego tematu).
Zadanie 3. (0–1)
Zaznacz relację między mądrością a wiedzą zgodnie z wypowiedzią autora.
W – wiedza
M – mądrość
A)
B)
W
=
W
M
C)
M
M
W
Zadanie 4. (0–2)
Jakie cechy przypisuje mądrości autor artykułu? Zaznacz właściwe zdania.
1. Mądrość jest negacją głupoty.
2. Mądrość jest trudna do zdefiniowania.
3. Cechą mądrości jest skromność i pokora.
4. Mądrość sama sobie nie ufa.
5. Mądrość jest umiejętnością wyznaczania granic.
6. Mądrość jest umiejętnością dokonywania wyborów.
Zadanie 5. (0–1)
Czy zdaniem profesora Tadeusza Gadacza mędrzec mógłby o sobie powiedzieć, że jest pewien
swojej mądrości? Uzasadnij odpowiedź własnymi słowami i zacytuj odpowiednie zdanie z tekstu.
....
Zadanie 6. (0–1)
W akapicie 2. autor powołuje się na poglądy różnych filozofów. Napisz, co łączy ich przekonania
na temat mądrości.
....
Zadanie 7. (0–1)
W ostatnim akapicie autor pisze: „Na to pytanie może każdorazowo odpowiedzieć nam jedynie
mądrość”. Na podstawie ostatniego akapitu odpowiedz, o jakie pytanie chodzi.
....
245
Sz
246
Punktowanie zadań
Nr
zadania
1.
(0–4)
4 pkt. za poprawne odpowiedzi: F – 2, 4; O – 1, 3
1 pkt za każdą poprawną odpowiedź
2.
(0–2)
2 pkt. za cztery poprawne odpowiedzi: 1, 2, 4, 5
1 pkt za dwie poprawne odpowiedzi
3.
(0–1)
Poprawna odpowiedź: C
4.
(0–2)
2 pkt. za poprawną odpowiedź: 1, 2, 3, 4
1 pkt za dwie poprawne odpowiedzi
5.
(0–1)
Odp. Nie, ponieważ mędrca charakteryzuje pokora, wątpienie. „Wiem, że nic nie wiem”
/ „Kto by stwierdził, że posiada mądrość, musiałby być bogiem, a okazałoby się, że jest
głupcem”.
6.
(0–1)
Odp. Filozofowie ci łączą mądrość z dobrem (Bogiem).
7.
(0–1)
Chodzi o pytanie o wybory / postawy wobec życia / wartości.
opracowała Grażyna Budzyńska
Zestaw 3.
Wojciech Kajtoch O stylu
popularnych pism młodzieżowych
[1] W ostatnich latach polska młodzież w wieku 13–18 lat chętnie kupuje [czasopisma
młodzieżowe]. [...] Potężne nakłady, kolorowa szata graficzna, prezentowany swobodny
styl życia – stanowią potężny magnes dla młodego czytelnika. Warto się więc przyjrzeć,
jakim językiem owe czasopisma do niego przemawiają. [...]
[2] Ambicją redakcji jest wprowadzenie czytających w intensywny, dobry nastrój, wywołujący akceptację wszystkiego, co wiąże się głównie z poruszonymi tematami (kultura masowa,
obyczajowość) i reklamowanym towarem. Działania mają charakter całościowy i dotyczą
obrazu świata tu obecnego, ale część z nich ma charakter językowy i obejmuje głównie stosowanie wzbudzającej określone skojarzenia metaforyki lub – szerzej – leksyki.
[3] Po pierwsze, w świecie tych pism naruszone są proporcje między elementami cenionymi a negatywnymi. Ma to swój językowy wykładnik, np. w nagromadzeniu pozytywnych
określeń bohaterów (absolutny, boski, cool, ekstra, fajny, fajowy, fantastyczny, git, kultowy
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
itd.) i w pomniejszaniu wagi określeń negatywnych (niegrzeczny Brandon). Po drugie,
chodzi mi o obecny w metaforach, niezauważalnie sugerowany obraz praw świata prezentowanego na tych łamach. Obowiązują w nim: najwyższa waga osób i zjawisk pozytywnie wartościowanych, intensywność przeżywanych uczuć, istnienie konkurencji.
[4] Na zasadę ostatnią wskazują odniesienia do pojęcia "osiągania sukcesu" – w sporcie
(„to był strzał w dziesiątkę!”), życiu towarzyskim („Królową wieczoru została Madonna”),
w przemyśle rozrywkowym.
[5] [Sposób opisywania życia idoli] wyraża się przede wszystkim w konotacjach metaforycznych określeń zachowań idoli, reakcji młodzieży na nich i współzależności między
nimi. Idole są przede wszystkim szaleni, [...] zwariowani („Keith wariował na scenie”,
„zakręcona Reni Jusis”) i cecha ta przenosi się na wszystko, co ich dotyczy („szalona
impreza, publiczność miotała się z zespołem w dzikim, tanecznym uniesieniu…”). Szaleństwo i zwariowanie udziela się fanom („jestem zwariowaną trzynastolatką”), ich życiu
i zajęciom („masz ochotę na nową, szaloną fryzurę”). Rozumieć je trzeba nie na sposób
psychiatryczny. Chodzi raczej o swobodę realizacji zamierzeń i lekceważenie konwenansów. [...] Konotacje omówionego powyżej motywu sugerują obraz świata, w którym muzyka jest dla młodzieży surogatem wolności, a muzycy – jej prorokami.
[6] Jak wypada romantycznym szaleńcom – są oni również swego rodzaju nauczycielami
intensywnego przeżywania uczuć. W tym świecie wszystko przeżywa się intensywnie.
Zdziwieni – są w „ostrym szoku”, „zazdrośnicy urządzają psychiczny terror”, a spacer po
plaży staje się „szalonym wypadem”. [...]
[7] Podstawowym sposobem nawiązywania kontaktu z czytelnikiem jest jednak próba
„jego języka”, mówienia „jak on”. [...] Wszystkie [czasopisma] wykorzystują leksykę
uczniowską i studencką, czasem slangi młodzieżowych subkultur, jako środek stylizacji
występujący w wypowiedziach dziennikarzy lub uwiarygodniający bohaterów. [...]
[8] Podjęte próby „młodzieżowego mówienia” polegają przede wszystkim na wykorzystywaniu słownictwa, którym – przynajmniej zdaniem redakcji – młodzi ludzie posługują się
na co dzień… [...] występują więc z jednej strony standardowe potocyzmy (typu: balanga,
ciuchy, facet, frajer, knajpa, kumpel, mordobicie, schlać się, wkręcić się itd.) i sztampy [...] (typu:
„Dalsza gra na dwa fronty może kogoś skrzywdzić.”, „W tym miesiącu musisz postawić
wszystko na jedną kartę.”, „Nie masz innego wyboru.”, „Ja wykorzystałam swoją szansę.”,
„Siedząc w domu i wyglądając przez okno, nic nie zdziałacie, a wszystko, co dobre, przeleci wam koło nosa.”, „Pozostaje zimny jak ryba i nieczuły jak głaz”), a z drugiej strony wyrazy i wyrażenia rzeczywiście niosące piętno młodzieżowej ekspresji i inwencji, np.
neologizmy [...] (imprezowicz, smutas, sznurowańce, discopolowiec, ukulturalnić się) oraz
wyrazy ekspresywne, np. (ciałko, fotka, gościówa, kibol, zadyma, szczęściara, spadówa).
opracowano na podstawie artykułu zamieszczonego w: „Polonistyka” nr 9, listopad 2002, s. 531–536
Zadanie 1. (0–3)
Do każdego z podanych wyrazów z akapitu 3. dopisz nienacechowany ekspresywnie ani potocznie (polski) odpowiednik.
boski – ....
cool – ....
ekstra – ....
247
Sz
248
Zadanie 2. (0–1)
Eufemizm niegrzeczny Brandon zastąp wyrażeniem bardziej ekspresywnym.
....
Zadanie 3. (0–2)
Które z podanych w tabeli określeń wyjaśniają metaforyczny sens użytego w tekście wyrażenia
królowa wieczoru? Zaznacz prawdziwe odpowiedzi.
Lp.
Określenie
1.
Ta, która odniosła największy sukces.
2.
Najpiękniejsza z kobiet.
3.
Ta, która otrzymała koronę.
4.
Ukochana.
Prawda
Zadanie 4. (0–2)
Na podstawie słownictwa przytoczonego przez autora w akapitach 5. i 6. zaznacz prawdziwe
zakończenia zdania.
Wspólną cechą młodzieżowych idoli i bohaterów utworów romantycznych jest
Lp.
Określenie
1.
umiejętność współżycia z innymi.
2.
lekceważenie konwenansów.
3.
traktowanie miłości jako najważniejszej wartości.
4.
intensywność przeżywania emocji.
5.
traktowanie szaleństwa jako stanu wartościowego.
Prawda
Zadanie 5. (0–1)
Podaj synonim wyrażenia surogat wolności.
....
Zadanie 6. (0–1)
Funkcję jakiego środka stylistycznego pełnią cytowane w akapicie 5. zwroty i wyrażenia?
....
Zadanie 7. (0–2)
Jaki styl życia propagują czasopisma młodzieżowe? Wymień trzy cechy tego stylu.
....
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
punktowanie zadań
Nr
zadania
1.
(0–3)
1 pkt za każdy odpowiednik,
boski – np.: piękny, wspaniały, cudowny
cool – np.: godny aprobaty, naśladownictwa, mający klasę
ekstra – np.: nadzwyczajny, rewelacyjny, świetny
2.
(0–1)
Np.: brutalny, prostacki, ordynarny Brandon
3.
(0–2)
1 pkt za każdą poprawną odpowiedź – 1, 2
4.
(0–2)
1 pkt za każdą poprawną odpowiedź – 2, 4
5.
(0–1)
1 pkt za poprawną odpowiedź, np.: namiastka wolności, substytut wolności, podróbka
wolności, zastępnik wolności
6.
(0–1)
Poprawna odpowiedź: hiperbole
7.
(0–2)
2 pkt. za wskazanie w odpowiedzi trzech cech propagowanego stylu życia, np.: apoteoza
sukcesu, swoboda realizacji zamierzeń, lekceważenie konwenansów, niezależność
1 pkt za wskazanie w odpowiedzi dwóch cech propagowanego stylu życia
opracowała Grażyna Budzyńska
249
Sz
250
Piszemy interpretację
W szkole ponadgimnazjalnej doskonalisz umiejętność interpretowania utworów literac1
kich, ćwicząc m.in. pisanie tekstów argumentacyjnych – interpretacji i rozprawki .
Poniżej znajdziesz dwa zadania interpretacyjne wraz z przykładowymi rozbudowanymi
konspektami. Zauważ, że w obu poleceniach jesteś proszona / proszony o postawienie tezy
interpretacyjnej i uzasadnienie jej – realizacją obu tych poleceń będą zatem interpretacje
o charakterze wypracowania argumentacyjnego.
Prześledź oba wywody, zwróć uwagę na ramki z komentarzami w pierwszym z nich. Zastanów się, jakie inne tezy interpretacyjne można postawić każdemu z wierszy Mickiewicza.
zadanie 1.
Zinterpretuj podany utwór. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją.
Adam Mickiewicz
Droga nad przepaścią
w Czufut-Kale
Mirza i pielgrzym
Mirza
Zmów pacierz, opuść wodze, odwróć na bok lica,
Tu jeździec końskim nogom swój rozum powierza;
Dzielny koń! patrz, jak staje, głąb okiem rozmierza,
Uklęka, brzeg wiszaru kopytem pochwyca,
I zawisnął – Tam nie patrz, tam spadła źrenica,
Jak w studni Al-Kairu, o dno nie uderza.
I ręką tam nie wskazuj – nie masz u rąk pierza;
I myśli tam nie puszczaj, bo myśl jak kotwica,
Z łodzi drobnej ciśniona w nieźmierność głębiny,
Piorunem spadnie, morza do dna nie przewierci,
I łódź z sobą przechyli w otchłanie chaosu.
Pielgrzym
Mirzo, a ja spojrzałem! Przez świata szczeliny
Tam widziałem – com widział, opowiem – po śmierci,
Bo w żyjących języku nie ma na to głosu.
(Sonety krymskie, 1826)
1 Więcej na temat rozprawki – patrz: s. 385.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
Zacznij od kilkukrotnego przeczytania utworu, który masz zinterpretować. W trakcie pisania
wracaj do tekstu, by potwierdzić lub zweryfikować swoje sądy. Pamiętaj, że błędne odczytanie czy
pominięcie elementów istotnych dla wymowy utworu (mogą to być wyrazy, frazy, środki stylistyczne, wreszcie – gatunek czy konwencja) może zniweczyć całą twoją pracę. Interpretacja zawierająca ustalenia sprzeczne z tekstem, bezpodstawne, nieuwzględniająca ważnych dla niego
kontekstów literackich, kulturowych czy historycznych zostanie uznana za nieuprawnioną.
Przykładowy plan wypracowania
1. Wprowadzenie
Sonety krymskie Adama Mickiewicza są
poetyckim dziennikiem podróży na
Krym. Wędrowiec (często nazywający
siebie Pielgrzymem) zapisuje swój zachwyt nad orientalną urodą pejzażu,
wspomina przeszłość, w tym opuszczoną Ojczyznę oraz snuje głęboką refleksję egzystencjalną i filozoficzną, na
miarę romantycznych czasów.
Zazwyczaj wprowadzenie powinno przybliżać
tematykę poruszaną w utworze lub sygnalizować
założenia interpretacyjne. Nie zaleca się rozpoczynania wypracowania od przytaczania faktów
z życiorysu twórcy. W tym wypadku jest jednak
inaczej, ponieważ kontekst biograficzny jest niezwykle ważny dla omawiania sonetu Mickiewicza.
2. Teza interpretacyjna: Wiersz jest poetycką notatką z podróży, która podróżnikowi, człowiekowi kultury i Zachodu, przynosi wiedzę o tajemnicy bytu.
3. Wywód
• Gatunek: Wiersz jest sonetem, poeta nawiązuje do tradycji sonetu włoskiego, budując utwór
z dwu strof 4-wersowych i dwu 3-wersowych o układzie rymów: abba, abba, cde, cde. Utwór
należy do cyklu Sonetów krymskich wydanego w 1826 roku podczas pobytu Mickiewicza w Rosji, gdzie znalazł się skazany w procesie filomatów i filaretów na zesłanie.
• Kompozycja: Tradycja sonetu włoskiego każe dzielić utwór na dwie części: opisową (pierwsze
dwie strofy) i refleksyjną (dwie ostatnie strofy). Mickiewicz odchodzi od tej tradycji i wprowadza
do utworu elementy dramatu – dialog pomiędzy Pielgrzymem a Mirzą. Pierwsze trzy strofy to
wypowiedź Mirzy. Ostatnia strofa (wypowiedź Pielgrzyma) stanowi myślową puentę wiersza.
• Sytuacja komunikacyjna: Mamy w wierszu dwie osoby mówiące. Pielgrzym to człowiek kultury, dla którego natura jest przestrzenią obcą, którą dopiero poznaje. Mirza to człowiek z ludu,
tatarski tubylec żyjący blisko natury (słowo mirza w kulturze tatarskiej może oznaczać księcia
albo po prostu osobę powszechnie szanowaną). Mirza jest przewodnikiem Pielgrzyma przez
góry (pojawia się też w innych sonetach cyklu) i w poetycki sposób opowiada o niebezpieczeństwie podróży, ostrzega przed górskimi pułapkami. Poleca w obliczu niebezpieczeństwa modlitwę do Boga („Zmów pacierz”). Sugeruje też, by podróżnik nie spoglądał w przepaść, gdyż
może to grozić zawrotem głowy, utratą równowagi i śmiertelnym upadkiem. Pielgrzym okazuje się podróżnikiem krnąbrnym, spogląda w otchłań i doznaje swego rodzaju olśnienia. Zwyczajna wycieczka staje się dla niego okazją do poznania tajemnicy bytu.
• Stylistyka i sensy: Stylistyka wypowiedzi zarówno Mirzy, jak i Pielgrzyma jest silnie zmetaforyzowana i ozdobna. Mamy tutaj nawiązania do realiów orientalnych (nazwy geograficzne:
Czufut-Kale, Kair) i orientalną hiperbolizację (przepaść niewysokich w rzeczywistości gór jest
251
Sz
252
„nieźmierną głębiną” „otchłanią chaosu”). Poeta stosuje antropomorfizację (koń reaguje jak
człowiek), używa porównania homeryckiego (myśl to kotwica ciągnąca łódź na dno). Mirza w ten
kwiecisty sposób obrazuje zagrożenia, jakie czyhają na nieostrożnego, nieznającego gór podróżnika.
Pielgrzym zaś interpretuje całą sytuację w sposób symboliczny. Twierdzi, że w przepaści ujrzał
tajemnicę bytu skrywaną przez naturę. Nie może jednak w równie barwny i obrazowy sposób
odpowiedzieć Mirzy; uważa, że istoty tajemnicy nie można wyrazić za pomocą słów.
• Motywy literackie: Wiersz nawiązuje do wcześniejszych Ballad i romansów i zagadnienia relacji pomiędzy naturą a kulturą. Człowiek kultury chce w księdze natury zobaczyć prawdę istnienia. Postać Mirzy odnosi do motywów orientalnych obecnych w literaturze romantycznej
(np. Słowackiego Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu). Ponadto w wierszu Mickiewicz zapowiada swoją nieufność do języka, której najpełniejszy wyraz znajdujemy w Wielkiej Improwizacji,
w słowach Konrada: „Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie”. Romantycy często byli
zdania, że treści irracjonalnych nie można wyrazić w języku dyskursywnym. Sięgali więc po
symbol, podobnie jak później moderniści (np. Stanisław Wyspiański).
• Motyw biograficzny: Pielgrzyma można utożsamić z zesłanym, po wileńskim procesie filomatów i filaretów, w głąb Rosji poetą, który cieszył się tam względną swobodą, m.in. odbył
wycieczkę na Krym.
4. Podsumowanie
Romantyczni twórcy byli niespokojnymi duchami, spędzali życie w podróżach. Wędrówki dawały im szansę poznania własnej natury, świata, ludzi, obcych kultur. Jedyna wiedza, którą
gotowi byli przyjąć, miała charakter osobisty, wyprowadzano ją z indywidualnego doświadczenia. Dla takiej wiedzy warto było narażać życie, nie unikać sytuacji ekstremalnych. Zapewne
stanowiło to jeden z powodów, dla których młodo umierali.
zadanie 2.
Zinterpretuj podany utwór. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją.
Adam Mickiewicz Snuć
miłość
Snuć miłość, jak jedwabnik nić wnętrzem swym snuje,
Lać ją z serca, jak źródło wodę z wnętrza leje,
Rozkładać ją jak złotą blachę, gdy się kuje
Z ziarna złotego; puszczać ją w głąb, jak nurtuje
Źródło pod ziemią. – W górę wiać nią, jak wiatr wieje,
Po ziemi ją rozsypać, jak się zboże sieje,
Ludziom piastować, jako matka swych piastuje.
Stąd będzie naprzód moc twa jak moc przyrodzenia,
A potem będzie moc twa jako moc żywiołów,
A potem będzie moc twa jako moc krzewienia,
A potem jak ludzi, potem jako moc aniołów,
A w końcu będzie jako moc Stwórcy stworzenia.
Lozanna, 1839
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
1. Wprowadzenie
Utwór Snuć miłość powstał w ostatnim okresie twórczości Adama Mickiewicza, poety
w tym czasie dojrzałego i podsumowującego swoje życie. Tekst ten stanowi wyraz refleksji poety mędrca dzielącego się w wierszu swoją życiową wiedzą.
2. Teza interpretacyjna: Wiersz jest poetyckim traktatem na temat miłości, jej odmian
i sposobów oddziaływania.
3. Wywód
• Sytuacja komunikacyjna: Tekst jest wypowiedziany (zapisany) przez anonimowego
mówcę (piszącego), a nie kierowany do żadnego określonego adresata. Stanowi zatem
wypowiedź adresowaną do ogółu odbiorców (czytelników).
• Kompozycja: Snuć miłość to wiersz podzielony na dwie strofy, składa się z 12 wersów
trzynastozgłoskowych (7 wersów w 1. i 5 w 2. strofie). Pod względem znaczeniowym dzieli się na dwie części odpowiadające podziałowi graficznemu – część pierwsza obejmuje
porównania różnych sposobów obdarzania miłością do różnych zjawisk natury i ludzkich
codziennych zajęć, druga zestawia różne stopnie miłości i jej „moce”.
• Stylistyka i sensy: Dominantą stylistyczną wiersza są porównania. Najpierw poeta ukazuje różne postacie dzielenia się z innymi miłością, porównując je do wielu zjawisk: snucia nici przez jedwabnika, wypływania wody ze źródła, kucia złotej blachy, drążenia gruntu przez wodę, porywów wiatru, siania zboża, opieki nad dziećmi. W drugiej części
wiersza podmiot porównuje moc ludzi darzących innych miłością (w kolejności od najniższego) do mocy „przyrodzenia” (natury), następnie mocy żywiołów, mocy „krzewienia” (rozmnażania, rozprzestrzeniania natury), mocy ludzi i mocy aniołów, a najwyższy
stopień miłości przyrównuje do miłości Boga.
• Gatunek: Utwór jest zwięzłym poetyckim traktatem filozoficznym dotyczącym różnych
postaci ludzkiej miłości i różnych stopni jej „mocy”.
• Motywy literackie
– Motyw miłości. Stopnie miłości wymienia w Uczcie Platon (miłość do pięknych ciał, do
pięknych dusz oraz do piękna samego). Miłość jest szczególnie ważnym motywem literatury romantycznej, ale to przede wszystkim miłość w sensie psychologicznym. Takie
ujęcie znajdziemy w polskiej literaturze m.in. w Balladach i romansach, Dziadach, Panu
Tadeuszu Adama Mickiewicza, Kordianie czy Fantazym Juliusza Słowackiego, Nie-Boskiej
komedii Zygmunta Krasińskiego, a także we wcześniejszych dziełach literatury europejskiej – np. u Friedricha Schillera, Johanna Wolfganga Goethego czy George’a Byrona.
– Motywy biblijne: siewcy, aniołów, a także odniesienia do Boga i stworzenia wskazują
na rozumienie miłości w dużo szerszym zakresie – jako wartości, uniwersalnego dobra,
uczucia znacznie przekraczającego wymiar erotyczny.
4. Podsumowanie
Wiersz stanowi pochwałę miłości, dla romantyków będącej nie tylko najważniejszym
uczuciem w ludzkim życiu, ale także najwyższą wartością. Utwór ukazuje różne postaci
miłości, a za najwyższą jej formę uznaje miłość w sensie religijnym – relację Boga do
stworzenia.
opracowali autorzy podręcznika
253
Sz
254
Umiem więcej
Wypowiedzi pisemne
– poziom rozszerzony
R Piszemy interpretację porównawczą
Pamiętając o wszystkim, co wiesz na temat interpretowania, musisz mieć na uwadze, że interpretacja porównawcza to nie tylko omawianie znaczeń całościowych dwóch tekstów, ale przede
wszystkim znalezienie sensu i płaszczyzny ich zestawienia (dlaczego akurat te dwa teksty zostały
zestawione? ze względu na temat? formę? czas czy okoliczności powstania?) oraz pokazanie relacji (np. podobieństw, różnic, dialogu) zachodzących między tymi tekstami na danej płaszczyźnie.
Interpretacja porównawcza jest zazwyczaj wypracowaniem o charakterze argumentacyjnym, czyli rozprawką, a więc powinna zawierać tezę (hipotezę) interpretacyjną i jej uzasadnienie (argumentację). Może także mieć charakter szkicu. Szkic to forma luźniejsza, bez
określonych zasad budowy, dająca piszącemu / piszącej większe możliwości pokazania własnej kreatywności, zindywidualizowania języka, pozwalająca snuć rozważania interpretacyjne bez jednoznacznych rozstrzygnięć. Jednocześnie jednak trudniejsza do napisania, wymagająca znajomości kontekstów literackich i kulturowych, a także – dyscypliny myślowej.
Poniżej zadanie zestawiające dwa utwory liryczne oraz przykładowy rozbudowany konspekt.
Spróbuj wykorzystać go do napisania pełnej interpretacji porównawczej. Jeśli zdecydujesz
się na formę szkicu – możesz zrezygnować z tezy i jej udowadniania. Także jeśli wybierzesz
rozprawkę, możesz dodać coś od siebie lub pominąć któreś z argumentów, pamiętaj jednak
o spójności i logice wywodu oraz o stosowaniu podziałów akapitowych.
Znajdź w odpowiednich źródłach (np. w słowniku terminów literackich) definicje pojęć podmiot liryczny, osoba mówiąca, „ja” liryczne, poeta / poetka. Rozważ, w jakich sytuacjach używać każdego z nich.
Dokonaj interpretacji porównawczej podanych utworów.
Zygmunt Krasiński
Do Beatr...
(Do Delfiny Potockiej)
Darmo świat ziemski pląsem mnie otoczy,
Motylim skrzydłem chce udać anioła, Pcha kwiaty w ręce, ciska iskry w oczy On wiary mojej przetworzyć nie zdoła. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
Przebyłem drogę szczęścia i cierpienia I nią doszedłem do tych ducha włości, Gdzie się ideał serca już nie zmienia, Bo zna go serce – pięknością piękności. Do dziś dnia kocham, jak dawniej kochałem, Tę samą postać, którąm ścigał szałem,
Tę samą duszę, którąm wielbił szczerze; Obie i widmem – jednem – świętem – białem – Tylko w kochaniu wieczniejszym się stałem, Bo w wieczność mego ideału wierzę! (1849)
Stanisław Grochowiak
Zaproszenie do miłości
Masz być półsenna Teraz masz być siwa
Przy młodej twarzy to będzie jak gołąb
Masz być napięta Tylko z twarzą gołą
Którą blask wznieca to znów cień obmywa
Masz być o świcie Teraz masz być bosa
Przez szron biegnąca jak przez niski ogień
Masz być zbłąkana Wciąż myląca drogę
Jak dym przyziemny lub sarna w zakosach
Masz być zgoniona Teraz masz być stara
Drepcząca w kółko z różańcem przy ustach
Chuda – zjadliwa
Niezdarna – już tłusta
W peruce
W chórze
W gniewie
W okularach
Idę do ciebie przez zbutwiałe sny
W ciżmach z ołowiu, w koronie ze rdzy
(Kanon, 1965)
1. Wprowadzenie
Poezja jest językiem miłości. Zakochani piszą wiersze, i to niezależnie od epoki literackiej,
tak jakby liryczna forma wypowiedzi mogła najpełniej wyrazić miłość. Erotyki pisali racjonalni klasycy, szaleni romantycy, zbuntowani „poeci przeklęci” – inaczej tylko pojmowali
miłość i szukali dla niej innych form wyrazu.
255
Sz
256
2. Teza interpretacyjna: Dwa zestawione wyżej, pochodzące z różnych epok, zapisane w odmiennej stylistyce wiersze o miłości mówią, że jest ona trwalsza niż upływający czas.
Ważne jest ustalenie płaszczyzny zestawienia obu tekstów – wiemy, że nie łączy ich czas
powstania, widzimy, że odmienny jest i język, i forma poetycka. W toku uważnej –
wielokrotnej! – lektury spostrzegamy jednak, że ten sam jest ich temat (miłość i postrzeganie osoby kochanej) i podobna wymowa.
3. Wywód
• Gatunek i kompozycja
– Wiersz Krasińskiego to sonet włoski, nawiązujący do tradycji Petrarki i Dantego (w tytule
Beatr… to skrót od Beatrycze – ukochanej Dantego). Budują go dwie strofy 4-wersowe
i dwie 3-wersowe, o kunsztownym układzie rymów: abab, cdcd, eef, eef; ponadto w ostatniej
strofie występują rymy wewnętrzne: „widmem – jednem – świętem – białem”.
– Utwór Grochowiaka dzieli się na dwie części. W pierwszej to regularny 11-zgłoskowiec
(5+6), rymowany w sposób rozdzielający tę część na dwa czterowersy: abba cddc, tak jak
skonstruowana jest zwykle pierwsza część sonetu. Druga część to sześć krótkich i nieregularnej długości litanijnych wersów zamkniętych rymami parzystymi w dwuwierszach.
• Sytuacja komunikacyjna
– Nadawca: w obydwu przypadkach liryczne „ja” jest wyeksponowane – poeta wyraża swoje
uczucia. Podmiot niejako kreuje adresatkę, a więc przedmiot swoich uczuć. Adresatka milczy, pozostaje projekcją męskich wyobrażeń.
– Adresatka: W wierszu Krasińskiego ukochana jest ideałem zapamiętanym z przeszłości,
zapisanym w pamięci poety. Stanowi połączenie doskonałego piękna fizycznego („postać”:
Petrarka) z pięknem duchowym („dusza”: Dante). W utworze Grochowiaka ukochana jest
projekcją przyszłości. To kobieta wyobrażana w codziennych sytuacjach życiowych, już
jako osoba stara (kłótliwa, siwa, chuda lub tłusta, rozmodlona z różańcem, w peruce
i w okularach).
• Stylistyka i sensy
– U Krasińskiego – stylistyka uwznioślająca temat miłości i osobę ukochanej. W pierwszej
strofie znajdziemy rozbudowany obraz poetycki, w którym świat roztacza przed człowiekiem
swoje (złudne i przemijające, materialne) piękno. Druga strofa przynosi szereg metafor obrazujących sytuację egzystencjalną człowieka („droga szczęścia i cierpienia”, „włości ducha”,
„ideał serca”), aż do kulminacyjnej, tautologicznej metafory: „piękność piękności”. Stylistyka
dwu ostatnich strof zestawia uczucie miłosne i wiarę, przy czym podnosi miłość do rangi
wiecznej religii. Kochając, unieśmiertelniamy i osobę kochaną, i siebie.
– U Grochowiaka – estetyka turpistycznej degradacji (tradycja barokowa i poezji Baudelaire’a;
podobne rozwiązania w twórczości Mirona Białoszewskiego). Poetę interesuje kobieta odarta
z piękna, w okresie starzenia się i fizycznego obumierania (podobnie są ukazywane postaci
kobiet np. na obrazach Caravaggia). W wierszu dominuje czysty opis koncentrujący uwagę
na zgrzebnej, brzydkiej stronie egzystencji (np. defrazeologizujące porównanie: „twarz siwa
jak gołąb”). Pojawiają się również konceptystyczna barokowa metaforyka (twarz, „którą blask
wznieca to znów cień obmywa”) i oksymoron („Przez szron biegnąca jak przez niski ogień”).
Wiersz zamyka zmetaforyzowana puenta; podobnie jak w Padlinie Baudelaire’a, pamięć jest
zawodna, przechowywany obraz ideału podlega działaniu czasu („zbutwiałe sny”), słowo
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
poetyckie utrwala w sposób przemijający i nietrwały („korona z rdzy”). Lepiej zatem przyjąć
życie w obecnej postaci, zgodzić się na upływ czasu, przemijanie i śmierć. Miłość pozostanie
wartością, która nadaje sens istnieniu.
• Motywy literackie: Ideał miłości wiecznej, nieprzemijającej, trwalszej niż czas i danej raz
na całe życie (Tristan i Izolda, Dante, Petrarka, Jan Andrzej Morsztyn, Adam Mickiewicz,
Lalka Bolesława Prusa). Temat eksplorowany także przez współczesną literaturę (np. Spóźnieni kochankowie Williama Whartona) i film (np. Miłość Michaela Hanekego), obecny stale
w popkulturze.
• Doświadczenie biograficzne zapisane w literaturze: W przypadku Krasińskiego mamy do
czynienia z przedłużeniem problematyki listów do Delfiny Potockiej (adresatka wskazywana
w podtytule wiersza) – ukochanej poety, z którą nie mógł (mezalians), ale też i nie chciał
(była jego literacką muzą) związać swojego życia. Inaczej jest w przypadku Grochowiaka. To
jeden z powojennych „poetów przeklętych” (termin Verlaine’a), w innej nomenklaturze
– „kaskaderów” literatury polskiej (obok Andrzeja Bursy, Rafała Wojaczka, Edwarda Stachury, Marka Hłaski). Jego poezja była przekształconym zapisem doświadczenia choroby (alkoholowej) i cierpienia, wyrazem świadomości zbyt szybko upływającego czasu. Miłość stanowi jeden z elementów tego doświadczenia.
4. Podsumowanie
Obaj poeci konfrontują miłość i czas, zastanawiają się, czy uczucie może trwać na przekór
zasadzie przemijania. Krasiński uwzniośla ukochaną kobietę, czyni z niej wymykające się
przemijaniu wcielenie piękna i doskonałości. Inaczej Grochowiak: w turpistyczny sposób dostrzega przemijanie, starzenie się ciała, co paradoksalnie nie zagraża uczuciu, a może nawet je
wzmacnia. Dla obu twórców miłość triumfuje nad czasem.
257
Sz
258
Umiem więcej
Wypowiedź ustna
Opracowujemy wypowiedź ustną
Przykładowe zadania, na których będziesz trenować tworzenie wypowiedzi ustnej (znajdziesz je
poniżej oraz na stronach 397–401), składają się z polecenia oraz tekstu kultury, którym może być:
• tekst literacki lub jego fragment – może to być, ale nie musi, lektura obowiązkowa (czyli
oznaczona w podstawie programowej „gwiazdką”),
• tekst popularnonaukowy dotyczący wiedzy o języku,
• tekst ikoniczny, np. fotografia, reprodukcja obrazu, plakatu, rzeźby czy instalacji.
Najpierw spróbuj samodzielnie przygotować i wygłosić około dziesięciominutową wypowiedź
omawiającą zagadnienie określone w poleceniu. Wykorzystaj podpowiedzi i wskazówki w ramkach. Postaraj się zapewnić sobie słuchacza, który życzliwie, ale i krytycznie oceni wystąpienie.
Powinien zwrócić uwagę nie tylko
na jego treść, lecz także na styl,
tempo i staranność wymowy.
Następnie zapoznaj się z realizacjami zamieszczonymi pod każdym
zadaniem. Prześledź dokładnie kolejne etapy wywodu. Spróbuj każdą
z tych odpowiedzi skrócić do formy
konspektu.
zadanie 1.
Omów stosunek człowieka do natury w sztuce i literaturze romantycznej. Zinterpretuj obraz Caspara
Davida Friedricha Wędrowiec ponad
1
morzem mgły (1818) i odwołaj się
do wybranych tekstów literackich.
1 Tytuł tego obrazu bywa również często tłumaczony
jako: Wędrowiec ponad morzem chmur.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
Polecenia do zadań precyzują zagadnienie, do którego należy odnieść się w wypowiedzi monologowej, sugerują charakter, jaki powinna mieć wypowiedź oraz wskazują zakres tekstów, które
trzeba w niej uwzględnić. Niezwykle istotnym elementem polecenia jest czasownik (tzw. czasownik operacyjny). To on wskazuje sposób, w jaki należy sformułować wypowiedź.
Jeśli natrafisz na czasowniki: omów, scharakteryzuj, przedstaw, odpowiedz, wyjaśnij, rozwiń (temat), twoim zadaniem będzie stworzenie wypowiedzi informacyjnej – sprawozdania, omówienia, referatu, streszczenia.
Jeśli w poleceniu pojawi się któryś z tych czasowników: rozważ, oceń, skomentuj, uzasadnij,
zanalizuj, udowodnij (że), przedstaw (swoje stanowisko / rozwiązanie), powinieneś / powinnaś
przygotować wypowiedź argumentacyjną (w zależności od sformułowania: przedstawiającą
różne stanowiska / rozwiązania i ich uzasadnienia lub twoje stanowisko / rozwiązanie problemu wraz z argumentacją).
PRZYKŁADOWA REALIZACJA
1. Wprowadzenie
• Stosunek człowieka do natury zmieniał się na przestrzeni wieków.
• Renesansowi humaniści postrzegali naturę jako doskonałe dzieło Boga – artysty, który
stworzył świat zgodnie z zasadami klasycznego piękna i podarował go ludziom (Jan Kochanowski, Hymn). Człowiek miał żyć w harmonii z naturą, korzystać z jej darów. Dlatego
gdy Kochanowski pisał o lipie (fraszki), nie opisywał jej piękna, ale wychwalał użyteczność
(daje schronie ptakom, pożywienie pszczołom oraz przyjemny szum i cień, nastraja do
tworzenia poezji).
• W literaturze sentymentalnej (Franciszek Karpiński) przyroda była tłem dla działań bohaterów, budowała nastrój, podkreślała emocje, uwydatniała piękno i szlachetność uczuć
dzięki ukazywaniu paralelizmu świata natury i emocji człowieka.
• W romantyzmie zmienił się stosunek człowieka do natury. Stała się ona ważna sama w sobie. Opisywano jej piękno, ale też potęgę i siłę żywiołów. Sztuka nie starała się naśladować
natury, ale kreować jej przedstawienia i odczytywać jej ducha. Natura fascynowała mistyczną
tajemnicą, której poznanie przybliżało człowieka do Boga, wzbogacało duchowo.
2. Teza: Natura fascynowała człowieka epoki romantyzmu mistycznym pięknem i potęgą.
3. Wywód
1) Interpretacja obrazu Caspara
Davida Friedricha Wędrowiec ponad morzem chmur
• W pierwszej połowie XIX wieku
góry stały się tematem modnym
wśród pisarzy i malarzy. Były piękne i groźne, nieskażone cywilizacją,
trudno dostępne, a przez to tajemnicze. Ich wzniosłość, majestatyczność i usytuowanie w perspektywie
W odpowiedzi należy odwołać się do przytoczonego
tekstu kultury (literackiego, o języku lub ikonicznego).
Jego analiza powinna być punktem wyjścia wypowiedzi
i stanowić najobszerniejszą jej część. Interpretując, pamiętaj o zagadnieniu sformułowanym w poleceniu
– skup się tylko na tych elementach, które go dotyczą.
Wiele informacji musisz pominąć, choćby wydawały ci
się ciekawe lub ważne dla pełnego odczytania tekstu
(czasem będzie to np. forma utworu, nieistotne dla tematu elementy fabuły czy biografia twórcy).
259
Sz
260
wertykalnej (opozycja: góra – dół) wiąże się zwykle z transcendencją, dążeniem do sacrum.
Niemiecki malarz romantyczny Caspar David Friedrich chętnie malował górskie pejzaże.
Szczególnym obrazem jest Wędrowiec ponad morzem chmur.
• Tytuł obrazu i jego kompozycja eksponują postać mężczyzny w ciemnym stroju, stojącego na szczycie góry. Wydaje się więc, że nie góry są tu najważniejsze, że dzieło to raczej
portret niż pejzaż. Jednak postać ukazana na tle niezwykłego krajobrazu została wpisana
w krajobraz. Człowiek staje się częścią natury, góruje nad nią, a jednocześnie jest nią
pochłonięty. Patrzy z góry na szczyty wyłaniające się z chmur i mgieł. Mimo surowości
skał, przepaści, bezkresu obraz nie przeraża, nie budzi niepokoju. I przedstawiony wędrowiec, i odbiorca dzieła malarskiego doświadczają poczucia spokoju płynącego z harmonii między człowiekiem a naturą i Bogiem.
• Obraz nie jest schematycznym, realistycznym „widoczkiem” (istotne, że bohater jest
zwrócony tyłem do widza), ale metaforą ludzkiego istnienia. Sugeruje, że życie człowieka
to wędrówka ku nieskończoności, ku wieczności i Bogu. Wędrowiec doświadcza uczucia
bliskości z Bogiem dzięki wpisaniu w wertykalną przestrzeń, która łączy ziemię i niebo.
Na tematykę sacrum naprowadza też kolorystyka: obraz został utrzymany w tonacji niebieskiej. Bohater obrazu Friedricha osiągnął już kres ziemskiej wędrówki i zamierza
przejść na stronę śmierci. Jego wzrok i linie obrazu zbiegają się u stóp góry ukazanej na
horyzoncie, mającej symboliczną wymowę (znacząca jest jej niebiesko-biała poświata).
Obecność na szczycie pozwala wędrowcowi spojrzeć z pewnej perspektywy na zwykłe
życie, nabrać dystansu do doczesnych problemów, ale też kontemplować istnienie, jednoczyć się z Bogiem.
2) Nawiązania do literatury
Zwróć uwagę, czy realizacja zadania
2.1) Kordian
wymaga także odwołania się do inne• Obraz Wędrowiec ponad morzem chmur może kogo tekstu lub innych tekstów kultury.
jarzyć się z ostatnią sceną aktu II dramatu Kordian
Jeśli mowa o jednym tekście, należy
Juliusza Słowackiego, w której bohater wygłasza
starannie przemyśleć wybór – przyswój monolog, stojąc na szczycie Mont Blanc.
wołany przykład powinien być trafny,
• Miejsce nie jest przypadkowe. Najwyższa góra
dobrze i wyczerpująco ilustrować
Europy pozwala bohaterowi spojrzeć na świat
problem. Jeśli tekstów ma być więz perspektywy, z której można zobaczyć więcej.
cej, nie musisz ich analizować tak
Można nabrać dystansu do świata, ale i stworzyć
szczegółowo, jednak, by uniknąć jenową wizję, ideę. Kordian uważa się za jednostkę
dynie powierzchownych wzmianek,
nieprzeciętną, stojącą ponad światem, więc musi
ogranicz się do 2–3 tytułów.
patrzeć z góry, być tam, skąd bliżej do Boga.
• W tej niezwykłej scenerii Kordian podsumowuje
swoje poszukiwania celu i sensu życia. Dochodzi do wniosku, że poświęci się bohaterskiej
walce o wolność ojczyzny. Gdy już to postanowi, powierza swój los naturze, jednoczy się
z nią w sposób niemal mistyczny: „Nieście mię, chmury! Nieście, wiatry! Nieście, ptacy!”.
W ten sposób powraca do ojczyzny.
2.2) Droga nad przepaścią w Czufut-Kale (patrz: s. 250)
• Adam Mickiewicz w jednym z sonetów krymskich – Droga nad przepaścią w Czufut-Kale
– również pokazuje niezwykły obraz natury.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
• Bohaterami tekstu są Pielgrzym i Mirza występujący w roli przewodnika. Przemierzają
drogę nad przepaścią w wysokich górach. Niezwykłość krajobrazu, potęga natury nie objawiają się w utworze bezpośrednio. Nie znajdziemy tu opisu widoku, gdyż jest on tak fascynujący, że „w żyjących języku nie ma na to głosu”. Pielgrzym do śmierci zachowa w pamięci
obraz, który zobaczył jednym przestraszonym spojrzeniem. Wydaje się, że doznał
niezwykłego, metafizycznego wręcz uczucia, o którym nie potrafi opowiedzieć. Mirza wydaje
Pielgrzymowi szereg poleceń, które budują grozę, ukazują wędrówkę jako skrajnie
niebezpieczną. Droga nad przepaścią pozwala otrzeć się o śmierć, wzbudza strach silniejszy
od rozsądku. Jednak bycie w miejscu tak niezwykłym, znalezienie się tam, gdzie dociera
niewielu, jest dla Pielgrzyma ważniejsze od poczucia bezpieczeństwa.
2.3) Nad wodą wielką i czystą
• W jednym z liryków lozańskich Nad wodą wielką i czystą… Adam Mickiewicz nawiązuje do motywu gór. Liryki lozańskie Mickiewicz tworzył jako dojrzały człowiek – ojciec rodziny, emigrant.
• Opis wysokich gór i położonego wśród nich jeziora odbijającego w sobie ciemne chmury
służy kontemplacji – głębokiemu rozważaniu sensu życia. Góry, jezioro, opisywane zjawiska
atmosferyczne stanowią elementy pejzażu mentalnego, za jego pomocą poeta wyraża swój
stan ducha. Surowa, groźna przyroda gór pozostaje niezmienna, trwała, natomiast los człowieka zamyka się w słowach: „Mnie płynąć, płynąć i płynąć”. Krajobraz gór skłania do refleksji, że celem życia ludzkiego jest ciągły ruch, egzystowanie wśród zmienności świata.
W puencie liryku można widzieć nawiązanie do aforyzmu Plutarcha: navigare necesse est
– „żeglowanie jest koniecznością”.
4. Podsumowanie
Pamiętaj, zakończenie powinno pod• Dzika, nieskażona cywilizacją natura była ważsumowywać twoją wypowiedź. Staraj
nym tematem sztuki romantycznej.
się unikać powtarzania myśli, raczej
• Twórcy tego okresu ukazywali piękno, potęgę,
zbierz je, uogólnij, zamknij puentą.
majestat przyrody. Cechy te najpełniej wyrażały
pejzaże z motywem gór.
• Człowiek epoki romantyzmu ma mistyczny stosunek do natury, stara się za jej pośrednictwem przybliżyć do Boga.
• Odwołanie do krajobrazu gór służy też snuciu refleksji egzystencjalnych, rozważań o sensie i celu życia człowieka.
zadanie 2.
Jakie funkcje pełniły obrazy przyrody w polskiej literaturze romantycznej? Omów temat, interpretując sonet Adama Mickiewicza Stepy akermańskie i wybrany utwór.
Adam Mickiewicz Stepy
akermańskie
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu.
261
Sz
262
Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu;
Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi;
Tam z dala błyszczy obłok – tam jutrzenka wschodzi;
To błyszczy Dniestr, to weszła lampa Akermanu.
Stójmy! – jak cicho! – słyszę ciągnące żurawie,
Których by nie dościgły źrenice sokoła;
Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie,
Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła.
W takiej ciszy – tak ucho natężam ciekawie,
Że słyszałbym głos z Litwy. – Jedźmy, nikt nie woła.
PRZYKŁADOWA REALIZACJA
1. Wprowadzenie
• W polskiej literaturze romantycznej często występują obrazy przyrody. Ich tematyka jest
zróżnicowana. Przedmiotem zainteresowania są zarówno egzotyczne krajobrazy, jak i swojskie widoki. Opisuje się górskie pejzaże, pola uprawne, zjawiska naturalne. Bogactwo natury znajduje odbicie w wielości i różnorodności literackich przedstawień.
• Przyroda jest opisywana językiem kunsztownym i zmetaforyzowanym, jej obraz jest często
wyidealizowany i odrealniony, dzięki czemu staje się ona przestrzenią magiczną i symboliczną.
2. Teza: Obrazy przyrody pojawiające się w utworach polskiego romantyzmu pełniły wiele
funkcji, pozwalały wyrażać rozmaite doznania.
3. Wywód
1) Interpretacja sonetu Stepy akermańskie
• Jest to tekst otwierający Sonety krymskie – cykl wydany w 1826 roku, składający się z osiemnastu wierszy, będący lirycznym zapisem wrażeń młodego poety z podróży po Krymie.
• Tytuł sugeruje opisowy charakter utworu, określa przedmiot opisu – stepy akermańskie to
krajobraz egzotyczny. Stepy ukraińskie były dla polskich romantyków przestrzenią niezwykłą – rozległą, nieskażoną cywilizacją, pełną bujnej, dzikiej roślinności i śladów odległej
przeszłości. Kojarzyły się z wolnością i swobodą, ekscytowały tajemniczością i pięknem.
• Podmiot liryczny to wędrowiec, podróżnik, który przemierza step i zachwyca się bogactwem przyrody. Porównuje step do suchego oceanu (oksymoron) i temu porównaniu podporządkowuje dobór innych środków stylistycznych, zwłaszcza metafor („wóz jak łódka”, „fala
łąk szumiących”, „powódź kwiatów”). W ten sposób stara się oddać bezkres, który go otacza.
• Wędrowiec maluje pejzaż kolorowy, delikatny, piękny, ale obcy, w niczym niepodobny do
krajobrazu ojczystego. Dlatego zachwyt przeradza się w uczucie nostalgii i smutku. Tęsknota za krajem przypomina o samotności. Te emocje kontrastują z pięknem natury, która
otacza wędrowca, a jednocześnie mają w niej źródło.
• Podmiot liryczny wyraża swoje uczucia w sposób bardzo przemyślany, buduje napięcie
poprzez zatrzymanie i całkowite wyciszenie obrazu. Służy temu instrumentacja głoskowa
w ostatniej zwrotce utworu (nagromadzenie głosek ś, sz, ź). Ma się wrażenie, że natura na
moment zamarła, by wsłuchać się w głos duszy wędrowca.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
• Piękny i egzotyczny obraz przyrody staje się sposobem wyrażania uczuć, oddania egzystencjalnej samotności człowieka wobec ogromu natury, a także smutku, tęsknoty za ojczyzną.
2) Nawiązanie do innego utworu
• Wiele obrazów przyrody znajdujemy w Panu Tadeuszu. Utwór został napisany podczas
pobytu autora na emigracji, wydany w Paryżu w 1834 roku. Zapewne te okoliczności wpłynęły na sposób postrzegania kraju. Opisy eksponują piękno ojczystej przyrody, malują
obrazy barwne, plastyczne, dynamiczne. Elementy krajobrazu są personifikowane, dzięki
czemu stają się swoistymi bohaterami tekstu. Podkreślanie wyjątkowego piękna zwyczajnych miejsc (ogród, sad, las, pola uprawne, stawy) jest przejawem idealizacji „kraju lat
dziecinnych” i wyrazem tęsknoty za ojczyzną.
• Przyroda Soplicowa jest w poemacie porównywana do przyrody innych krajów. Hrabia
i Telimena uważają, że tylko egzotyczne pejzaże mogą inspirować artystów, ponieważ są
wyjątkowe. Tadeusz nie zgadza się z tym poglądem. Zachwyca się pięknem i różnorodnością świata, który go otacza, widzi w nim niezwykłość pobudzającą wyobraźnię. Zestawienie tych opozycyjnych opinii pozwala poprzez stosunek do przyrody wyrazić uczucia patriotyczne lub ich brak. Kosmopolityzm Hrabiego i Telimeny wydaje się mniej
przekonujący niż szczere i emocjonalne zachwyty patrioty Tadeusza.
• Przyroda stanowi tło akcji poematu, jest miejscem spacerów, rozmyślań, rozmów. Dzięki
polowaniu pojawia się obszerny opis puszczy, dzikiego miejsca niedostępnego dla ludzi,
królestwa niedźwiedzi. Z kolei np. w opisie lasu podczas grzybobrania wymienia się wiele
gatunków pięknych i kolorowych grzybów.
• Przyroda buduje nastrój utworu. Jej delikatne dźwięki sprzyjają rozmyślaniom Telimeny
w „świątyni dumania”, gwałtowne odgłosy burzy towarzyszą kłótni bohaterów, a tęcza
zwiastuje pojednanie. Również opisy nieba o różnych porach dnia, chmur, wschodu i zachodu słońca stwarzają niepowtarzalny klimat dla działań bohaterów.
4. Podsumowanie
Funkcje obrazów przyrody w polskiej literaturze romantycznej:
– wyraz tęsknoty emigranta za ojczyzną,
– inspiracja do refleksji egzystencjalnej o samotności, obcości człowieka w świecie natury,
– wyraz patriotyzmu, ukochania „małej ojczyzny”,
– miejsce akcji, tło dla działań bohaterów,
– budowanie nastroju,
– pokazanie piękna i różnorodności przyrody.
263
Sz
264
Romantyzm
Polecenia na koniec działu
▪ Irracjonalizm w romantycznym postrzeganiu świata. Omów zagadnienie na przykładach
literackich.
▪ Od indywidualisty do cichego bohatera romantycznego. Wykaż ewolucję centralnych
postaci literatury epoki.
▪ Wieszcz, Tyrteusz, profeta. Omów rolę, jaką romantycy wyznaczyli poecie.
▪ Lud i ludowość w oczach romantyków. Przedstaw zagadnienie na podstawie wybranych
tekstów kultury.
▪ Określ rolę młodości w znanych ci tekstach literatury romantyzmu.
▪ Miłość romantyczna. Przedstaw różne oblicza miłości w literaturze epoki.
▪ Romantyczne postrzeganie natury. Omów zagadnienie na wybranych przykładach
literackich.
▪ Topos wędrówki w literaturze romantycznej. Wskaż przykłady w odpowiednich utworach
i je omów.
▪ Nasz naród jak lawa. Przedstaw romantyczne wizje zbiorowości narodowej.
▪ „Duża” i „mała” ojczyzna romantyków. Opisz romantyczne wyobrażenia twórców.
▪ Omów na wybranych przykładach literackich z epoki romantyzmu rolę tradycji w kształ-
towaniu współczesności.
▪ Romantyczne postrzeganie historii. Przedstaw zagadnienie, odnosząc się do wybranych
utworów literackich epoki.
▪ Bóg romantyków. Opisz romantyczne wyobrażenia religijne.
▪ Prometeizm, winkelriedyzm, mesjanizm. Na odpowiednio dobranych przykładach omów
romantyczne idee poświęcenia.
▪ Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy jako literacki zabieg programowy romantyzmu.
Przedstaw jego funkcje na podstawie analizy tekstów z epoki.
▪ Poezja i poetyckość. Omów zagadnienie na różnych przykładach literatury romantyzmu.
▪ Romantyczny synkretyzm. Wskaż związki pomiędzy literaturą a malarstwem i muzyką.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
pozytywizm
EDGAR DEGAS
(czytaj: dega),
PORTRET MŁODEJ
KOBIETY, 1867, Musée
d’Orsay (czytaj: mjuze
dorse), Paryż
Pozytywizm
265
Sz
266
Pozytywizm,
czyli literatura
na miarę „wieku pary
i elektryczności”
45
W XIX w. na rozwój polskiej literatury miała wpływ dramatyczna historia Polski, w tym przegrane
powstania, które przekreśliły nadzieje na rychłe odzyskanie niepodległości. Jednocześnie jednak
przed Polakami pojawiła się szansa cywilizacyjnego awansu. Z tej części podręcznika dowiemy
się, w jaki sposób XIX-wieczni twórcy ukazywali czas rewolucji przemysłowej.
pozytywizm
XV
XVI
XVII
XVIII
Polska
XIX
XX
XXI
1864 r. 1890 r.
Nazwa epoki
Nazwa „pozytywizm” jako określenie epoki literackiej funkcjonuje jedynie w Polsce. W Europie jest to termin filozoficzny, stosowany
tylko dla określenia myśli tego okresu. Zjawiska
literackie zbiegające się w czasie z polskim pozytywizmem określa się w europejskiej tradycji
jako realizm i naturalizm. W naszym kraju
romantyczna rola wieszcza przekształciła się
w rolę nauczyciela i wychowawcy – teksty literackie stanowiły ilustrację założeń programu
ideowego, którego celem była cywilizacyjna
modernizacja społeczeństwa.
Czas trwania
Symboliczną datą narodzin polskiego pozytywizmu jest rok 1864 – data upadku powstania styczniowego, ostatniego romantycznego zrywu narodowowyzwoleńczego Polaków.
Pozytywiści tworzyli swoje teksty do początku
XX w.: Eliza Orzeszkowa umarła w 1911 r.,
Bolesław Prus – w 1912 r., Henryk Sienkiewicz
– w 1917 r., a „ostatni pozytywista”, Aleksander
Świętochowski – w 1938 r. Uważa się jednak,
że istotny przełom literacki dokonał się po
roku 1890, gdy zadebiutowało nowe pokolenie
twórców, określane jako Młoda Polska.
Charakterystyka epoki
Wskazuje się dwa wydarzenia o charakterze
polityczno-społecznym, które legły u podstaw
polskiego pozytywizmu.
∙ Klęska powstania styczniowego. Pozytywiści
należeli do pokolenia urodzonego w dziesięcioleciu 1840–1850, dla którego upadek powstania był osobistym doświadczeniem.
Na przykład Prus walczył w oddziałach powstańczych, został nawet ranny w bitwie; poeta
Adam Asnyk był członkiem Rządu Narodowego; Orzeszkowa przewiozła przez granicę Królestwa Polskiego ostatniego dyktatora powstania – Romualda Traugutta. Pozytywiści uznali, że w przypadku przegranej należy zaprzestać powstań i spisków i przyjąć wobec zaborców postawę lojalizmu (postępowanie zgodne z polityką władz, nieoznaczające jednak
dział 2 | pozytywizm
Sz
267
 Ford Madox Brown (czytaj: ford madoks brałn), Praca , 1852–1865, Manchester Art Gallery (czytaj: menczester
art galeri), Anglia
Kompozycja obrazu odzwierciedla piramidę społeczną ówczesnej Anglii: na szczycie piramidy
usytuowani są przedstawiciele „klasy próżniaczej” (odbywający konną przejażdżkę), niżej znajdują się
kobiety z klasy średniej i robotnicy kopiący rów kanalizacyjny, najniżej zaś – obdarta żebraczka z koszem
przywiędłych kwiatów i osierocone dzieci; za balustradą, w cieniu drzewa przysiedli bezrobotni
i włóczędzy. Sytuację komentują dwaj myśliciele społeczni (po prawej stronie). Na ramie obrazu malarz
umieścił cytat: „W pocie więc oblicza twego będziesz musiał zdobywać pożywienie” (Rdz 3,19). Określ,
jak przedstawieni są robotnicy i jaki stosunek do nich ma artysta. Dlaczego Browna nazywa się twórcą
społecznie zaangażowanym?
zdrady narodowej). Nowym celem patriotycznym powinna stać się gospodarcza i społeczna modernizacja ziem polskich, ponieważ tylko ona w perspektywie czasu da Polakom szanse na odzyskanie niepodległości.
Pozytywiści uznali, że w nowoczesnym
świecie głównym czynnikiem sprawczym
jest siła ekonomiczna społeczeństw, oparta
na zamożności i wykształceniu. Dlatego też
zwracali uwagę na konieczność zmniejszania dystansu cywilizacyjnego dzielącego
ojczyznę od Europy Zachodniej, w której
proces przemian gospodarczo-społecznych
zachodził nieprzerwanie od czasu Wielkiej
Rewolucji Francuskiej.
• Edykt uwłaszczeniowy chłopów. Wydany
w 1864 r. przez cara Aleksandra II w celu powstrzymania warstwy chłopskiej przed udziałem w powstaniu styczniowym, dawał chłopom na własność uprawianą przez nich ziemię. Edykt oznaczał koniec porządku feudalnego i spowodował przemiany społeczne,
migrację chłopów do miast, rozwój przemysłu, ubożenie szlachty i jej deklasację (utratę uprzywilejowanej społecznie pozycji),
wzrost znaczenia mieszczaństwa. Zmiany
te dotyczyły obszaru Królestwa Polskiego,
przemianowanego przez rosyjskiego zaborcę na Kraj Przywiślański. Ważkie przemiany
ekonomiczne zaczęły się na ziemiach polskich
Sz
268
ROMANTYZM
POZYTYWIZM
sfera polityczno-społeczna
naród
społeczeństwo
walka zbrojna
praca
powstania narodowe
lojalizm i modernizacja ziem polskich
feudalizm, dominująca rola szlachty
kapitalizm, dominująca rola
mieszczaństwa, wzrost znaczenia
inteligencji
prowincja
miasto
sfera ideowa
irracjonalizm, poznanie indywidualne
poznanie naukowe
metafizyka, indywidualne postawy
religijne, tradycje pogańskie
agnostycyzm (wątpliwości co do faktu
istnienia świata boskiego)
sfera sztuki
profeta, wieszcz, przywódca narodu
nauczyciel, wychowawca, moralista
poezja, dramat
powieść
estetyka romantyczna
realizm i naturalizm
już około 1850 r. Jednak dopiero w dobie
postyczniowej ukształtowały się warunki
sprzyjające rewolucji przemysłowej (przejście
od produkcji rzemieślniczej do fabrycznej),
a także rozwojowi miast, handlu i transportu
oraz wzrostowi demograficznemu. Dysproporcje pozostawały jednak ogromne: na tle
wielkich, milionowych metropolii, jak Londyn czy Paryż, Warszawa (220 tys. mieszkańców w 1870 r.) była miastem prowincjonalnym. W Królestwie Polskim liczba osób
utrzymujących się z rolnictwa wynosiła
ok. 60%, podczas gdy we Francji było to 40%,
a w Anglii – jedynie 15%.
Program pozytywistów
Nowy program stał się potrzebą chwili. Romantycy odwoływali się do wspólnotowego ideału
narodu, którego nadrzędną wartością była
warta każdej ofiary ojczyzna. Pozytywiści zaś,
zapatrzeni w angielskie i francuskie wzory, postawili sobie za cel budowę w Polsce nowoczesnego społeczeństwa, zdolnego podjąć wyzwania cywilizacyjne na miarę „wieku pary
i elektryczności”. Propagowanie nowego programu należało do zadań inteligencji – warstwy
społecznej, do której początkowo należeli niemal wyłącznie „wysadzeni z siodła”, czyli wykształceni przedstawiciele szlachty, pozbawieni
majątków przez władze carskie w wyniku popowstaniowych represji i kapitalistycznych
przemian własnościowych. Oprócz wykształcenia inteligencję cechowało także poczucie misji
oświecania niższych warstw społecznych.
W tym okresie inteligencja zaczęła pełnić funkcje wychowawcze – wykorzystując literaturę
i sztuki plastyczne, inicjując tworzenie instytucji społecznych. Wynikało to z braku niezależnych polskich instytucji wychowawczych, jak
szkoła, i politycznych, jak rząd czy parlament.
Sz
pozytywizm
Pojmowanie inteligencji jako grupy społecznej
jest charakterystyczne dla historii Polski i Rosji. W Europie Zachodniej mówi się natomiast
o elicie umysłowej.
powieściopisarzy – Henryka Sienkiewicza,
Bolesława Prusa i Elizę Orzeszkową. Spośród nich to właśnie Sienkiewicz cieszył się
największym uznaniem wśród sobie współczesnych. Międzynarodowym potwierdzeniem rangi pisarza stała się literacka
Nagroda Nobla za całokształt twórczości,
przyznana w 1905 r. Pisarstwo Sienkiewicza cechuje sprawność warsztatowa. Twórca miał bardzo duży talent narracyjny,
potrafił opowiadać zajmujące historie, chętnie korzystał ze schematów i stereotypów
powieści popularnej (romansowej, przygodowej, sensacyjnej). Świat wartości w jego utworach jest czytelny i jednoznaczny, pisarz nie
pozostawia miejsca na wątpliwości. Bohaterowie, o uproszczonych wizerunkach psychologicznych, mieli budzić jednoznaczną sympatię bądź niechęć czytelnika. Gospodarzem
świata przedstawionego pozostawał wszechwiedzący narrator – wiarygodny i opiniotwórczy przewodnik i mentor. Najważniejsze
miejsce w dorobku pisarza zajmują powieści
historyczne, pisane „ku pokrzepieniu serc”
i idealizujące przeszłość: Trylogia (o XVII w.,
dramatycznym okresie w dziejach Rzeczypospolitej), Quo vadis? (o początkach chrześcijaństwa), Krzyżacy (o relacjach polsko-niemieckich w przededniu bitwy pod Grunwaldem). Utwory te znasz z gimnazjum i ze
szkoły podstawowej.
Pokolenie Szkoły Głównej
Pozytywizm polski to dzieło jednej generacji,
czasem nazywanej pokoleniem Szkoły Głównej. Była to szkoła wyższa o charakterze uniwersyteckim, działająca w Warszawie w latach
1862–1869. Wykłady odbywały się w niej w języku polskim – po raz pierwszy od roku 1831,
kiedy to zamknięto Uniwersytet Warszawski.
Wychowankami Szkoły Głównej byli m.in.
Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski. Eliza
Orzeszkowa czy Maria Konopnicka, jako kobiety, nie miały wówczas prawa do studiów
wyższych. Likwidacja Szkoły Głównej zbiegła
się w czasie z polonizacją uniwersytetów
w Krakowie (1870) i we Lwowie (1871). Uczelnie te zaczęły przyjmować także polską młodzież z zaboru rosyjskiego.
Henryk Sienkiewicz
Polski wiek XIX lubił liczyć do trzech…
Romantyzm wykreował swoich „trzech wieszczów”: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego (dopiero wiek
XX dopisał do nich Cypriana Norwida).
Pozytywizm też miał swoją „wielką trójcę”
wiedzieć więcej...
Cywilizacyjny projekt pozytywistów dotyczył wyłącznie
terenów Królestwa Polskiego
oraz zaboru pruskiego. Zabór
austriacki (Galicja), który uzyskał sporą autonomię (niezależność) polityczną i kulturalną, poszedł drogą wskazywaną przez konserwatystów krakowskich, nazywanych stań-
czykami od tytułu Teki Stańczyka (1869), sławnego pamfletu
politycznego, tj. utworu zawierającego krytykę ośmieszającą
określone grupy społeczne
i instytucje państwowe.
Dla stańczyków, należących
do tego samego pokolenia
co pozytywiści warszawscy,
najważniejszym celem stała
się stopniowa odbudowa
państwa polskiego. Służyły
temu polonizacja administracji galicyjskiej i szkolnictwa oraz tworzenie lokalnych
samorządów. Stańczycy
powołali do życia tzw. krakowską szkołę historyczną,
czym zainicjowali refleksję
nad historią Polski.
269
Sz
270
Miniprzewodnik. Hasła
polskiego pozytywizmu
Praca organiczna, czyli działanie na rzecz rozwoju gospodarczego ludności z ziem polskich.
Pozytywiści uważali, że społeczeństwo przypomina żywy organizm – tak jak dla właściwego funkcjonowania organizmu niezbędne jest zdrowie wszystkich organów, tak dla dobra społeczeństwa potrzebny jest
równomierny rozwój wszystkich jego warstw i dziedzin życia. W związku z tym zaapelowali do ludzi:
„bogaćcie się” i sformułowali liberalne hasło „rozumnego egoizmu”. Sądzili, że należy pomnażać
osobisty majątek, a przy tym tworzyć miejsca pracy dla uboższych. Organicznikami byli przemysłowcy,
kupcy, bankierzy i właściciele majątków ziemskich, gospodarujący w warunkach kapitalistycznych.
Praca u podstaw, czyli pomoc ludziom z nizin społecznych – chłopom i biedocie miejskiej – w procesie adaptacji do kapitalistycznych form aktywności. Pozytywiści propagowali konieczność krzewienia
polskiej oświaty wśród ludu, mieli bowiem świadomość, że pozostające w rękach zaborców szkolnictwo
jest narzędziem germanizacji lub rusyfikacji. Hasło pracy u podstaw obejmowało edukację (analfabetyzm
w Królestwie Polskim dotyczył 90% ludności), naukę zawodu oraz pobudzanie ludu do aktywności
zawodowej. Realizacja tego hasła przyniosła największe owoce na ziemiach zaboru pruskiego (Wielkopolska), gdzie powstało wiele społecznych polskich instytucji oświatowych. Liberalny pozytywizm nie lubił
tradycyjnych gestów charytatywnych, chciał bowiem wychować człowieka, który potrafiłby wziąć sprawy
w swoje ręce. Modelowym bohaterem pozytywistów pozostawał self-made man (dosłownie: człowiek
tworzący samego siebie; patrz też: lekcja 59.), a więc ktoś, kto wszystko zawdzięcza sobie i swojej pracy.
Emancypacja kobiet, czyli dążenie do równouprawnienia społecznego – zapewnienia kobietom
dostępu do wyższego wykształcenia i rynku pracy. W Polsce kobiety uczyły się w domu lub na pensjach
dla dziewcząt; jeszcze w 1891 r. Maria Skłodowska, by studiować na wyższej uczelni, musiała wyjechać
do Paryża. Emancypacja była wymogiem nowoczesności, w całej Europie kobiety coraz odważniej
rywalizowały z mężczyznami na rynku pracy. W Królestwie Polskim ponad 10 tysięcy mężczyzn zginęło
w powstaniu styczniowym, a po jego upadku ok. 35 tysięcy powstańców wywieziono na Syberię. Brak
mężczyzn zmuszał kobiety do zawodowej aktywności, gdyż stawały się one odpowiedzialne za utrzymanie swoich rodzin. Emancypację należy uznać za pierwszą fazę ruchu feministycznego (sam termin
„feminizm” pojawił się w latach 90. XIX w.).
Asymilacja Żydów, czyli próba integracji warstwy żydowskiej z polskim organizmem społecznym.
W założeniach pozytywistów zasymilowani Żydzi mieli stworzyć polską klasę średnią – wobec słabości
polskiego mieszczaństwa. Było to tym ważniejsze, że mniejszość żydowska w Polsce stanowiła 10% (tyle,
ile np. mniejszość arabska w dzisiejszej Francji). W miastach (Warszawie czy Lublinie) liczba ta sięgała
nawet 60%; istniały też miasteczka prawie w całości żydowskie, nazywane sztetlami (jak Piaski, Kock,
Zwoleń). Żydzi zachowywali odrębność religijną, obyczajową i językową (w Polsce posługiwali się
językiem jidysz – gwarową odmianą niemieckiego); w miastach zamieszkiwali osobne dzielnice
(np. Nalewki w Warszawie). Asymilacja oznaczała dla nich konieczność rezygnacji z odrębności, na co
większość Żydów nie chciała przystać. Niezamierzoną konsekwencją hasła asymilacji stał się nowoczesny
antysemityzm – dawna niechęć religijna i kulturowa została wzmocniona przez lęki przed ekspansją
gospodarczą i finansową Żydów. Ponadto hasło to sprowokowało narodziny nowoczesnego syjonizmu,
czyli nacjonalizmu żydowskiego, którego celem stało się powołanie do życia samodzielnego państwa
żydowskiego. Drogą asymilacji poszły pod koniec XIX w. tylko nieliczne jednostki.
Scjentyzm, czyli zaufanie do nauki opartej na rozumie i doświadczeniu, a przede wszystkim
do nauk przyrodniczych, które uznawano za jedyne źródło niezawodnej wiedzy. Pozytywiści walczyli
z przekonaniami nienaukowymi, zwłaszcza opartymi na religijnych przesądach, promowali ideał
kształcenia się oraz zainteresowania odkryciami naukowymi. Na przykład rozległa wiedza Bolesława
Prusa obejmowała elementy filozofii, biologii, chemii, fizyki i astronomii. Jednak w przeciwieństwie
do państw Europy Zachodniej, które łożyły na rozwój badań w dziedzinie przyrodoznawstwa,
na ziemiach polskich, opanowanych przez zaborców, nie powstawały nowoczesne laboratoria i instytuty nauk ścisłych. Specyfiką polskiego scjentyzmu był natomiast wielki rozwój nauk humanistycznych
– mniej kosztownych niż nauki przyrodnicze i blisko związanych z historią narodu.
Sz
pozytywizm
Osiągnięcia polskiego
pozytywizmu w dziedzinie
kultury
Zwiększenie liczby tematów literackich – obserwacją objęto codzienne życie wsi,
przedmieść, ubogich dzielnic miast.
Przełamywanie obyczajowego tabu – podejmowanie tematów takich, jak: choroba,
kalectwo, umieranie, miłość erotyczna.
Stopniowe umasowienie literatury
i poszerzenie kręgu czytelników. Drukowane
w poczytnych tygodnikach powieści w odcinkach pełniły
funkcję dzisiejszych seriali telewizyjnych. Czytelnicy
niejednokrotnie podpowiadali autorom w listach
rozwiązania fabularne. Powieści w odcinkach pisali
m.in. Sienkiewicz i Prus.
Rozwój prasy, na której łamach toczyły się ważkie
dyskusje ideowe i która stymulowała życie literackie.
Tytuły obozu „młodych” to: „Przegląd Tygodniowy”,
„Niwa”, „Nowiny”, „Prawda”, „Wędrowiec”. Do świetnie
redagowanej prasy „starej” należały: „Tygodnik
Ilustrowany”, „Kłosy”. W Galicji stańczycy wydawali
„Przegląd Polski” i „Czas”. Prasa zaczęła towarzyszyć
życiu społecznemu, politycznemu i artystycznemu.
Zapoczątkowanie nowoczesnej nauki
polskiej. Polscy profesorowie wykładali
na uczelniach w Warszawie, Krakowie, we Lwowie,
a także w Petersburgu, Rydze, Dorpacie (dzisiaj Tartu
w Estonii) i Kijowie. Od drugiej połowy XIX w.
datuje się trwający do dziś głośny spór dwu szkół
historycznych – warszawskiej i krakowskiej
– o przyczyny upadku I Rzeczypospolitej.
Pragmatyzm i praktycyzm – alternatywa
dla myślenia romantycznego, maksymalistycznego
i idealistycznego. Pamięć tej alternatywy
towarzyszyła Polakom, którzy stawali wobec
wyzwań historii w XX w. Lech Wałęsa, współtwórca
i przywódca ruchu „Solidarności”, powiedział
w 1980 r.: „Jestem romantykiem w celach, lecz
pozytywistą w środkach”.
 Na górze: „Tygodnik Ilustrowany”
Na dole: „Kurier Warszawski”
„Tygodnik Ilustrowany”
charakteryzował się bardzo dobrym
poziomem edytorskim; wielką
popularność „Kurierowi
Warszawskiemu” zapewniły
zamieszczane tam felietony
Bolesława Prusa (patrz: lekcja 56.).
271
Sz
272
Józef Chełmoński
– przedstawiciel
realizmu w malarstwie
polskim XIX w.
46
S
Na lekcji zapoznamy się z ważnym dla epoki pozytywizmu pojęciem realizmu i zanalizujemy
Czwórkę Józefa Chełmońskiego – malarza, który był jednym z pionierów realizmu w sztuce
polskiej. W analizie wykorzystamy opinie współczesnych malarzowi krytyków sztuki.
Realizm
W latach 70. XIX w. w sztuce polskiej rozpoczęła się „walka o realizm”. Prowadzili ją
Józef Brandt, bracia Maksymilian i Aleksander Gierymscy oraz Józef Chełmoński. Malarze ci, wykształceni w Monachium, starali się zmienić gust polskiej publiczności, dla
której najważniejsze w sztuce były treść
i przesłanie narodowo-dydaktyczne. Polscy
realiści odżegnywali się od tematyki mitologicznej i historycznej (obecnej w malarstwie
Jana Matejki). Pragnęli bowiem, jak Gustave
Courbet (czytaj: giustaw kurbe – prekursor realizmu we Francji), „stworzyć sztukę żywą”,
„przekazywać obyczaje, idee, obraz swej
epoki”.
 Józef Chełmoński, Babie lato, 1875, Muzeum Narodowe w Warszawie
Obraz, uważany za manifest polskiego realizmu, ówcześni krytycy określili jako wulgarny. Urodę pasterki
uznano za prostacką, a kolory – za zbyt jaskrawe. Bolesław Prus żartował, że dziewczyna zaniedbuje
swoje obowiązki, a ogół publiczności widzi na płótnie „dziewkę z grubymi nogami leżącą na wznak na
pastwisku”. Tylko nieliczni docenili nowatorstwo tematyki i kompozycji oraz nastrojowość obrazu.
Sz
pozytywizm
 Józef Chełmoński, Jastrząb. Pogoda, 1889, własność prywatna w depozycie Muzeum Narodowego w Poznaniu
żebraków, furmanów, pasterzy, handlujących
Żydów. Realizm Chełmońskiego łączy się
z nastrojowością. Sceny rodzajowe lub pejzaże są zabarwione nutą nostalgii, zadumy
a niekiedy dramatyzmu lub baśniowości.
Malarstwo Chełmońskiego
Chełmoński stworzył kanon polskiego pejzażu w malarstwie. Składają się nań melancholijna równinna przestrzeń z wtopionymi
gdzieniegdzie budynkami i kępami drzew,
chmurne niebo, skąpo sączące się światło,
rozległe płaszczyzny łąk lub śniegu ożywione
obecnością dzikich ptaków. Malarz ukazywał
codzienność i mentalność mieszkańców polskiej wsi. Malował chłopów podczas pracy,
na jarmarku czy przed karczmą, wiejskich
Współcześni o Chełmońskim
Współcześni Chełmońskiemu krytycy sztuki
w różny sposób reagowali na obrazy malarza.
Poniżej prezentujemy kilka opinii, które wykorzystamy do analizy Czwórki:
Autor
Józef Chełmoński (1849–1914) – wybitny reprezentant realizmu w malarstwie polskim drugiej połowy XIX w., ilustrator
w paryskim „Le Monde Illustré” (czytaj: le mąd ilustre). Pochodził ze zubożałej szlachty mazowieckiej. Malarstwa uczył się
w warszawskiej pracowni Wojciecha Gersona i w monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych (1872–1875). Jego pierwsze prace
spotkały się z bardzo niechętnym przyjęciem warszawskiej publiczności i krytyków sztuki. Rozgoryczony malarz w 1875 r.
przeniósł się do Paryża, gdzie zyskał uznanie specjalistów i osiągnął sukces finansowy. Sławę przyniosły mu brawurowo
malowane obrazy konnych zaprzęgów („trójki” i „czwórki”) oraz egzotyczne dla tamtejszych kolekcjonerów sceny z życia
polskiej wsi. W 1887 r. powrócił do kraju, a dwa lata później osiadł w małym majątku koło Żyrardowa. Inspiracji twórczych
dostarczały mu przyroda i życie ludu Mazowsza; malarz odbywał też podróże na Ukrainę, Polesie, Wołyń. Uznanie w kraju
zyskał w latach 90. XIX w. Po odniesieniu licznych sukcesów w Europie i Ameryce, w 1897 r. został honorowym prezesem
nowo utworzonego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” w Krakowie.
273
Sz
274
 Józef Chełmoński, Czwórka, 1881, Muzeum Narodowe w Krakowie
„Przypuściwszy, że w tym, jak i w innych obrazach Chełmońskiego, nie mogło być za dużo
życia, trzeba jednak przyznać, że bije ono z nich
z taką siłą, jak może z niczyich; że dążność do
wyrażania ruchu, zmienności i nagłości zjawisk
życia, drgających w koniu, w trawie, w wodzie,
w słońcu, wichrze czy dziewczynie, jest istotną
treścią jego malarskiego temperamentu. [...]
Jemu się chciało, żeby malowany jarmark brzęczał i dźwięczał całym warchotem i wrzaskiem
rzeczywistego życia. Kwik gryzących się koni,
turkot bryczek, śpiewy obrzękłych, pokaleczo1
nych dziadów i krzyk handlarza [...] wszystko
to okryte tumanami pary, obryzgane błotem,
miało z płaszczyzny płótna, obwiedzionej złotą
ramą, wyrywać się i ruszać jak żywe”. (Stanisław
Witkiewicz – krytyk sztuki i literatury, malarz,
kierownik artystyczny pisma „Wędrowiec”)
„To nie konie, to siła straszna, to ruch, którego nikt pędzlem lepiej nie uchwycił, to
życie, które drga w każdym mięśniu zwierzęcia, to poezja zimowego krajobrazu, którego milami nie zmierzysz, to mróz, który
krew w żyłach lodem ścina, to typ polskiego
woźnicy, który omdlewa z wysiłku w hamowaniu koni”. (Antoni Sygietyński – pisarz,
muzyk, krytyk sztuki i literatury – o Czwórce z 1878 r.)
„[...] wybryki rozkiełznanej wyobraźni, przejawiające się [...] w koniach, podobnych do
jakichś potworów piekielnych”. [Henryk Struve (czytaj: sztruwe) – krytyk sztuki, historyk filozofii i estetyki – o Czwórce]
„Ta poetyczna pajęczyna, która może tyle marzeń obudzić w dziewczęciu, warta była trochę idealniejszej istoty, nie mówię sylfidy
[nimfy], ale przynajmniej prostej śmiertelniczki z umytymi nogami”. (Lucjan Siemieński – poeta i tłumacz – o Babim lecie)
1 Dziad – żebrak i śpiewak wędrujący do sanktuariów religijnych, na odpusty i jarmarki; za jałmużnę modlił się i śpiewał pieśni religijne za dusze czyśćcowe.
Sz
pozytywizm
1. Opisz swoje wrażenia po obejrzeniu Czwórki. Zwróć uwagę na przedstawienie koni i furmana.
2. W wypowiedziach Witkiewicza i Sygietyńskiego (patrz: Współcześni o Chełmońskim) znajdź
fragmenty, którymi można się posłużyć podczas analizowania obrazu.
3. Które fragmenty uwag Witkiewicza i Sygietyńskiego zawierają elementy programu realizmu?
4. Wskaż wątki iluzjonistyczne (patrz:
pojęcia kluczowe) w wypowiedziach
krytyków sztuki.
»P o j ę c i a k l u c z ow e
REALIZM W MALARSTWIE – zgodność
artystycznego ujęcia z rzeczywistością znaną
z codziennego doświadczenia. Do sztuki drugiej
połowy XIX w. realizm wniósł nowe treści społeczne: szacunek dla życia i pracy ubogich warstw
społeczeństwa, a także przedstawienie zwyczajnego, niewystylizowanego pejzażu. Malarstwo
rodzajowe realistów ukazywało lud i jego obyczaje,
sceny z życia wielkiego miasta i nieupozowany,
pospolity na pozór krajobraz. Realiści doceniali
warsztat rysunkowy i rolę obserwacji przyrody,
eksponowali też psychikę modela.
5. Opisz iluzję stwarzaną przez Czwórkę.
6. Określ, na czym polega kontrast między
przedstawieniem pejzażu a ukazaniem koni.
Zwróć uwagę na ruch przedstawiony na obrazie.
7. W jaki sposób malarz osiągnął efekt dynamizmu? W odpowiedzi uwzględnij:
a) rolę skrótu perspektywicznego,
b) obraz ziemi,
c) szczegóły wyglądu koni,
ILUZJONIZM – dążenie w sztuce do wywołania
jak najwierniejszego złudzenia rzeczywistości.
Wykorzystywano w tym celu wiedzę o perspektywie i technikę światłocienia. Iluzjonizm występował już w antycznym malarstwie ściennym, a jego
rozkwit nastąpił w malarstwie i architekturze
baroku; z tendencjami iluzjonistycznymi spotykamy się także w sztuce drugiej połowy XIX w.
d) przedstawienie woźnicy.
8. Wymień realistyczne elementy obrazu
i omów ich rolę w kształtowaniu nastroju
przedstawienia.
9. Wskaż wypowiedź krytyka sztuki,
który neguje realizm przedstawienia
Chełmońskiego. Oceń, czy krytyk
miał rację.
SKRÓT PERSPEKTYWICZNY (rzut perspektywiczny) – w dziele dwuwymiarowym to efekt
wizualny imitujący trójwymiarowość obiektów.
Rzut perspektywiczny powoduje skrócenie kąta
widzenia i optyczną (pozorną) deformację brył.
10. Krytycy z Europy Zachodniej widzieli
w obrazach Chełmońskiego wyraz „polskiego temperamentu”. Odwołując się do analizy
Czwórki i własnych przemyśleń nad mentalnością Polaków, oceń, czy jest to trafny sąd.
Pr ac a domowa
1. „Wybryki rozkiełznanej wyobraźni” czy „życie, które drga”? Omów najważniejsze cechy
malarstwa Chełmońskiego na podstawie obu zaprezentowanych na lekcji obrazów.
2. Określ, na czym polega realizm Babiego lata. Rozstrzygnij, czy autor obrazu aprobuje,
czy neguje hasła epoki.
Czy malarstwo może mieć charakter narodowy? Odpowiedz, odwołując się do wybranych
dzieł malarstwa polskiego i obcego z różnych epok.
275
Sz
276
47
Duch fizyki społecznej...
Filozofia
pozytywizmu
Filozofia pozytywizmu – rozumianego jako kierunek myślowy – powstała w czasie, gdy triumfy
święciła jeszcze sztuka romantyczna. Pozytywistyczna refleksja filozoficzna, podobnie jak
oświeceniowa w XVIII w., zawierała program, który wpłynął nie tylko na życie społeczno-polityczne ludzi drugiej połowy XIX w., lecz także na całą kulturę epoki.
Cechy filozofii nowoczesnej
oddzielenie
od nauk szczegółowych
(przyrodniczych
i humanistycznych)
zainteresowanie
językiem i metodami
poznania
naukowego
Filozofia dojrzałej nowoczesności
Filozofia pozytywizmu, ukształtowana w opozycji do indywidualistycznej i metafizycznej
filozofii romantyzmu, kontynuowała te tendencje, które zapowiadały nowoczesność
w epoce oświecenia. Najważniejsze cechy
filozofii nowoczesnej przedstawiamy na powyższym schemacie.
Filozofia Auguste’a Comte’a
Kurs filozofii pozytywnej – programowe dzieło
Auguste’a Comte’a (czytaj: ogiusta kąta) – ukazał
się w latach 1830–1842. Mimo że była to jeszcze próba stworzenia systemu filozoficznego,
zwłaszcza w zamiarze (i rozmiarze), a także
polemika z poprzednikami, dzieło Comte’a stanowiło już wyraz nowych idei w filozofii
europejskiej. Do tego tytułu nawiązuje nazwa
polskiej epoki literackiej – „pozytywizm”.
Termin „filozofia pozytywna” miał wskazywać, że ten nurt filozoficzny będzie zajmować
niechęć
do spekulacji
metafizycznej
zastąpienie ontologii (co i jak
istnieje na świecie?) refleksją
egzystencjalną (jak i po co istnieją
człowiek i społeczeństwo?)
się tylko tym, co materialne i naturalne (tzn.
rzeczywiście istniejące w przyrodzie), w przeciwieństwie do metafizycznych spekulacji
romantyków; że będzie badać fakty ujęte metodą naukową, a nie tworzyć mity i przesądy
czy snuć domysły. Nazwa ta miała także
odzwierciedlać użyteczny charakter nowej
filozofii, jej zaangażowanie w postęp ludzkości. I wreszcie – miała zapowiadać jej pozytywny program poznawczy i społeczny, który
stawiał określone tezy i postulaty wobec rzeczywistości i społeczeństwa, a nie tylko krytykował obowiązujące twierdzenia.
Comte jest uważany za twórcę nauki o społeczeństwie – socjologii. Filozof uznał, że refleksja nad człowiekiem powinna mieć charakter naukowy, a więc empiryczny (oparty
na doświadczeniu); uznał też, że musi ona
wykraczać poza subiektywistyczną, indywidualistyczną perspektywę. Taki sposób rozumienia człowieka i społeczeństwa był zatem
Sz
pozytywizm
skierowany przeciw romantycznemu psychologizmowi i indywidualizmowi w postrzeganiu procesów społecznych.
Comte wyróżnił trzy stadia umysłowego
rozwoju ludzkości – w odpowiedzi na koncepcję trzech stadiów rozwoju Heglowskiego
Ducha (patrz: lekcje 3. i 35.). W ludzkim
poznaniu określił trzy fazy: teologiczną,
metafizyczną i pozytywną. Pierwsza odpowiadała myśleniu religijnemu, druga – metafizycznej spekulacji, niewiele odległej, zdaniem
Comte’a, od teologii, trzecia była oparta
na wiedzy naukowej. W tym ujęciu pierwsze
dwie fazy żywią się złudzeniami i urojeniami.
Dopiero w trzeciej fazie ludzie osiągają umysłową dojrzałość. W filozofii Comte’a nauka
zyskała status jedynego wartościowego narzędzia poznawania świata – pozycję niekwestionowaną odtąd w kulturze zachodniej.
To przekonanie o wyłączności naukowego
poznawania świata określa się mianem
scjentyzmu (pozytywistyczne hasło znane
nam już z lekcji 45.).
Utylitaryzm, którego nazwę stworzył Mill,
wyraża przekonanie, że etyczne jest wszystko
to, co przyczynia się do zwiększenia liczby
ludzi szczęśliwych na świecie, a więc to, co
sprzyja powszechnemu dobru. Szczęście stanowi zatem pochodną poczucia użyteczności.
Dopełnieniem utylitaryzmu był według Milla liberalizm, tj. przekonanie, że wolność
jednostki jest najwyższą wartością oraz źródłem wolności i dobra społeczeństw. Jej obronie winny służyć wszystkie powołane przez
społeczeństwo instytucje.
Filozofia Johna Milla
John Stuart Mill (czytaj: dżon stiułerd mil; 1806–
1873) był najwybitniejszym wyrazicielem ducha epoki pozytywizmu na gruncie filozofii
angielskiej. W zakresie teorii poznania Mill
przysłużył się nauce opisaniem tzw. kanonów
(zasad) wnioskowania indukcyjnego, które
stały się podstawą nowoczesnej metodologii
nauk. Zasady te określają procedury logiczne:
z obserwacji wielu faktów, zdarzeń jednostkowych wyciągamy wnioski ogólne (twierdzenia
ogólne). Dzięki temu wyjaśniamy przyczyny
tych zdarzeń.
Mill zredefiniował także cele nauki – już nie
poszukiwanie metafizycznej istoty rzeczy,
ale wyjaśnianie istniejących zjawisk. Filozof
był wyrazicielem swojej epoki również
w dziedzinie rozstrzygnięć etycznych. Uchodzi za współtwórcę i jednego z głównych
reprezentantów dwu ważnych stanowisk
w tej dziedzinie: utylitaryzmu i liberalizmu.
 Rycina do polskiego wydania Doboru płciowego
Karola Darwina, Lwów 1876
Opisz scjentystyczną konwencję przedstawienia
głowy samca mandryla.
277
Sz
278
Miniprzewodnik. Wielkie
idee pozytywistyczne
Angielski uczony i filozof przyrody, Karol Darwin
(1809–1882), dokonał odkryć, które wywołały rewolucję
w naukach biologicznych i bez których nie da się
wyjaśnić w sposób naukowy istnienia oraz rozwoju życia
we wszechświecie. Odkrycia te zawierają się w teoriach
doboru naturalnego i doboru płciowego, składających się
na biologiczną teorię ewolucji. Koncepcję angielskiego
przyrodnika określa się mianem darwinizmu,
a teorię naukową zbudowaną na jej podstawie –
ewolucjonizmu.
 George Richmond (czytaj: dżordż
riczmend), Portret Karola Darwina, 1840,
Down House (czytaj: dałn haus), Anglia
Darwinizm dał początek popularnej w pozytywizmie
myśli społecznej, rozpowszechnionej przez Herberta
Spencera (czytaj: spensera; 1820–1903). Ten angielski
filozof twierdził, że ewolucja dokonuje się także na
poziomie społecznym, a Darwinowska „walka o byt”
jest tu podstawowym prawem rozwoju (ewolucjonizm
społeczny). Spencer był twórcą organicyzmu
– teorii uznającej społeczeństwo za rodzaj organizmu.
W odróżnieniu od twierdzeń Darwina, które miały
charakter naukowy i opierały się na empirycznych
dowodach, myśli Spencera stanowiły jedynie
interpretację procesów społecznych.
Z kolei niemiecki filozof Karol Marks (1818–1883),
kontynuator myśli Hegla, był inspiratorem szkoły filozoficznej, którą określił mianem
materializmu historycznego. Głosił on przekonanie, że losy świata są wynikiem rozwoju
materialnych form i warunków życia ludzkiego i że zależą jedynie od tych form i warunków.
Konsekwencją ustaleń Marksa była stworzona przez niego utopijna wizja przyszłego społeczeństwa
komunistycznego, w którym wszyscy ludzie są wolni i dzielą się owocami swojej pracy, nikt nie
czerpie zysków ze swej działalności, ale wszyscy zaspokajają swoje potrzeby bytowe. Marksizm
wpłynął znacząco na tworzący się w drugiej połowie XIX w. ruch robotniczy, dążący do ochrony osób
pracujących przed wyzyskiem ze strony pracodawców i do zapewnienia wszystkim pracownikom
godziwych warunków życia i pracy. Tym samym był inspiracją dla ruchów lewicowych, zarówno
demokratycznych (np. socjaldemokracja), jak i totalitarnych (np. bolszewizm). Najważniejszy z nich
– socjalizm – uznawał, że celem państwa jest doprowadzenie do społecznej równości obywateli.
Do marksizmu odwoływał się bezpośrednio, choć niezgodnie z wieloma jego założeniami,
Włodzimierz Lenin – przywódca komunistycznego przewrotu w Rosji (rewolucja październikowa
w 1917 r.) i twórca państwa sowieckiego. Warto pamiętać, że Marks przewidywał rewolucję jako
przewrót form społecznych w najbardziej rozwiniętych krajach gospodarki kapitalistycznej, a także
twierdził, że nie ma demokracji bez wolnej prasy.
Comte’owski pozytywizm, uznający istnienie tylko faktów empirycznych, a także scjentyzm,
odrzucający wszystko to, co nienaukowe, pogłębiły i wzmocniły w epoce pozytywizmu ateizm,
coraz popularniejszy od czasów oświecenia w kręgu ludzi wykształconych. Pierwotnie zarzucano
ateizmowi, że jest przekonaniem tak samo metafizycznym jak wiara w Boga, tzn. wiarą o charakterze
religijnym, tyle tylko, że wiarą w materię albo nicość. Marksizm i darwinizm dały wielu ludziom
racjonalne uzasadnienie twierdzenia o nieistnieniu Boga ani innych bytów metafizycznych. Spencer
spopularyzował zaś agnostycyzm – pogląd, wedle którego należy zachować dystans wobec
spraw religijnych, ponieważ nie można ani zdecydowanie potwierdzić, ani też kategorycznie
wykluczyć istnienia Boga.
Sz
pozytywizm
Auguste Comte
Wykład filozofii pozytywnej
(fragmenty)
[1] Głównym [...] charakterystycznym rysem filozofii pozytywnej jest rozpatrywanie wszelkich
zjawisk jako podległych niezmiennym prawom naturalnym. Dokładne wykrycie owych praw,
redukcja ich do możliwie najmniejszej liczby – oto cel wszystkich naszych wysiłków:
[2] [...] uważamy natomiast za zupełnie niedostępne i pozbawione dla nas sensu – dociekanie
1
tego, co się powszechnie nazywa przyczynami, czy to pierwszymi, czy to celowymi [...]
[3] Chcemy jedynie dokładnie przeanalizować okoliczności, w jakich zjawiska powstają, i powiązać je, jedne z drugimi, normalnym stosunkiem następstwa i podobieństwa. [...]
2
[4] Ogólny duch fizyki społecznej wymaga z konieczności, aby wszystko zostało sprowadzone do tej
jednej zasady filozoficznej, zgodnie z którą ujmuje się zjawiska społeczne jako nieuchronnie podległe prawdziwym prawom naturalnym, umożliwiającym z reguły racjonalne przewidywanie [...].
[5] W tym celu należy przede wszystkim zastosować do całości zjawisk społecznych owo naprawdę fundamentalne naukowe rozróżnienie stanu statycznego i stanu dynamicznego [...].
Oba stany trzeba rozpatrywać oddzielnie [...].
[6] Aby lepiej scharakteryzować ów nieodzowny podział elementarny i ukazać od razu jego
3
doniosłość praktyczną, uważam, iż należy [...] podkreślić, iż taki właśnie dualizm naukowy
odpowiada doskonale, w sensie politycznym, dwoistemu pojęciu porządku [stanu statycznego]
– postępu [stanu dynamicznego], które, jak można odtąd uważać, zacznie pod wpływem filozofii pozytywnej przenikać samorzutnie do ogólnej sfery, jaką jest rozum publiczny.
(tłum. Wiera Bieńkowska)
Polecenia do tekstu
1. Określ, co według Auguste’a Comte’a charakteryzuje filozofię pozytywną.
2. Powiedz, co autor wyklucza z przedmiotu badań filozofii oraz jakie sposoby wyjaśniania
zjawisk uznaje za nieuzasadnione.
3. Sformułuj podstawowy postulat metodologiczny Comte’a dotyczący socjologii.
4. Na podstawie akapitów 5. i 6. wyjaśnij, jak autor rozumie dwa wymiary opisu (i stanu)
społeczeństwa.
5. Jaką nadzieję wiąże Comte z oddziaływaniem filozofii pozytywnej na opinię publiczną?
6. W całym cytowanym tekście wskaż fragmenty, w których przejawiają się wyliczone niżej
cechy „filozofii pozytywnej”.
a) krytyka metafizyki b) empiryzm c) materializm d) racjonalizm e) scjentyzm
1 Przyczynami... pierwszymi... celowymi – kategorie tradycyjnej metafizyki; przyczyny pierwsze – przyczyny powstania świata, wszelkiej energii itp.; przyczyny celowe
– cele istnienia zjawisk.
2 Fizyka społeczna – tu: socjologia; w określeniu tym Comte akcentuje przyrodniczy i empiryczny charakter nowej nauki o społeczeństwie.
3 Dualizm naukowy – tu: dwoistość przedmiotu badań naukowych – tego, co statyczne, i tego, co dynamiczne.
279
Sz
280
szawie,
Rynek Starego Miasta w War
er
Bey
l
Karo
fot.
Budowa pierwszego na świecie
metra – Londyn
Miasto
Pozytywiści mieszkali i tworzyli
w miastach (w Warszawie:
Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz,
Maria Konopnicka, w Grodnie:
Eliza Orzeszkowa). Miasto było
najczęstszym miejscem akcji
utworów pozytywistycznych,
ono też formowało ich literackich
bohaterów (dawało im
wykształcenie i pracę). Pozytywiści
mieli świadomość cywilizacyjnego
zapóźnienia polskich miast.
Miastem doskonałym w ich
przekonaniu pozostawał Paryż.
Jean Béraud (czytaj: żą bero),
Ulica paryska, lata 80. XIX w.,
kolekcja prywatna
Dwór ziemiański
Dwór ziemiański to miejsce schronienia.
Zarówno dla romantyków, jak
i pozytywistów pozostawał ostoją
patriotyzmu, moralnych cnót, szczęśliwej
miłości; był znakiem harmonii pomiędzy
człowiekiem a naturą. Ta idealizacja
wynikała z nostalgii za dawnym,
niepodległym światem, w którym mała
(prowincjonalna) i duża (Polska) ojczyzna
pozostawały nierozdzielne.
Józef Chełmoński, Zima. Dworek
o zmierzchu, 1906–1907,
Muzeum Śląskie, Katowice
Sz
pozytywizm
James Tissot (czytaj: dżems tiso),
Salon arystokratyczny, 1875,
Manchester Art Galleries, Anglia
Salon arystokratyczny
Pozytywiści byli przekonani,
że społeczna rola arystokracji
dobiega końca, gdyż
w nowoczesnym społeczeństwie
nie ma miejsca dla „klasy
próżniaczej”. Jednocześnie
pozostawali pod urokiem
arystokratycznego salonu –
przestrzeni kultury i mody. Kazali
więc swoim bohaterom literackim
marzyć o awansie towarzyskim:
bywaniu na salonach, a nawet
o małżeństwach z salonowymi
lalkami.
Miejsca
pozytywistów
Chłopska chata
Pozytywiści nie idealizowali wsi, przeciwnie – dostrzegali
jej cywilizacyjne zacofanie, a także nędzne warunki życia
i brak wykształcenia mieszkańców. Rozumieli obojętność
chłopstwa wobec powstania styczniowego. Dlatego też
od inteligencji domagali się „pracy u podstaw”, czyli pracy
edukacyjnej wśród ludu.
Aleksander Kotsis, Matula pomarli,
1868, Lwowska Galeria Sztuki
281
Sz
282
Prawdziwa mądrość niechaj was
pogodzi...
48
Wiersz programowy
Adama Asnyka
Adam Asnyk nazywał siebie poetą „czasów niepoetyckich”, w których literatura służyła do propagowania idei społecznych, a poezja pełniła dwie główne funkcje: wychowawczą i publicystyczną. Na
oczekiwania nowej epoki odpowiadały wiersze programowe Asnyka, które były wyrazem poglądów
pozytywistycznych. Na lekcji poznamy jeden z takich utworów – Do młodych.
W wierszach programowych Asnyk akcentował
konieczność rozwoju nauk i wartość pracy organicznej, a także demonstrował energię „młodych”. W utworze Daremne żale... pisał: „Przeżytych kształtów żaden cud / Nie wróci do
istnienia”. Jednocześnie, jako wielbiciel twórczości Słowackiego, wierzył w wielką rolę poety
– przywódcy społeczeństwa i głosiciela prawd
objawionych, w tym idei nieustannej ewolucji
ducha narodu. W rozwoju cywilizacji Asnyk
widział kontynuację dokonań poprzednich pokoleń, dlatego też w swej poezji godził tendencje współczesne, uważane za postępowe, z dorobkiem przeszłości. W utworze Do młodych
poeta snuje refleksję na temat przeszłości
i przyszłości, zastanawia się nad celami nowego pokolenia i formułuje programowy apel.
Adam Asnyk
Autor
Do młodych
Szukajcie prawdy jasnego płomienia,
Szukajcie nowych, nieodkrytych dróg;
Za każdym krokiem w tajniki stworzenia
Coraz się dusza ludzka rozprzestrzenia
[5] I większym staje się Bóg!
[10]
Choć otrząśniecie kwiaty barwnych mitów,
Choć rozproszycie legendowy mrok,
Choć mgłę urojeń zedrzecie z błękitów,
Ludziom niebiańskich nie zbraknie zachwytów,
Lecz dalej sięgnie ich wzrok.
Adam Asnyk (1838–1897) studiował
w Warszawie, Wrocławiu i Heidelbergu
(tam w 1866 r. uzyskał doktorat
z filozofii). Był członkiem Rządu
Narodowego w powstaniu styczniowym
i więźniem warszawskiej Cytadeli.
Od 1867 r. przebywał w Galicji, głównie
w Krakowie, gdzie działał jako
dziennikarz i polityk – był m.in.
organizatorem Towarzystwa Szkoły
Ludowej i posłem na sejm galicyjski.
Mimo powstańczych porażek wierzył
w odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wiele podróżował, odbył wyprawę
na Cejlon, był miłośnikiem Tatr, czemu
dawał wyraz w swoich wierszach. Jego
zintelektualizowana poezja (np. cykl
sonetów Nad głębiami, 1883–1894)
łączyła hasła pozytywistyczne
z romantycznymi. Poeta przyjmował
ideę postępu, chociaż sceptycznie
odnosił się do przekonania o możliwości całkowitego poznania świata.
Sz
pozytywizm
Każda epoka ma swe własne cele
I zapomina o wczorajszych snach...
1
Nieście więc wiedzy pochodnię na czele
I nowy udział bierzcie w wieków dziele,
[15] Przyszłości podnoście gmach!
[20]
DO MŁODYCH
XVIII
XIX
XX
XXI
1869 r.
Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy,
Choć macie sami doskonalsze wznieść;
Na nich się jeszcze święty ogień żarzy
I miłość ludzka stoi tam na straży,
I wy winniście im cześć!
Ze światem, który w ciemność już zachodzi
Wraz z całą tęczą idealnych snów,
Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi. –
I wasze gwiazdy, o zdobywcy młodzi,
[25] W ciemnościach pogasną znów!
Polecenia
do tekstu
EWOLUCJONIZM – pogląd zakładający ciągły,
stopniowy rozwój i przekształcanie się wszelkich
form życia przyrodniczego i społecznego. Ideę
ewolucjonizmu w odniesieniu do świata przyrody sformułował Karol Darwin, a w odniesieniu
do społeczeństwa – Herbert Spencer (patrz:
lekcja 47.).
1. Określ, kim jest osoba mówiąca, a kim
– adresaci wiersza.
2. Z pierwszej strofy wypisz metafory
odwołujące się do haseł pozytywizmu.
Wyjaśnij ich sens.
SPIRYTUALIZM – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 6.
3. Na czym polega oryginalność poetyckiej
interpretacji jednego z haseł pozytywistycznych w pierwszej strofie?
WIERSZ PROGRAMOWY – utwór prezentujący cele i zadania społeczeństwa lub jakiejś jego
grupy w aktualnych warunkach społecznych.
Ma zazwyczaj formę liryki zwrotu do adresata
zbiorowego i zawiera deklaracje ideowe.
4. Wskaż fragment, w którym autor nawiązuje do sporu nauki z religią. Określ, w jaki
sposób go rozstrzyga.
LIRYKA APELU – rodzaj liryki inwokacyjnej;
to typ utworu, w którym osoba mówiąca bezpośrednio zwraca się do odbiorców i wyraźnie
ujawnia swoje nastawienie na adresata, którym
jest zazwyczaj określona grupa osób. Liryka
apelu ma najczęściej funkcję perswazyjną – bohater liryczny prosi o coś lub pragnie przekonać
odbiorców do swoich racji.
5. Zacytuj fragmenty wiersza Do młodych
ilustrujące wymienione niżej idee.
a) scjentyzm
b) praca u podstaw
c) ewolucjonizm
d) spirytualizm
6. Jaki jest związek aluzji literackiej
w trzeciej strofie z napomnieniem
z następnej strofy?
1 Porównaj: „Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei / I przed narodem niosą oświaty kaganiec” (J. Słowacki, Testament mój, wersy 25.–26.).
283
Sz
284
7. Wyjaśnij, na czym polega paradoks przestrogi zawartej w ostatniej strofie. Zinterpretuj
w tym kontekście słowa „Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi”.
8. Sformułuj w kilku punktach program przedstawiony w wierszu.
9. Czy program Adama Asnyka jest uniwersalny, czy też odnosi się tylko do epoki autora?
Zorganizujcie klasową dyskusję, podczas której wyrazicie swoje opinie na ten temat.
Pr ac a domowa
1. Określ, które treści Do młodych są polemiczne wobec romantyzmu, a które kontynuują
światopogląd poprzedniej epoki.
R
2. Dokonaj interpretacji porównawczej wierszy Do młodych Adama Asnyka i Romantyczność
Adama Mickiewicza. Zwróć uwagę na stosunek do tradycji, sposób poznawania świata
i styl dyskusji z oponentami. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją.
Miniprzewodnik.
Wynalazki XIX wieku
Wykorzystanie pary wodnej stało się impulsem do rewolucji przemysłowej. Na szeroką skalę
stosowano węgiel kamienny jako paliwo. W 1804 r. w Anglii skonstruowano pierwszy parowóz,
a w 1821 r. George Stephenson (czytaj: dżordż stiwensen) zbudował w Anglii pierwszą linię kolejową.
W 1863 r. otwarto w Londynie pierwszą linię metra, obsługiwaną przez parowozy. Statek parowy zbudował
Robert Fulton (czytaj: fulten) w 1807 r., a pierwszy rejs transatlantycki parowca odbył się w 1818 r.
(trwał dwadzieścia sześć dni).
Pod koniec XVIII w. rozpoczęły się badania nad elektrycznością. Pierwsze lampy łukowe zaczęto
stosować do oświetlania domów w 1843 r. Żarówkę wynalazł Amerykanin Thomas Edison (czytaj: tomas edisen)
w 1879 r. W tym samym roku Ernst Werner Siemens (czytaj: zimens) skonstruował tramwaj elektryczny.
W XIX w. zaczęto wykorzystywać nowe paliwa – ropę naftową i gaz. W 1853 r. Ignacy Łukasiewicz
skonstruował lampę naftową, która zastąpiła świece i lampy olejowe. W 1859 r. otwarto pierwszy szyb
wiertniczy w Stanach Zjednoczonych. W 1867 r. zbudowano silnik spalinowy, zastosowany w samochodzie
w 1885 r. Od 1792 r. stosowano oświetlenie gazowe, przede wszystkim w miejscach publicznych w miastach.
Telegraf elektryczny został skonstruowany w 1837 r. przez Samuela Morse’a – również twórcę
powszechnie stosowanego alfabetu. W 1876 r. Amerykanin Aleksander Bell wynalazł telefon, a pierwsze
linie telefoniczne powstawały w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych w latach 1878–1880.
W 1839 r. wynaleziono fotografię; początkowo była to dagerotypia wykorzystująca do zapisu obrazu
posrebrzane płytki miedziane.
Rewolucja przemysłowa przyniosła postęp także w zakresie medycyny. W 1882 r. Niemiec Robert Koch
odkrył istnienie prątków gruźlicy, a trzy lata później Francuz Ludwik Pasteur (czytaj: paster) zastosował po raz
pierwszy szczepionkę przeciwko wściekliźnie. Pod koniec XIX w. ustalono, że szczury są odpowiedzialne
za przenoszenie dżumy.
Postęp wyraźnie zaznaczył się też w dziedzinie militarnej. W 1867 r. Szwed Alfred Nobel wynalazł
dynamit. Ideą tego wynalazku było usprawnienie szwedzkiego budownictwa – Skandynawia leży
na skałach, dynamit miał być stosowany przy kopaniu fundamentów. W 1870 r. po raz pierwszy
wykorzystano kolej do szybkiego transportu wojsk. Do użytku weszły gwintowane działa i karabiny,
np. karabin Paula Mausera (czytaj: pałla małzera) z 1871 r.
Sz
pozytywizm
49
U zbiegu dwu dróg...
Nadniemeńska
epopeja
Powieść, będąca obecnie najbardziej reprezentatywnym przykładem literatury, jest gatunkiem
wyjątkowo młodym, jeśli weźmie się pod uwagę dzieje całej beletrystyki. Za pierwszą realizację
tego gatunku uważa się Don Kichota Miguela Cervantesa z początku XVII w., ale dopiero
w XIX w. powieść przeżyła rozkwit i przybrała znaną nam dzisiaj postać. Na lekcji zestawimy
poetykę tego gatunku z poetyką przodka powieści – eposu.
nad niemnem
Geneza
Pierwotny tytuł Nad Niemnem brzmiał Mezalians, co miało eksponować wątek związku niezgodnego z ówczesnymi poglądami na temat
małżeństwa: ubogiej, ale mieszkającej we dworze Justyny ze zubożałym zaściankowym szlachcicem Janem. W trakcie prac nad powieścią
autorka postanowiła poszerzyć problematykę
i zawartość myślową tekstu. Utwór miał być
także polemiką z Sienkiewiczowską ideą ojczyzny, przedstawioną w Trylogii.
W postaci Justyny, zwłaszcza w jej skromnym
wykształceniu oraz fascynacji wsią, odnaleźć
można rysy młodej Orzeszkowej. Bogactwo
obserwacji obyczajowych i przyrodniczych
XVIII
XIX
XX
XXI
1886–1887 r.
1888 r.
zawartych w Nad Niemnem wynika z tego, że
pisarka znała realia podgrodzieńskiego dworu
z dzieciństwa i z licznych pobytów wakacyjnych.
Duże partie powieści powstały u kuzynów
Orzeszkowej w Mieniewiczach koło Grodna.
Powieść była pisana w latach 1886–1887 i ukazywała się w 1887 r. w odcinkach w warszawskim
„Tygodniku Ilustrowanym”; rok później została
wydana w postaci książkowej.
Autorka
Eliza Orzeszkowa (1841–1910) – pisarka, publicystka, działaczka społeczna. Pochodziła ze szlachty z okolic Grodna
(obecnie Białoruś). Ukończyła pensję klasztorną dla dziewcząt, wykształcenie uzupełniała lekturami. Jako
siedemnastolatka została wydana za Piotra Orzeszkę – zgodnie z ówczesnymi zasadami łączenia rodów i majątków.
Związek ten przetrwał sześć lat; po rozwodzie Orzeszkowa zamieszkała w Grodnie. Wyszła za mąż po raz drugi, ale jej
nowy partner życiowy umarł dwa lata po ślubie.
Od początku swego dorosłego życia pisarka krzewiła oświatę wśród ludu, a po wybuchu powstania styczniowego włączyła
się w działalność konspiracyjną. Stanęła także w pierwszym rzędzie walczących o emancypację kobiet (m.in. studium Kilka
słów o kobietach, 1878) i sprzeciwiających się antysemityzmowi (m.in. rozprawa O Żydach i kwestii żydowskiej, 1882).
Napisała blisko trzydzieści powieści oraz około stu dwudziestu mniejszych utworów prozatorskich. Do najważniejszych jej
dzieł należą programowe powieści Marta (poświęcona losowi kobiet nieprzystosowanych do samodzielnego życia) i Meir
Ezofowicz (głos w sprawie antysemityzmu i asymilacji Żydów). Za najwybitniejsze artystycznie uważane są Nad Niemnem
i Cham. Ten drugi utwór, przedstawiający losy nadniemeńskiego rybaka walczącego o psychiczne i moralne ocalenie
swojej żony, jest pochwałą zdrowej moralnie cywilizacji wiejskiej, skonfrontowanej ze zdegenerowaną kulturą miejską.
Dzieła pisarki były wielokrotnie wznawiane i tłumaczone na kilkanaście języków, a jej twórczość została w 1905 r.
zgłoszona do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury.
285
Sz
286
R
Powieść a epopeja
Orzeszkowa starała się połączyć elementy dwu
wielkich nurtów twórczości epickiej: epopei
heroicznej (rycerskiej, bohaterskiej) i powieści. W literaturze europejskiej gatunki te znajdują się na dwu krańcach – początku i końcu
– linii rozwojowej wielkich form narracyjnych.
Podobieństwa między klasycznym eposem
Kategoria różnic
bohaterskim a powieścią dają się sprowadzić
tylko do cech najogólniejszych: epickiego, tzn.
narracyjnego i fabularnego charakteru obu
gatunków oraz ich dużych rozmiarów, co
w obu przypadkach wyraża się wielowątkowością i rozległą akcją.
Ważne różnice pomiędzy obu gatunkami zestawiamy w poniższej tabeli.
Epos bohaterski
Powieść
jakość świata
przedstawionego
∙ równoległe istnienie
płaszczyzny boskiej i ludzkiej, przy czym świat
metafizyczny jest nadrzędny
wobec empirycznego
∙ rzeczywistość obiektywna,
o utrwalonej, stałej i sakralnie umotywowanej naturze
∙ świat obdarzony sensem
∙ świat fizyczny, zmienny
i nietrwały
∙ rzeczywistość pozbawiona
ukrytego, metafizycznego
i sakralnego fundamentu
∙ świat rządzony naturalnymi prawami przypadku
i konieczności
stosunek rzeczywistości
przedstawionej
do pozaliterackiej
∙ idealizacja – przedstawianie
rzeczywistości lepszej niż
realna
∙ wychowawczy wymiar
przedstawienia
∙ realizm – przedstawianie
rzeczywistości taką, jaka
jest naprawdę
∙ bezstronność przedstawienia
stosunek do czasu
∙ opis przeszłości, próba
ocalenia ważnej historii
∙ mityczność
∙ opis teraźniejszości
∙ aktualność
∙ apologia przedstawionej
rzeczywistości
∙ utożsamienie ze światem
i jego prawami
∙ często krytyczny
stosunek do opisywanej
rzeczywistości
∙ dystans do świata
bohaterowie
∙ szlachetni i wybitni, lepsi
od zwyczajnych, heroiczni
lub nawet boscy
∙ zwyczajni ludzie, tacy,
jakich można spotkać
w świecie pozaliterackim
język
∙ uroczysty, podniosły,
ozdobny i niezwyczajny język
narracji – forma wierszowana i zmetryzowana
∙ niezindywidualizowany
język bohaterów
∙ zwyczajny, przezroczysty,
pozbawiony ozdób stylistycznych język narracji
∙ zindywidualizowany język
bohaterów
stosunek narratora
do świata
Sz
pozytywizm
 Józef Szermentowski, Droga do wsi, 1872, Muzeum Narodowe w Kielcach
Określ cechy realizmu tego malarskiego przedstawienia.
idealizacja przypominają arkadyjski obraz
rzeczywistości znany z eposu Mickiewicza.
W powieści Orzeszkowej występują np. idealizowane opisy pracy, która nie męczy, a jest
źródłem radości, satysfakcji i społecznej solidarności. Charakter arkadyjski mają także
liczne opisy wsi i wiejskiego krajobrazu,
a także przedstawienia przyjaznej człowiekowi natury – niekiedy niezgodne z zasadami
prawdopodobieństwa. Patriotyzm Orzeszkowej to znany nam z Pana Tadeusza patriotyzm małej ojczyzny.
Do sposobu kreacji z Mickiewiczowskiej epopei Orzeszkowa nawiązuje, gdy kreśli pełne
zachwytu, szczegółowe opisy nadniemeńskiej
przyrody, przedstawia świat polskiej szlachty
ziemiańskiej w różnych sytuacjach życiowych
i na różnych szczeblach społecznej drabiny,
a także gdy odwołuje się do historii – zarówno
mitycznej, jak i heroicznej.
Nad Niemnem a Pan Tadeusz
Orzeszkowa świadomie nawiązała do największego wzorca epickiego polskiej literatury – Pana Tadeusza (o którego związkach
z antycznym eposem pisaliśmy m.in. w lekcji 19.). Nawiązania do epopei Mickiewicza
są w utworze Orzeszkowej wielorakie –
część z nich ma charakter gatunkowy, cześć
stanowi aluzję literacką, część dotyczy
ukształtowania świata przedstawionego
w utworze.
Z kolei w zakresie nawiązań gatunkowych
Orzeszkowa przedstawia szeroką panoramę
społeczną Polski i wizerunki Polaków na tle
ważnych wydarzeń historycznych. W Nad Niemnem jest to bolesna rzeczywistość gospodarczo-społeczna i polityczna na wschodnich
ziemiach dawnej Polski (dziś Białoruś) po
powstaniu styczniowym. Niezwykła życzliwość wobec świata przedstawionego i jego
287
Sz
288
Również w samej konstrukcji świata powieściowego nietrudno znaleźć różne paralele
ze światem ukazanym w Panu Tadeuszu.
W centrum akcji obu epopei stoją młodzi
bohaterowie, ludzie nowych czasów, zakorzenieni w przeszłości, ale mający nadzieję na
lepszą przyszłość – Justyna i Tadeusz. W obu
utworach główni bohaterowie to postacie
przeżywające miłość, która ma sens wychowawczy. Centralnym miejscem obu światów
jest dwór szlachecki – otoczony przez zaścianek (w utworze Mickiewicza) i „okolicę”
(w powieści Orzeszkowej). W sąsiedztwie
obu dworów istnieje świat arystokracji
– odpowiednio: zamek Horeszków i pałac
w Osowcach.
Polecenia do tekstu
Polecenia do całej powieści
(na podstawie lektury utworu
lub znajomości adaptacji filmowej):
1. Określ czas akcji utworu Orzeszkowej.
2. Do jakich wydarzeń historycznych
odwołuje się fabuła powieści?
3. Wymień miejsca ważne dla przedakcji
oraz te, w których rozgrywa się akcja
właściwa.
4. Określ zamysł wychowawczy autorki
i wymień przykłady świadczące o tendencyjności przedstawienia świata
w Nad Niemnem.
5. Opisz panoramę społeczną ukazaną
w powieści. Nazwij grupy społeczne
uwzględnione przez Orzeszkową
i wymień ich przedstawicieli.
6. Omów wątek Jana i Cecylii, zwracając
szczególną uwagę na:
a) idealizację postaci,
b) sakralizację rzeczywistości,
c) arkadyjską wizję świata otaczającego
bohaterów,
d) wymowę tego wątku w kontekście
dyskusji pozytywizmu z romantyzmem.
PRZEDAKCJA – wszystkie wydarzenia historyczne wobec akcji, rozgrywające się przed zdarzeniami opisanymi w utworze, ale mające na nie wpływ
przyczynowy.
FABUŁA – zbiór wszystkich zdarzeń w utworze
fabularnym (literackim, filmowym), które daje się
uporządkować w ciągi zdarzeniowe (akcje) i wątki
– zdarzenia skoncentrowane wokół jednego
bohatera lub grupy bohaterów. Obejmuje także
epizody nienależące do akcji czy poszczególnych
wątków. Wszystkie zdarzenia fabularne można
podzielić na takie, które pełnią funkcję fabularną
– tworzą akcję i wątki – oraz na takie, które pełnią
funkcję informacyjną – mają na celu przedstawienie bohaterów, klimatu i atmosfery miejsca czy
czasu, w którym żyją postaci. Fabuły można
podzielić na jednowątkowe, wielowątkowe i epizodyczne (składające się z luźno ze sobą związanych zdarzeń). W powieści występuje kilka
wątków, a mniejsze utwory epickie (opowiadanie,
nowela) zawierają zwykle jeden wątek. Utwory
dramatyczne mają zazwyczaj – zgodnie z zasadą
Arystotelesa – jedną i jednolitą akcję, tzn.
występują w nich tylko te zdarzenia, bez których
nie zaistniałby jeden ciąg przyczyn i skutków.
PANORAMA SPOŁECZNA – przedstawienie
w utworze literackim szerokiego obrazu społeczeństwa: różnych grup społecznych (jak
arystokracja, szlachta, mieszczaństwo, chłopi),
etnicznych, zawodowych, a także instytucji
organizujących życie zbiorowości.
TENDENCYJNOŚĆ PRZEDSTAWIENIA
– patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 36.
Sz
pozytywizm
289
 Majestatyczny niemen – rzeka płynąca przez dzisiejszą Białoruś i Litwę
Nad Niemnem położone jest Grodno, w którym Orzeszkowa mieszkała przez większą część życia.
Pisarka była zafascynowana pięknem nadniemeńskiej przyrody i w powieści zawarła obraz świata,
w którym kulturotwórcza działalność człowieka splata się harmonijnie z rytmem natury. Na zdjęciu
wskaż elementy natury i kultury, scharakteryzuj je i określ relacje między nimi.
7. Znajdź w powieści postacie idealizowane, typowe i pokazane karykaturalnie.
Dokonaj krótkiej charakterystyki jednego przedstawiciela każdej kategorii.
8. Odwołując się do tabeli zestawiającej informacje o eposie i powieści, wskaż te cechy
Nad Niemnem, które sprawiają, że utwór reprezentuje gatunek powieści.
9. Jakie funkcje pełni według ciebie powieść? Odpowiedz, odnosząc się do Nad Niemnem.
10. Wymień charakterystyczne cechy języka powieści Elizy Orzeszkowej. Określ ich funkcje.
Pr ac a domowa
1. Skorzystaj z zestawienia cech powieści i eposu bohaterskiego (tabela) i wskaż w odpowiednich fragmentach Nad Niemnem cechy epopei heroicznej.
2. Czy obrazy szlachty z powieści Orzeszkowej i z epopei Mickiewicza dopełniają się,
czy sobie zaprzeczają? Rozważ zagadnienie, przywołując przykłady z obu tekstów.
Które z wartości dawnego polskiego życia szlacheckiego uznajesz za ważne do dziś?
Sformułuj odpowiedź i uzasadnij, odwołując się do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza
i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej.
R
Sz
290
50
S
Tu jest moje i twoje miejsce...
Epopeja Orzeszkowej
na dużym ekranie
Na lekcji przeanalizujemy adaptację filmową powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem w reżyserii Zbigniewa Kuźmińskiego. Adaptacja ta nie tylko wiernie oddaje nastrój powieści,
lecz także przedstawia jej najważniejsze idee – narodowe i społeczne. Film, podobnie jak utwór
Orzeszkowej, prezentuje rozległą, epicką panoramę społeczną, a ponadto niezwykle udanie
przedstawia polski krajobraz, obyczaj i etos.
Twórcy filmu
Nad Niemnem wyreżyserował Zbigniew Kuźmiński (1921–2005), polski twórca filmowy
i scenarzysta. Ekranizacja powieści Orzeszkowej (1986) – najpierw w wersji kinowej,
a później w formie czteroodcinkowego serialu telewizyjnego – była jego największym
dziełem. Za wersję filmową reżyser otrzymał
m.in. nagrodę na Festiwalu Polskich Filmów
Fabularnych w Gdyni oraz nagrodę Ministra
Kultury i Sztuki. Scenariusz na podstawie
powieści Elizy Orzeszkowej napisał Kazimierz Radowicz, scenografię opracował Zenon Różewicz, a autorem zdjęć był Tomasz
Tarasin. Muzykę do filmu skomponował
znany polski muzyk Andrzej Kurylewicz
(1932–2007), twórca popularnych ścieżek
dźwiękowych, m.in. do takich filmów jak
Polskie drogi czy Lalka. Wybitne kreacje w filmie stworzyli Jan Zakrzeński (Benedykt
Korczyński), Marta Lipińska (jego żona Emilia) oraz Iwona Pawlak (Justyna Orzelska).
W trakcie oglądania filmu:
1. Określ, jakie wydarzenie historyczne zostało przedstawione na początku filmu (przed
czołówką).
2. Nazwij emocje, jakie wywołuje w tobie muzyka towarzysząca scenie ukazującej moment odwiedzin mogiły przez Jana i Anzelma Bohatyrowiczów.
3. Doszukaj się związku między sceną poprzedzającą czołówkę a dwiema pierwszymi
scenami po czołówce (Jan i Anzelm, Justyna i Marta).
4. Określ charakterystyczne elementy wystroju dworu w Korczynie.
5. Zwróć uwagę na wygląd gospodarstw w Bohatyrowiczach. Zapisz swoje spostrzeżenia.
Sz
pozytywizm
 Kadr z filmu Nad Niemnem, reż. Zbigniew Kuźmiński, 1986
Problematykę narodową i społeczną spaja wątek miłosny – Jan wywodzi się ze szlachty zagrodowej;
jego ojciec walczył w powstaniu ramię w ramię z bogatym szlachcicem, którego kuzynką jest Justyna.
Młodzi bohaterowie chcą razem żyć i pracować, tak jak pokolenie ich rodziców wspólnie walczyło
i ginęło. Zwróć uwagę na różnicę w strojach bohaterów świadczącą o ich statusie społecznym.
6. Prześledź obrazy przyrody ukazane w filmie – odnotuj pory dnia, roku, dźwięki natury
oraz swoje wrażenia wywołane przez te obrazy.
7. Zwróć uwagę na wschodni akcent niektórych bohaterów; zanotuj ich imiona.
8. Zaobserwuj, jakich prac uczy się Justyna w gospodarstwie.
9. W czasie opowieści Anzelma o Janie i Cecylii przyjrzyj się uważnie ukazywanym krajobrazom.
10. Zwróć uwagę na ostatnią scenę filmu i określ, jaki ma związek ze sceną pierwszą.
291
Sz
292
Po obejrzeniu filmu:
1. Scharakteryzuj głównych bohaterów filmu: Justynę i Jana, Benedykta i Emilię, Anzelma
i Martę. Opisz ich wygląd, cechy charakteru, zainteresowania, zajęcia i charakterystyczne
dla nich emocje.
2. Określ pozycję społeczną bohaterów filmu. Sporządź notatkę w formie, którą najbardziej
lubisz i która ułatwia Ci porządkowanie wiedzy (może to być tabela, mapa myśli, plakat,
prezentacja multimedialna).
arystokracja
bogata szlachta
uboga, schłopiała szlachta
3. Przedstaw poprzedzające akcję filmu losy bohaterów na podstawie tego, czego dowiadujemy się o nich z fabuły.
4. Kto stara się o względy Justyny? Opisz zamiary każdego z mężczyzn wobec bohaterki.
5. Wyjaśnij, jakie problemy (rodzinne i finansowe) ma Benedykt.
6. Opisz, czego dotyczą przedstawione w filmie konflikty pomiędzy rodzicami a dziećmi.
7. Przedstaw konflikt między Korczynem a Bohatyrowiczami oraz sposób, w jaki został on
rozwiązany.
8. Omów wymowę pozytywistyczną filmu – wskaż hasła i ideały pozytywizmu w wybranych słowach i postawach bohaterów.
9. Opisz wygląd dworu, domów w Bohatyrowiczach i nadniemeński krajobraz, używając
epitetów przymiotnikowych.
10. Wyjaśnij sens klamry kompozycyjnej i zinterpretuj film jako utwór o problematyce
narodowej.
11. Oceń postawę Zygmunta wobec Justyny, matki i żony.
12. Wyjaśnij przyczyny odrzucenia przez Justynę awansów Zygmunta i oświadczyn Różyca.
Na tej podstawie oceń główną bohaterkę.
13. Przedstaw swoją opinię na temat małżeństwa Benedykta i Emilii Korczyńskich. Oceń
ten związek i rozstrzygnij, kto odpowiada za jego rozpad. Uzasadnij swój punkt widzenia.
Czy mezalians (poślubienie osoby gorzej wykształconej lub o niższym statusie
społecznym) jest rzeczywistym czy urojonym problemem? Rozstrzygnij, odwołując się
do Nad Niemnem i innych znanych ci tekstów kultury.
Sz
pozytywizm
51
Idź na mogiłę ojca...
Dyskusja
o patriotyzmie
w Nad Niemnem
Swoją powieścią Eliza Orzeszkowa zabrała głos w dyskusji rozpoczętej w Polsce po upadku
powstania styczniowego. Tematem tej debaty był sposób, w jaki należy działać na rzecz ojczyzny
w warunkach niewoli – czy walczyć i ginąć za niepodległość, czy próbować ocalić ojczyznę
inaczej. Na lekcji prześledzimy przejawy tej dyskusji w dwu fragmentach Nad Niemnem.
romantycznej, przedstawicieli nowego sposobu
myślenia, czyli pracy na rzecz polskiej gospodarki wbrew sytuacji politycznej kraju, a także
osoby pozostające poza tym sporem, tzn. tych,
którzy sprawę narodową porzucają, uznawszy
ją za całkowicie przegraną.
Przyjrzyjmy się dwu fragmentom Nad Niemnem, w których dzieci – przedstawiciele nowego, popowstaniowego pokolenia – rozmawiają ze swymi rodzicami i wyrażają sprzeciw
wobec ich postaw. Ze względu na ograniczenia
carskiej cenzury nie padają tu wprost słowa
dotyczące Polski i patriotyzmu.
Upadek powstania styczniowego przyniósł
ogromne straty, zarówno ludzkie, jak i materialne. Spowodował też kolejne carskie represje,
zwłaszcza wysiedlenia i odbieranie majątków
Polakom zaangażowanym w powstanie. Polacy
na pół wieku stracili nadzieję na odzyskanie
niepodległości. W tym czasie pozytywizm przez
hasła pracy organicznej i pracy u podstaw dawał
swoją odpowiedź na pytanie o kształt patriotyzmu. Powieść Orzeszkowej prezentuje trzy
postawy. Ukazuje bowiem zwolenników
walki zbrojnej odwołujących się do tradycji
Eliza Orzeszkowa
Nad Niemnem
(tom III, rozdział II – fragmenty)
Mówi Zygmunt.
[1] – Bardzo dobrze rozumiem, o co kochanej mamie najwięcej idzie. I jakże nie rozumieć?
Soki ziemi, chleb cierpienia, Chrystusowe szaty, lud... słowem... jak mówi stryj Benedykt, to...
tamto!... Nigdy o tym mówić nie chciałem, ażeby kochanej mamy nie gniewać i nie martwić.
Szanuję zresztą wszystkie uczucia i przekonania, szczególniej tak bezinteresowne, o, tak nadzwyczajnie bezinteresowne! Ale teraz spostrzegam, że zachodzi konieczność szczerego rozmó1
wienia się o tym przedmiocie. Otóż przykro mi to bardzo, j’en suis désolé , ale ja tych uczuć
1 J’en suis désolé (fr., czytaj: żą słi dezole) – przykro mi z tego powodu.
293
Sz
294
 Artur Grottger, Bitwa, 1863, Szépművészeti Múzeum (czytaj: sipmuwiseti muzeum), Budapeszt
Obraz przedstawia uczestników powstania styczniowego. Zostało wyeksponowane bohaterstwo
powstańców, a zarazem ukazane ich osaczenie i niemoc wobec potęgi, z którą walczą.
i przekonań nie podzielam. Tylko szaleńcy i krańcowi idealiści bronią do ostatka spraw absolutnie przegranych. Ja także jestem idealistą, ale trzeźwo na rzeczy patrzeć umiem i żadnych
pod tym względem iluzji sobie nie robię... a nie mając żadnych iluzji, nie mam też ochoty
składać siebie w całopaleniu na ołtarzu – widma. Proszę o przebaczenie, jeżeli mamy uczucia
czy wyobrażenia obrażam, ale rozumiem, doskonale rozumiem, że osoby starsze mogą zostawać pod wpływem tradycji, osobistych wspomnień etc. My zaś, którzy za cudze iluzje pokutujemy, swoich już nie mamy. Kiedy bank został do szczętu rozbity, idzie się grać przy innym
stole. Tym innym stołem jest dla nas cywilizacja powszechna, europejska cywilizacja... Ja
przynajmniej uważam się za syna cywilizacji, jej sokami wykarmiony zostałem, z nią przez
tyle lat pobytu mego za granicą zżyłem się, nic więc dziwnego, że bez niej już żyć nie mogę
Sz
pozytywizm
i że tutejsze soki tuczą mi wprawdzie ciało w sposób... w sposób prawdziwie upokarzający,
ale ducha nakarmić nie mogą... [...]
[2] – Boże! Boże! – kilka razy z cicha wymówiła [Korczyńska], a potem jedną rękę od stołu odrywając i ku oknu ją wyciągając, z trudem, zdławionym głosem zaczęła:
– Idź na mogiłę ojca, Zygmuncie, idź na mogiłę ojca! Może z niej... może tam...
[3] – Mogiła! – sarknął – znowu mogiła! Już druga dziś osoba wyprawia mię na mogiłę! Ależ ja
za mogiły bardzo dziękuję... przede mną życie, sława...
[4] – Bez sławy, bez grobowca, przez wszystkich zapomniany, w kwiecie wieku i szczęścia ze
świata strącony, twój ojciec... tam...
[5] – Mój ojciec – wybuchnął Zygmunt – niech mi mama przebaczy... ale mój ojciec był szaleńcem... [...] Szaleńcem! – powtórzył – bardzo szanownym zresztą... ale do najwyższego stopnia
szkodliwym...
Polecenia do tekstu
1. Omów, jak Zygmunt ocenia przeszłość pokolenia swego ojca.
2. Przedstaw argumenty bohatera przeciw
ideałom powstańców.
3. Opisz i wyjaśnij reakcje matki Zygmunta
na słowa syna.
IDEALIZM – w znaczeniu moralnym:
postawa polegająca na dążeniu do ideałów,
wzniosłych celów i ważnych wartości,
w odróżnieniu od etycznego materializmu,
czyli dążenia do zaspokojenia potrzeb
materialnych, zwykle ograniczonych
do przyjemności konsumpcyjnych.
4. Wyjaśnij, jak Zygmunt rozumie idealizm
i z czym w istocie polemizuje.
5. Dlaczego Zygmunt odrzuca polską
tradycję?
MOWA EZOPOWA (język ezopowy)
– sposób wypowiedzi polegający na
wyrażaniu sensu nie wprost, lecz za
pośrednictwem narracji parabolicznych albo
aluzji do rzeczywistości znanej odbiorcy.
W mowie takiej właściwe treści są ukryte
w fabułach pozornie niezwiązanych z rzeczywistością, do której się naprawdę odnoszą.
Określenie pochodzi od imienia pisarza
greckiego, Ezopa (VI w. p.n.e.), autora bajek
zwierzęcych, którego twórczość miała
przypowieściowy i alegoryczny charakter.
Literaci sięgają po mowę ezopową, gdy nie
mogą wyrażać dosłownie niektórych treści
(zwłaszcza krytycznych wobec władzy)
ze względu na ograniczenia wolności słowa.
Pozytywiści w mowie ezopowej przemycali
przede wszystkim treści patriotyczne.
6. Nawiązując do informacji z Wprowadzenia
do lektury, określ, po których stronach sporu
o kształt patriotyzmu sytuują się Zygmunt
i jego matka.
7. Wskaż w wypowiedziach rozmówców
określenia dotyczące powstania styczniowego.
Czy są to elementy mowy ezopowej?
8. Oceń postawę Zygmunta.
9. Przeprowadźcie w klasie dyskusję na
temat: „Czy postawa Zygmunta to zdrada
tradycji narodowej, czy wyraz prawa
do samorealizacji?”. Użyjcie argumentów
przygotowanych na podstawie odpowiedzi
na pytanie z polecenia 5.
295
Sz
296
Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem
(tom I, rozdział IV – fragmenty)
Rozmowa Witolda z ojcem na temat ideałów. Mówi Witold.
[1] – Ciężko... straszno... straszno mi tak mówić do ciebie, ojcze! Rozdarty jestem pomiędzy
tobą a tym, co mi nad ciebie, siebie, nad wszystko droższe... Nie jam jeden taki! Co sprawiło,
że pełni jesteśmy bezbrzeżnej litości nad maluczkimi mrówkami i kretami ziemi, że w ciemne
i ciasne ich podziemia iść pragniemy i idziemy, choćby śród nich oczekiwało nas całopalenie
własnego ciała i serca? Co sprawiło, że nie możemy, choćby w pokładzie złota, tkwić z nieruchomością grzybów, ale pragniemy biec, ratować, pocieszać, uczyć, budzić, wskrzeszać? Co to
sprawiło? Czy pochód wieku, którego jesteśmy dziećmi? Czy wezbrane morze myśli ludzkich,
którego sami jesteśmy żeglarzami? Czy to inne morze cierpień, które zalewając nam serca
i gardła, budzi w nas jasną i wczesną świadomość powszechnego bólu świata i bezbrzeżne dla
niego współczucie? Ale to współczucie, te święte dla nas idee, razem z krwią krążą nam w żyłach,
z mózgiem myślą, z sercem tętnią... one są epopeją naszą, z nich powstają nasze tragedie...
One też są naszą jedyną nadzieją! [...]
W dalszej części rozmowa syna z ojcem przeradza się w dyskusję.
[2] – A ten strach wieczny... ta ostrożność niewolników, których drżeniem przejmuje sam nawet
brzęk ich łańcuchów... to zagrzebanie szlachetnej duszy w prochu bojaźni i interesu... ta obojętność dla wszystkiego, co nie żywi i nie odziewa ciała... ten brak miłości dla ziemi i ludzi...
[3] – Witoldzie!
W tym wykrzyku, który Benedykt rzucił w mowę syna, był taki gwałt i bólu, i gniewu, że młodzieniec umilkł nagłym zamyśleniem ogarnięty. Pochylił głowę. – Wiem, ojcze, że bardzo byłem
zuchwały – dziwnie zmienionym głosem zaczął – pomiędzy sobą i tobą wzniosłem zapewne
ścianę nieprzebitą [...]. Coś mam w sobie, ojcze, co mię ku ciemnym otchłaniom popycha...
[4] Mówił to cicho i z tym cichym żarem źrenic, którym się objawiają najniebezpieczniejsze,
skupione w sobie szały; przy tym ruchem powolnym, a coś stanowczego w sobie mającym,
wyciągnął rękę ku jednej z wiszących na ścianie strzelb. Benedykt porwał się i jak płótno blady
w mgnieniu oka za ramiona go pochwycił.
[5] – Wariacie! dziecko! co ty robisz! Czemuż nie? Ty i na to gotów jesteś! U was nawet taka
zaraza panuje... Tuziny was teraz kule w łeb sobie pakują! Ach, ty! Mądryś taki, a zielono ci
w głowie... O, te idee, te ideały... te... to, tamto... które tych błaznów do takich nawet rzeczy
doprowadzają... Boże miłosierny! [...]
[6] – Wiesz ty? – szeptał – wiesz? może nie wiesz! ale ja to wiem... widziałem... wszak ty zginiesz!
czy słyszysz? z tą zapalczywością swoją, z tym ogniem... z tym... to... tamto... zginiesz!... [...]
[7] – Ojcze mój, nie lękaj się i nie żałuj, jeżeli dziecko twoje zginie na mlecznej drodze przyszłości, w blasku jutrzenki, w ogniu ofiary! Nie sąż także zginionymi ci, którzy chodzą po nizinach samolubstwa, zaprzaństwa, rozkoszy ciała i nędzy ducha? [...]
[8] – Krwi moja! młodości moja! Falo, która nas niosłaś... powracająca falo!...
Z głową schylaną, z dłońmi u czoła, ze zgmatwaną gęstwiną włosów, odchodził ku biurku,
niby w śnie powtarzając:
– Powracająca fala! powracająca fala!
Sz
pozytywizm
Polecenia do tekstu
1. Omów, jak Witold postrzega swoje obowiązki społeczne (akapit 1.).
2. Wyjaśnij, co młody Korczyński zarzuca ojcu (akapit 2.).
3. Opisz i wytłumacz reakcję Benedykta na słowa syna.
4. Jakie wspomnienia budzi Witold w ojcu? Odpowiedz, odnosząc się do akapitów 5. i 7.
5. Przedstaw postawy Witolda i Benedykta w sporze o kształt patriotyzmu. Odwołaj się
do informacji z Wprowadzenia do lektury.
6. Zinterpretuj metaforę „powracającej fali” w kontekście analizowanego fragmentu
rozmowy ojca z synem.
7. Jak ideały rozumie Witold, a jak – Zygmunt Korczyński? Porównaj postawy obu bohaterów.
8. Zajmij stanowisko w sporze między rodzicami a dziećmi w dwu cytowanych wyżej
fragmentach powieści. Którą z postaw uważasz za słuszniejszą? Uzasadnij swój wybór.
Pr ac a domowa
1. Na podstawie znajomości całej lektury porównaj postawę Andrzejowej i jej szwagra.
Ustal, czym różni się ich podejście do rzeczywistości po klęsce powstania.
2. Znajdź w powieści Orzeszkowej inne rozmowy Witolda z ojcem i określ ich temat.
Wskaż w wypowiedziach Witolda hasła pozytywistyczne i patriotyczne.
1. Kiedy trzeba walczyć, a kiedy
chronić siebie i realizować
osobiste cele? W odpowiedzi
odnieś się do omawianego na
lekcji fragmentu Nad Niemnem.
Uzasadnij swoją tezę.
2. Tradycja – obciążenie czy
fundament naszej narodowej
przyszłości? Rozważ problem,
odwołując się do poznanych
fragmentów Nad Niemnem oraz
wybranych tekstów kultury.
 Kadr z filmu Nad Niemnem,
reż. Zbigniew Kuźmiński, 1986
W Korczynie panują stosunki
patriarchalne – władzę nad służbą
i rodziną sprawuje Benedykt. Jego syn
Witold, choć żywi do ojca szacunek,
ma w wielu kwestiach społecznych
odrębne zdanie.
297
Sz
298
W korczyńskim dworze...
52
Obraz dworu
u Orzeszkowej
i Mickiewicza
Zarówno Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, jak i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
ukazują rzeczywistość szlachecką w najdrobniejszych szczegółach – od elementów kultury
materialnej (dom, jego wyposażenie, gospodarstwo, przedmioty codziennego użytku itp.)
aż po obyczajowość szlachecką. Na lekcji przyjrzymy się sposobowi i treściom tego przedstawienia. Zwrócimy uwagę na cechy szlacheckiego świata dotyczące kultury
materialnej i niematerialnej, a także na charakter nadniemeńskiej przyrody.
Świat przedstawiony w obu utworach dzieli
około siedemdziesięciu lat – Tadeusz z poematu Mickiewicza mógłby być dziadkiem
Justyny. W tym czasie doszło do upadku powstania styczniowego i istotnych zmian światopoglądowych. Zgasły nadzieje Polaków na
odzyskanie niepodległości, a romantyczny
idealizm został zastąpiony przez pozytywistyczny pragmatyzm. Mimo to różnice między oboma dworami są niewielkie. Nie zmienił się bowiem ciepły stosunek autorów do
kultury szlacheckiego dworu oraz do otaczającej go natury.
Eliza Orzeszkowa
Nad Niemnem
(tom II, rozdział I – fragmenty)
Opis szlacheckiego dworu zubożałej rodziny Kirłów.
1
[1] W Olszynce, za olchowym gajem, od którego zapewne folwark ten wziął swe nazwanie,
na łagodnej wyniosłości gruntu dom niewielki, drewniany, nieotynkowany, niby z kosza
zieleni wychylał się ze starych, ogromnie rozrosłych bzów i z gęstego rzędu fasoli, która tuż
przy ścianie posadzona gęste i teraz kwitnące swe sploty zarzucała na tyki sięgające prawie
2
niskiego dachu. Z tyłu domu znajdował się spory sad owocowy, prostym częstokołem ogrodzony, bez dróg i upiększeń żadnych; z przodu, za małym, trawą i gdzieniegdzie chwastami
porosłym dziedzińcem, po łagodnej spadzistości spływały aż ku olchowemu gajowi duże
i urodzajne ogrody warzywne. Gaj był świeży, czysty, z grubymi i cienkimi drzewami rzadko
1 Folwark – gospodarstwo szlacheckie, które obejmuje dom i zabudowania gospodarcze, a także chaty chłopów pracujących w tym gospodarstwie.
2 Częstokół – ogrodzenie składające się z gęsto ustawionych obok siebie sztachet.
Sz
pozytywizm
Dwór szlachecki to typowy
wytwór polskiej architektury
XVI–XVII w. Zwykle parterowy, z wysokim dachem
krytym gontem, drewniany
(często malowany na biało),
z podmurówką z kamienia
lub cegły, sytuowany
na wzniesieniach i otoczony
drzewami. Charakterystycznym elementem dworu był
ganek z kolumnami.
Wewnątrz budynku znajdowały się przestronna sień
oraz wiele pokoi: jadalnia,
sypialnie, pokoje gościnne,
później także salon. Ściany
ozdabiano obiciami i gobelinami, wieszano na nich też
trofea myśliwskie i obrazy,
w tym rodzinne portrety.
Dwór szlachecki jest do dziś
ważnym wzorem w polskiej
architekturze użytkowej.
 Dwór ze skansenu w Sierpcu
rozstawionymi na wilgotnej i gładkiej murawie. Za rzadko rozstawionymi i gładkimi pniami
przebłyskiwał w płaskich brzegach płynący tu Niemen i ukazywało się gdzieniegdzie przeciwległe wybrzeże, okryte, jak okiem sięgnąć, gładkim, wilgotnym pastwiskiem. Gdzieniegdzie,
niby drobne obrazki w zielonych ramach, widać było zza drzew pasące się na tej zarzecznej
płaszczyźnie trzody albo pastuszków skupionych dokoła roznieconego ognia, albo nędzne, nie
wiedzieć czyje, samotnie śród przestrzeni stojące chaty.
[2] Za domem i sadem leżały gładkie pola; z obu stron warzywnych ogrodów zieleniały niskie
łąki, na których rosły grupy wierzb, a w mokrych zagłębieniach gruntu rozrastał się jasnozielony
1
2
ajer i stały wysokie łozy z długimi, obwisłymi liśćmi i wierzchołkami podobnymi do aksamitnych
kołpaków. Było to miejsce ciche, skromne i prawie odludne. Z domu i całego jego otoczenia od
razu wnieść było można, że wśród średniej własności ziemskiej Olszynka była posiadłością możliwie najmniejszą. Wniosek ten potwierdzała wieś chłopska pomiędzy łąkami do grupy wierzb
przyparta. Składało ją chat kilkanaście, dość czysto i dostatnio wyglądających. Z bliskości, w której
znajdowała się od dworku, łatwo było zgadnąć, że kiedyś do Olszynki należała.
1 Ajer – tatarak.
2 Łozy – zarośla wierzbowe.
299
Sz
300
Polecenia do tekstu
1. Wskaż epitety opisujące dom Kirłów w Olszynce i jego bezpośrednie otoczenie.
2. Na podstawie epitetów pojawiających się w tekście ustal cechy mieszkańców dworu.
3. Wymień rośliny otaczające dom. Pogrupuj je według poniższego schematu.
Rośliny otaczające dwór w Olszynce
uprawne
....
użytkowe
....
estetyczne
....
dzikie
....
4. Wskaż fragment ukazujący Olszynkę w konwencji idyllicznej. Wymień elementy
sielankowe przedstawienia.
5. Znajdź epitet burzący arkadyjskie wyobrażenie świata.
6. Określ, które elementy świata przedstawionego w analizowanym fragmencie należą
do krajobrazu ukształtowanego przez człowieka.
7. Zbadaj proporcje między krajobrazem „udomowionym” a dziką przyrodą.
8. Idealizacja czy realizm przedstawienia? Rozstrzygnij w odniesieniu do cytowanego
fragmentu.
Eliza Orzeszkowa
Nad Niemnem
(tom I, rozdział II – fragmenty)
[1] W korczyńskim dworze na rozległym trawniku dziedzińca rosły wysokie i grube jawory
1
otoczone niższą od nich gęstwiną koralowych bzów, akacji, buldeneżów i jeszcze niższą jaśmi2
nów, spirei i krzaczastych róż. Dokoła starych, kiedyś kosztownych sztachet topole, kasztany
i lipy ścianą gęstej zieloności zakrywały drewniane gospodarskie budynki. U zbiegu dwu dróg
okalających trawnik i rosnące śród niego potężne grupy drzew i krzewów stał dom drewniany
3
także, niepobielony , niski, ozdobiony wijącymi się po jego ścianach powojami, z wielkim
gankiem i długim rzędem okien mających kształt nieco gotycki. Na ganku pomiędzy oleandro4
wymi drzewami rosnącymi w drewnianych wazonach stały żelazne kanapki, krzesła i stoliki.
Naprzeciw gospodarskich zabudowań wznosiła się nad sztachetami gęsta zieloność starego
znać, bo w aleje z grubych drzew wysadzanego, ogrodu. [...]
1 Buldeneże (z fr. boule de neige – kula śniegu, śnieżka) – krzewy ozdobne o białych kulistych kwiatostanach.
2 Spirea – krzew ozdobny o białych lub różowych kwiatach.
3 Niepobielony – niepomalowany wapnem.
4 Oleandrowe drzewa – krzewy oleandru – rośliny południowej o dużych, pięknych kwiatach.
Sz
pozytywizm
 Napoleon Orda, Ubiel. Dwór Moniuszków, 1873–1883
Orda w swych pracach – podobnie jak Orzeszkowa w Nad Niemnem – ocalał od zapomnienia pamiątki
polskości. W trakcie wędrówek po wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej Orda narysował ponad
tysiąc wizerunków dworów, pałaców i kościołów; zamieścił je w Albumie widoków historycznych Polski.
Ubiel na Białorusi zwróciła uwagę malarza jako miejsce narodzin kompozytora Stanisława Moniuszki.
[2] Nie był to dwór wielkopański, ale jeden z tych starych szlacheckich dworów, w których niegdyś
mieściły się znaczne dostatki i wrzało życie ludne, szerokie, wesołe. Jak działo się tu teraz, aby
o tym wiedzieć, trzeba było dowiadywać się z bliska, ale co w oczy od razu wpadało, to wielka
usilność o zachowanie miejsca tego w porządku i całości. [...]
[3] Z tych sieni dwoje drzwi na oścież rozwartych wiodło z jednej strony do obszernej sali jadalnej, z drugiej – do wielkiego, o czterech oknach, salonu. Oba te pokoje dostatecznie zapełniały
sprzęty, które, jak z kształtu i gatunku ich wnosić było można, kupionymi były przed dwudziestu przeszło laty i kosztowały wiele [...]. Obicia na ścianach, tak jak i sprzęty, niegdyś kosztowne i piękne, a teraz postarzałe i spłowiałe, błyskały jeszcze tu i ówdzie złoconymi bukietami
i arabeskami, zakrywało je zresztą w znacznej części kilka pięknych kopii ze sławnych obrazów
i kilkanaście rodzinnych portretów w staroświeckich, ciężkich, z wytartą pozłotą ramach. Podłogi były tam woskowane i błyszczące, niskie sufity białe i czyste, drzwi staroświeckie, ciężkie,
z błyszczącymi brązowymi klamkami, dywany duże i spłowiałe, w rogu salonu piękny fortepian,
u okien ze smakiem ustawione grupy zielonych roślin.
301
Sz
302
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz
(księga I – fragmenty)
Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju,
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,
Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany;
Świeciły się z daleka pobielane ściany,
[5] Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni.
Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi,
1
I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi
2
3
Użątku , co pod strzechą zmieścić się nie może;
[10] Widać, że okolica obfita we zboże,
4
5
I widać z liczby kopic , co wzdłuż i wszerz smugów
Świecą gęsto jak gwiazdy, widać z liczby pługów
Orzących wcześnie łany ogromne ugoru,
Czarnoziemne, zapewne należne do dworu,
[15] Uprawne dobrze na kształt ogrodowych grządek:
Że w tym domu dostatek mieszka i porządek.
Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza,
Że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza. [...]
We dworze pusto, bo drzwi od ganku zamknięto
[20] Zaszczepkami i kołkiem zaszczepki przetknięto.
Podróżny do folwarku nie biegł sług zapytać;
Odemknął, wbiegł do domu, pragnął go powitać. [...]
Wbiega i okiem chciwie ściany starodawne
Ogląda czule, jako swe znajome dawne.
[25] Też same widzi sprzęty, też same obicia,
Z któremi się zabawiać lubił od powicia;
Lecz mniej wielkie, mniej piękne, niż się dawniej zdały.
I też same portrety na ścianach wisiały.
1 Stogi – duże, stożkowate stosy siana, ściętego zboża lub słomy.
2 Użątek – ścięte (użęte) zboże w snopach.
3 Pod strzechą – pod dachem, tu: w stodole.
4 Kopic – ustawionych na polu stogów ze snopów ściętego zboża.
5 Smugi – pasy zaoranej ziemi.
Sz
pozytywizm
Polecenia do tekstów
1. Wskaż podobieństwa i różnice między dworami opisanymi w powyższych fragmentach.
Sporządź notatkę w dowolnej formie (może to być np. zaproponowana poniżej tabela)
i wyciągnij wnioski.
Pan Tadeusz
Nad Niemnem
wygląd zewnętrzny domu
roślinność otaczająca dom
zabudowania gospodarcze
układ gospodarstwa
elementy wyposażenia domu
2. Z czego wynikają podobieństwa, a z czego – różnice w przedstawieniu dworu w obu
utworach? Odpowiedź uzasadnij.
3. Wskaż podobieństwa w sposobie rozpoczynania opisu (uwzględnij także opis Olszynki).
Wyjaśnij, co jest ich powodem.
4. Znajdź epitety kolorystyczne w obu fragmentach.
5. Wymień najczęściej pojawiające się kolory oraz elementy kontrastu występujące w każdym z utworów.
6. Porównaj oba przedstawienia pod względem barwności. Powiedz, jakie kolory je łączą,
a jakie różnią. Wyciągnij wnioski, biorąc pod uwagę dotychczasowe ustalenia.
7. Znajdź w obu fragmentach okoliczniki miejsca. Określ ich funkcje.
8. Omów budowę składniową zdań opisujących przestrzeń w każdym z utworów.
9. Wskaż elementy cywilizacji i natury w cytowanych fragmentach. Wyjaśnij, w jaki sposób
dwór szlachecki łączy te elementy.
10. Określ, na czym polega przyjazny dla mieszkańców i gości charakter dworu szlacheckiego.
Pr ac a domowa
1. Zreferuj zakończenie akcji Pana Tadeusza i Nad Niemnem. Porównaj przesłania społeczne i historiozoficzne obu tych zakończeń.
2. Porównaj przyczyny życiowego nieszczęścia Jacka Soplicy i Marty Korczyńskiej.
W jaki sposób dom rodzinny kształtuje nasze wyobrażenia o świecie? Rozważ, odwołując
się do fragmentów omawianych na lekcji i innych utworów literackich.
303
Sz
304
Jak być powinno...
53
Program pozytywizmu
polskiego w powieści
Orzeszkowej
Literatura okresu pozytywizmu była zaangażowana w krzewienie haseł epoki. Widzieliśmy to już
na przykładzie wiersza programowego Adama Asnyka. Na tej lekcji przyjrzymy się programowi
polskiego pozytywizmu zawartemu w powieści Orzeszkowej. W Nad Niemnem doszły bowiem
do głosu wszystkie ważne spory epoki.
Program pozytywizmu w Nad Niemnem
Jedno z haseł pozytywizmu – praca organiczna
– zyskuje w utworze Orzeszkowej uzasadnienie
patriotyczne. Benedykt Korczyński za wszelką
cenę chce utrzymać ziemię w polskich rękach,
ponieważ wie, że jedynym jej nabywcą byłby
według prawa Rosjanin.
Widać także w Nad Niemnem realizację hasła
pracy u podstaw. Jego wyrazicielem jest w powieści Andrzej Korczyński, który przed powstaniem styczniowym prowadził działalność społeczną koncentrującą się na kształceniu ludu
z okolic Korczyna. Aktywność ta wynikała po
części z romantycznej sympatii Andrzeja do
ludowości, wsi i zamieszkujących ją ludzi, a po
części – z chęci zbliżenia szlachty do ludu. Wiązało się to nie tylko z potrzebą zrozumienia
ludu, ale także z koniecznością niesienia mu
pomocy. Nie ma w tym programie oświatowym
poczucia wyższości, jest natomiast poczucie
obowiązku i traktowanie oświaty jako wartości,
którą należy dzielić się z ludem. Po trosze działania męża kontynuowała Andrzejowa (wdowa
po nim), podejmująca się kształcenia wiejskich
dzieci w swym pałacu w Osowcach.
Istotny składnik programu pozytywistycznego
stanowiła też emancypacja kobiet. Wedle Witolda Korczyńskiego, w szlacheckim domu kobietę wychowuje się na „Buszmenkę”. Ma ona za-
bawiać mężczyznę, zaspokajać jego biologiczne
potrzeby i wreszcie – rodzić mu dzieci. W określeniu tym zawiera się także fakt izolacji kobiet
od rzeczywistego świata. Orzeszkowa pokazuje
dramatyczną sytuację młodych szlachcianek,
które są jedynie przedmiotami rodzinnych i majątkowych transakcji, odpowiednimi „partiami”
do wydania za mąż. Poza małżeństwem, i to
planowanym przez rodzinę, nie mają w opisywanym przez pisarkę świecie możliwości samorealizacji. Najlepszym tego przykładem jest
Marta Korczyńska, los Justyny ukazuje zaś dobitnie, do jakiego wyboru ograniczały się możliwości życiowe XIX-wiecznej kobiety.
Kolejne hasło pozytywizmu podjęte przez
Orzeszkową to scjentyzm, wyrażający się nowoczesnością w myśleniu o ekonomii, gospodarowaniu i zarządzaniu. W powieści głosem
tej nowoczesności jest Witold, przedstawiciel
nowego pokolenia Polaków. Potrafi on komunikować się z chłopami i rozumie przyczyny
ich zachowań. Ponadto szczerze angażuje się
w zagadnienia ekonomiczno-gospodarcze
i wprowadza nowinki techniczne, które dla
starszego pokolenia ludzi z jego stanu społecznego zdają się obce, a nawet wrogie.
Powieść krzewi także pozytywistyczny ideał
społecznego i narodowego solidaryzmu.
Obejmuje on wiarę w wartość wspólnego
Sz
pozytywizm
działania szlachty i chłopów, z których część ma
szlacheckie korzenie. Polskość staje się zatem
kategorią nadrzędną, łączącą ludzi bez względu
na majątek, wykształcenie czy pozycję społeczną. Także i w tym zakresie najstarszy z braci
Korczyńskich daje, przez przyjaźń z Anzelmem
i Jerzym Bohatyrowiczami, przykład społecznego solidaryzmu, zarówno w czasach przedpowstaniowych, jak i w okresie wspólnej walki
o niepodległość w 1863 r.
Jedną z najważniejszych pozytywistycznych
wartości była praca. Stała się ona przedmiotem
życiowego wyboru Justyny. Gdy bohaterka
decyduje się na związek z Janem, godzi się na
rezygnację z „próżniaczego” stylu życia. Jej
wybór to znak nowych czasów – dwadzieścia
lat wcześniej zarówno samej pracy, jak i wiążącej się z tym degradacji społecznej przestraszyła się Marta Korczyńska i zrezygnowała ze
związku z Anzelmem. W ten sposób Orzeszkowa zrównała bohaterstwo pracy z heroizmem walki.
Wszystkie wymienione wyżej postaci łączy
patriotyzm, rozumiany jednak już nie jako
gotowość do walki, ale konieczność pracy na
rzecz wspólnego dobra.
Andrzej Korczyński
(później jego żona)
praca u podstaw
Benedykt Korczyński
solidaryzm społeczny
praca
Justyna
praca
praca organiczna
Witold
emancypacja kobiet
praca
scjentyzm
Eliza Orzeszkowa
Nad Niemnem
(tom I, rozdział IV – fragmenty)
Witold Korczyński rozmawia z Teofilem Różycem i Zygmuntem Korczyńskim.
[1] – Przepraszam pana – zaczął głosem prawdziwie młodzieńczym i trochę więcej niż wypadało podniesionym – ale tak chciałbym wiedzieć, jakie reformy i urządzenia wprowadzić pan
1
zamierza w swojej Wołowszczyźnie . Słyszałem, że są to dobra bardzo zaniedbane, i jak dowiedziałem się, że pan w nich sam zamieszkałeś, ucieszyłem się nadzwyczajnie. Tak cieszyłem
się, doprawdy, że będę miał przyjemność poznać pana, i tak obiecywałem sobie obszernie o tym
z panem pomówić... że... że nie mogłem sobie odmówić... [...]
[2] Różyc uśmiechnął się uprzejmie i po chwili wahania odpowiedział:
– Bardzo mi przyjemnie i chciałbym prawdziwie życzenie pańskie spełnić... tylko... tylko
że o wprowadzeniu reform czy ulepszeń w Wołowszczyźnie dotąd nie pomyślałem...
1 Wołowszczyzna – majątek Różyca.
305
Sz
306
 Julian Fałat, Zbieranie chmielu, 1884, Muzeum Narodowe w Warszawie
Omów, w jaki sposób artysta przedstawił harmonię natury i człowieka w obrazie prac rolniczych.
[3] Szczere, naiwne, głębokie zdziwienie odbiło się na ruchliwej i wyrazistej twarzy studenta.
– Jak to!... – zaczął – a ja myślałem, że właśnie tacy ludzie jak pan, młodzi i możni... dawać
muszą inicjatywę... przykład... naukę... [...]
Mnie to, widzi pan, niezmiernie interesuje... Od dwóch lat nie byłem w domu, bo w przeszłym
1
roku ojciec pozwolił mi spędzić wakacje na praktyce agronomicznej w pewnych wielkich
2
i wzorowo zagospodarowanych dobrach... Teraz skończyłem w szkole kurs drugi i mam już
niejakie wyobrażenie o tym, jak być powinno, wiedząc dobrze skądinąd, jak w naszych stronach
jest... Mnie się zdaje, że jest bardzo źle pod każdym względem i że panowie powinniście ogromnie wziąć się do pracy i nad ziemią, i nad ludem, aby...
[4] – Widziu – z pewnym zakłopotaniem do stryjecznego brata przemówił Zygmunt – głowę
masz tak napełnioną teoriami, że wygłaszać je potrzebujesz zawsze i wszędzie... Jest to zwykłą
cechą pierwszej młodości...
1 Agronomiczny – rolniczy.
2 Kurs drugi – drugi rok studiów.
Sz
pozytywizm
[5] – Naturalnie – prostując się i głowę podnosząc przerwał Witold, a z oczu posypały się mu
iskry – i nie obraziłeś mię wcale, Zygmuncie, przypominając, że jestem bardzo młody. Ty
zresztą także młodym jesteś i nie masz prawa usypiać na swych malarskich laurach. Cóż byś,
na przykład, odpowiedział mi, gdybym cię zapytał: jak w twoich Osowcach stoi lud wiejski...
tak... na przykład... pod względem oświaty... moralności, ekonomicznego bytu?...
– Odpowiedziałbym, że stoi on pod tymi wszystkimi względami jak najgorzej... – z niedbałym
uśmiechem odparł Zygmunt.
[6] – I ty o tym możesz tak lekceważąco mówić! I panowie możecie tak obojętnie względem
tego się zachowywać! – oburzył się chłopak i znowu zwrócił się do Różyca. – Mnie się zdaje, że
pan chyba inaczej myślisz o tym niż Zygmuś... on tak był wychowany... zresztą... artysta! Ale
pan pewnie zechcesz zstąpić do klas niższych, tak długo zaniedbanych, a którym wszystkie idee
naszych czasów przyznają prawo...
– Mój Widziu – z widocznym już znudzeniem przerwał znowu Zygmunt – idee czasu są rzeczą
bardzo piękną...
– I szanowną – z uśmiechem dorzucił hrabia. [...]
[7] – Witold ma słuszność, zupełną słuszność! Któż, jeśli nie panowie, powinien naprawiać błędy
starszych, a nam młodszym drogi torować?... gniew przejmuje, kiedy przybywając z szerokiego
1
świata widzimy, jak wszystko zastojowi okropnie ulega. Gospodarstwa rutyniczne albo zrujnowane, ziemia z rąk waszych ucieka, lud dziczeje, a nikt ani palcem nie poruszy, aby cokolwiek podnieść... udoskonalić...
Z tymi słowami w sukurs Witoldowi przybywał nieco starszy od niego kolega szkolny, student
tak jak i on, syn jednego z obecnych tu i w tej chwili na ganku siedzących obywateli.
Polecenia do tekstu
1. Czego Witold oczekuje od Różyca w przytoczonej scenie?
2. Określ, czym przejawia się emocjonalne zaangażowanie bohatera w rozmowę.
3. Wykaż, że wypowiedzi studentów kontrastują z odpowiedziami ich rozmówców.
4. Powiedz, co Witold i jego kolega sądzą o otaczającej ich rzeczywistości oraz jak chcieliby
ją poprawić.
5. Wymień i scharakteryzuj ideały pozytywistyczne wyrażane przez obu studentów.
6. Dokonaj oceny bohaterów – kto według ciebie ma rację w opisanym sporze i dlaczego?
Pr ac a domowa
1. Czy praca i edukacja zmieniają świat? Rozstrzygnij, odnosząc się do programu pozytywistycznego zawartego w Nad Niemnem, do wybranych tekstów literackich oraz do własnych
doświadczeń i wiedzy o rzeczywistości.
2. W jaki sposób sztuki wizualne ukazują pracę i pracujących ludzi? Omów temat, odwołując się do obrazu Juliana Fałata Zbieranie chmielu i innych tekstów kultury.
1 Rutyniczne – szczątkowe, upadające.
307
Sz
308
Nie ma domu...
54
Obraz domów
dzieciństwa w poezji
współczesnej
Dom rodzinny jest częstym tematem literackim, a w literaturze autobiograficznej – motywem
niemal obowiązkowym. To dom bowiem kształtuje wyobrażenia o życiu i świecie oraz gusta
i oczekiwania dzieci, które się w nim wychowują. Dwory z epickich tekstów Adama Mickiewicza
i Elizy Orzeszkowej to miejsca znane tym autorom z własnego dzieciństwa. Polski dwór i dom
stanowią również temat wierszy, które poznamy na tej lekcji.
Kultura szlachecka przetrwała w Polsce do
czasów II wojny światowej. Pół wieku później
znany nam twórca, Czesław Miłosz (patrz:
lekcja 22.), urodzony w jednym ze szlacheckich dworów na Wileńszczyźnie, powrócił
w rodzinne strony jako turysta. Było już po
K
rozpadzie sowieckiego imperium, które podzieliło przedwojenną Polskę i zniszczyło kulturę szlachecką. Wiersz Miłosza Dwór jest
impresją z pobytu w ruinach dworu, w którym
pisarz spędził dzieciństwo. Miłosz odnajduje
tu ślady dawnej kultury, rozpoznaje rzeczywistość, która uległa rozpadowi i zniszczeniu.
Czesław Miłosz Dwór
Nie ma domu, jest park, choć stare drzewa wycięto
I gąszcz porasta ślady dawnych ścieżek.
1
Rozebrano świreń, biały, zamczysty ,
Ze sklepami czyli piwnicami, w których stały półki na jabłka zimowe.
[5] Takie jak dawniej koleiny drogi w dół:
Pamiętałem, gdzie skręcić, ale nie poznałem rzeki;
Jej kolor jak rdzawej samochodowej oliwy,
Ani szuwarów, ani lilii wodnych.
Przeminęła lipowa aleja, niegdyś droga pszczołom,
[10] I sady, kraina os i szerszeni opitych słodyczą,
Zmurszały i zapadły się w oset i pokrzywy.
To miejsce i ja, choć daleko stąd
Równocześnie, rok po roku, traciliśmy liście,
Zasypywały nas śniegi, ubywało nas.
[15] I znów razem jesteśmy, we wspólnej starości.
1 Świreń... zamczysty – spichrz zamykany na zamek; budynek gospodarczy służący do przechowywania zapasów żywności.
Sz
pozytywizm
Interesuje mnie dymek, z rury zamiast komina,
Nad baraczkiem skleconym niezgrabnie z desek i cegły
1
W zieleni chwastów i krzaków – poznaję sambucus nigra .
Chwała życiu, za to, że trwa, ubogo, byle jak.
[20] Jedli te swoje kluski i kartofle
I mieli przynajmniej czym palić w nasze długie zimy.
(z tomu Na brzegu rzeki Copyright © 1994 by the Czeslaw Milosz Estate)
Polecenia do tekstu
1. Wskaż elementy autobiografizmu
w wierszu Miłosza.
»Pojęcie
k l u c z ow e
2. Jakie przyczyny złożyły się
na przemianę miejsca znanego autorowi
z dzieciństwa?
3. Porównaj świat zapamiętany przez poetę
z opisywaną przez niego współczesnością.
Ustalenia zapisz w formie, która ułatwi Ci ich
zapamiętanie (np. tabela, mapa myśli, plakat,
prezentacja multimedialna).
dawniej
AUTOBIOGRAFIZM – cecha literatury odwołującej się do biografii
autora, stanowiąca kontekst
wyjaśniający sens utworu. Więcej
o autobiografii – patrz: pojęcia
dzisiaj
dom i otoczenie
rzeka
aleja lipowa
4. Opisz straty w przyrodzie otaczającej dwór.
5. Jaka budowla zastąpiła dom poety?
6. Przedstaw, jakie wspomnienia wywołuje w poecie miejsce, w którym kiedyś stał
jego dom?
7. Nazwij uczucia przeżywane przez poetę.
8. Na podstawie ostatniego dwuwersu scharakteryzuj życie ostatnich
mieszkańców dworu.
9. Jak oceniasz zmiany, które nastąpiły w naszym świecie, w kontekście wiersza Miłosza?
1 Sambucus (czytaj: sambukus) nigra (łac.) – czarny bez.
309
Sz
310
Drugi analizowany przez nas wiersz także nosi wyraźne piętno autobiografizmu.
Przedstawiony w nim dom ma wiele typowych cech szlacheckiego dworu, który
stał się ponadhistorycznym modelem
polskiej architektury i szeroko rozumianej polskiej kultury materialnej. Stał się
też, w pewnej mierze, symbolem polskości w ogóle. Nawiązania do stylu dworu
szlacheckiego widać nadal w projektach
współczesnych domów jednorodzinnych.
K
 Stanisław Kamocki, Dworek jesienią , 1903, Muzeum
Narodowe w Warszawie
Adam Zagajewski
Dom
Czy pamiętasz jeszcze, czym był dom?
Dom – kieszeń w płaszczu styczniowej zawiei,
domy, niskie i pękate jak egipska samogłoska.
Zawsze pod opieką zielonych języków drzew
[5] – najwierniejsza była lipa, w jesieni
płakała suchymi łzami.
Niemodne suknie kołysały się na strychu
jak wisielec. Płonęły dawne listy.
W salonie drzemał stary fortepian,
[10] hipopotam o żółtych i czarnych zębach.
Na ścianie wisiał krzywo krzyż
z przegranego powstania i zdjęcie
smutnej dziewczyny – przegrane życie.
Powietrze pachniało jak wermut,
[15] było słodkie i gorzkie jednocześnie.
Domy, domy, gdzie jesteście,
pod którym oceanem, w czyim wspomnieniu,
pod dachówką którego nieistnienia?
Gdy wiatr otwierał okna, do pokoi
[20] wdzierała się sina przyszłość
1
i dławiła oddech muślinowych firanek.
Ogień był narzeczonym śmierci
i wciąż jej przynosił bukiety bladych iskier.
Autor
Adam Zagajewski (ur. 1945)
– współczesny polski poeta,
prozaik i eseista. Urodził się
we Lwowie, studiował
w Krakowie. Po wprowadzeniu
stanu wojennego w 1981 r.
przebywał na emigracji
w Paryżu. Po upadku
komunizmu powrócił do kraju.
Był jednym z twórców ruchu
poetyckiego Nowa Fala (obok
Stanisława Barańczaka,
Ryszarda Krynickiego, Juliana
Kornhausera), współautorem
manifestu Świat nie
przedstawiony (1974).
W czasach PRL związany
z opozycją demokratyczną,
występował w swoich
wierszach przeciw kłamstwu
komunistycznej propagandy
i zniewoleniu ludzi przez
system totalitarny. W ostatnich
dwudziestu latach jego poezja
nabrała osobistego charakteru,
stała się przesycona subtelnym
liryzmem i filozoficzną
refleksją.
1 Muślinowe – wykonane z muślinu, czyli delikatnej, jedwabnej tkaniny.
Sz
pozytywizm
311
Polecenia do tekstu
1. Zinterpretuj metaforę zamieszczoną
w 2. wersie Domu.
»Pojęcie
k l u c z ow e
2. Określ tonację emocjonalną wiersza.
TONACJA EMOCJONALNA
– to dominujące w tekście
uczucia, emocje, ogólny
„nastrój utworu”. Może np.
przyjmować postać czułości,
radości, zachwytu, ale też
smutku, melancholii,
rozpaczy. Tekst wyraża wysoki
poziom emocji albo też
obojętność czy chłód
emocjonalny.
3. Wskaż epitety, porównania i metafory,
które tworzą tonację emocjonalną Domu.
4. Wyjaśnij, z jakich emocji osoby mówiącej
wynika nastrój wiersza.
5. Wskaż wersy, w których poeta wyraża
uniwersalną, ludzką tęsknotę do domów
dzieciństwa.
6. Na podstawie dwu ostatnich wersów
zinterpretuj los domu, o którym pisze poeta.
7. Porównaj losy domów dzieciństwa Czesława Miłosza i Adama Zagajewskiego przedstawione
w poznanych wierszach.
8. Na podstawie dotychczasowych ustaleń uogólnij wnioski na temat związków między
historią a prywatnością.
Pr ac a domowa
1. W wyglądzie, otoczeniu i wyposażeniu domów, o których piszą w swych wierszach
Miłosz i Zagajewski, wskaż elementy znane ci z wcześniej przeczytanych opisów polskiego dworku.
2. Znajdź we fragmentach Nad Niemnem, Pana Tadeusza i Dworu elementy
emocjonalnego nacechowania obrazowanej przestrzeni. Jakie uczucia wyrażają się
w tych opisach?
R
3. Wymień przejawy mityzacji i idealizacji świata zawarte w epopejach Orzeszkowej
i Mickiewicza oraz w wierszu Czesława Miłosza.
1. Na podstawie wspomnień wyrażonych w wierszu Dwór opisz świat dzieciństwa poety
w szlacheckim dworku przed II wojną światową.
2. Opisz dom swojego dzieciństwa.
3. Dokonaj analizy porównawczej wierszy Dwór Czesława Miłosza i Dom Adama Zagajewskiego.
Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją.
R
Sz
312
Za co oni mają wszystkich
Żydów bić?
55
Przeciw
antysemityzmowi
W XIX w. ludność żydowska stanowiła na ziemiach polskich odrębną grupę etniczną i religijną.
Świadoma polityka władz carskich, podżegających do waśni, oraz dawny polski antysemityzm
(znany nam m.in. z Nie-Boskiej komedii Krasińskiego) w brutalnych warunkach wczesnego
kapitalizmu wywołały zjawisko tzw. pogromów żydowskich, czyli zbiorowych napaści na Żydów.
Przeciw temu procederowi wystąpiła Maria Konopnicka w noweli, którą omówimy na lekcji.
mendel gdański
XVIII
XIX
XX
XXI
ok. 1881 r.
W czasach rodzącego się kapitalizmu prowokujący pogromy antysemici posługiwali się
argumentacją rywalizacji ekonomicznej między Żydami a Polakami. Odwoływali się zarazem do znanych od dawna haseł antysemityzmu kulturowego i religijnego. Jedną z idei
polskiego pozytywizmu była zaś asymilacja
Żydów – włączenie ich w narodową społeczność, uznanie za równoprawnych obywateli
i wspólne z nimi działanie na rzecz rozwoju
ekonomicznego kraju.
W latach 80. XIX w. przez tereny Imperium
Rosyjskiego, w tym ziemie polskie, przetoczyła
się fala pogromów Żydów, których oskarżono
o zamach na cara Aleksandra II. Wtedy także,
by rozbudzić nienawiść rasową i religijną,
carska tajna policja polityczna (ochrana) spreparowała Protokoły mędrców Syjonu – rzekomy
manifest żydowskiego nacjonalizmu (syjonizmu). Tak zwany pogrom warszawski (25–27
grudnia 1881 r.), do którego bezpośrednio
nawiązała Konopnicka, de facto oznaczał koniec pozytywistycznego hasła asymilacji Żydów. Mendel Gdański przedstawia jednak
przede wszystkim dramat pojedynczego człowieka wobec brutalnej siły tłumu.
Akcja noweli rozgrywa się w Warszawie,
choć zgodnie z zasadami mowy ezopowej
(patrz: pojęcia kluczowe) nazwa miasta się
nie pojawia. Równie dobrze mogłaby się
jednak odbywać w dowolnym mieście ziem
polskich pod zaborem rosyjskim, a nawet
w całej Rosji.
Gatunek
Nowela to niewielkich rozmiarów utwór epicki pisany prozą, o zwartej kompozycji oraz jednolitej i jednowątkowej
fabule – pozbawionej niezwiązanych z nią epizodów. Charakteryzuje się dramatyczną akcją zmierzającą do punktu
kulminacyjnego, w którym rozstrzygają się losy bohaterów i który poprzedza puentę – zakończenie utworu
podsumowujące przedstawione zdarzenia. Nowela była jednym z charakterystycznych gatunków literatury polskiego
pozytywizmu.
Mendel Gdański w podtytule nadanym przez autorkę został określony jako „obrazek”. Jest to odmiana noweli
przedstawiająca jakiegoś bohatera lub określone zdarzenie w udramatyzowanej i zdarzeniowej formie krótkiego
opowiadania lub opisu sytuacji.
Sz
pozytywizm
 maurycy gottlieb, Żydzi w synagodze, ok. 1878, Lwowska Galeria Sztuki
Judaizm – religia wyznawana przez Żydów – był głównym elementem ich tożsamości narodowej.
Twórcą noweli był Giovanni
Boccaccio (czytaj: dżjowani
bokaczjo; 1313–1375), włoski
humanista i pisarz
wczesnego renesansu.
Jego największe dzieło
– Dekameron – to zbiór stu
nowel opowiedzianych
w ciągu dziesięciu dni
przez dziesięcioro
narratorów. W związku
z tytułem jednego
z utworów z tego zbioru
(Sokół) utworzono tzw.
teorię sokoła. Uznaje ona
akcję noweli za podobną
do lotu sokoła – powoli
wznoszącą się do punktu
kulminacyjnego,
a następnie gwałtownie
zmierzającą do finału.
Według tej teorii
kompozycja noweli opiera
się na dominującym
motywie, który w trakcie
rozwoju akcji nabiera coraz
szerszych znaczeń, aż po
sens symboliczny.
Zgodnie z „teorią sokoła”
Mendel Gdański Marii
Konopnickiej rozpoczyna
się od odnotowania przez
narratora niepokoju
w uliczce zamieszkiwanej
przez bohatera. W trakcie
rozwoju akcji wielokrotnie
pojawia się motyw
niepokoju (pogłoski
i zapowiedzi pogromu),
a punktem kulminacyjnym
jest napad na Mendla.
313
Sz
314
Maria Konopnicka
Mendel Gdański (fragmenty)
[1] – Podobno Żydów mają bić – rzekł tłusty zegarmistrz kiwając nogą w wyciętym trzewiku
z błyszczącą stalową sprzączką.
Stary Mendel zamrugał kilka razy nerwowo, koło ust przebiegło mu nagle drgnięcie. Wnet
opamiętał się jednak i przybrawszy ton jowialnej dobroduszności, rzekł:
– Żydów? Jakich Żydów? Jeśli tych, co uni złodzieje są, co uni ludzi krzywdzą, co uni po drogach
rozbójstwo robią, co uni z tego biednego skórę ciągną, nu to czemu nie? Ja sam pójdę ich bić!
– Ale nie! – roześmiał się zegarmistrz. – Wszystkich Żydów...
[2] W siwych źrenicach Mendla zapalił się błysk nagły. Przygasił go jednak wpółspuszczoną
powieką i niby obojętnie zapytał:
– Nu, za co oni mają wszystkich Żydów bić?
– A za cóż by? – odrzucił swobodnie zegarmistrz. – Za to, że Żydy!
– Nu – rzekł Mendel mrużąc siwe oczy – a czemu uni do lasu nie idą i nie biją brzeziny za to, że
brzezina, albo jedliny za to, że jedlina?
– Cha! Cha! – rozśmiał się zegarmistrz – każdy Żyd ma swoje wykręty! Przecież ta jedlina i ta
brzezina to nasze, w naszym lesie, z naszego gruntu wyrosła!
[3] Mendel aż się zachłysnął, tak mu odpowiedź na usta nagle
wykipiała. Pochylił się nieco ku zegarmistrzowi i głęboko zajrzał
mu w oczy.
– Nu, a ja z czego wyrósł? A ja z jakiego gruntu wyrósł? Pan dobrodziej
Autorka
mnie dawno zna? Dwadzieścia i siedem lat mnie pan dobrodziej zna!
Maria Konopnicka
(1842–1910) należy do
Czy ja tu przyszedł jak do karczmy? Zjadł, wypił i nie zapłacił? Nu,
najwybitniejszych przedstawicieli
ja tu nie przyszedł jak do karczmy! Ja tu tak w to miasto urósł, jak ta
polskiego pozytywizmu. Od
młodości zaprzyjaźniona z Elizą
brzezina w lesie! Zjadł ja tu kawałek chleba, prawda jest. Wypił też
Orzeszkową (kończyły tę samą
wody, i to prawda jest. Ale za tego chleba i za tej wody ja zapłacił.
pensję), podobnie jak ona
Czym ja zapłacił? Pan dobrodziej chce wiedzieć, czym ja zapłacił?
angażowała się w realizację
programu pozytywizmu
Wyciągnął przed siebie obie spracowane, wyschłe i żylaste ręce.
warszawskiego. Zajmowały ją
– Nu – zawołał z pewną porywczością w głosie – ja tymi dziesięzwłaszcza walka o emancypację
kobiet (redagowała m.in. pismo
ciu palcami zapłacił! Pan dobrodziej widzi te ręce? [...]
dla kobiet „Świt”), krzewienie
– Tak się to mówi – odparł dyplomatycznie zegarmistrz – ale Żyd
oświaty wśród ludu i pomoc
represjonowanym przez
zawsze Żydem!..
zaborców. Tworzyła nowele,
[4] Nowe iskry zagorzały w oczach starego introligatora.
w których ukazywała psychikę
zwykłych ludzi, wiersze liryczne
– Nu, a czym un ma być? Niemcem ma być? Francuzem ma być?
i patriotyczne oraz poematy.
Może un koniem ma być? Nu, bo psem to un już dawno się
Pisała także dla dzieci (m.in.
zrobił, to un już jest! [...]
baśń O krasnoludkach i sierotce
Marysi). Jest autorką Roty – jed– Mój panie Mendel! – rzekł zegarmistrz tonem wyższości. –
nej z najbardziej znanych
Gada się to tak i owak; ale każdy Żyd byle pieniądze miał.
polskich pieśni patriotycznych.
Od 1903 r. mieszkała
[5] Stary introligator nie dał mu dokończyć, ale podniósłszy rękę
w Żarnowcu koło Krosna –
trząsł nią, jakby się od natrętnego owada opędzał.
w dworku, który otrzymała od
narodu polskiego w podziękowa– Niech mi pan dobrodziej nie powie te mowe! To jest mowa od
niu za swoją twórczość
wszystkich głupie ludzie. Jakby Żydowi pieniądz za wszystko
i działalność społeczną.
miał być, to by jemu Pan Bóg od razu kieszeń w skórę zrobił
Sz
pozytywizm
 Aleksander Gierymski, Święto Trąbek, 1884, Muzeum Narodowe w Warszawie
Święto Trąbek (właściwie: Rosz Haszana) jest pierwszym dniem roku żydowskiego. Żydzi odmawiają
wówczas modlitwy, podczas których kilkakrotnie dmie się w róg (stąd nazwa). Polski malarz ukazał
społeczność Żydów jako harmonijną część pejzażu warszawskiego Powiśla.
albo i dwie. A jak jemu Pan Bóg kieszeń w skórę nie zrobił, nu, to na to, że Żydowi pieniądz
tyle ma być, co i każdemu. [...]
[6] Musnął dwa razy białą swą brodę i pomyślawszy chwilkę rzekł:
– Pan dobrodziej wie, jak ja się nazywam? Nu, ja się nazywam Mendel Gdański. Że ja się Men1
del nazywam, to przez to, co nas było dzieci czternaście, a ja się piętnasty urodził, tu, na Stare
Miasto, w te wąskie uliczkę, zara za te żółte kamienice, gdzie apteka. [...] Czy nas ojciec nieboszczyk potopić miał? Nie miał nas potopić! Raz, że się un Pana Boga bał, a drugi raz, że un
te swoje piętnaście dzieci tak kochał, że jak matka przyniosła śledź, to un tylko główkę sobie
urwał, a całego śledzia to dzieciom dał, co by się najadły, co by nie były głodne. Tak ich kochał.
[7] Zachłysnął się. Poczerwieniał, oczy mu się zapaliły nagłym przypomnieniem.
Wnet się jednak pohamował i mówił dalej z jowialnym uśmiechem, w którym gorzką ironię
dostrzec było można.
2
– Ale ja, Mendel, widział, co mendlowi całemu źle na świecie, tak sam już tylko pół tuzina dzieci
miał, a moja córka Lija, nu, una tylko jednego syna miała i od boleści wielkiej umarła. Żeby ona żyła,
a sześć synów miała, a patrzyła, na co ja patrzę, nu, to una by sześć razy od boleści umierać musiała!
[8] Mówił szybko, coraz szybciej, głosem namiętnie przyciszonym, pochylając się ku zegarmistrzowi i przenikając go pałającym wzrokiem. Po chwili wyprostował się, wciągnął w starą pierś głęboki,
ciężki oddech i uśmiechnąwszy się smętnie, rzekł:
– To już my go nie nazywali Mendel, to już my go nazwali Jakub.
1 Mendel (dawna miara ilości) – piętnaście.
2 Tuzin (dawna miara ilości) – dwanaście.
315
Sz
316
– Kubuś, pójdź tu! – zawołał, jakby pierwszy raz przypominając sobie obecność chłopca. A gdy
1
malec wstał ze stołka i szastnąwszy buciętami przed zegarmistrzem, do dziada się przytulił,
stary po głaskał go po głowie i rzekł:
[9] – Kubuś to takie imię, co go i pan dobrodziej, na ten przypadek, godnemu synkowi może
dać. [...] I nie na tym mądrość jest, co by mało ludzi było, ale na tym mądrość jest, co by uni
dużo dobrego zrobili, dużo ziemi obsiali, dużo obkopali, dużo obsadzili. Co by uni dużo przemysłowców mieli, dużo rozumu się uczyli, dużo dobroci znali w sercu jeden dla drugiego. [...]
[10] Trząsł siwą brodą, coraz silniej tuląc malca do swego boku.
– Nu, ja nie tylko nazywam się Mendel, ja jeszcze nazywam się Gdański. Nu, co to jest Gdański?
To taki człowiek albo taka rzecz co z Gdańska pochodząca jest... [...] Nie jestem paryski, ani nie
jestem wiedeński, ani nie jestem berliński – jestem gdański. Pan dobrodziej powiada, co ja
cudzy. Nu, jak to może być? Jak ja Gdański, to ja cudzy? [...]
Polecenia do tekstu
1. Wskaż w tekście fragmenty charakteryzujące Mendla i jego rozmówcę.
2. Opisz uczucia bohaterów i ich postawy wobec siebie.
3. Co jest źródłem emocji, którym ulegają bohaterowie?
4. Wymień w punktach powody, dla których – według zegarmistrza – należy prześladować Żydów.
5. Zaprezentuj w punktach kontrargumentację Mendla.
6. Wskaż te fragmenty, w których Mendel wykazuje zegarmistrzowi absurdalność sądów
ogólnych, dotyczących całego narodu.
7. Wypisz z wypowiedzi tytułowego bohatera argumenty za równością wszystkich ludzi bez
względu na ich pochodzenie narodowe, rasę czy religię.
8. Znajdź w tekście charakterystyczne brzmienia, elementy składniowe i wyrazy, które
wskazują na żydowskie pochodzenie introligatora. Wyjaśnij ich funkcję w opowiadaniu.
9. Naiwne uleganie stereotypom czy świadome podżeganie do zbrodni? W kilkuosobowych
grupach dokonajcie oceny postawy zegarmistrza. Swoje argumenty poprzyjcie cytatami z utworu. Wnioski zapiszcie w formie mapy myśli.
10. Na czym polega wartość wielokulturowości? Zorganizujcie klasową dyskusję, podczas
której wyrazicie swoje opinie na ten temat.
R
11. Na podstawie znajomości całego utworu uzasadnij, że jest on nowelą.
Tworzenie
własnego tekstu
Dlaczego możemy twierdzić, że antysemityzm jest antyhumanizmem? Uzasadnij tę
tezę na podstawie noweli Mendel Gdański
Marii Konopnickiej.
POGROM (z ros.) – zbiorowy akt przemocy
fizycznej wobec przedstawicieli określonej
grupy narodowościowej lub religijnej,
zwłaszcza wobec Żydów.
ANTYSEMITYZM – patrz: lekcja 36.
1 Dziad – dziadek.
Sz
pozytywizm
56
Obowiązki względem ludzkości
i cywilizacji
Hasła pozytywizmu
w felietonie
Na lekcji zapoznamy się z felietonem – gatunkiem, który swą popularność zawdzięcza rozwojowi
prasy w XIX w. Wybitnym twórcą felietonów był Bolesław Prus, który w humorystyczny sposób
pisał w nich o sprawach życia codziennego, a przy tym nie tracił z oczu ważnych problemów
swojej epoki.
Szolc-Rogozińskiego, o którym mowa w cytowanym niżej felietonie. Propagował też rozwój
organizacji i stowarzyszeń, wiele uwagi poświęcał zagadnieniom gospodarki, edukacji, mentalności zbiorowej Polaków. Umiał w okruchach codzienności znaleźć głębsze znaczenie,
wyraz tendencji epoki. Czytelnicy Kronik cenili je za żywy, lekki styl, wnikliwość spostrzeżeń,
a także za humor – życzliwy ludziom i światu.
Prus związał się z dziennikarstwem na niemal
czterdzieści lat – współpracował z wieloma
gazetami, zwłaszcza z „Kurierem Warszawskim” i „Kurierem Codziennym”. Zyskał sławę
wybitnego i pracowitego publicysty. W latach
1874–1911 napisał ponad tysiąc felietonów
(patrz: Gatunek). Nazywał je Kronikami, gdyż
omawiały aktualne wydarzenia z życia społecznego i kulturalnego, rzadziej politycznego
(ze względu na cenzurę carską) Warszawy,
ziem polskich oraz Europy. W felietonach
w przystępny sposób szerzył hasła pozytywistyczne i inicjował akcje społeczne, np. zbiórkę funduszy na wyprawę geograficzną Stefana
 Franciszek Kostrzewski, Czytelnicy dzienników
w Warszawie, karykatura, druga połowa XIX w. , Muzeum
Narodowe w Warszawie
W czasach pozytywizmu gazeta stała się
nieodzownym elementem dnia powszedniego
mieszkańców miast. Powiedz, na czym polega
humorystyczny charakter tego rysunku.
317
Sz
318
Obok Bolesława Prusa do
klasyków felietonu zaliczani
są m.in. Charles-Augustin
Sainte-Beuve (czytaj: szarl
ogistę sęt bew; 1804–1869,
felieton literacki), Heinrich
Heine (czytaj: hajnriś hajne;
1797–1856, felieton
podróżniczy), Henryk
Sienkiewicz (1846–1916,
felieton podróżniczy),
Tadeusz Boy-Żeleński
(1874–1941, felieton
teatralny), Stefan
Kisielewski (1911–1991,
felieton społeczno-polityczny). Felieton do dziś
pozostaje nieodłącznym
elementem tygodników
społeczno-politycznych
i kulturalnych na świecie.
Bolesław Prus
Jubileusz
i współczesność1
Autor
(fragmenty)
[1] Dwunastego września upłynęło dwieście lat od zwycięstwa
2
Sobieskiego pod Wiedniem . Wiele zmian zaszło od tej chwili. Miasto, nad którym wisiała zagłada, jest dziś jednym
z pierwszorzędnych ognisk cywilizacji; ci zaś, którzy je oblegali, i ci, którzy mu pomoc przynieśli, są bankrutami.
Słuszność też nakazuje wyznać, że w biegu lat Austria zarówno swoim niegdyś wrogom, jak i sprzymierzeńcom za3
płaciła jedną monetą .
[2] Nie można za to mieć do niej pretensji, ale raczej do
twórców przysłowia: „Jaką miarką mierzysz, taką ci odmie4
rzą”. Fakta bowiem uczą, że w polityce, i w codziennym
życiu każdy jak najgoręcej dba o własną skórę, a jak najrychlej stara się zapomnieć o długach.
[3] Bądź co bądź, patrząc na dzisiejszy Wiedeń, jego pałace,
kościoły, galerie, teatry, muzea i gmachy naukowe Polak
z westchnieniem może pomyśleć, że kości ojców z 1683
roku dobrym są, widać, fundamentem, skoro na nich oparło się tak potężnie kipiące życie. Ich trudy i śmierć nie poszły
na marne, lecz stały się jedną ze składowych sił cywilizacji.
1 Tytuł fragmentu pochodzi od autorów podręcznika.
2 Mowa o odsieczy wiedeńskiej Jana III Sobieskiego, który 12 września 1683 r. na czele koalicji wojsk
polsko-niemieckich odniósł zwycięstwo nad Turkami oblegającymi Wiedeń.
3 Od 1683 r. Austria stopniowo opanowywała ziemie należące do imperium osmańskiego i przesuwała swoje
granice aż po Siedmiogród, Bośnię i Hercegowinę; wzięła udział w I i III rozbiorze Rzeczypospolitej (1772 i 1795).
4 Fakta – fakty.
Bolesław Prus to
pseudonim literacki
Aleksandra Głowackiego
(1847–1912) – prozaika,
publicysty i społecznika,
uczestnika powstania
styczniowego. Z powodów
finansowych nie ukończył
studiów w Szkole Głównej
w Warszawie, jednak nigdy nie
zrezygnował z samokształcenia. Życie zawodowe związał
z warszawską prasą – pisał
felietony, recenzje i rozprawy
popularnonaukowe, drukował
swoje utwory literackie. Przez
krótki czas był redaktorem
naczelnym pisma „Nowiny”.
Spod pióra Prusa wyszło
przeszło sto opowiadań i kilka
wielkich powieści, jak
Placówka (1886), Lalka (1890),
Emancypantki (1894), Faraon
(1897). Nie był radykalnym
pozytywistą, nie wszystkie
hasła epoki spotkały się z jego
entuzjazmem – nie rozumiał
emancypacji, szybko
zdystansował się wobec idei
asymilacji Żydów. Proponował
drogę małych kroków,
propagował wykształcenie
i aktywność publiczną; był
zwolennikiem mieszczańskiego etosu pracy. Do końca życia
zajmował stanowisko
niezależne i krytyczne wobec
wszelkich ideologii. Żadna
z nowoczesnych partii
politycznych, formujących się
na przełomie XIX i XX w., nie
zyskała jego sympatii.
Sz
pozytywizm
W ludzkości nic dobrego nie ginie. [...]
[4] Wyznaję, że uroczysty obchód jubileuszu odsieczy
Gatunek
w pierwszej chwili zrobił na mnie przykre wrażenie. PrzyFelieton to gatunek
pomniała mi się stara panna, która kiedy niekiedy lubiła
publicystyki drukowany
w gazecie. Pierwotnie był
powtarzać: „O, i ja byłam niegdyś ładna, i miałam konkuoddzielany graficznie (kreską,
rentów...” Dobrze to, moja pani, ale – jakąż dziś jesteś?
ornamentem) od pozostałej
[5] Wziąłem się więc do przeglądania spółczesnych naszych
części stronicy. Jego powstanie
wiązało się z rozwojem prasy
dziejów i oto, com znalazł.
w XIX w. Oprócz prasowego
[6] Prawie w przeddzień jubileuszu Warszawa wysłała Szolwyróżniamy też felieton
1
radiowy i telewizyjny. Felieton
cowi-Rogozińskiemu narzędzia fizyczne i matematyczne.
porusza aktualną problematyJest więc w tej chwili na dalekim wybrzeżu kameruńskim
kę; zwykle ma charakter
cykliczny (ukazuje się
człowiek z kilkoma towarzyszami, którzy dla cywilizacji
w określonych odstępach
chcą odkryć nowy trakt, nowy płat ziemi. Burza rozbiła im
czasu); w swobodny sposób
przedstawia bieżące wydarzenia
ubogi statek, jeden z członków wyprawy utonął, a młodziut(np. społeczne, towarzyskie,
ki dowódca wyprawy osiwiał w ciągu kilku miesięcy. Ludzie
artystyczne, polityczne);
ci walczą z niepowodzeniem, z biedą, z obojętnością, z niecechuje go subiektywizm
relacji.
bezpieczeństwem i doprawdy nie dla osobistego zysku! Są
Styl felietonu charakteryzuje
to nasi pracujący dla dobra ludzkości.
się nastawieniem na kontakt
z odbiorcą, komunikatywno[7] Po jubileuszu wpadł mi w rękę artykuł z gazety „Syścią języka, częstą obecnością
2
bir”, żegnającej Polaków, którzy wracali do kraju . Gazeelementów humoru i satyry.
Do celów publicystycznych są
ta ta przypomina, że w ciągu dwudziestoletniego pobytu
w nim wykorzystywane takie
na Syberii Polacy położyli tam pewne zasługi w dziedziformy literackie, jak: list,
dialog, gawęda, sprawozdanie,
nie rzemiosł, przemysłu, handlu, sztuki lekarskiej, nauki
humoreska, a jego rozmaite
i zwyczajów towarzyskich. Wymieniwszy nazwiska
odmiany klasyfikuje się ze
3
Czekanowskiego, Dybowskiego, Czerskiego , tudzież lekawzględu na tematykę.
rzy, którzy zmarli pełniąc swoje obowiązki, jak: Łagowski,
Zimiński, Czeczkowski, Jarocki i inni, tak wreszcie kończy:
„Syberia zna i umie docenić zasługi Polaków – zesłańców
politycznych. Lud syberyjski i cała społeczność będą im za to wdzięcznymi i na drogę do ojczyzny zasyłają Polakom uczucia jak najżyczliwsze”.
[8] Więc i w tamtej stronie świata uczciwie spełniano obowiązki względem ludzkości i cywilizacji. Więc nie jesteśmy moralnymi bankrutami, którzy swoją nicość starają się okryć
łachmanem zapomnianej sławy.
[9] Jest zapewne olbrzymia różnica między odsieczą a dzisiejszą pracą; lecz zestawienie nie
poniża nas. Ilościowo było lepiej wówczas, jakościowo dziś. Przed 200 laty występowało
państwo i oręż; dziś jednostki, ich rozum i uczucie. Niejednego mogła ciągnąć pod Wiedeń
nadzieja sławy i zdobyczy; dziś miejsce tych dosyć pierwotnych pobudek zajęły instynkta
więcej skomplikowane, szlachetniejsze. [...]
1 Stefan Szolc-Rogoziński (1861–1896) – podróżnik, odkrywca geograficzny, etnograf, od 1885 r. członek honorowy Królewskiego Towarzystwa Geograficznego
w Londynie, autor relacji z wypraw. W latach 1882–1885 i 1891 zorganizował wyprawy naukowe do Kamerunu (Afryka Równikowa) w celu zbadania nieodkrytych
jeszcze terenów. Społeczeństwo Warszawy zgromadziło fundusze na pierwszą wyprawę. Cenne zbiory etnograficzne i przyrodnicze Rogoziński przekazał potem
muzeom Krakowa i Warszawy.
2 Mowa o dzienniku rosyjskim, który ukazywał się w Irkucku. Część Polaków zesłanych na Syberię za udział w powstaniu styczniowym uzyskała amnestię z okazji
koronacji cara Aleksandra III w 1883 r.
3 Patrz w tej lekcji: Miniprzewodnik. Polacy na Syberii.
319
Sz
320
1
[10] W sprawie pomocy dla bezsilnych robi się u nas bodaj czy nie najwięcej. Świeżo znako2
mity chirurg, dr Kosiński, ofiarował z okazji swojego jubileuszu 8000 rs dla kasy podupadłych
3
lekarzy, ich wdów i sierot, a urzędnicy Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej podobną instytucją
myślą uczynić dla siebie. [...]
[11] Dzięki niewyczerpanej troskliwości i zabiegom p. Papłońskiego głuchoniemi otrzymali
4
w ostatnich czasach stowarzyszenie, kasę wkładowo-zaliczkową , gospodę i kawał gruntu
5
w Pułtuskiem na kolonią rolną . [...]
[12] Prócz tego mamy stacją hodowli nasion, która, wedle rachunku optymistów, przyniesie
krajowi „milion rubli rocznie”, a nareszcie [gazety] mówią o sześciu nowych cukrowniach,
o fabryce kobierców w Warszawie i o fabryce wyrobów gumowych pod Warszawą. Ten ostatni zakład ma powstać z funduszów obywateli miejscowych, lecz dyrektorem będzie Niemiec,
co bardzo gorszy nasz zaściankowy patriotyzm, wedle którego Polak jest z urodzenia do
6
7
wszystkiego zdolny. Niezawodnie tak jest. Znam nawet wypadki, że do wielu przedsiębierstw
brał się on tylko na mocy wrodzonych zdolności, bez żadnych nudnych studiów – gdyby nie
przedwczesne bankructwo...
[13] Bądź co bądź, miesiąc ten przeżyliśmy energicznie. Jeżeli niewiele zrobiono, przynajmniej dużo myślano i chciano. Trzeba jednak przyznać, że po świecie tętnią jakieś nowe
8
i ogromne siły .
Polecenia do tekstu
1. Wydziel w tekście trzy główne wątki tematyczne. Nadaj trzem częściom felietonu własne tytuły.
2. W akapitach 2.–4. wskaż przysłowie, aforyzm i obrazek humorystyczny. Określ ich
związek z tokiem wypowiedzi.
3. Scharakteryzuj stosunek felietonisty do odsieczy wiedeńskiej i do jej jubileuszu.
4. Jakie zasługi wobec świata mają, według Prusa, współcześni Polacy? Uzasadnij, odwołując się do konkretnych przykładów.
5. Przyporządkuj treść akapitów 6.–8. odpowiedniemu hasłu pozytywistycznemu. Wyjaśnij, na czym polega związek między nimi.
6. Określ rolę akapitów 8.–9. w kompozycji wypowiedzi. Uwzględnij funkcję metafory z akapitu 8.
7. Powiedz, jakiej idei podporządkował felietonista swój wywód w akapitach 10.–13.
Uzasadnij, odwołując się do przykładów.
1 Świeżo – tu: niedawno.
2 rs – ówczesny skrót „rubli srebrem”. Mowa o prof. Wincentym Kosińskim, chirurgu, który pieniądze te ofiarował Warszawskiemu Towarzystwu Lekarskiemu.
3 Droga Żelazna Nadwiślańska – linia kolejowa z Mławy przez Warszawę, Lublin i Chełm do Kowla, zbudowana w latach 1876–1877.
4 Rodzaj kasy wzajemnej pomocy, instytucji ekonomicznej niezależnej od banku, o charakterze non profit.
5 Jan Papłoński (1819–1885) – dyrektor warszawskiego Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych, znakomity pedagog i organizator; uzyskał od władz zezwolenie
na założenie stowarzyszenia i uczenie podopiecznych rolnictwa w Uwielinie koło Pułtuska.
6 Niezawodnie – z pewnością.
7 Przedsiębierstw – przedsięwzięć.
8 Aluzja do rozwoju ruchu socjalistycznego w Niemczech i Francji oraz aresztowania 28 września 1883 r. przez carską policję Ludwika Waryńskiego, działacza partii
Proletariat. W tym roku Prus ogłosił w prasie wiele artykułów, w których analizował cele i metody działalności socjalistów.
Sz
pozytywizm
8. Omów elementy humorystyczne i ich
funkcję w tekście.
»Pojęcia kluczowe
AFORYZM – krótkie (zazwyczaj
jednozdaniowe) sformułowanie prawdy
ogólnej w sposób dobitny, wyrazisty
i efektowny. Aforyzmy zwane są niekiedy
złotymi myślami. W ich konstrukcji
najczęściej wykorzystuje się paradoksy
i antytezy (patrz też: Wiedzieć więcej...).
9. Znajdź aforyzm i podaj przykład
użycia języka ezopowego w akapicie 13.
10. Wskaż w Jubileuszu i współczesności
cechy gatunkowe felietonu.
Pr ac a domowa
SCJENTYZM – patrz: lekcja 45.
Jaki powinien być, twoim zdaniem,
stosunek Polaków do historii? W odpowiedzi odwołaj się do felietonu Prusa.
MOWA EZOPOWA (język ezopowy)
– patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 51.
SOLIDARYZM – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 21. Idea solidaryzmu była
fundamentem pozytywistycznych haseł pracy
organicznej i pracy u podstaw, ale ma
charakter ponadczasowy i nie jest związana
z jednym tylko programem społeczno-politycznym.
Tworzenie
własnego tekstu
1. Czy historia może być brzemieniem dla
współczesności? Rozważ relacje między
przeszłością a teraźniejszością, odwołując
się do analizowanego felietonu Prusa
i innych tekstów kultury.
R
PRZYSŁOWIE – zdanie, które wyraża wprost
lub w sposób zmetaforyzowany jakąś naukę
moralną, ogólną i powszechnie akceptowaną
prawdę o świecie. Może mieć postać pouczenia albo stwierdzenia, często jest zbudowane
na zasadzie paralelizmu składniowego lub
kontrastu znaczeniowego, niekiedy ma postać
rymowaną. Przysłowie funkcjonuje zwłaszcza
w kulturze popularnej i ludowej, często określa
się je jako mądrość ludu.
2. Napisz felieton omawiający tydzień
z życia klasy i szkoły.
Rozwój aforystyki wiąże się
z funkcjonowaniem
salonów literackich we
Francji w XVII i XVIII w.
Prowadziły je światłe
kobiety z wyższych sfer,
nieznające jednak łaciny
i niemające wykształcenia
uniwersyteckiego. Dlatego
w salonach zamiast
pedantycznych wywodów
ceniono aforyzmy. Już
w XVII w. we Francji
aforyzmy zbierano
w osobne tomiki, a ich
wybitnymi twórcami byli:
François de La
Rochefoucauld (czytaj:
fransła de la roszfuko), Blaise
Pascal (czytaj: blez paskal),
Jean de La Bruyère (czytaj:
żą de la brijer). W XIX i XX w.
mistrzami aforyzmu byli:
Johann Wolfgang Goethe
(czytaj: gete), Novalis,
Friedrich Nietzsche (czytaj:
fridriś nicze), a w literaturze
polskiej – Stanisław
Jerzy Lec (1909–1966),
którego zbiór aforyzmów
Myśli nieuczesane
przełożono na wiele
języków europejskich.
321
Sz
322
Miniprzewodnik.
Polacy na Syberii
W ramach represji po powstaniu styczniowym około 35 tysięcy Polaków zostało zesłanych na Syberię.
Część z nich wywołała powstanie zabajkalskie (1866), stłumione przez Rosjan. Niektórzy zesłańcy
wybrali pozytywistyczny model działania i zapisali się w historii nauki jako badacze Syberii.
Aleksander Piotr Czekanowski (zm. 1876) – prowadził badania geologiczne i geograficzne w rejonie jeziora Bajkał, w Mongolii i nad Morzem Arktycznym; dokonał ważnych odkryć naukowych na temat zasięgu zlodowacenia. Był ceniony przez rosyjskich naukowców. Jego nazwiskiem
nazwano pasmo gór we wschodniej Syberii.
Benedykt Dybowski (zm. 1930) – opisał około czterystu gatunków słabo znanych zwierząt
Syberii i odkrył ponad sto nowych (m.in. jelenia Dybowskiego). Jego badania nad przyrodą jeziora
Bajkał położyły podwaliny pod nową gałąź wiedzy – limnologię (naukę o śródlądowych zbiornikach
wodnych). Jako badacz Kamczatki zasłużył się w dziedzinie etnografii; prowadził również działalność
humanitarną.
Jan Czerski (zm. 1892) – na Syberii działał jako geolog, paleontolog i geograf; stworzył pierwszą
mapę geologiczną Bajkału. Po tragicznej śmierci badacza w trakcie wyprawy na Kołymę jego
nazwiskiem nazwano góry we wschodniej Syberii i pasmo górskie nad Bajkałem.
Bronisław Piłsudski (zm. 1918) – brat Józefa, późniejszego marszałka i naczelnika odrodzonej Polski. Należał do następnego pokolenia zesłańców – został skazany na zsyłkę za udział w spisku
antycarskim w 1887 r. Na Syberii prowadził badania klimatyczne, etnograficzne i antropologiczne.
Zasłynął jako badacz ludów wyspy Sachalin – stworzył słowniki języka jej mieszkańców i dokonał
unikalnych nagrań.
Wacław Sieroszewski (zm. 1945) – od 1879 r., jako zesłaniec, podejmował badania etnograficzne na terenie Jakucji i w rejonie jeziora Bajkał. Ich wyniki ogłosił m.in. w pracy Dwanaście lat
w kraju Jakutów. Został odznaczony złotym medalem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.
W Polsce był znany głównie jako pisarz i polityk.
Nazwiska trzech pierwszych wskazanych tu uczonych Prus wymienił w Lalce (tom I, rozdział VIII)
jako badaczy, którzy docenili pracę naukową Wokulskiego na Syberii.
 Bajkał, Rosja
Leżące na Syberii
jezioro Bajkał
przyciągało uwagę
polskich zesłańców
– naukowców.
Sz
pozytywizm
57
Powieściowe traktaty moralne
Poetyka realizmu
Najpełniejszy obraz XIX w. – czasu rewolucji przemysłowej, gwałtownego rozwoju miast,
kapitalistycznych przemian społecznych – odnajdujemy w powieści realistycznej. W swych
założeniach miała ona nie tylko portretować świat, lecz także formować postawę moralną
człowieka, zgodną z mieszczańskim etosem pracy. Pisze o tym wybitny znawca epoki, Michał
Głowiński, którego tekst charakteryzujący powieść realistyczną omówimy na tej lekcji.
gościńcu życia” (Czerwone i czarne, 1830).
Fabuła powieści realistycznej jest zatem osadzona w konkretnym czasie i konkretnej przestrzeni i „odzwierciedla” prawdziwe życie.
Pełny mimetyzm powieści ograniczała jednak
konwencja estetyzująca. Poza literaturą musiały pozostać tematy uznawane za brutalne
czy wulgarne, takie jak brzydota, choroba,
kalectwo, śmierć, erotyzm.
Literatura realistyczna, zwłaszcza polska, zawiera elementy programu pozytywistycznego
– nawiązania do idei pracy organicznej, pracy
u podstaw, emancypacji kobiet, asymilacji Żydów, scjentyzmu.
Świat przedstawiony w powieści był budowany
zgodnie z założeniami fikcji werystycznej.
Oznaczało to konieczność pogodzenia zmyślonych zdarzeń i postaci (fikcja) z realizmem
szczegółu (weryzm). Zdarzenia i postaci musiały być prawdopodobne życiowo, a uporządkowana chronologicznie fabuła miała tworzyć
ciąg przyczynowo-skutkowy. Zgodnie z zasadą
fikcji werystycznej autorzy wystrzegali się także fantastyki i cudowności.
Twórcy powieści realistycznej
Powieść realistyczna powstała na zapotrzebowanie czytelnicze bogatego i wykształconego mieszczaństwa. Została uformowana
1
we Francji przez Stendhala (1783–1842) i Ho2
noriusza Balzaka (1799–1850). Jej wzorem
gatunkowym pozostaje wielotomowe dzieło
Balzaka Komedia ludzka, a autorska Przedmowa do niego uchodzi za pierwszy manifest
realizmu (1841). Najwybitniejszym przedstawicielem polskiej powieści realistycznej był
w okresie międzypowstaniowym Józef Ignacy Kraszewski (1812–1887). Jednak polski
realizm w pełni zaistniał w utworach trojga
wielkich prozaików pozytywizmu: Bolesława
Prusa, Henryka Sienkiewicza i Elizy Orzeszkowej. Już u schyłku XIX w. realizm był wypierany przez naturalizm i modernizm.
Cechy realizmu literackiego
Powieść realistyczną charakteryzuje mimetyzm. Postulat wiernego odtwarzania rzeczywistości Stendhal wyraził słowami: „Powieść
jest zwierciadłem przechadzającym się po
1 Stendhal (czytaj: stędal); właściwie: Marie-Henri Beyle (czytaj: mari ąri bel) – francuski prozaik, autor powieści pisanych oszczędnym, zdyscyplinowanym stylem:
Czerwone i czarne, Pustelnia parmeńska. W jego utworach odnajdujemy realistyczny obraz społeczeństwa Francji z pierwszej połowy XIX w.
2 Honoriusz Balzak (franc. Honoré de Balzac, czytaj: onore de balzak) – twórca powieści realistycznej, autor przeszło dwustu powieści wydanych pod tytułem
Komedia ludzka. Pokazał pełen przekrój społeczeństwa XIX w.: salony arystokratyczne, domy mieszczańskie, świat dziennikarzy i aktorów, dzielnice nędzy,
społeczny margines. Jako pierwszy konsekwentnie ukazywał przestrzeń wielkiego miasta (Paryża).
323
Sz
324
Powieść realistyczna miała zatem tworzyć
iluzję rzeczywistości, sprawiać wrażenie autentyku. Służyły temu:
∙ konstrukcja trzecioosobowego narratora odautorskiego – wszechwiedzącego i wszechobecnego, ale ukrywającego się za zdarzeniami i nieuczestniczącego w nich;
∙ język narracji – „przezroczysty”, „niezauważalny”, pozbawiony stylistycznych ozdobników;
∙ narracja – uszczegółowiona, bogata w informacje, by czytelnik mógł sobie wyobrazić
przedstawiane postaci i miejsca;
∙ dialogi i monologi – zbliżone do mowy potocznej, o języku zindywidualizowanym, zależnym od pochodzenia, wykształcenia i wieku
bohatera; jak również: elastyczny monolog
wewnętrzny, zapis refleksji postaci, jej snów
i marzeń;
∙ mowa pozornie zależna – gdy narrator przyjmował przestrzenny i psychologiczny punkt
widzenia bohatera;
∙ takie przedstawienie zdarzeń składających
się na fabułę, by powstawało złudzenie ich
teraźniejszości.
Świat przedstawiony utworu realistycznego
musiał naśladować rzeczywistość, a jednocześnie przynosić zindywidualizowane i psycho-
logicznie pogłębione portrety jednostek.
Uzgodnieniu tych tendencji służyła typowość
– bohaterowie byli reprezentantami swoich
grup społecznych i zawodowych, narodo
wościowych, religijnych (np. typowy arystokrata, typowy mieszczanin pochodzenia
niemieckiego).
Powieść realistyczna miała nie tylko pokazywać świat, lecz także dyskretnie wychowywać
czytelnika i utrwalać wartości. Balzak podkreślał, że powieściopisarz pełni wobec społeczeństwa funkcję lekarza.
Cytowany niżej fragment pochodzi z tomu
Porządek, chaos, znaczenie (1968) autorstwa
Michała Głowińskiego – profesora w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
w Warszawie, wybitnego badacza z zakresu
teorii i historii literatury XIX i XX w. (m.in.
studia o Norwidzie, Prusie, Leśmianie, Gombrowiczu, powieści młodopolskiej, grotesce,
nowomowie). Michał Głowiński wespół z Teresą Kostkiewiczową, Januszem Sławińskim
i Aleksandrą Okopień-Sławińską jest autorem
Słownika terminów literackich (Warszawa 1976
i kolejne wydania zmieniane).
Michał Głowiński
Powieść i autorytety (fragmenty)
[1] Można – jak się zdaje – powiedzieć, że powieść jest mieszczańskim traktatem moralnym.
Traktatem, w którym wiadomo, co jest dobre, a co złe, co godne, a co niegodne, co należy do
królestwa cnoty, a co do ciemnej dziedziny występku. W tym zakresie nie ma w powieści XIX
wieku niejasności i punktów spornych, także i w tej materii jej świat jest całkowicie wymierny,
ani twórca, ani czytelnik nie miał kłopotu z tym, które z postaci oznaczyć znakiem minusowym,
a które plusowym. Powieściowe traktaty moralne są dziełem idealnego porozumienia. [...]
Sztuka powieści była bowiem nie tylko sztuką opowiadania o dziełach fikcyjnych postaci, była
także sztuką ich oceniania, tak jakby żyły realnie, tak jakby moralna wartość ich postępowania
miała rzeczywiste znaczenie dla losów świata. Rzeczywistość przedstawiona powieści zawdzięczała swój kształt nie tylko estetyce mimetycznej, zawdzięczała go także – i to w nie mniejszym
stopniu – trosce o formowanie zespołu wzorców osobowych.
Sz
pozytywizm
 edgar degas (czytaj: dega), PORTRET RODZINNY (RODZINA BELLELLICH), 1858–1867, Musée d’Orsay, Paryż
„Moralność ważniejsza od uczuć…” Rygorystyczny kodeks moralny był najważniejszym składnikiem
mieszczańskiej wizji świata w XIX w.
[2] Powieść XIX wieku działa w systemie określonym przez moralność mieszczańską, jest to
fakt podstawowy dla jej zrozumienia. Chodzi przy tym nie o konkretną moralność, tak jak ją
mieszczaństwo praktykowało w życiu społecznym i prywatnym, chodzi o jej idealizację; powieść
odwołuje się do mieszczańskich wyobrażeń moralnych, do – by tak powiedzieć – moralności
oficjalnej, która każdej chwili może zostać zwerbalizowana. Apeluje więc do oficjalnie aprobowanego zespołu wartości, które z perspektywy XIX wieku wydawały się powszechne i niezmienne, niezależnie od ich praktycznego realizowania. [...]
[3] Moralistyka wymaga podmiotu, który miałby predyspozycje do jej uprawiania, nie może być
anonimowa. [...] W XIX wieku nieosobowy, pozornie anonimowy narrator [...] jest moralistą
z natury, należy to do jego sytuacji, jest jednym z podstawowych jej wyznaczników. Sprzyja
temu fakt, że stanowi on konstrukcję wewnętrznie sprzeczną: dla dziewiętnastowiecznego
czytelnika powieści utożsamiał się z autorem, był wyrazicielem jego idei, jego porte-parole
[przedstawicielem], a z drugiej strony stanowił czystą konwencję, wyposażony był bowiem we
właściwości, które mogły powstać tylko jako umowa pomiędzy autorem i czytelnikami, tylko
jako założona z góry gra literacka. [...] W klasycznej powieści XIX wieku narrator jest [...] autorytetem, którego należy słuchać, przyjmować jego słowa bez nieufności, autorytetem, którego
wiedzy i kompetencjom moralnym należy wierzyć. [...]
325
Sz
326
[4] Przypisywany narratorowi obiektywizm wynikał nie tylko z przyznawanego mu autorytetu, wynikał z tego przede wszystkim, że opowiadający mówił również w imieniu czytelników, że wypowiadał wspólne racje pisarza i odbiorcy. [...] Narrator jako urodzony moralista formułował mniemania potencjalnych odbiorców. Rola narratora w prozie XIX wieku jest podobna do roli chóru
w tragedii [...]; jest on w istocie podmiotem zbiorowym, i to wtedy nawet, gdy nie używa zaimka
„my” (a zwykle go nie używa). Narrator był więc nie tylko odpowiednikiem i wyrazicielem autora,
1
jak sądziła większość dawniejszych teorii powieści, był także koryfeuszem chóru złożonego z zespołu potencjalnych odbiorców, był ich reprezentantem i delegatem w strukturze powieści. [...]
[5] Takie położenie narratora jest zasadniczym czynnikiem określającym strukturę językową
prozy [...]. Klasyczna powieść XIX wieku jest ze swej istoty – by tak powiedzieć – dwujęzyczna.
[...] Język przytoczeń i język interpretacji narratorskiej posiadają całkowicie inne kompetencje.
Słowa bohatera w powieści realistycznej w zasadzie reprezentują tylko jego i nie mają mocy
obowiązującej: mogą być fałszywe, mogą wprowadzać w błąd czytelnika, dezinformując go tak
co do intencji mówiącego, jak co do faktów, o których on się wypowiada. [...] Zyskują one swoją wagę wtedy dopiero, gdy narrator potwierdzi je swoim autorytetem, konstatując, że to, co
mówi postać, nie jest wymysłem czy urojeniem, ale wiarygodną relacją.
[6] Jeszcze jedno: język interpretacyjny jest ściśle oddzielony od mowy postaci. Jakiekolwiek zbliżenie słów narratora do niej obniżałoby jego autorytet, odbierałoby mu jego wyłączność. Są to dwie
nieprzenikające się sfery, istnieją pomiędzy nimi niedające się przekroczyć przepaście, dwie sfery
całkowicie różne nawet wtedy, gdy i w jednym, i w drugim wypadku mowa powieściowa jest ściśle
związana z językiem potocznym danego czasu (a tak w powieści realistycznej zwykle bywa). [...]
Narrator, który byłby za pan brat ze swoimi bohaterami, przestałby być wyrocznią.
Polecenia do tekstu
1. Sformułuj główną tezę cytowanego tekstu.
2. Jaki rodzaj moralności mieszczańskiej reprezentuje powieść XIX wieku – rzeczywistą czy
idealizowaną? Wskaż fragment w tekście, na podstawie którego można rozstrzygnąć tę kwestię.
3. Sformułuj definicje słów moralistyka i moralista.
4. Na czym polegała, według autora tekstu, umowa pomiędzy autorem a czytelnikami
powieści XIX-wiecznej?
5. Które z podanych niżej znaczeń słowa autorytet są najbliższe zastosowanemu przez
autora w akapicie 3.? Uzasadnij swój wybór.
a) mędrzec
b) nauczyciel
c) kapłan
d) władca
6. Która z podanych niżej relacji znaczeniowych łączy w tekście słowa moralista i autorytet?
a) synonimia
b) homonimia
c) antonimia
d) autonomia
7. Dlaczego bohater XIX-wiecznej powieści, w odróżnieniu od jej narratora, ma prawo
do kłamstwa? Wyjaśnij na podstawie ustaleń Głowińskiego.
8. Czy w tekście dominują informacje czy opinie? Uzasadnij odpowiedź, wskazując dwie
cechy języka cytowanego fragmentu.
1 Koryfeusz – człowiek wybitny, znakomitość w jakiejś dziedzinie, przodownik.
Sz
pozytywizm
58
Cały ten świat lalek...
Poetyka polskiej
powieści realistycznej
Wedle zgodnej opinii badaczy Lalka Bolesława Prusa jest najwybitniejszą polską powieścią
XIX w. Na lekcji dowiemy się, jak pisarz zastosował w utworze zasady poetyki realistycznej,
które poznaliśmy na poprzedniej lekcji.
Geneza
lalka
Przystępując do pracy nad Lalką w 1887 r.,
Bolesław Prus chciał pisać inaczej niż Sienkiewicz, któremu w recenzji Ogniem i mieczem (1884) zarzucił idealizację świata i fałszowanie rzeczywistości. Zamiarem Prusa
było bowiem podjęcie „wielkich pytań epoki”.
Utwór (ukończony w 1890 r.) był w pewnym
sensie kontynuacją Placówki (1886) – powieści o życiu polskiej wsi. Lalka wprowadziła
do literatury polskiej realia wielkiego miasta.
Odnajdujemy w niej złożony obraz społeczności Warszawy – od salonów przez mieszczańskie domy i sklepy, aż po dzielnice nędzy.
XVIII
XIX
XX
XXI
1887–1890 r.
Utwór opowiada o pozytywistycznych ideałach i porażkach, zawiera pogłębione portrety psychologiczne bohaterów.
Lalka została chłodno przyjęta przez współczesnych Prusowi krytyków. Była bowiem propozycją nowatorską, o złożonej kompozycji, wielowątkową, bez jednoznacznego zakończenia.
Wokół tytułu powieści toczyły
się spory. Za lalkę w opinii
krytyków i czytelników
uchodziła Izabela Łęcka. Prus
oponował: „Panna Izabela nie
jest «lalką», lalką – jest lalka
Heluni Stawskiej”. Sugestia
autora wskazywałaby jednak,
że tytuł jest przypadkowy,
czego przyjąć nie sposób.
Istotnie, Łęcka nie jest na tyle
główną bohaterką, by ją
umieszczać w tytule, jednak
prezesowa Zasławska mówi
o kobietach lalkach ze swojej
sfery, którym brakuje serca
i umysłu, niesamodzielnych,
nieprzygotowanych do życia
(tom II, rozdział VIII). Może
więc lalką jest każda kobieta,
która zdaje się wyłącznie na
męską opiekę?
Tytuł powieści można też
odczytać jako metaforę
nawiązującą do toposu
theatrum mundi (teatr
świata), służącego zwykle do
ukazania iluzoryczności życia,
bezwartościowości lub
pozorności ludzkich działań.
Postrzeganie świata jako
teatru, a ludzi jako grających
w nim aktorów wyraża ideę
vanitas (nietrwałości życia).
Topos ten stawia też pytanie:
„kto jest reżyserem spektaklu?”. Odpowiedzi mogą być
różne: nieobliczalna Fortuna,
przypadek, Bóg (1 Kor 4, 9).
327
Sz
328
Przede wszystkim jednak bardziej stawiała
pytania, niż przynosiła gotowe odpowiedzi.
Była pisarskim zaproszeniem do dyskusji nad
światem i człowiekiem XIX w.
Lalka to utwór realistyczny, co nie oznacza, że
stanowi wzorcową realizację modelu wypra-
cowanego przez Stendhala i Balzaka. Prus
wprowadził dwu narratorów: trzecioosobowego odautorskiego i pierwszoosobowego pamiętnikarza. W wyniku tego zabiegu powstał
efekt „wielogłosowości” – świat jest pokazywany i interpretowany z różnych punktów widzenia. Decydujące zdanie autor pozostawił uważnemu i aktywnemu czytelnikowi.
Bolesław Prus Lalka (fragmenty)
Teatr marionetek Ignacego Rzeckiego.
[1] Niekiedy, podczas tych samotnych zajęć, w starym subiekcie budziło się dziecko. Wydobywał
wtedy i ustawiał na stole wszystkie mechaniczne cacka. Był tam niedźwiedź wdrapujący się na
słup, był piejący kogut, mysz, która biegała, pociąg, który toczył się po szynach, cyrkowy pajac,
który cwałował na koniu, dźwigając drugiego pajaca, i kilka par, które tańczyły walca przy dźwiękach niewyraźnej muzyki. Wszystkie te figury pan Ignacy nakręcał i jednocześnie puszczał w ruch.
A gdy kogut zaczął piać, łopocząc sztywnymi skrzydłami, gdy tańczyły martwe pary, co chwilę
potykając się i zatrzymując, gdy ołowiani pasażerowie pociągu, jadącego bez celu, zaczęli przypa1
trywać mu się ze zdziwieniem i gdy cały ten świat lalek, przy drgającym świetle gazu , nabrał
jakiegoś fantastycznego życia, stary subiekt, podparłszy się łokciami, śmiał się cicho i mruczał:
– Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?... Dlaczego narażasz kark, akrobato?... Co wam po
uściskach, tancerze?... Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo!... a wam, gdybyście myśleli, mogłoby się zdawać, że to jest coś wielkiego...
Po takich i tym podobnych monologach szybko składał zabawki i rozdrażniony chodził po
pustym sklepie, a za nim jego brudny pies. [...]
Stanisław Wokulski zwraca uwagę na Izabelę Łęcką.
[2] Wokulski [...] może z galanteryjnego kupca zostałby na dobre uczonym przyrodnikiem,
gdyby znalazłszy się w teatrze, nie zobaczył panny Izabeli.
Siedziała w loży z ojcem i panną Florentyną, ubrana w białą suknię. Nie patrzyła na scenę,
która w tej chwili skupiała uwagę wszystkich, ale gdzieś przed siebie, nie wiadomo gdzie i na
co. Może myślała o Apollinie? [...]
Zrobiła na nim szczególne wrażenie. Zdawało mu się, że już kiedyś ją widział i że ją dobrze
zna. Wpatrzył się lepiej w jej rozmarzone oczy i nie wiadomo skąd przypomniał sobie niezmierny spokój syberyjskich pustyń, gdzie bywa niekiedy tak cicho, że prawie słychać szelest duchów
wracających ku zachodowi. Dopiero później przyszło mu na myśl, że on nigdzie i nigdy jej nie
widział, ale – że jest tak coś – jakby na nią od dawna czekał.
Rozmyślania Rzeckiego zawarte w Pamiętniku starego subiekta.
[3] I wyjechał!... Pan Stanisław Wokulski, wielki organizator spółki do handlu przewozowego,
wielki naczelnik firmy, która ma w obrocie ze cztery miliony rubli rocznie, wyjechał do Paryża
1 Przy drgającym świetle gazu – w świetle lampy gazowej.
Sz
pozytywizm
329
 Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie, rytografia F.H. Roebera (czytaj: rebera) według rysunku Ludwika
Piechaczka, „Tygodnik Ilustrowany” 1859, nr 14
Warszawa, której nie ma... Klimatu dawnej Warszawy, zniszczonej podczas II wojny światowej, szukać
należy w Lalce Bolesława Prusa.
1
jak pierwszy lepszy pocztylion do Miłosny ... Jednego dnia mówił (do mnie samego), że nie wie,
kiedy pojedzie, a na drugi dzień – szast... prast... i już go nie ma. [...]
Cyt!...?... ... Po co on tak nagle wyjechał do Paryża?... Na wystawę?... Cóż go obchodzi wystawa.
A może w tym interesie, który miał zrobić z Suzinem?... Ciekawym, na jakich to interesach
zyskuje się po pięćdziesiąt tysięcy rubli, tak sobie od ręki?... Oni mi mówią o wielkich maszynach
do nafty czy do kolei, czy też do cukrowni?... Ale czy wy, aniołki, zamiast po nadzwyczajne
maszyny, nie jedziecie po zwykłe armaty? [...]
[4] Ej!... Panie Ignacy – nie śpiesz się ty z sądami o panu W. (w takich razach lepiej nie wymawiać
całego nazwiska), nie potępiaj go, bo możesz się ośmieszyć. Tu gotuje się jakaś gruba kabała:
ten pan Łęcki, który kiedyś bywał u Napoleona III, i ten niby aktor Rossi, Włoch... (Włochy
2
gwałtem upominają się o Triest ...), i ten obiad u państwa Łęckich przed samym wyjazdem, i to
kupno kamienicy.
Panna Łęcka piękna, bo piękna, ale przecie jest tylko kobietą i dla niej Stach nie popełniałby
tylu szaleństw... W tym jest coś z p... (w takich razach najwłaściwiej mówić skróceniami). W tym
jest jakieś duże P.
Polecenia do tekstu
1. Na podstawie akapitu 1. zinterpretuj tytuł powieści Bolesława Prusa.
2. Określ, jak pisarz interpretuje w Lalce topos theatrum mundi (patrz: Wiedzieć więcej...
w tej lekcji).
3. Przedstaw stosunek odautorskiego narratora do Ignacego Rzeckiego.
1 Miłosna – dawniej mała miejscowość pod Warszawą, obecnie część miasta Sulejówek.
2 Triest – miasto nad Adriatykiem; należało wówczas do Austrii; Włosi po zjednoczeniu państwa w 1870 r. domagali się także Triestu; miasto weszło w granice
Włoch dopiero w 1919 r.
R
Sz
330
R
4. Omów, jak w przytoczonym fragmencie
powieści realizowane jest założenie uszczegółowienia narracji.
NARRACJA ODAUTORSKA – opowieść
prowadzona przez trzecioosobowego narratora,
który nie należy do świata przedstawionego i jest
obdarzony kompetencjami wszechwiedzy
i wszechobecności. Narrator taki jest „delegatem” autora w powieści (choć nie jest z autorem
tożsamy), ma prawo do wypowiadania sądów,
sugeruje czytelnikowi ocenę zdarzeń i postaci;
opowiada językiem „przezroczystym”, pozbawionym stylistycznych ozdobników.
5. Wskaż w akapicie 1. miejsce, w którym Prus
dyskretnie uchyla zasadę konwencji estetyzującej (patrz: lekcja 57.).
6. Znajdź w powieści inne fragmenty wyraźnie
kwestionujące założenia konwencji estetyzującej.
7. Wymień charakterystyczne cechy mowy
pozornie zależnej, pojawiającej się w akapicie 2.
NARRACJA PAMIĘTNIKARSKA – opowieść
prowadzona przez pierwszoosobowego
narratora, bohatera świata przedstawionego
powieści. Występuje tu narrator subiektywny,
przedstawiający zdarzenia i postaci ze swojego
punktu widzenia, opowiadający językiem
zindywidualizowanym.
8. Omów specyficzne cechy języka narratora
Pamiętnika starego subiekta (akapity 2. i 3.).
9. Przedstaw portret Wokulskiego wyłaniający się z Pamiętnika starego subiekta.
NARRACJA PERSONALNA – opowieść
prowadzona przez trzecioosobowego narratora,
który przyjmuje punkt widzenia bohatera
powieściowego. Narrator widzi zatem tyle, ile
postać, postrzega rzeczywistość i ludzi tak jak
ona, mówi jej językiem. Taki sposób wprowadzania myśli i uczuć bohatera nazywamy mową
pozornie zależną.
10. Wyjaśnij, jaki sens kryje się pod literą P
(na końcu akapitu 4.). Dlaczego Rzecki nie
używa całego słowa?
11. Jaką funkcję w powieści pełni Pamiętnik
starego subiekta?
Pr ac a domowa
1. Na podstawie Pamiętnika starego subiekta napisz charakterystykę Ignacego Rzeckiego.
R
2. Zestaw akapit 1. przytoczonego fragmentu Lalki z cytowaną niżej fraszką Jana Kochanowskiego O żywocie ludzkim. Wskaż podobieństwa i różnice w realizacji toposu theatrum
mundi w obu tekstach.
Jan Kochanowski O żywocie
ludzkim
Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy,
Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy;
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy,
Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy.
[5] Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,
Wszytko to minie jako polna trawa;
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,
1
Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom .
Czy Bolesław Prus jest apologetą (obrońcą), czy oskarżycielem świata wartości
mieszczańskich? Rozważ problem, odwołując się do znajomości tekstu Lalki.
1 Sens wersu 8.: włożą nas do worka (torby), jak czyni się z lalkami, marionetkami; łątki – lalki, marionetki.
Sz
pozytywizm
59
I Bóg wie, co by dla kraju mógł
zrobić taki jak on człowiek...
Wokulski jako bohater
nowych czasów
Nowe czasy wymagały nowego bohatera. Na lekcji poznamy wizerunek Stanisława
Wokulskiego, centralnej postaci Lalki, który był nowoczesnym kapitalistą, człowiekiem
pracy, a nie walki.
Akcja Lalki rozgrywa się w latach 1878–1879,
głównie w Warszawie, ale niekiedy także na
prowincji, w Zasławku, oraz w Paryżu; Pamiętnik starego subiekta przywołuje również powstanie węgierskie (1848) z okresu Wiosny Ludów.
Głównym bohaterem utworu jest Stanisław
Wokulski – zubożały szlachcic, student Szkoły
Głównej, uczestnik powstania styczniowego,
sybirak, a także kupiec i właściciel dużego sklepu galanteryjnego w Warszawie. Należy zobaczyć w nim pozytywistycznego organicznika
i człowieka angażującego się w pracę u podstaw.
Bolesław Prus
Lalka (fragmenty)
Młody Wokulski decyduje się odejść z winiarni Hopfera, by kształcić się w Szkole Głównej.
Koledzy urządzają mu niecodzienne pożegnanie... (z rozdziału XVII, tom II).
[1] Dziwne było jego pożegnanie ze sklepem; pamiętam to, bo sam po niego przyszedłem.
Hopfera ucałował, a następnie zeszedł do piwnicy uściskać Machalskiego, gdzie zatrzymał się
kilka minut. Siedząc na krześle w jadalnym pokoju, słyszałem jakiś hałas, śmiechy chłopców
i gości, alem nie podejrzewał figla.
Naraz (otwór prowadzący do lochu był w tej samej izbie) widzę, że z piwnicy wydobywa się
para czerwonych rąk. Ręce te opierają się o podłogę i tuż za nimi ukazuje się głowa Stacha, raz
i drugi. Goście i chłopcy w śmiech.
– Aha! – zawołał jeden stołownik – widzisz, jak trudno bez schodów wyjść z piwnicy? A tobie
zachciewa się od razu skoczyć ze sklepu do uniwersytetu!... Wyjdźże, kiedyś taki mądry...
Stach z głębi znowu wysunął ręce, znowu chwycił się za krawędź otworu i wydźwignął się do
połowy ciała. Myślałem, że mu krew tryśnie z policzków.
1
– Jak on się wydobywa... Pysznie się wydobywa!... – zawołał drugi stołownik.
Stach zaczepił nogą o podłogę i po chwili był już w pokoju. Nie rozgniewał się, ale też nie podał
ręki żadnemu koledze, tylko zabrał swój tłomoczek i szedł ku drzwiom. [...]
1 Pysznie – wspaniale.
331
Sz
332
Proroczy wypadek!... bo i do dziś dnia Stach ciągle tylko wydobywa się na wierzch. I Bóg wie,
co by dla kraju mógł zrobić taki jak on człowiek, gdyby na każdym kroku nie usuwano mu
schodów, a on nie musiał tracić czasu i sił na samo wydzieranie się do nowych stanowisk.
Wokulski – organicznik, pomnożywszy swój majątek na handlu w czasie wojny rosyjsko-tureckiej, planuje założyć
w Warszawie spółkę do handlu ze Wschodem, w której skład, oprócz polskich kupców, weszliby polscy arystokraci
i żydowscy mieszczanie (z rozdziału II, tom I).
[2] – Szanowni panowie – odezwał się książę. – Poważyłem się fatygować szanownych panów
w pewnym... nader ważnym interesie publicznym, który, jak to wszyscy czujemy, powinien
zawsze stać na straży naszych interesów publicznych.. [...]
– Prosimy więc szanownego pana Wokulskiego – odezwał się nowy głos – ażeby ten publiczny interes, który nas zgromadził tu, do gościnnych salonów księcia, raczył nam przedstawić
z właściwą mu jasnością i zwięzłością. [...]
– Tylko żebyśmy zrozumieli wszyscy – mruknął ktoś w kącie zajętym przez szlachtę, która
nienawidziła magnatów.
– Wiadomo panom – zaczął Wokulski – że Warszawa jest handlową stacją między Europą
zachodnią i wschodnią. Tu zbiera się i przechodzi przez nasze ręce część towarów francuskich
i niemieckich przeznaczonych dla Rosji, z czego moglibyśmy mieć pewne zyski, gdyby nasz
handel...
– Nie znajdował się w ręku Żydów – wtrącił półgłosem ktoś od stołu, gdzie siedzieli kupcy
i przemysłowcy.
– Nie – odparł Wokulski. – Zyski istniałyby wówczas, gdyby nasz handel był prowadzony
porządnie. [...] Wskazuję panom drogę uporządkowania handlu Warszawy z zagranicą, co
stanowi pierwszą połowę mego projektu i jedno źródło zysku dla krajowych kapitałów. Drugim źródłem jest handel z Rosją. Znajdują się tam towary poszukiwane u nas i tanie. Spółka,
która zajęłaby się nimi, mogłaby mieć piętnaście do dwudziestu procentów rocznie od wyłożonego kapitału. Na pierwszym miejscu stawiam tkaniny...
– To jest podkopywanie naszego przemysłu – odezwał się oponent z grupy kupieckiej.
– Mnie nie obchodzą fabrykanci, tylko konsumenci... – odpowiedział Wokulski.
Wokulski podczas spaceru po warszawskiej dzielnicy nędzy – Powiślu – spotyka swojego dawnego pracownika
(z rozdziału VIII, tom I).
[3] Obok niego stał jakiś człowiek w wypłowiałej kapocie, z rudawym zarostem. Zdjął czapkę
i całował Wokulskiego w rękę. Wokulski przypatrzył mu się uważniej.
– Wysocki?... – rzekł. – Co ty tu robisz?
– Tu mieszkamy, wielmożny panie, w tym domu – odpowiedział człowiek, wskazując na
niską lepiankę.
– Dlaczego nie przyjeżdżasz po transporta1? – pytał Wokulski.
– Czym przyjadę, panie, kiedy jeszcze na Nowy Rok koń mi padł.
– Cóż robisz? [...]
– Kobieta niby trochę pierze, ale takim, co nie bardzo mają czym płacić, a ja – ot tak... Marniejemy, panie... nie pierwsi i nie ostatni. Jeszcze póki wielkiego postu, to człowiek krzepi
się, mówiący2: dzisiaj pościsz za dusze zmarłe, jutro – na pamiątkę, że Chrystus Pan nic nie
1 Transporta – w znaczeniu: towary do transportowania.
2 Mówiący – mówiąc.
Sz
pozytywizm
 Aleksander Gierymski, Powiśle, 1883, Muzeum Narodowe w Krakowie
„Marniejemy, panie... nie pierwsi i nie ostatni...”. Wskaż symptomy biedy, stagnacji i braku perspektyw
ukazane na obrazie.
jadł, pojutrze na intencję, ażeby Bóg złe odmienił. Zaś po świętach nie będzie nawet sposobu
i dzieciom wytłumaczyć: na jaką intencją nie jedzą... [...]
Wokulski wydobył portmonetkę.
– Masz tu – rzekł – dziesięć rubli, na święta. Jutro w południe przyjdziesz do sklepu i dostaniesz kartkę na Pragę1. Tam u handlarza wybierzesz sobie konia, a po świętach przyjeżdżaj
do roboty. U mnie zarobisz ze trzy ruble na dzień [...]. Zresztą, dasz sobie radę.
1 Na Pradze znajdował się wielki targ, gdzie Wysocki mógł kupić konia.
333
Sz
334
Polecenia do tekstu
1. Scena w winiarni Hopfera ma, w przekonaniu Rzeckiego, wymiar symboliczny.
Zinterpretuj ten fragment w świetle całej
powieści.
SELF-MADE MAN (ang., czytaj: selfmejd men;
dosłownie: człowiek, który sam się stworzył)
– wzorcowy bohater epoki pozytywizmu,
człowiek, który dzięki nauce, pracowitości
i zaradności doszedł do majątku i pozycji
społecznej.
2. Dlaczego Rzecki zwrócił uwagę na ręce
Wokulskiego? Wyjaśnij ich symboliczny
sens i jego związek z losami bohatera.
PORTRET PSYCHOLOGICZNY
– w utworze literackim to przedstawienie
postaci przede wszystkim za pośrednictwem
prezentacji jej cech osobowościowych,
sposobu zachowania, upodobań, gustów,
przeżywanych emocji, charakterystycznego
języka; wszystko to składa się na wielostronny
i pogłębiony obraz bohatera. Do odmalowania portretu psychologicznego postaci służy
charakterystyka bezpośrednia (monologi
wewnętrzne i wypowiedzi postaci) oraz
pośrednia (dialogi, działania postaci, sądy
innych osób).
3. Wytłumacz, dlaczego wszystkich bawi
niewybredny żart i dlaczego nikt, łącznie
z Rzeckim, nie próbuje Wokulskiemu pomóc.
Posłuż się jednym z pojęć kluczowych.
4. Przedstaw ekonomiczne znaczenie
projektu spółki do handlu ze Wschodem
(akapit 2.).
5. Jakie stereotypy narodowe i społeczne
musi przełamać Wokulski organicznik
(akapit 2.)?
KAPITALIZM – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 27.
6. Na podstawie znajomości całej powieści
podaj inne przykłady realizowania przez
bohatera haseł pracy organicznej.
LIBERALIZM – pogląd społeczno-polityczny, który za najwyższą wartość uznaje
wolność obywateli – zarówno w zakresie
ekonomii (używanie swoich środków
gospodarowania zgodnie z własną wolą i bez
ograniczeń ze strony państwa czy innych
ludzi), jak i polityki (wpływ na wybór
przedstawicieli władz w demokratycznym
państwie oraz możliwość bycia wybieranym
do tych władz). Liberalizm głosi również,
że najważniejszym zadaniem państwa jest
ochrona wolności ekonomicznej i politycznej
obywateli.
7. Przedstaw działania Wokulskiego będące
realizacją hasła pracy u podstaw.
8. Omów różnice między tradycyjną
działalnością charytatywną arystokracji
(której przedstawicielami są w powieści
prezesowa Zasławska i hrabina Karolowa)
a aktywnością Wokulskiego.
9. Jaki program pomocy społecznej jest
najbardziej wartościowy? Zorganizujcie
klasową dyskusję, podczas której wyrazicie
swoje opinie na ten temat.
1. Czy indywidualizm może służyć społeczeństwu? Rozważ problem w kontekście postawy
Stanisława Wokulskiego i wybranych bohaterów literatury XIX wieku.
2. W jaki sposób literatura ukazuje nędzę? Omów zagadnienie, odwołując się do obrazu
Powiśla z Lalki Bolesława Prusa i do innych wybranych utworów.
Sz
pozytywizm
60
Zmarnowaliście życie moje...
Zatruliście dwa pokolenia!
Miłość w czasach
nieromantycznych
W polskiej literaturze XIX w. o wyborach tematycznych decydowała historia. Za najwartościowszy
i najbardziej nobilitujący temat uważano walkę za ojczyznę. Obraz miłości romantycznej, w polskiej odmianie ukształtowany przez Adama Mickiewicza w jego wczesnych tekstach (np. IV część
Dziadów, liryki osobiste), zniknął w cieniu traumatycznych wydarzeń historycznych, takich jak
upadek powstania listopadowego, carskie represje, doświadczenie emigracji. Lalka Prusa pozostaje twórczą kontynuacją tematu miłości zarzuconego przez polski romantyzm popowstaniowy.
do romantycznego idealizmu, choć sformułowane odmiennym językiem. Stworzona przez
romantyzm norma obyczajowa, w tym przeżywanie miłości jako uczucia wzniosłego, nadającego sens życiu, nie została w drugiej połowie
XIX w. zakwestionowana. Werter z powieści
Goethego i Gustaw z IV części Dziadów wyznaczyli konwencję doświadczania miłości obowiązującą przez całe stulecie.
Romantyzm i pozytywizm są traktowane jako
dwa odrębne okresy literackie, nie należy jednak
zupełnie ich rozdzielać. Usytuowane pomiędzy
oświeceniowym początkiem nowoczesności
a XX-wiecznym modernizmem, wspólnie
kształtowały kulturę XIX w. Pozytywizm, będący kontynuacją oświeceniowego racjonalizmu
i empiryzmu, stanowi jednocześnie nawiązanie
Bolesław Prus
Lalka (fragmenty)
Samotna podróż Wokulskiego do Paryża była okazją do refleksji nad wyborami emocjonalnymi bohatera
(z rozdziału IV, tom II).
[1] [Wokulski] usiadł na fotelu i utonął we wspomnieniach. [...] Wzrok jego machinalnie padł na
stół, gdzie leżał niedawno kupiony Mickiewicz.
„Ile ja to razy czytałem!...” – westchnął, biorąc książkę do ręki.
Książka otworzyła się sama i Wokulski przeczytał:
„Zrywam się, biegnę, składam na pamięć wyrazy, którymi mam złorzeczyć okrucieństwu twemu, składane, zapomniane już po milion razy... Ale gdy ciebie ujrzę, nie pojmuję, czemu
1
znowu jestem spokojny, zimniejszy nad głazy, aby goreć na nowo, milczeć po dawnemu...”
„Teraz już wiem, przez kogo jestem tak zaczarowany...”
1 Są to, zapisane bez podziału na wersy, dwie ostatnie strofy Sonetu II z cyklu Sonetów odeskich.
335
Sz
336
Uczuł łzę pod powieką, lecz pohamował się i nie splamiła mu twarzy.
„Zmarnowaliście życie moje... Zatruliście dwa pokolenia! – szepnął. – Oto skutki waszych
sentymentalnych poglądów na miłość...”
Złożył książkę i cisnął nią w kąt pokoju, aż rozleciały się kartki.
Książka odbiła się od ściany, spadła na umywalnię i ze smutnym szelestem stoczyła się
na podłogę.
„Dobrze ci tak! tam twoje miejsce... myślał Wokulski. – Bo któż to miłość przedstawiał mi jako
świętą tajemnicę? Kto nauczył mnie gardzić codziennymi kobietami, a szukać niepochwytnego
ideału?... Miłość jest radością świata, słońcem życia, wesołą melodią w pustyni, a ty co z niej
1
zrobiłeś?... Żałobny ołtarz, przed którym śpiewają się egzekwie nad zdeptanym sercem ludzkim!”
[2] Wtem nasunęło mu się pytanie:
„Jeżeli poezja zatruła twoje życie, to któż zatruł ją samą? I dlaczego Mickiewicz, zamiast śmiać
się i swawolić jak francuscy pieśniarze – umiał tylko tęsknić i rozpaczać?”
Bo on, tak jak i ja, kochał pannę wysokiego urodzenia, która mogła stać się nagrodą nie rozumu, nie pracy, nie poświęceń, nawet nie geniuszu, ale... pieniędzy i tytułu...”
„Biedny męczenniku! – szepnął Wokulski. – Tyś oddał narodowi, coś miał najlepszego; lecz
cóżeś winien, że przelewając w niego własną duszę, razem z nią przelałeś cierpienia, jakimi
nasycali ciebie? To oni są winni twoim, moim i naszym nieszczęściom...”
Podniósł się z fotelu i ze czcią zebrał porozdzierane kartki.
„Nie dość, że byłeś umęczony przez nich, ale jeszcze miałbyś odpowiadać za ich występki?...
To oni winni, oni, że twoje serce, zamiast śpiewać, jęczało jak dzwon rozbity”. [...]
„Szczególny kraj, w którym od tak dawna mieszkają obok siebie dwa całkiem różne narody:
arystokracja i pospólstwo. Jeden mówi, że jest szlachetną rośliną, która ma prawo ssać glinę
i mierzwę, a ten drugi albo przytakuje dzikim pretensjom, albo nie ma siły zaprotestować
przeciw krzywdzie. [...]
[3] Chodził i myślał:
„Oto dwie drogi: jedna wiedzie do nieobliczonych reform ludzkości, druga do podobania się,
a nawet, przypuśćmy – do zdobycia kobiety. Co wybrać?...
Obecności romantycznych
tekstów w pamięci pozytywistycznych autorów
dowodzi m.in. nowela
Henryka Sienkiewicza
Latarnik (1881). Główny
bohater, samotny emigrant
Skawiński, odnajduje
zagubioną tożsamość
narodową pod wpływem
lektury Pana Tadeusza.
Książka prowadzi do
przebudzenia świadomości,
ale zarazem objawia swą
niszczącą siłę – zaczytany
Skawiński nie dopełnia obowiązków latarnika i traci
pracę. Podobną historię
opowie pisarz następnej
epoki, Stefan Żeromski,
w Syzyfowych pracach:
Marcin Borowicz, zobojętniały na sprawy patriotyczne uczeń rosyjskiego
gimnazjum, przeżyje
wstrząs, słuchając recytacji
Reduty Ordona Mickiewicza.
1 Egzekwie (łac. exequiae) – nabożeństwo za zmarłych, modlitwy i śpiewy żałobne.
Sz
pozytywizm
 Władysław Czachórski, Dama w liliowej sukni, ok. 1903, Muzeum Narodowe w Warszawie
Tak mogła wyglądać Izabela Łęcka... Omów, w jaki sposób malarz wyidealizował postać kobiety.
Bo jużci jest faktem, że każdy nowy a ważny materiał, każda nowa siła to nowe piętro cywilizacji. Brąz stworzył cywilizację klasyczną, żelazo – wieki średnie; proch zakończył wieki średnie,
a węgiel kamienny rozpoczął wiek dziewiętnasty. Co się tu wahać: metale Geista dadzą początek takiej cywilizacji, o jakiej nie marzono, i kto wie, czy wprost nie uszlachetnią gatunku
ludzkiego...
1
A z drugiej strony cóż mam?... Kobietę, która przy takich jak ja parweniuszach nie wahałaby
się kąpać. Czym jestem w jej oczach obok tych wykwintnisiów, dla których pusta rozmowa,
2
koncept, kompliment stanowią najwyższą treść życia. [...]
3
[4] Wtem zapukano do drzwi. Wszedł garson i podał Wokulskiemu duży list.
„Z Warszawy – szepnął. – Od Rzeckiego?... Przysyła mi jakiś drugi list... Ach, od prezesowej!...
1 Parweniusz (franc. parvenir – dojść do czegoś, dorobić się) – człowiek, który dorobił się majątku, dostał się do wyższych sfer i w sposób natrętny i przesadny
próbuje naśladować panujące tam obyczaje.
2 Kompliment – komplement.
3 Garson [franc. garçon (czytaj: garsą) – chłopiec] – tu: określenie obsługi w hotelach lub restauracjach hotelowych.
337
Sz
338
Co, może donosi mi o ślubie panny Izabeli?...”
Rozerwał kopertę, lecz przez chwilę wahał się z odczytaniem. Serce zaczęło mu bić spieszniej.
„Wszystko jedno!” – mruknął i zaczął:
„Mój kochany panie Stanisławie! Dobrze, widać, bawisz się, podobno nawet w Paryżu, kiedy
zapominasz o swoich przyjaciołach. [...] Wstydź się, panie Stanisławie, a nade wszystko żałuj,
1
że nie widzisz rumieńca na twarz Beli, która w tej chwili jest u mnie i spiekła raczka usłyszawszy, że piszę do ciebie. Kochane dziecko! Mieszka u ciotki w sąsiedztwie i często mnie odwiedza.
Domyślam się, że zrobiłeś jej jakąś dużą przykrość; nie ociągaj się więc z przeprosinami i jak
najrychlej przyjeżdżaj prosto do mnie. Bela zabawi tu jeszcze kilka dni i może uda mi się wyjednać ci przebaczenie...”
[5] Wokulski zerwał się od stołu, otworzył okno i postawszy w nim chwilę, przeczytał drugi raz
list prezesowej; oczy zaiskrzyły mu się, na twarz wystąpiły wypieki.
Zadzwonił raz, drugi, trzeci... Wreszcie sam wybiegł na korytarz, wołając:
– Garson!... Hej, garson!
– Do usług...
– Rachunek.
– Jaki?...
– Cały rachunek, za ostatnie pięć dni... Cały, nie rozumiesz?
– Czy zaraz? – zdziwił się garson.
– Natychmiast i... powóz na dworzec kolei północnej. Natychmiast!
Polecenia
do tekstu
1. Przypomnij, w jakich okolicznościach
Wokulski poznał Izabelę Łęcką.
MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA – patrz:
2. Określ, jaki wpływ miała Izabela na działania głównego bohatera Lalki.
KSIĄŻKI ZBÓJECKIE – dzieła literackie,
które uformowały idealistyczne postrzeganie
rzeczywistości oraz wywołują marzenia
o doskonalszym i nierealnym świecie. Tego
sformułowania używa Gustaw w IV części
Dziadów, gdy mówi o lekturach, które zatruły
jego duszę. Rodowód toposu „trującej
literatury” jest jednak starszy – pierwszą
ofiarą książek był Don Kichot z XVII-wiecznej
powieści Cervantesa, spóźniony miłośnik
romansów rycerskich. W literacki sposób
swą miłość przeżywa Werter z powieści
Goethego. Bohaterką patrzącą na świat
przez pryzmat literatury jest Emma Bovary
ze słynnej powieści Gustave’a Flauberta
3. Na podstawie znajomości całej lektury
dokonaj charakterystyki Izabeli Łęckiej.
Omów złożoność tej postaci. Wskaż
w osobowości bohaterki cechy indywidualne
oraz ukształtowane przez środowisko.
4. Bazując na znajomości Lalki, opisz
sposoby, do jakich ucieka się Wokulski,
by pozyskać względy Izabeli.
5. Omów rolę poezji Mickiewicza w kształtowaniu miłosnych wyobrażeń Wokulskiego.
1 Spiekła raczka – zarumieniła się.
Sz
pozytywizm
6. Rozważ, o co Wokulski oskarża całe społeczeństwo (akapit 2.).
7. O jakich dwu wykluczających się wartościach związanych z drogami życiowymi rozmyśla
Wokulski (akapit 3.)?
8. Jaką misję przyjmuje na siebie prezesowa Zasławska, gdy wysyła list do bawiącego
w Paryżu Wokulskiego (akapit 4.)? Przypomnij osobiste doświadczenia prezesowej, które
mogły ją skłonić do tego typu działań.
9. Wytłumacz, odwołując się do całej powieści, dlaczego Wokulski postanowił definitywnie
zerwać z Łęcką.
10. Dlaczego bohater zdecydował się podjąć próbę samobójczą?
11. Zreferuj, jak kończą się powieściowe losy obojga bohaterów.
12. Salonowa lalka, egoistka i mitomanka, a może wrażliwa kobieta, ofiara rozpadu starego
świata, zmuszana do niechcianej miłości? Jak oceniasz postępowanie Izabeli?
Pr ac a domowa
1. Pozytywista czy jednak romantyk? Sporządź notatkę dowolnej formie (może to być, ale
nie musi, zaproponowana niżej tabela) – wskaż konkretne działania bohatera (nie wszystkie
rubryki będą wypełnione). Sformułuj wnioski.
Wokulski jako romantyk
Wokulski jako pozytywista
edukacja i nauka
polityka
aktywność gospodarcza
i społeczna
wyobrażenia o miłości
i sposoby zdobywania
ukochanej
sens życia
2. Porównaj dwu bohaterów literackich, przeżywających doświadczenie romantycznej
miłości: Wertera z powieści Goethego i Wokulskiego z Lalki Prusa.
3. Na podstawie całej Lalki przedstaw ideał kobiety i ideał miłości wyznawane
przez Wokulskiego.
4. Czy są miłości, których nie warto przeżywać? Przedstaw swoje zdanie i uzasadnij je,
nawiązując do tekstu Lalki i do innych utworów literackich.
339
Sz
340
Z komórki przy sklepie
do buduaru hrabiny, co za skok!
61
Obraz społeczeństwa
w Lalce
Każda powieść realistyczna XIX w. miała ambicję pokazania szerokiej panoramy społecznej.
Powieściopisarz nie był jednak obojętnym obserwatorem – przyjmował postawę krytyczną
wobec opisywanej rzeczywistości, oceniał, sugerował możliwe zmiany. Nie inaczej postąpił
Bolesław Prus w Lalce. Zamiarem autora było, jak sam podkreślał, „przedstawić naszych
polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”.
Polskie społeczeństwo XIX w. zostało w Lalce
ukazane jako chory twór. Prus dostrzegał w tej
chorobie smutne dziedzictwo feudalnego
ustroju rzeczypospolitej szlacheckiej, który
doprowadził m.in. do niedorozwoju miast
i mieszczaństwa. W Polsce ta warstwa społeczna była nieliczna, nie wykształcił się w niej
etos pracy, znamienny zwłaszcza dla społeczeństw protestanckich. Bogacenie się uznawano za moralnie podejrzane. Olbrzymie
obszary nędzy tworzyły warunki sprzyjające
rozwojowi patologii społecznych, a grupą
faworyzowaną pozostawała arystokracja.
Prus uważał, choć ze względu na cenzurę nie
mógł tego wyrazić wprost, że to brak własnego
państwa uniemożliwia sprawne funkcjonowanie i właściwy rozwój polskiego społeczeństwa. Bez aktywnej obecności instytucji
państwowych – sprzyjających procesom
gospodarczym, naukowym, kulturalnym
i stojących na straży porządku prawnego
– każde społeczeństwo pozostaje ułomne.
Bez państwa zawodzi bowiem mechanizm
społecznego solidaryzmu.
Badacz pozytywizmu, Józef Bachórz, zauważył: „Lalka w intencji Prusa miała odzwierciedlać to, co uważał on za zagrożenie rzeczywistości społecznej w Polsce: niezborność,
1
rozsypkę, rozkład” .
Wokulski, próbując dostać się
na arystokratyczne salony,
powtarza drogę bohaterów
powieści Honoriusza Balzaka
[np. Ojciec Goriot (czytaj: gorio),
Stracone złudzenia, Eugenia
Grandet (czytaj: grąde)]. Cechą
wczesnej fazy kapitalizmu
była bowiem fascynacja
salonem odziedziczona po
feudalnej przeszłości.
U Balzaka, pisarza epoki
romantyzmu, salony odgrywały jeszcze istotną rolę
w życiu społeczeństwa –
kształtowały gust artystyczny,
modę, sposób konwersacji,
a tym samym stanowiły
wzorzec kulturowy dla
bogatego, lecz kulturowo
nieobytego mieszczaństwa.
1 J. Bachórz, Wstęp [w:] B. Prus, Lalka, Wrocław 1998, s. CXIX.
Sz
pozytywizm
 Aleksander Gierymski, W altanie, 1882, Muzeum Narodowe w Warszawie
Czas się zatrzymał... Wskaż XVIII-wieczne realia przedstawione na obrazie (zwróć uwagę na wygląd postaci).
Zauważ mężczyznę, który przegląda się w sadzawce. Do jakiej postaci mitycznej nawiązał malarz?
Bolesław Prus
Lalka (fragmenty)
Ignacy Rzecki wspomina swoją młodość spędzoną w sklepie Mincla (z rozdziału III, tom I).
[1] Właścicielem sklepu był Jan Mincel, starzec z rumianą twarzą i kosmykiem siwych włosów pod
brodą. W każdej porze dnia siedział on pod oknem na fotelu obitym skórą, ubrany w niebieski
1
barchanowy kaftan, biały fartuch i takąż szlafmycę . [...] Stary Mincel i w niedzielę bywał w sklepie.
Rano modlił się, a około południa kazał mi przychodzić do siebie na pewien rodzaj lekcji.
2
3
4
– Sag mir – powiedz mi: was ist das? – co jest to? Das ist Schublade – to jest szublada. Zobacz,
5
co jest w te szublade. Est ist Zimmt – to jest cynamon. Do czego potrzebuje się cynamon?
1 Szlafmyca – rodzaj czapki zakładanej dawniej przez mężczyzn do snu; Mincel bywa zatem w sklepie w domowym stroju.
2 Sag mir (niem., czytaj: zag mir) – powiedz mi. Mincel w trakcie rozmowy posługuje się niepoprawną polszczyzną i wtrąca zwroty niemieckie.
3 Was ist das? (niem.) – co to jest?
4 Das ist Schublade (niem., czytaj: daz ist szublade) – to jest szuflada.
5 Est ist Zimmt (niem., czytaj: est ist cimt) – to jest cynamon.
341
Sz
342
Do zupę, do legumine potrzebuje się cynamon. Co to jest cynamon? Jest taki kora z jedne
drzewo. Gdzie mieszka taki drzewo cynamon? W Indii mieszka taki drzewo. Patrz na globus
1
– tu leży Indii. Daj mnie za dziesiątkę cynamon. O, du Spitzbub!... jak tobie dam dziesięć
raz dyscyplin, ty będziesz wiedział, ile sprzedać za dziesięć groszy cynamon...
W ten sposób przechodziliśmy każdą szufladę w sklepie i historią każdego towaru. Gdy zaś
Mincel nie był zmęczony, dyktował mi jeszcze zadania rachunkowe, kazał sumować księgi
albo pisywać listy w interesach naszego sklepu.
Wokulski rozmyśla o swojej karierze (z rozdziału IX, tom I).
[2] Szedł z wolna i przypatrywał się jadącym. Wielu spośród nich znał osobiście. Oto rymarz,
który dostarcza mu wyrobów skórzanych; jedzie na spacer z żoną, grubą jak beczka cukru,
i wcale ładną córką, z którą chciano go swatać. Oto syn rzeźnika, który do sklepu, niegdyś
2
Hopfera, dostarczał wędlin. Oto bogaty cieśla z liczną rodziną. Wdowa po dystylatorze , również mająca duży majątek i również gotowa oddać rękę Wokulskiemu. Tu garbarz, tam dwaj
3
subiekci bławatni , dalej krawiec męski, mularz, jubiler, piekarz, a oto jego współzawodnik,
kupiec galanteryjny w zwykłej dorożce. [...]
[3] Z całego mnóstwa tych kupców, przemysłowców i rzemieślników, równych mu stanowiskiem, niekiedy bogatszych od niego i dawniej znanych w Warszawie, on tylko jeden był dziś
na święconym u hrabiny. Żaden z tamtych, on tylko jeden!...
„Mam nieprawdopodobne szczęście – myślał. – W pół roku zrobiłem majątek krociowy, za
parę lat mogę mieć milion... Nawet prędzej... Dziś już mam wstęp na salony, a za rok?... Niektórym z tych, co przed chwilą ocierali się o mnie, przed siedemnastoma laty mogłem usługiwać w sklepie, a nie usługiwałem chyba dlatego, że żaden nie wstąpiłby tam. Z komórki przy
sklepie do buduaru hrabiny, co za skok!... Czy aby ja nie za prędko awansuję?” – dodał z tajemną trwogą w sercu.
Salon Łęckich, rozmowa Izabeli z ojcem (z rozdziału VI, tom I).
[4] Wszedł pan Tomasz. Ona [Izabela] podniosła się z szezlonga, ale ojciec nie pozwolił na to.
Objął ją w ramiona, ucałował w głowę i zanim usiadł przy niej, rzucił okiem w duże lustro na
ścianie. Zobaczył tam swoją piękną twarz, siwe wąsy, swój ciemny żakiet bez zarzutu, gładkie
spodnie, jakby dopiero wyszły od krawca, i uznał, że wszystko jest dobrze.
– Słyszę – rzekł do córki, uśmiechając się – że panienka odbiera korespondencje, które jej
psują humor.
– Ach, papo, gdybyś wiedział, jakim tonem przemawia ciotka.
– Zapewne tonem osoby chorej na nerwy. Za to nie możesz mieć do niej żalu...
– Gdyby tylko żal. Ja boję się, że ona ma rację i że nasze srebra mogą naprawdę znaleźć się na
jakim bankierskim stole.
Przytuliła głowę do ramienia ojca. Pan Tomasz spojrzał niechcący w lusterko na stoliku i przyznał w duchu, że oboje w tej chwili tworzą bardzo piękną grupę. Szczególniej dobrze odbijała
obawa rozlana na twarzy córki od jego spokoju. Uśmiechnął się.
1 O, du Spitzbub!... (niem., czytaj: szpitzbub) – o, ty hultaju!
2 Dystylator – destylator, dawniej producent alkoholi.
3 Subiekci bławatni – subiekci pracujący w sklepie tekstylnym.
Sz
pozytywizm
343
ETOS MIESZCZAŃSKI – eksponowanie
wartości pracy, sumienności, obowiązkowości,
oszczędności oraz rzetelności i uczciwości.
W etos ten wpisany jest również rygoryzm
moralny i przywiązanie do instytucji rodziny.
W XIX w. etos mieszczański rywalizował z przeżywającym swój zmierzch etosem rycerskim,
a postawa kupca wypierała postawę wojownika.
Polecenia do tekstu
1. Wymień przedstawicieli wszystkich grup
społecznych opisanych w Lalce.
arystokracja
polskie
mieszczaństwo
niemieckie
PANORAMA SPOŁECZNA – patrz: pojęcia
biedota
ORGANICYZM – wyprowadzona z filozofii
Spencera koncepcja porównująca społeczeństwo do żywego organizmu (patrz też:
Miniprzewodnik... w lekcji 47.).
żydowskie
2. Rozstrzygnij, czy poszczególne warstwy
tworzą organiczną całość – społeczeństwo.
ASYMILACJA – proces adaptacji językowej,
narodowej i religijnej, który przechodzą
jednostki mniejszości etnicznej wchłaniane
przez kulturę dominującą na danym obszarze
(patrz też: Miniprzewodnik... w lekcji 45.).
3. Jakie zalety i wady autor przypisuje Niemcom mieszkającym od pokoleń w polskich
miastach (akapit 1.)?
SNOBIZM – zapatrzenie w grupę (społeczną,
narodową), której przypisuje się największy
prestiż; bezkrytyczne naśladowanie jej stylu życia,
poglądów, zainteresowań, gustów.
4. Pracując w grupach, scharakteryzujcie
mieszczaństwo polskie, niemieckie
i żydowskie ukazane w Lalce. Zwróćcie
uwagę na wartości istnienia wielokulturowego, wieloetnicznego i wielojęzykowego
społeczeństwa.
5. Na podstawie znajomości całej lektury porównaj Henryka Schlangbauma (czytaj:
szlangbałma) z doktorem Szumanem. Omów te dwa przypadki asymilacji.
6. Rozważ, dlaczego Wokulski, pozytywistyczny self-made man, marzy o wejściu
na arystokratyczne salony.
7. Czy postawę Wokulskiego można uznać za snobizm? Uzasadnij swój punkt widzenia.
8. Scharakteryzuj arystokratyczny salon ukazany w akapicie 4.
9. Przypomnij grecki mit o Narcyzie. Dlaczego to pan Tomasz, a nie Izabela, tak często
spogląda w lustro?
10. Oceń XIX-wieczne polskie społeczeństwo ukazane w Lalce Prusa.
11. Rozważ, jaką rolę odgrywają humor i ironia w kreślonych przez Prusa portretach bohaterów
z różnych warstw społecznych (baronowa Krzeszowska, baron Dalski, Ignacy Rzecki, studenci).
Pr ac a domowa
Literackie wizerunki arystokracji – przedstaw temat, odwołując się do tekstu Lalki Bolesława
Prusa i innych wybranych utworów.
Kiedy aspiracje stają się snobizmem? Rozważ problem, odnosząc się do fragmentu Lalki Bolesława Prusa oraz innych znanych ci tekstów literackich.
R
Sz
344
Kupiec
(self-made man,
organicznik)
Pozytywiści byli liberałami.
W ich utworach bohaterem
pozostawał „człowiek
stwarzający samego siebie”
– wykształcony,
zawdzięczający swoją pozycję
majątkową i społeczną
wyłącznie sobie. Bywał
kupcem, inżynierem,
przemysłowcem (hasło:
praca organiczna),
który potrafił pobudzać
innych do aktywności –
ubogim rozdawał wędki, a nie
ryby (hasło: praca
u podstaw).
Przykładem takiego bohatera
jest Stanisław Wokulski
z Lalki Bolesława Prusa.
Jerzy Kamas
jako Wokulski
Bohaterowie
pozytywizmu
Subiekt
(mieszczanin)
Bronisław Pawlik
jako Rzecki
Pozytywiści martwili się stanem
polskiej klasy średniej:
mieszczaństwo było słabe,
na co złożyły się przyczyny natury
społecznej i politycznej.
W demokracji szlacheckiej praca
była traktowana jako gorsza
aktywność człowieka. Etos rycerski
dominował nad etosem
mieszczańskim. Ważne miejsce
w tekstach pozytywistów zajął więc
subiekt, człowiek oddany pracy.
Przykładem takiego bohatera
jest Ignacy Rzecki z Lalki.
Sz
pozytywizm
Barbara Wrzesińska
jako Kazimiera
Wąsowska
Emancypantka
W okresie pozytywizmu kobiety domagały się praw
do wykształcenia i pracy (hasło:
emancypacja kobiet). Wzięły sprawy
we własne ręce i dawały dowody talentu (także
literackiego), energii, zaradności.
Przykładem emancypantki, w sferze obyczajowej,
jest Kazimiera Wąsowska z Lalki.
Piotr Fronczewski jako
Henryk Szlangbaum
Zasymilowany Żyd
Słabość polskiego mieszczaństwa
pozytywiści próbowali rozwiązać
poprzez asymilację mieszkających
w Polsce Żydów. Ta przedsiębiorcza
mniejszość narodowa i religijna,
wchłonięta przez społeczeństwo polskie,
miała współtworzyć klasę średnią
(hasło: asymilacja Żydów.
Było to jedyne hasło pozytywistów,
które nie zostało zrealizowane).
Przykładem takiego bohatera jest Henryk
Szlangbaum z Lalki.
Uczony
Pozytywiści ufali nauce (hasło: scjentyzm),
uznawali jej fundamentalną rolę w rozwoju cywilizacji.
Ubolewali nad brakiem ośrodka akademickiego
w Polsce, nad emigracją zdolności, marnotrawstwem
talentów. I jednocześnie pokazywali w swych tekstach
rodzimych uczonych, pasjonatów nauki.
Przykładem takiego bohatera jest Julian Ochocki z Lalki.
Andrzej Zaorski
jako Ochocki
345
Sz
346
Przypnę ludzkości skrzydła...
62
Utopia naukowa
w Lalce
Dla pozytywistów scjentyzm był czymś w rodzaju religii. Wierzyli oni, że nauka nie tylko odpowie
wkrótce na wszystkie najważniejsze pytania ludzkości, lecz także pomoże w realizacji marzenia
o szczęśliwym świecie. Uczony stał się jednym z ważniejszych bohaterów prozy realistycznej,
o czym przekonamy się na tej lekcji.
znaczenie niż obawy przed oskarżeniami
o zdradę narodową. Pozytywiści w pełni
akceptowali wiedzę zdobywaną na rosyjskich wyższych uczelniach – w Kijowie,
Petersburgu, Dorpacie (dzisiaj Tartu w Estonii), Rydze (obecnie na Łotwie).
W wizji scjentystycznej utopii istotne miejsce odgrywał Paryż, miasto, które w XIX w.
w wyobraźni polskich pozytywistów nabrało magicznych znaczeń (patrz: Miniprzewodnik. Miasta XIX wieku w tej lekcji).
Wiek XIX przyniósł rewolucję przemysłową.
Oszałamiający, jak się wówczas wydawało,
postęp motywował pozytywistów do marzeń
o budowie nowego, doskonalszego świata,
rozwijającego się dynamicznie dzięki nauce.
Warszawscy pozytywiści byli ponadto świadomi zapóźnienia cywilizacyjnego Polski,
którą Europa Zachodnia wyprzedzała w rozwoju o co najmniej pół wieku. Postulat kształcenia społeczeństwa miał dla nich większe
Bolesław Prus
Lalka (fragmenty)
Stary subiekt wspomina swój pierwszy kontakt ze Stanisławem Wokulskim w winiarni Hopfera (z rozdziału I, tom II).
1
2
[1] Zaszedłem do piwnicy. Patrzę, mój pan Jan przy łojówce ściąga lewarem wino z beczki do
3
butelek, a we framudze majaczą jakieś dwa cienie: siwy starzec w piaskowym surducie, z pliką
papierów na kolanach, i młody chłopak z krótko ostrzyżonym łbem i miną zbója. To był Stach
Wokulski i jego ojciec.
Siadłem cicho (bo Machalski nie lubił, ażeby mu przeszkadzano przy ściąganiu wina), a siwy
człowiek w piaskowym surducie prawił jednostajnym głosem do owego młodzika:
– Co to wydawać pieniądze na książki?... Mnie dawaj, bo jak będę musiał przerwać proces, wszystko zmarnieje. Książki nie wydobędą cię z upodlenia, w jakim teraz jesteś, tylko proces. Kiedy go
1 Łojówka – rodzaj świecy.
2 Lewar – tu: rurka do odlewania płynów bez wzburzania osadów na dnie naczynia.
3 Plika – wyraz ten występował kiedyś w rodzaju żeńskim, dziś: plik.
Sz
pozytywizm
 JEAN-ANTOINE GERVAIS
(czytaj: żą ątłan żerwe), PERPETUUM
MOBILE, 1834
Zdarzało się, że wielkich odkryć
naukowych dokonywali marzyciele
i fantaści, jednak perpetuum
mobile to fałszywa ścieżka. Idea
maszyny, która wytwarzałaby
energię bez pobierania innej
energii z zewnątrz, była
symbolicznym przedstawieniem
marzenia naukowców,
nowoczesnym odpowiednikiem
średniowiecznej idei kamienia
filozoficznego (poszukiwania
sposobu przemiany żelaza
w złoto). Rozważ, jakie są
marzenia współczesnej nauki.
wygram i odzyskamy nasze dobra po dziadku, wtedy przypomną sobie, że Wokulscy stara szlachta, i nawet znajdzie się familia... W zeszłym miesiącu wydałeś dwadzieścia złotych na książki,
a mnie akurat tyle brakowało na adwokata... Książki!... zawsze książki... Żebyś był mądry jak Salomon, póki jesteś w sklepie, będą tobą pomiatali, chociażeś szlachcic, a twój dziadek z matki był
kasztelanem. Ale jak wygram proces, jak wyniesiemy się na wieś... [...]
– Cóż to za odmieńcy? – pytam Machalskiego, który właśnie skończył robotę i usiadł na zydlu.
– Ach!... – machnął ręką. – Stary ma pomieszane klepki, ale chłopak zdatny. Nazywa się Stanisław
Wokulski. Bystra bestia!... [...] Zbudował taką maszynę, co pompuje wodę z dołu do góry, a z góry
wylewa się na koło, które właśnie porusza pompę. Taka maszyna może obrabiać i pompować do
końca świata, ale – coś się w niej skrzywiło, więc ruszała się tylko kwadrans. [...] Był tu jeden pro1
fesor z gimnazjum realnego , obejrzał pompę i powiedział, że na nic się nie zda, ale że chłopak
zdolny i powinien uczyć się. Od tej pory mamy sądny dzień w sklepie. Wokulski zhardział, gościom
odmrukuje, w dzień wygląda, jakby drzemał, a za to uczy się po nocach i kupuje książki.
Wokulski rozmawia z Geistem w pracowni (z rozdziału IV, tom II).
[2] Powinszuj mi [...] – mówił Geist. – Sprzedałem mój materiał wybuchowy anglo-amerykańskiej
2
kompanii i zdaje się, zrobiłem niezły interes. [...]
– No, w tych warunkach chyba zarzuci pan swoje metale – rzekł uśmiechając się, Wokulski.
Geist spojrzał na niego z pobłażliwą wzgardą.
– Warunki te – odparł – o tyle zmieniły moje położenie, że na parę lat nie potrzebuję się troszczyć o majętnego wspólnika, lecz co do metalów – właśnie w tej chwili pracuję nad nimi [...].
Wszedłszy na górę, znaleźli się w dużym pokoju o czterech oknach. Głównym jego umeblowaniem
3
były stoły, literalnie zarzucone retortami, miseczkami i rurkami ze szkła, porcelany, nawet z ołowiu
i miedzi. Na podłodze pod stołami i w kątach leżało kilkanaście bomb artyleryjskich, między nimi
kilka pękniętych [...]. Dopiero odwróciwszy się, Wokulski spostrzegł przy samych drzwiach żelazną
1 Gimnazjum realne – szkoła średnia istniejąca w Warszawie w latach 1841–1862, ukierunkowana na kształcenie zawodowe; mieściła się w dawnych budynkach
Uniwersytetu Warszawskiego; zatrudniała wybitnych nauczycieli.
2 Kompania – w znaczeniu: spółka handlowa; w tym wypadku chodzi o spółkę produkującą broń.
3 Literalnie – dosłownie.
347
Sz
348
szafę wmurowaną w ścianę, łóżko okryte podartą kołdrą, z której wyłaziła brudna wata, pod oknem
stolik z papierami, a przed nim fotel obity skórą, popękaną i wytartą. [...]
Wokulski spojrzał na starca obutego w drewniane sandały; jak najuboższy wyrobnik, potem na
jego sprzęty, z których wyzierała nędza, i pomyślał, że przecie ten człowiek za swoje wynalazki
mógłby mieć miliony. Wyrzekł się ich jednak dla dobra jakiejś przyszłej, doskonalszej ludzkości... Geist wydał mu się w tej chwili jak Mojżesz, który do obiecanej ziemi prowadzi jeszcze
nieurodzone pokolenia. [...]
[Geist] pobiegł do żelaznej szafy, otworzył ją w sposób bardzo skomplikowany i po kolei począł
wydobywać sztabki metali cięższego od platyny, lżejszego od wody, to znowu przezroczystego...
Wokulski oglądał je, ważył, ogrzewał, kuł, przepuszczał przez nie prąd elektryczny, ciął nożycami... Na próbach tych zeszło mu parę godzin; w rezultacie jednak przekonał się, że przynajmniej pod względem fizycznym ma do czynienia z autentycznymi metalami. [...]
– Nic nie rozumiem – szepnął Wokulski, ściskając rękoma skronie – głowa mi pęka!... Metal
trzy razy lżejszy od wody... niepojęta rzecz!
– Albo metal o jakie dziesięć procent lżejszy od powietrza, co?... – śmiał się Geist – ciężar gatunkowy obalony... prawa natury podkopane, co?... Cha! cha!... Nic z tego wszystkiego. Prawa natury, o ile
je znamy, nawet przy moich metalach pozostaną nietknięte. Rozszerzą się tylko nasze pojęcia
o własnościach ciał i ich budowie wewnętrznej, no – i rozszerzą się granice ludzkiej techniki. [...]
Zrobiło mu się gorąco i – z wolna uczuł – jakąś przemianę w duszy. [...] Co warta cała jego
nauka i majątek, gdyby dookoła siebie nie miał serc przyjaznych; na co zdałby się największy
wynalazek Geista, gdyby nie miał być orężem, który zapewni ostateczne zwycięstwo rasie
ludzi szlachetniejszych i lepszych?...
Arystokrata Ochocki roi o utopijnym świecie przekształconym przez naukę (z rozdziału XI, tom I).
[3] Położył rękę na ramieniu Wokulskiego i patrząc mu w oczy jakimś rozstrzelonym i rozmarzonym wzrokiem, spytał:
– Wszakże pan myślał kiedyś o machinach latających?... Nie o kierowaniu balonami, które są
lżejsze od powietrza, bo to błazeństwo, ale – o locie machiny ciężkiej, napełnionej i obwarowanej jak pancernik?... Czy pan rozumie, jaki nastąpiłby przewrót na świecie po podobnym wynalazku?... Nie ma fortec, armii, granic... Znikają narody, lecz za to w nadziemskich budowlach
przychodzą na świat istoty podobne do aniołów lub starożytnych bogów... Już ujarzmiliśmy
wiatr, ciepło, światło, piorun... Czy więc nie sądzisz pan, że nadeszła pora nam samym wyzwolić się z oków ciężkości?... To idea, leżąca dziś w duchu czasu... [...] Co mnie żeniaczka, kobiety,
a nawet mikroskopy, stosy i lampy elektryczne?... Oszaleję, albo... przypnę ludzkości skrzydła...
Pierwowzorem Geista mógł
być szwedzki wynalazca
Alfred Nobel (1833–1896),
pracujący głównie w Paryżu.
Nobel opracował metodę
otrzymywania dynamitu;
zaniepokojony skalą
wykorzystywania swojego
wynalazku przez wojsko
ustanowił w testamencie
nagrodę za wybitne
osiągnięcia – nie tylko
naukowe, lecz także
na rzecz pokoju i zbliżenia
między narodami.
Od 1900 r. przyznaje się
nagrodę w dziedzinach:
fizyki, chemii, fizjologii
lub medycyny, literatury
oraz za działalność
pokojową.
Sz
pozytywizm
Polecenia do tekstu
1. Przedstaw, w czym klucza do lepszej przyszłości doszukuje się Stanisław, a w czym
– jego ojciec (akapit 1.). Porównaj podejście obu bohaterów.
2. Jak wytłumaczysz, że zdolny, oczytany chłopak ma, według starego subiekta, „ostrzyżony
łeb” i „minę zbója”? Porównaj wygląd Stanisława z wyglądem Geista (akapity 1. i 2.).
3. Dlaczego świat postrzegał (i postrzega) naukowców idealistów jako niepraktycznych
dziwaków?
4. Opisz pracownię uczonego (akapit 2.).
5. Na podstawie akapitu 2. zacytowanego tekstu i znajomości całego utworu powiedz,
z czego utrzymuje się uczony.
6. Zinterpretuj zaskakujące imię francuskiego uczonego – Geist (czyli: duch).
7. Zaproponuj pozbawione dwuznaczności, symboliczne nazwisko dla naukowca.
8. Wyjaśnij, dlaczego Wokulski porównuje Geista do Mojżesza.
9. Na podstawie akapitów 2. i 3. przedstaw utopijny projekt nowej rzeczywistości
kształtowanej przez naukę.
10. Scharakteryzuj postaci uczonych idealistów ukazanych w Lalce: Wokulskiego,
Ochockiego i Geista.
11. Na czym polega scjentyzm uczonych idealistów z Lalki?
12. Geist – niepoprawny idealista czy
człowiek, bez którego świat nie zmieni się
na lepsze? Uzasadnij swoje stanowisko,
przywołując fragmenty Lalki.
SCJENTYZM – zaufanie do nauki opartej
na rozumie i doświadczeniu, uznanie jej
za jedyne źródło pewnej wiedzy (patrz też:
Miniprzewodnik... w lekcji 45.).
Pr ac a domowa
UTOPIA (z gr.; dosłownie „nie-miejsce”,
kraj nigdzie nieistniejący) – literacka wizja
modelowego, doskonałego państwa
i społeczeństwa. Panują tam powszechna
równość, dobrobyt, bezpieczeństwo
i zadowolenie obywateli. Pierwsze rozważania
o idealnym państwie (Atlantydzie) znajdujemy
w dialogach Platona (Państwo, Kritias)
i Polityce Arystotelesa. Pojęcie utopii
zawdzięczamy jednak dziełu Tomasza
Morusa Utopia (patrz: lekcja 3. w drugiej
części podręcznika dla klasy pierwszej).
W sensie potocznym utopią nazywamy
mrzonkę, nierealny pomysł.
1. Przedstaw w dowolnej formie ukazany
w Lalce obraz Paryża jako miasta
doskonałego, spełniającego utopijne
marzenia pozytywistów.
2. Opisz marzenia o lepszym świecie snute
przez idealistów z powieści Prusa.
3. Pracując w kilkuosobowych grupach,
stwórzcie listę najważniejszych wynalazków
technicznych w dziejach ludzkości. Wyniki
swojej pracy zapiszcie w formie prezentacji
multimedialnej, którą przedstawicie
na forum klasy.
IDEALIZM – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 51.
349
Sz
350
Miniprzewodnik.
Miasta XIX wieku
Petersburg. Miasto założone przez Piotra Wielkiego na początku XVIII w., zaplanowane jako
okazała stolica Imperium Rosyjskiego. W III części Dziadów Mickiewicz zobaczył w nim manifestację
wschodniego despotyzmu: zbudowane bez gustu, eklektyczne (łączące różne style), będące wyrazem
kaprysu władcy. W XIX w. miasto było ośrodkiem prorosyjskiej polskiej myśli lojalistycznej; działała
tu „koteria petersburska”, której twórcą był Henryk Rzewuski, wydawano czasopismo „Kraj”.
Paryż. Niekwestionowana kulturalna stolica XIX-wiecznej Europy. Pierwsza metropolia, która stała
się przestrzenią fabuł wielkich powieści [m.in. Balzaka, Hugo (czytaj: igo)]. Po 1831 r. Paryż był
najważniejszym ośrodkiem Wielkiej Emigracji, główną przestrzenią życia największych polskich
poetów epoki romantyzmu (nostalgię „paryskiego bruku” wyraził Mickiewicz w Panu Tadeuszu).
W latach 1852–1856 miasto przebudowano w 60% – pracami kierował Georges Haussmann (czytaj:
żorż osman). Kosztem ogromnych nakładów finansowych Paryż zmieniono w nowoczesną metropolię
będącą wzorem funkcjonalności. Taki obraz francuskiej stolicy przedstawił Bolesław Prus w Lalce,
a dodatkowo nadał jej rys urbanistycznej utopii.
Londyn. Przez romantyków postrzegany jako kolebka romantyzmu, miasto Williama Szekspira
i George’a Byrona, przestrzeń wolnego słowa i stolica jedynej demokracji w Europie. Tam pojechał
Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego po potwierdzenie swych ideałów, przekonał się jednak
o wszechwładnej roli pieniądza. Londyn jako miasto kupieckie i przemysłowe pojawił się także
w wierszach Cypriana Norwida (np. Larwa) i w Listach z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza.
Miasto znalazło również realistycznych portrecistów wśród prozaików angielskich doby wiktoriańskiej (za panowania królowej Wiktorii) – Charlesa Dickensa i Williama Thackeraya (czytaj: takerija).
Rzym. Dla XIX-wiecznych pisarzy był przede wszystkim stolicą chrześcijańskiego świata. Polacy
szukali tam moralnego i religijnego wsparcia dla swych dążeń wolnościowych. Papieskiego błogosławieństwa spodziewał się Adam Mickiewicz, gdy organizował w 1848 r. swój Legion. Kordian Juliusza
Słowackiego przeżył w Wiecznym Mieście jedno ze swych rozczarowań („Wiara dziecinna padła
na papieskich progach”). Dla Cypriana Norwida Rzym był symbolem religii formującej tożsamość
Europejczyka (np. Ojczyzna). Obrazy Henryka Siemiradzkiego i powieść Quo vadis? Henryka
Sienkiewicza przedstawiały Rzym jako kolebkę chrześcijaństwa.
Warszawa. Mimo utraty niepodległości
była uznawana przez Polaków za stolicę
kraju. Tu rozpoczynały się najważniejsze
wydarzenia polityczne, powstania – listopadowe i styczniowe. Tu, mimo administracyjnych i cenzuralnych ograniczeń, znajdowało
się centrum życia naukowego oraz kulturalnego (wydawnictwa i prasa). Warszawę jako
miasto politycznego fermentu pokazywali
Juliusz Słowacki (Kordian, Uspokojenie), Józef
Ignacy Kraszewski (Dziecię Starego Miasta),
Bolesław Prus (Lalka). W III części Dziadów
Adama Mickiewicza najistotniejsze dla Polski
dyskusje ideowe i literackie toczyły się
w „salonie warszawskim”. Warszawa
pozostawała sercem Polski w wierszach
Cypriana Norwida (Fortepian Szopena), a swój
najpełniejszy obraz – miasta przechodzącego
proces cywilizacyjnej modernizacji – znalazła
w Lalce Bolesława Prusa.
 Budowa mostu kierbedzia w Warszawie,
fot. Karol Beyer, 1862
Sz
pozytywizm
63
J
Stylowe
zróżnicowanie
języka polskiego
Pisaliśmy już o stylu językowym jako sposobie kształtowania wypowiedzi, a także o napięciu
między indywidualnością a typowością stylu oraz o sposobach naśladowania innych stylów.
Na lekcji przyjrzymy się tzw. stylom użytkowym – typom stylistycznym wypowiedzi podobnych
do siebie ze względu na swoje funkcje.
także w odniesieniu do sfery egzystencjalnej
(styl życia, pracy, nauki). We wszystkich tych
przypadkach styl oznacza „sposób” – czyli to,
jak są realizowane określone cele. Podobnie
jest, gdy stosujemy to pojęcie w odniesieniu do
języka (patrz też: lekcja 54. w drugiej części
podręcznika dla klasy pierwszej). Styl językowy
oznacza zatem realizację możliwości, które
mieszczą się w systemie języka.
Język a styl
Słowo „styl” ma wiele znaczeń. Posługujemy
się nim, opisując najróżniejsze elementy ludzkiej kultury – od sztuki (np. styl gry na instrumencie, styl malarza, styl epoki), przez instytucje (np. styl polityki, zarządzania), aż po
rzeczy użytkowe (np. styl fryzury, ubioru,
wystroju wnętrza) i rozrywkę (np. styl zabawy
czy wypoczynku). Używamy tego pojęcia
Ćwiczenia
1. Wyjaśnij, co określa wyrażenie „styl życia”.
2. Wskaż charakterystyczne, swoiste cechy indywidualnego stylu językowego twojej
koleżanki / twojego kolegi.
Odmiany języka
Gdy wypowiadamy się w języku, ujawniamy
swoją indywidualność. Jednak na naszą wypowiedź wpływają także inne czynniki: środowisko społeczne i zawodowe, w którym się obracamy, rola społeczna czy miejsce zamieszkania.
Uwzględniając te wpływy, możemy podzielić
język narodowy na odmiany.
ogólna
środowiskowe
terytorialne
Każda z tych odmian występuje w formie pisanej i mówionej. Odmianę ogólną polszczyzny
351
Sz
352
dzielimy na oficjalną, określaną jako język
literacki, oraz nieoficjalną, używaną w codziennej komunikacji – język potoczny (kolokwialny).
Współczesne językoznawstwo uznaje, że centrum polszczyzny, tj. ośrodkiem, z którego wywodzą się inne odmiany języka, jest właśnie
język potoczny.
Ćwiczenia
1. Wymień kilka cech języka współczesnej polskiej młodzieży. Podaj przykłady słów
charakterystycznych dla tej odmiany polszczyzny.
2. Określ, z jakimi odmianami języka polskiego z drugiej połowy XIX w. mamy do czynienia
w przytoczonych niżej fragmentach Lalki. Wskaż cechy charakterystyczne tych odmian
polszczyzny.
Bolesław Prus
Lalka (fragmenty)
[I] (z rozdziału VII, tom II)
Jest pan uprzedzony, gdyż nawet i ta, jak pan mówi, próżnująca arystokracja odgrywa ważną
rolę na świecie. To, co pan nazywa zbytkiem, jest właściwie wygodą, przyjemnością i polorem,
której od arystokracji uczą się nawet niższe stany i tym sposobem cywilizują się. Słyszałam od
bardzo liberalnych ludzi, że w społeczeństwach muszą być klasy pielęgnujące nauki, sztuki
i wykwintne obyczaje, raz dlatego, ażeby inni mieli w nich żywe wzory, a po wtóre, ażeby mieli podnietę do szlachetnych czynów.
[II] (z rozdziału VIII, tom II)
– Co nie mam potrafić. [...] Przecie ja tu, nie chwaląc się, wszystkie szyldy malowałem
w mieście.
– I tego krakowiaka, co wisi nad szynkiem?
– A jużci.
– A gdzieżeś ty widział takiego krakowiaka?
– U pana Zwolskiego jest furman, co się nosi z krakowska, wiecem se jego obejrzał.
– I widziałeś, że ma obie nogi na lewym boku?
– Proszę łaski pana, ludzie z prowincji nie patrzą na nogi, ino na butelkę.
Style funkcjonalne polszczyzny
Style językowe różnicuje się ze względu na pełnione funkcje (patrz: Miniprzewodnik po stylach
funkcjonalnych, na stronie obok). Wszystkie style funkcjonalne występują w formie mówionej
i pisanej. Przykładowo: styl retoryczny może być
użyty w artykule prasowym, który ma charakter
perswazyjny, a cechy stylu publicystycznego
można odnaleźć w wypowiedziach komentatorów telewizyjnych programów informacyjnych.
Sz
pozytywizm
Miniprzewodnik po stylach
funkcjonalnych
Styl retoryczny – służący do oddziaływania na odbiorcę, zwłaszcza do perswazji, stosowany
w przemówieniach, wystąpieniach publicznych, dyskusjach, debatach, polemikach itp. (np.
w kazaniach Piotra Skargi); charakteryzuje się zwrotami do odbiorcy, ekspresywnością i użyciem
środków retorycznych.
Styl dziennikarsko-informacyjny – stosowany w mediach (np. w dziennikach) w celu
przekazania informacji; jest oszczędny w środkach, zwięzły i bezosobowy; charakteryzuje się
prostymi konstrukcjami składniowymi, często występują w nim utarte zwroty.
Styl publicystyczny – pełni funkcje wyrażania, informowania i przekonywania; jest używany
w artykułach prasowych, komentarzach medialnych itp. (np. w cytowanym niżej tekście Agaty
Tuszyńskiej); łączy użycie perswazji z obrazowością, korzysta z bogatego słownictwa i różnorodnych
konstrukcji składniowych; ujawniają się w nim elementy emocjonalne oraz retoryczne.
Styl urzędowy – stosowany w pismach urzędowych, formularzach, dokumentach itp. (np.
w podaniu o pracę); łączy funkcje informacyjne z perswazyjnymi, charakteryzuje go formularność
– używanie sformalizowanych wyrażeń i specjalnego słownictwa; jest skomplikowany składniowo,
bezosobowy, dąży do precyzji wypowiedzi.
Styl naukowy (o wąskiej funkcji informacyjnej) – stosowany w publikacjach naukowych
(spis takich publikacji poświęconych literaturze znajdziesz na końcu tego podręcznika), odczytach,
wykładach, referatach itp.; charakteryzuje się abstrakcyjnością i obiektywizacją wypowiedzi, użyciem
specjalistycznego słownictwa – terminologii naukowej, neutralnością emocjonalną i oszczędnością
środków językowych; występują w nim odwołania do innych tekstów naukowych, a także cytaty.
Style artystyczne – sprawujące funkcję estetyczną, zwykle powiązaną z ekspresywną; znajdujemy je
w tekstach literackich (np. Lalce); nie jest możliwa wspólna charakterystyka wszystkich stylów artystycznych,
możemy mówić jedynie o stylu jakiegoś pisarza, kierunku literackiego czy konwencji poetyckiej.
(lekcje 34. i 35. w tym podręczniku). Teraz
przyjrzymy się bliżej stylowi publicystycznemu. Poniżej przedstawiamy fragment tekstu
Agaty Tuszyńskiej. Pochodzi on ze zbioru jej
esejów Rosjanie w Warszawie, wydanego w Paryżu w 1990 r.
Charakterystyczne cechy stylu retorycznego
poznaliśmy już przy okazji analizy fragmentu kazania Piotra Skargi (lekcja 42. w drugiej
części podręcznika dla klasy pierwszej) oraz
rozmowy hrabiego Henryka z Pankracym
Agata Tuszyńska
Rosjanie w Warszawie (fragment)
1
[1] W 1869 roku po warszawskich ulicach jeździły pułki czerkiesów w wysokich baranich
2
czapkach, z zakrzywionymi szablami u boku i kindżałami za pasem. Moskiewska kapela gra3
ła głośno „hymn cesarski i pieśni mongolskie”. [...] Tajniak , który stałby – i na pewno stał – na
przykład na rogu Ordynackiej i Nowego Światu, między dużym sklepem kupca Czerskiego
1 Czerkiesi – potoczna nazwa rosyjskich pułków kawalerii rekrutowanych wśród mieszkańców Kaukazu.
2 Kindżał – rodzaj noża, używany m.in. przez ludy kaukaskie jako broń biała.
3 Tajniak – tajny agent policji politycznej, w tym przypadku – carskiej ochrany.
353
Sz
354
1
z towarami kolonialnymi a wędliniarnią Hammera, naliczyłby w krótkim czasie kilkanaście
2
umundurowanych postaci. Bo oto przeszedł pan mecenas z Miodowej, dwaj czynownicy z urzędu skarbu i kilku nauczycieli. [...] Dalej studenci w nieforemnych, ciężkich surdutach i czapkach
skrojonych na wschodni wzór. Gimnazjaliści w mundurach w szarym kolorze oficerskich szyneli. Właściwie co trzeci mieszkaniec Warszawy nosił ubiór według oficjalnego kroju. [...]
[2] Gdyby wszystko działo się kilkanaście lat później, tajniak mógłby dopisać do swego sprawozdania
3
podsłuchane obraźliwe określenia soboru na placu Saskim i jego dzwonnicy ochrzczonej „wieżą
ciśnień prawosławia” [...]. Ale ślady obecności Rosjan wytarte są z artystycznego obrazu tamtych lat,
obrazu wewnętrznie pękniętego, nietożsamego ze swoim rzeczywistym kształtem. [...]
[3] Stanisław Wokulski żyje w tym mieście. Prowadzi interesy, kocha, cierpi, je befsztyki, jeździ
na wyścigi i na spacer w Aleje. Przegląda gazety pełne informacji o stanie dróg, formach pieczywa
poszczególnych wytwórni i wahaniach aury. [...] Realistyczny wszechświat Lalki jest [jednak]
w swoisty sposób nierzeczywisty. Lepiony z okruchów powszedniości, pomija najbardziej charakterystyczne i najbardziej drażniące jej elementy. [...] Jakby celowo nie użyto rosyjskich barw. Czy
tylko z powodu „kajdan po piórze” autora warszawskich kronik? Nie jedynie. Również w geście
samoobrony. Bojkotu, który unieobecnia, a więc rozbraja przeciwnika.
 Sobór ŚW. ALEKSANDRA NEWSKIEGO na placu Saskim (dziś Marszałka Józefa Piłsudskiego) w Warszawie, rycina
z początku XX w.
Świątynia, zbudowana na reprezentacyjnym placu miasta, miała być symbolem rosyjskiej państwowości
i rosyjskiej władzy na ziemiach polskich. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości częściowo zniszczony obiekt został rozebrany.
1 Towary kolonialne – importowane z zamorskich kolonii artykuły spożywcze, np. herbata, kakao, przyprawy.
2 Czynownicy – urzędnicy państwowi.
3 Sobór – cerkiew katedralna.
Sz
pozytywizm
Polecenia do tekstu
1. Określ, jaka funkcja języka dominuje w tekście Agaty Tuszyńskiej.
2. Wskaż dwa przykłady zastosowania tej funkcji w tekście.
3. Jaki styl funkcjonalny reprezentuje tekst?
4. Wskaż dwie cechy tego stylu na przykładach z tekstu.
5. Jaki jest związek znaczeniowy pomiędzy pierwszymi dwoma akapitami tekstu a akapitem 3.?
6. Wyjaśnij, dlaczego, według autorki, świat Lalki nie jest w pełni rzeczywisty.
7. Jak rozumiesz wyrażenie „kajdany po piórze”?
8. Podaj przykład wyrażenia synonimicznego dla występującego w poleceniu 7.
9. Wyjaśnij, na czym polega „gest samoobrony”, o którym pisze autorka w ostatnim
akapicie.
10. Sformułuj tezę, którą Agata Tuszyńska uzasadnia w przytoczonym fragmencie tekstu.
Pr ac a domowa
Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy i porównajcie styl dziennikarsko-informacyjny
ze stylem urzędowym – na podstawie dowolnie wybranego fragmentu informacji prasowej
(np. z pierwszej strony opiniotwórczego dziennika ogólnopolskiego albo jego wydania
w internecie) oraz pisma lub dokumentu urzędowego. Skorzystajcie z podanej tabeli.
Efekty swojej pracy zaprezentujcie na forum klasy. Wspólnie wyciągnijcie wnioski na temat różnic i podobieństw między tymi stylami funkcjonalnymi.
styl dziennikarsko-informacyjny
styl urzędowy
swoiste słownictwo
utarte, stałe wyrażenia
specyficzna składnia
sposób ujawniania się
nadawcy
355
Sz
356
Wszyscy chorujemy na nerwy...
64
Pozytywistyczne
rewizje Jana
Tomkowskiego
W interpretacji tekstów literackich posługujemy się niekiedy metodami wypracowanymi przez inne
dziedziny nauki. Na lekcji poznamy możliwości odczytania, które daje nowoczesna psychologia.
Studium Neurotyczni bohaterowie Prusa Jana
Tomkowskiego pochodzi z tomu Mój pozytywizm. Cała książka w zamiarze autorskim miała stanowić nieszablonowe spojrzenie na epokę
pozytywizmu. Badacz szukał formuły integrującej cały wiek XIX, wykazywał wzajemne przenikanie się romantycznych i pozytywistycznych
wizji świata oraz człowieka. Zdaniem Tomkowskiego romantyczny model egzystencji jednostki o skomplikowanej psychice, nadwrażliwej,
podatnej na zwątpienie powrócił w literaturze
realistycznej z drugiej połowy XIX w. W tym
ujęciu Wokulski okazuje się postacią bliską
Gustawowi z IV części Dziadów, Werterowi
i Kordianowi.
Jan Tomkowski
Neurotyczni bohaterowie Prusa
(fragmenty)
[1] Podejrzewam, że gdyby sytuacja taka była możliwa, wy1
znawca psychoanalizy nie posiadałby się z radości po wizycie
pacjenta w rodzaju Wokulskiego. Bo cóż to za satysfakcja spotkać w rzeczywistości (nawet powieściowej) przypadek opisany tak dokładnie w literaturze naukowej! [...]
Pogoń za prestiżem, mozolna wspinaczka po drabinie społecznej zawiera przesłanki sytuacji neurotycznej. Wokulski wydobywa się wciąż z piwnicy [Hopfera], wędruje coraz wyżej, lecz
w miarę ciągłego posuwania się ku górze rośnie poczucie zagrożenia. Im później nastąpi upadek, tym gorzej dla pacjenta.
W końcu zawsze lepiej spaść z małej wysokości niż ze szczytu.
Autor
Jan Tomkowski (ur. 1954) jest
profesorem Instytutu Badań
Literackich Polskiej Akademii
Nauk w Warszawie. Zajmuje się
przede wszystkim literaturą
i kulturą wieku XIX. Wydał m.in.
książki: Juliusz Słowacki
i tradycje mistyki europejskiej
(1986), Mój pozytywizm (1993),
Młoda Polska (2001),
Samobójcy i marzyciele:
o zabijaniu poetów (2002),
Mistyka i herezja (2006) oraz
z Ewą Kozubską Mistyczny
świat Williama Blake’a (1993).
1 Psychoanaliza – wypracowana przez Zygmunta Freuda (czytaj: frojda; 1856–1939) metoda leczenia zaburzeń psychicznych i emocjonalnych, polegająca na
odkrywaniu, interpretacji i usuwaniu nieświadomych konfliktów pacjenta. Do psychoanalizy nawiązują badania literackie, które obiektem zainteresowania czynią
autora tekstu lub jego bohatera.
Sz
pozytywizm
1
[2] Neurotyk wybiera zwykle cele, nie licząc się z warunkami. W Bułgarii sprzyja Wokulskiemu szczęście, jednak to, co udało się w obcym kraju, niekoniecznie musi udać się w ojczystych
salonach. Z psychologicznego punktu widzenia marzenia o zadziwiającym wynalazku i pozyskaniu względów pani Izabeli są tym samym celem. Nikt nie odkrył dotychczas metalu
lżejszego od powietrza, nikt nie zdobył także serca pięknej hrabianki. Niepodobna lekceważyć
faktu, że w przypadku osobowości neurotycznej cele są zwykle trudne, wręcz nierealne,
nieproporcjonalne do możliwości. Wokulski pragnie osiągnąć szczyt, doprowadzić do sytuacji,
która oznacza wydobycie się raz na zawsze z Hopferowskiej piwnicy, „Inni” mają zostać na
dole, ponieważ Wokulski zdaje sobie sprawę, że na szczycie jest miejsce dla jednego. Szczyt
zdobyty razem z innymi jest jak sukces, którym trzeba się dzielić. [...]
2
[3] Obsesyjne porównywanie siebie dosłownie ze wszystkimi zdradza symptomy neurozy.
Racjonalnie rzecz biorąc, nikt nie dorównuje nam samym i my nie dorównujemy innym.
Tymczasem Wokulski rozumuje kategoriami neurotycznymi: gardzi Starskim, ale w pewnych
okolicznościach chciałby stać się taki jak Starski. Rzecz prosta, zestawienia tego rodzaju przynoszą wątpliwą korzyść, pogłębiającą nastrój niepewności. Nie możemy zmienić własnej
przeszłości ani cofnąć czasu. Z określonego punktu widzenia Wokulski nie dorówna nigdy
Starskiemu (i na odwrót) ani nie stanie się młodszy niż Ochocki.
Świat, którym rządzą prawa konkurencji, traci swój urok. Powstaje wrażenie zagęszczenia,
braku miejsca. Rzeczywistość otaczająca Wokulskiego jest zbyt ciasna, ale także agresywna,
napierająca ze wszystkich stron.
Psychoanalitycy uważają za istotny element nowoczesnej cywilizacji europejskiej kulturę współzawodnictwa, gorączkową potrzebę wyróżnienia się. Pogoń za doskonałością i wyjątkowością
rodzi silne napięcia w stosunkach międzyludzkich, jednak mało kto rezygnuje z uczestnictwa
w wyścigu. [...]
[4] Wokulski zmierza wyraźnie do osiągnięcia stanu dominacji nad otoczeniem. Łatwo dopatrzeć
się w tej tendencji reakcji na doznane niegdyś przykrości, kompleksu dawnego chłopca na
posyłki. Ekspansja idzie przy tym w różnych kierunkach. Łatwo podporządkować sobie biedaków, trudniej – warszawskie salony, jeszcze trudniej – cały świat. Mimo wszystko i ta ostatnia
możliwość stanie się prawdopodobna pod warunkiem, że dokona się wynalazku zmieniającego
dzieje ludzkości. [...]
[5] Wokulski odczuwa nieodpartą potrzebę triumfowania [...]. W czystszej postaci skłonności
neurotyczne biorą górę podczas fundamentalnego dla wyższych warstw sporu: nóż czy widelec. Wokulski prowokuje salon, używając noża do jedzenia ryby. Prowokuje, bo potrafi jeść
rybę widelcem. Jest to jednak świadoma prowokacja, misterna pułapka obmyślona dla wykazania sobie i innym, kto lepiej zna etykietę, kto – jak powiedziałby Gombrowicz – jest bardziej
dystyngowany. Wokulski karci salon z miną człowieka, który wie lepiej, więcej widział, jest
lepiej wychowany. Identyczna tonacja brzmi w wielu innych wypowiedziach Wokulskiego,
niezależnie od tego, czy dotyczą one obyczajów angielskich lordów czy oceny kunsztu wirtuozowskiego znanego skrzypka. Pan Stanisław ma zresztą na każdy z tych tematów wyrobione zdanie i niemało do powiedzenia. Rzecz w tym, że angażuje się na ogół z powagą godną
lepszej sprawy. Zwróćmy uwagę, że w salonie poglądy, opinie i sądy estetyczne są czymś
zmiennym, kapryśnym, ulotnym. Wypowiada się opinię nie po to, by wyrazić własny punkt
1 Neurotyk – człowiek chory na neurozę, czyli nerwicę – typ zaburzenia psychicznego wywołanego przez nieuzasadnione fobie czy lęki, nad którymi nie można
zapanować.
2 Obsesyjne – zdradzające symptomy obsesji, czyli natręctwa myśli, które uporczywie prześladują; właściwość nerwicy.
357
Sz
358
 Kadr z filmu Lalka , reż. Wojciech Jerzy Has, 1968
Sugestywna wyobraźnia reżysera (twórcy takich głośnych filmów, jak Sanatorium pod klepsydrą według
prozy Brunona Schulza i Rękopis znaleziony w Saragossie według powieści Jana Potockiego) przyniosła
mroczną interpretację utworu Prusa. Rozważ, w jaki sposób obraz filmowy podkreśla dramatyzm sceny.
Jakiego wyrazu nabrała postać Wokulskiego kreowana przez Mariusza Dmochowskiego?
widzenia (którego najczęściej nie ma), ale żeby błysnąć, zaprezentować się możliwie najko1
rzystniej, dowieść swej oryginalności. Arystokracja bawi się etykietą tak samo, jak bawi się
operacjami finansowymi czy muzyką. Wokulski – jak każdy neurotyk – pozbawiony jest
2
kompletnie intencji ludycznej , a także poczucia humoru: spięty, poważny do przesady, niesłychanie czuły na objawy lekceważenia. Drobiazgi urastają w jego oczach do nienaturalnych
rozmiarów, cień neurozy pada na wszystkie kontakty z otoczeniem. [...]
1 Etykieta – zbiór zasad zachowania.
2 Intencja ludyczna (z łac. ludus – zabawa) – pragnienie zabawy; sens: Wokulski nie potrafi się bawić.
Sz
pozytywizm
[6] Samoudręka neurotyczna osiąga punkt krytyczny w pragnieniu śmierci, poszukiwaniu
śmierci. Śmierć jest najskuteczniejszym sposobem unieważnienia ruchu w górę, zaprzeczeniem „wyjścia z piwnicy”. Wokulski chciałby nie tylko umrzeć, chciałby zostać unicestwiony,
„starty bez śladu”. Podczas rozmowy z prezesową, rozmowy przebiegającej zresztą w nastroju wzajemnej życzliwości, Wokulski doznaje wrażenia „dotknięcia śmierci”. Prezesowa podsuwa rozwiązanie irracjonalne: śmierć krąży wokół tych, co stoją nad grobem. Psychoanalityk
jednak znalazłby nierównie lepszą odpowiedź. Oto podczas pogodnej konwersacji padło
słowo „studnia”. Dla bohatera powieści śmierć to właśnie „wpadnięcie do studni”, zapadanie
się pod ziemię. [...]
[7] Nieszczęściem Wokulskiego jest brak miłości. Czy oznacza to, że czytelnik Lalki ma prawo podejrzewać go o egoizm? Nie, nie przypuszczam. Istnieje poważna różnica między
egoizmem a brakiem miłości. Powieść Prusa nie opowiada bynajmniej o nieudanych staraniach kupca o rękę pięknej hrabianki. Gdyby tak miało być Lalka w swej warstwie fabularnej
przypominałaby jeden z niezliczonych romansów. Przedmiotem marzeń Wokulskiego jest
nie małżeństwo, lecz miłość. I zadowolić mogłoby go tylko jakieś ogromne, wszechogarniające uczucie. [...] Wątpliwe jednak, czy ktokolwiek z bohaterów Lalki byłby w stanie zaspokoić neurotyczną potrzebę miłości.
Doktor Szuman, człowiek wykształcony, mimo że chwilami niemożliwie prostacki, powiada, że
miłość to „nerwowa choroba”. Czy to ma znaczyć, że kochając – wszyscy chorujemy na nerwy?
Polecenia do tekstu
1. Sformułuj tezę cytowanego tekstu.
2. Wskaż w akapicie 1. dwa sformułowania metaforyczne i wyjaśnij ich sens.
3. W akapitach 1.–3. wskaż słowa należące do jednej rodziny wyrazów z neurotyczny
i wyjaśnij ich znaczenie. Które z nich jest wyrazem podstawowym?
4. Jak sądzisz, dlaczego autor tekstu stawia znak równości między odkryciem metalu lżejszego
od powietrza i zdobyciem serca Izabeli? Wykorzystaj propozycję grafu i stwórz plakat.
metal lżejszy od powietrza
=
Izabela
....
....
5. Wskaż, z kim porównuje się Wokulski. Określ, jakie konsekwencje dla bohatera ma
ciągłe porównywanie się z innymi.
6. Sformułuj pytanie, na które odpowiedzią jest akapit 4.
7. Wskaż w akapicie 6. wyraz będący, zdaniem autora, synonimem słowa śmierć.
8. Na czym polega, według Jana Tomkowskiego, samoudręka neurotyczna Wokulskiego?
Uzasadnij, odwołując się do kategorii przestrzennych.
359
Sz
360
65
Wzorzec damy i rycerza
Emancypacja
w oczach feministki
Przemiany kulturowe, które zachodzą we współczesnym nam świecie, w tym faktyczne równouprawnienie płci, skłaniają do ponownego odczytania przeszłości. Na lekcji spróbujemy, wraz
z autorką analizowanego tekstu, przyjrzeć się wzorcom męskości i kobiecości oraz relacjom
pomiędzy kobietami a mężczyznami w naszej kulturze.
Korzeni współczesnego feminizmu, czyli kobiecego ruchu społecznego, politycznego i kulturowego, należy szukać w XIX-wiecznych
ruchach emancypacyjnych (sam termin pojawił się u schyłku XIX w.). Feminizm domaga
się pełnego równouprawnienia płci w zakresie
praw obywatelskich i społecznych. Zajmuje
się również określaniem kobiecej odmienności w odbiorze rzeczywistości, definiuje role
płciowe wyznaczane przez kulturę (gender1),
uwyraźnia męskie formy kulturowej represji
wobec kobiet. Odsłania też i burzy stereotypy
(także językowe), w których kobieta bywa zamykana. Feminizm znajduje swoje odbicie
w badaniach literackich. Krytyka feministyczna dokonuje nowego odczytania tekstów,
koncentrując uwagę na zapisanym w nich
doświadczeniu kobiecym, przy czym przedmiotem zainteresowań pozostaje zarówno
twórczość kobiet pisarek, jak i wizerunki kobiet – bohaterek literackich.
Sławomira Walczewska Damy,
i feministki (fragmenty)
rycerze
[1] Bycie kobietą ma [...] odniesienie nie tylko do kulturowo określonego wzorca „kobiety” względnie
2
„prawdziwej kobiety”, lecz także do swego społeczno-kulturowego pendant , mężczyzny. Społeczno-kulturowe role płciowe, męska i kobieca, zdefiniowane są rozłącznie. Cechy i zachowania męskie
w kobiecie i kobiece w mężczyźnie są na ogół odbierane negatywnie. „Zniewieściały” mężczyzna lub „zmężczyźniała” kobieta, „babochłop”, to negatywnie wartościowane odstępstwa od
normy, naganne przykłady tego, jak być nie powinno. [...]
[2] W kulturze polskiej najbardziej ogólną formą relacji męsko-damskiej jest ideał damy i rycerza.
3
Pary: król Jan Sobieski z Marysieńką, Kmicic z Oleńką, ułan na widecie i dziewczyna jak malina,
1G
ender (z ang.; czytaj: dżender) – kategoria płci społeczno-kulturowej, która może być różna od płci biologicznej. Tożsamość męską lub kobiecą uzyskuje
się poprzez wejście w określoną rolę społeczną i kulturową, przyjęcie jej praw i obowiązków.
2 Pendant (franc.; czytaj: pądą) – dodatek, uzupełnienie.
3 Na widecie – na warcie.
Sz
pozytywizm
Autorka
Sławomira Walczewska (ur. 1960) jest aktywną działaczką ruchu feministycznego. Studiowała filozofię w Krakowie
i we Fryburgu oraz feministyczną krytykę kultury w Bonn. Była współredaktorką pisma „Pełnym Głosem”, współredaguje „Zadrę”, działa w Fundacji Kobiecej (eFKa). Przytoczony fragment pochodzi z jej książki Damy, rycerze i feministki.
Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 2000.
pan Tadeusz z Zosią, przesuwają się przez
karty tekstów historycznych i literackich i organizują wyobrażenia o relacjach męsko-damskich. Relacje te cechuje wymóg męskiej opiekuńczości wobec dam, wymóg ich
adorowania, ubiegania się o ich względy
przez zdobywanie zasług. Kobiety z kolei
obowiązuje bycie damą, wyniosłość, ale
i życzliwość wobec męskich zalotów, wyczekiwanie i wabienie, posiadanie męskich adoratorów, umiejętność zatrzymania ich przy
sobie.
[3] Zadaniem mężczyzny-rycerza jest walka,
opieka i obrona, zadanie kobiety jest kom1
plementarne – ma ona wspierać go duchowo i zapewniać mu wytchnienie i nagrodę
po walce. Zrytualizowany system wymogów jednej płci wobec drugiej, obwarowany
2
przez społeczne i kulturowe sankcje i gra3
tyfikacje , wykształcił się na drodze socjokulturowego procesu negocjacji pomiędzy
płciami. Efektem tego procesu jest określona relacja między płciami, pewien kontrakt
 Artur Grottger, Powitanie powstańca,
płci. W kulturze polskiej ma on postać kon1866, Muzeum Narodowe w Krakowie
traktu szlachecko-rycerskiego.
Etos romantyczny był aktualny dla powstańców
[4] Wzorzec damy i rycerza ma swoje kostyczniowych.
rzenie w średniowieczu i mogłoby się wydawać, że nie nadaje się do opisu współczesnych relacji męsko-damskich. Jednak w kulturze
polskiej okazał on szczególną trwałość, po różnych metamorfozach przetrwał do dziś. Konserwująco wpłynął na niego upadek państwa polskiego. W końcu XVIII wieku wstrząsnął on
fundamentami kultury szlacheckiej, która do tego czasu była dominującą kulturą polskiego
obszaru językowego. Rycerze nie byli już w stanie pełnić roli obrońców swych dam. Damy nie
mogły być ostoją i nagrodą dla permanentnie frustrowanych, pokonywanych rycerzy. [...] Mimo
to szlachecki kontrakt płci jak gdyby na przekór rzeczywistości politycznej zesztywniał i utrwa4
lił się, stanowiąc residuum w przemianach kulturowych na przestrzeni dwóch wieków.
1 Komplementarne – uzupełniające.
2 Sankcje – kary.
3 Gratyfikacje – nagrody.
4 Residuum (łac.) – pozostałość.
361
Sz
362
 Po lewej: Michał Elwiro Andriolli, Pan Tadeusz z ręką na temblaku, 1879–1882
Po prawej: Artur Grottger, Po powstaniu, 1864, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Przeanalizuj, co obydwa obrazy mówią o polskiej realizacji etosu rycerskiego w XIX w.
[5] Mickiewiczowski pan Tadeusz to rycerz romantyczny, który z kokardą od swej zaściankowej
damy Zosi wyrusza bronić uciśnionej ojczyzny. Pół wieku później, w innym kontekście politycznym i kulturowym, w powieści Prusa o względy panny Izabeli zupełnie innymi metodami zabiega pozytywistyczny rycerz Stanisław Wokulski. Melancholijni rycerze przegranych powstań i walk
partyzanckich przez lata śpiewają pieśni o swych nieosiągalnych damach, którym nie umieli
1
złożyć do stóp swego zwycięstwa, do których „dziś przyjść nie mogą” . Dla pokrzepienia swych
rycerskich serc mieli Sienkiewiczowskie „harlequiny” o rycerzach, którym się udało (por. „Jędruś!
ran twoich nie godnam całować”, Potop). [...]
[6] W czasie powstawania „Solidarności” [w 1980 r.] również nie zabrakło rycerzy. Przybyli ze
2
śpiewem na ustach. Ich Bogurodzicą było Żeby Polska była Polską , wyśpiewywane z godnością
3
w radiu Głos Ameryki codziennie o dwudziestej. Kobiety siłą rzeczy musiały się znaleźć w roli
dam. Napominał je i nakłaniał do tego napis na murach strajkującej Stoczni Gdańskiej: „Kobiety,
nie przeszkadzajcie nam, my walczymy o Polskę”. MY wam tę Polskę naszych wyobrażeń przy4
niesiemy do stóp, a WY nam wtedy dacie „białej róży kwiat” .
1 Przekształcony cytat z popularnej piosenki partyzanckiej Dziś do ciebie przyjść nie mogę napisanej w czasie II wojny światowej w Lublinie przez Stanisława
Magierskiego (1904–1957).
2 Piosenka napisana w 1980 r. przez Jana Pietrzaka, uchodząca, obok Murów Jacka Kaczmarskiego, za nieformalny hymn demokratycznej opozycji w Polsce
w latach 80. XX w.
3 Głos Ameryki – radio od 1942 r. nadające po polsku z Waszyngtonu, toczące (razem z Radiem Wolna Europa z Monachium) medialną wojnę z systemem
komunistycznym. Słuchanie obydwu rozgłośni było w Polsce karalne aż do 1989 r.
4 Cytat z piosenki Rozkwitały pąki białych róż, napisanej ok. 1918 r. Muzyka: Mieczysław Kozar-Słobódzki, słowa: Kazimierz Wroczyński (1883–1957) i Jan Lankau
(1890–1972), anonimowi autorzy dopisywali kolejne zwrotki.
Sz
pozytywizm
Polecenia do tekstu
1. Wyjaśnij, co oznacza, że społeczno-kulturowe role płciowe są zdefiniowane rozłącznie.
2. Który z przedstawionych niżej schematów najlepiej oddaje relację rozłączności cech?
a)
b)
c)
3. Wypisz po dwa antynomiczne (przeciwstawne) przymiotniki nazywające cechy, które
powinny charakteryzować rycerzy i damy w relacji przedstawionej przez autorkę w akapicie 2.
4. Wymień komplementarne (uzupełniające się) dwa obowiązki i dwa prawa każdej ze
stron w „szlachecko-rycerskim kontrakcie” między płciami. Uzupełnij tabelę.
obowiązek
prawo
Mężczyzna: ….
Kobieta: ….
Mężczyzna: ….
Kobieta: ….
Kobieta: ….
Mężczyzna: ….
Kobieta: ….
Mężczyzna: ….
5. Kogo dotyczy określenie: „permanentnie frustrowani, pokonywani rycerze”?
6. Jaki stosunek do bohaterów poematu Mickiewicza wyraża autorka w zdaniu:
„Mickiewiczowski pan Tadeusz to rycerz romantyczny, który z kokardą od swej
zaściankowej damy Zosi wyrusza bronić uciśnionej ojczyzny”? Uzasadnij odpowiedź.
7. Jaka ocena mieści się w określeniu: „Sienkiewiczowskie harlequiny”? Uzasadnij.
8. Co różni, a co łączy Tadeusza i Wokulskiego?
9. Na czym, według autorki, polegało odtworzenie modelu relacji rycerz–dama w czasie
strajków w Stoczni Gdańskiej w 1980 roku?
Pr ac a domowa
1. Omów, odwołując się do tekstów, elementy kultury patriarchalnej w Panu Tadeuszu
i powieściach Sienkiewicza.
2. W kilkuosobowych grupach przeprowadźcie dyskusję na temat sytuacji współczesnej
kobiety. Możecie zastosować metodę dramy, wcielając się w zwolenników i przeciwników
feminizmu, a także w osoby o umiarkowanych poglądach.
3. Wykorzystajcie wybrane teksty literackie i kulturowe (np. dzieła malarskie) różnych epok
i opiszcie zmieniające się relacje między rycerzem a damą. Pracujcie samodzielnie lub
w kilkuosobowych grupach. Efekty pracy przedstawcie w formie prezentacji multimedialnej. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
363
Sz
364
66
R
Pani Bovary to ja...
Nowoczesny
portret kobiety
Kobieta w XIX w. źle się czuła w gorsecie kultury patriarchalnej, wciąż jednak miała niewielkie
możliwości wyrażenia własnej natury. Zamknięta w domu, zredukowana do roli żony i matki,
przeżywała, jak to nazywają feministki, „smutek buduaru”. Przestrzenią jej wolności pozostawały
marzenia. Jedną z najsławniejszych bohaterek literackich tego typu jest Emma Bovary (czytaj: ema
bowari) z powieści Gustave’a Flauberta, której fragmenty poznamy na lekcji.
pani bovary
XVIII
XIX
XX
XXI
1857 r.
bohaterów, czego skutkiem było wszczęcie
przeciw niemu procesu sądowego za obrazę
moralności (1857). Flaubert wygrał rozprawę,
a przy tym zyskał darmową reklamę utworu
i w rezultacie – pieniądze i sławę.
Geneza
Flaubert przedstawił w literacki sposób autentyczną historię prowincjonalnego lekarza i jego żony, którą zaczerpnął z gazety. Banalny
melodramat, o wątłej fabule dającej się streścić
w kilku zdaniach, stał się pretekstem do wnikliwej analizy psychologicznej. Pisarz nie dokonał jednak oceny postępowania swych
Przypisuje się Flaubertowi słowa (których nigdzie jednak nie zapisał): „Pani Bovary to ja”.
Emma Bovary uosabia zatem uniwersalne cechy każdego człowieka, który nie akceptuje
swojego życia i podąża za marzeniami, którego
spotykają życiowe zawody, który doświadcza
nawracających stanów depresji.
Gustave Flaubert
Pani Bovary (fragmenty)
Emma odebrała edukację na pensji klasztornej.
[1] Z początku wcale się nie nudziła w klasztorze; lubiła towarzystwo siostrzyczek, które dla
rozrywki prowadziły ją do kaplicy [...]. Zamknięta w mdłej atmosferze klas, pośród tych bladych
kobiet z mosiężnymi krzyżykami u różańca, pogrążyła się niepostrzeżenie w półsen, pełen
mistycznej tęsknoty, która wiała z kadzideł ołtarzy, z chłodu kropielnic, z blasku gromnic.
Zamiast słuchać mszy, oglądała w książeczce do nabożeństwa pobożne winietki z błękitną
obwódką. Lubiła chorą owieczkę, Przenajświętsze Serce przebite ostrymi strzałami i biednego
Sz
pozytywizm
Jezusa, który pada pod ciężarem krzyża. Spróbowała raz dla
umartwienia nic nie jeść przez cały dzień i przemyśliwała nad
Autor
tym, jaki by ślub uczynić.
Gustave Flaubert (czytaj:
[2] Niektóre z jej koleżanek przynosiły do klasztoru keepgiustaw flober; 1821–1880) był
1
francuskim pisarzem przełomu
sakes , otrzymane w upominku na gwiazdkę. Trzeba je
literackiego – wychowywał się
było chować: wymagało to nie byle jakich zabiegów. Czyjeszcze na dziełach romantytało się je w sypialni. Otwierając delikatnie piękne atłasowe
ków, czytał realistyczne
powieści Balzaka, jednak jego
oprawy, Emma wpijała olśnione spojrzenie w nazwiska
własne teksty wskazują nowy
nieznanych autorów, którzy nosili zwykle tytuły hrabiów
kierunek rozwoju literatury.
Rozgłos przyniosła mu powieść
lub wicehrabiów.
Pani Bovary (1857). Kolejne
[3] Przebiegał ją dreszcz, gdy poruszona jej oddechem jeutwory (Salambo, 1862; Szkoła
uczuć, 1869; Trzy opowieści,
dwabna bibułka unosiła się z lekka, by opaść znów na ryci1877) nie powtórzyły już tego
ny z cichym szelestem. Był tam za poręczą balkonu młodziesukcesu. Dorobek pisarski
Flauberta nie jest obfity, gdyż
niec w krótkim płaszczu, obejmujący dziewicę w białych
autor bardzo długo pracował
szatach, z sakiewką u pasa, albo portrety nieznanych angielnad każdym utworem. Panią
2
skich ladies o jasnych puklach. Niedbale rozparte w powoBovary pisał przeszło cztery
lata. Był rzemieślnikiem słowa,
zach, sunących alejami parku, spoglądały przejrzystymi
potrafił wiele godzin spędzić
oczyma spod rond słomkowych kapeluszy. Przed zaprzęnad dopracowywaniem
3
stylistycznym jednego zdania.
giem, jadącym kłusa i kierowanym przez dwóch groomów
Jego pisarską dewizą
w białych spodniach, biegł w podskokach zgrabny chart.
pozostawała myśl: „Kto wie
dokładnie, co chce powiedzieć,
Inne znów damy siedziały rozmarzone na sofach, z rozpiena pewno pięknie to wypowie”.
czętowanym listem w ręku, wpatrując się w księżyc przez
uchylone okno, na wpół przysłonięte czarną kotarą. Naiwne
dziewczęta ze łzą w oku całowały w dzióbek turkawki przez kraty gotyckiej klatki lub uśmiechając się, z główką przechyloną na ramię, skubały stokrotkę wysmukłymi palcami, których
spiczaste koniuszki wyginały się jak zadarte noski ciżemek. I wyście też tam byli, sułtani
4
5
z długimi fajkami, omdlewający z rozkoszy u boku bajader , giaury , szable tureckie, czap6
7
ki frygijskie , a przede wszystkim wy, mdłe wizerunki dytyrambicznych krain, które ukazuje
cie nam naraz palmy i jodły, lwy na prawo, tygrysy na lewo, minarety tatarskie na horyzoncie, na pierwszym planie rzymskie ruiny, przyklękające wielbłądy – a wszystko to otoczone
starannie wypielęgnowanym lasem dziewiczym i przeszyte prostopadłym promieniem
słońca, odbitym w drgającym zwierciadle stalowej wody, usianej tu i ówdzie drobnymi,
niby szpilką wydrapanymi, plamkami białych łabędzi.
Emma wyszła za mąż za prowincjonalnego lekarza Karola Bovary. Oto obraz ich małżeńskiego życia.
[4] Przed ślubem zdawało się jej, że go kocha, ale oczekiwane szczęście nie nadeszło.
„Pomyliłam się więc” – myślała i starała się dociec znaczenia słów: s z c z ę ś c i e , n a m i ę t n o ś ć , u p o j e n i e , słów, które tak pięknie brzmiały w książkach. [...]
1 Keepsakes (ang., czytaj: kipsejks) – dawna nazwa „czytadła”, XIX-wiecznej odmiany dzisiejszego harlequina.
2 Ladies (ang., czytaj: lejdiz) – panie.
3 Groom (ang., czytaj: grum) – służący.
4 Bajadery – hinduskie tancerki.
5 Giaur – innowierca, niewierny; niemuzułmanin.
6 Czapki frygijskie – czapki o spiczastym kształcie, patrz też: przypis do Nie-Boskiej komedii w lekcji 36.
7 Dytyrambiczne krainy – krainy doskonale piękne, wychwalane w dytyrambach, czyli pieśniach.
365
Sz
366
[5] Rozmowa z Karolem była
płaska jak uliczny chodnik, a jego myśli, które każdy mógłby
wypowiedzieć, przesuwały się
w codziennych strojach, nie
budząc ani wzruszeń, ani
uśmiechu, ani marzeń. [...] Nie
umiał ani pływać, ani fechtować się, ani strzelać z pistoletu,
a niegdyś nie potrafił nawet
wytłumaczyć jej fachowego terminu dotyczącego konnej jazdy, który spotkała w jakiejś powieści. [...]
Ach! Czemuż jej mąż nie był
przynajmniej jednym z tych
wytrwałych uczonych, cichych
i pełnych zapału, którzy całe
noce spędzają nad książkami
i wreszcie, koło sześćdziesiątki,
gdy przychodzi wiek reumaty1
zmu, noszą rozetkę na czarnym, źle skrojonym fraku. Pragnęła, aby nazwisko Bovary,
które było jej nazwiskiem, stało
się sławne, by zjawiło się w witrynach księgarń, by powtarzały je wszystkie pisma i znała
cała Francja.
[6] Ale najnieznośniejsze były
 Joseph-Désiré Court (czytaj: żozef dezire kur), Rigolette (czytaj:
posiłki. W tej małej jadalni na rigolet), 1844, Musée des Beaux Arts, Rouen (czytaj: mjuze de bozar, ruą),
parterze, z dymiącym piecem, Francja
ze skrzypiącymi drzwiami, ze Obraz przedstawia bohaterkę powieści Eugeniusza Sue (czytaj: si)
Tajemnice Paryża, choć powszechnie jest postrzegany jako
ścianami ociekającymi wilgo- malarski pierwowzór Emmy Bovary z powieści Flauberta. Wskaż
cią i z wiecznie wilgotną, ka- podobieństwa między Rigolette a Emmą.
mienną podłogą, miała wrażenie, że podają jej na talerzu całą gorycz istnienia i wraz z oparami unoszącymi się z potraw
unosiły się z głębi jej duszy mdłe wyziewy nudy i obrzydzenia. Karol jadł powoli, a ona
tymczasem chrupała orzeszki albo końcem noża rysowała kreski na ceracie.
Lekarstwem na nudę miały być romanse Emmy.
[7] [Rudolf ] ukrył twarz w dłoniach.
– Tak, myślę o pani nieustannie!... Wspomnienie twoje mnie prześladuje! Ach! Wybacz!...
1 Rozetka – tu: miniatura Legii Honorowej, najwyższego odznaczenia państwowego we Francji.
Sz
pozytywizm
Żegnaj!... Odejdę daleko... tak daleko, że nie posłyszysz już o mnie!... A jednak... dzisiaj... sam
nie wiem, jaka siła popchnęła mnie jeszcze ku tobie! Bo nie sposób walczyć z niebem, oprzeć
się uśmiechowi aniołów! Porywa nas to, co piękne, urocze, cudowne!
Emma po raz pierwszy słyszała takie rzeczy; i jej miłość własna, jak ktoś wypoczywający w kąpieli, przeciągała się z lubością w cieple tych słów. [...]
Wówczas uśmiechając się szczególnie, z utopionym w nią wzrokiem i zaciśniętymi zębami
podszedł otwierając ramiona. Cofnęła się drżąca i wyjąkała:
– Och! Przerażasz mnie pan! Krzywdzisz! Wracajmy!
– Skoro tak być musi – odparł, zmieniając wyraz twarzy.
I stał się znów pełen szacunku, łagodny, nieśmiały. Podała mu ramię. Wracali.
– Cóż się pani stało? – mówił. – Dlaczego? Nie rozumiem. Pani się myli zapewne? Królujesz
w mej duszy jak Madonna na piedestale, masz miejsce wysokie, trwałe i niepokalane. Ale jesteś
mi niezbędna do życia! Potrzebuję twych oczu, twego głosu, twych myśli. Bądź mi przyjaciółką,
siostrą, aniołem.
[...] Wełna jej sukni przylgnęła do aksamitu fraka; odrzuciła białą szyję i z westchnieniem, na
wpół przytomna, we łzach, przejęta dreszczem, ukrywszy twarz, oddała mu się.
Umierająca Emma słyszy zza okna śpiew ślepego żebraka.
[8] Karol klęczał [...], z rękami wyciągniętymi ku Emmie. Ujął jej dłonie i ściskał je, drgając za
każdym uderzeniem serca, jakby na odgłos walących się ruin. [...] Wtem dał się słyszeć na
chodniku klekot ciężkich sabotów i stukanie kija; i rozległ się głos, głos ochryple śpiewający:
Niekiedy w upalne dni
O miłości dziewczę śni.
[...] Emma podniosła się jak trup tknięty prądem, z włosami rozpuszczonymi, z okiem nieruchomym, rozwartym. [...]
– Ślepiec! – krzyknęła.
I wybuchnęła śmiechem – okropnym, obłąkanym, rozpaczliwym, gdyż zdało się jej, że widzi
ohydną twarz nędzarza, która wychynęła się z piekielnych czeluści jak upiór. [...] W drgawkach
śmiertelnych opadła na materac. Wszyscy podeszli. Nie żyła.
(tłum. Aniela Micińska)
Polecenia do tekstu
1. Wyjaśnij, na czym polega weryzm (patrz: pojęcia kluczowe na następnej stronie)
w opisie świata przedstawionego przez Flauberta.
2. Odwołując się do całego utworu, określ, jak dziecięce doświadczenie religii wpłynęło
na psychikę kobiety.
3. Opisz wizję rzeczywistości kreowaną przez keepsakes (akapity 2. i 3.).
4. Jaki wpływ wywarła na Emmę lektura powieści popularnych?
5. W jakich pejzażach była rozmiłowana Emma? Wskaż ich romantyczne źródła.
6. Wyjaśnij, w jaki sposób pejzaże te oddają emocjonalną naturę bohaterki.
367
Sz
368
7. Dlaczego dla Emmy tak nieznośne były
posiłki z mężem?
BOWARYZM – postawa nieprzystosowania
do rzeczywistości, postrzeganie życia jako
banalnego i nudnego. Dramat człowieka
wynika tu ze zbyt dosłownej lektury książek,
pokazujących wyidealizowany świat marzeń.
Bohaterkę powieści Flauberta, która
zapomina o granicy między rzeczywistością
a literacką fantazją, postawić należy obok
Don Kichota, Wertera i Gustawa z IV części
Dziadów. Bowaryzm to nieumiejętność
dostrzegania codziennego szczęścia i piękna
zwyczajnych rzeczy, to również niezdolność
do trwałych uczuć i związków, a także – brak
świadomości siebie, rodzaj intuicyjnego
i bezrefleksyjnego buntu.
8. Wskaż w cytowanych fragmentach powieści
elementy portretu psychologicznego bohaterki – doświadczenia z młodości, uczucia
Emmy, przesłanki jej działań.
9. Na podstawie zacytowanych fragmentów
powieści zrekonstruuj portret psychologiczny
Emmy. Uwzględnij:
a) wychowanie bohaterki,
b) literaturę, która wywarła na nią wpływ,
c) relacje emocjonalne z mężem.
WERYZM (łac. verus – prawdziwy) – realizm
szczegółu, drobiazgowe przedstawienie
rzeczywistości.
10. Zinterpretuj ostatnie słowa Emmy w kategoriach symbolicznych i określ, kto może być
ślepcem.
PORTRET PSYCHOLOGICZNY – patrz:
11. Kobieta poszukująca prawdziwego
szczęścia czy łatwych przyjemności?
Dokonaj oceny Emmy Bovary.
SYMBOL – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 2.
Pr ac a domowa
Kim jest Karol Bovary? Oceń bohatera z punktu widzenia żony, a następnie przedstaw
argumenty na jego obronę. Możesz uporządkować ustalenia w dowolnej formie (np.
tabelarycznej, graficznej).
cechy Karola
ocena Emmy
argumenty obrony
wygląd zewnętrzny
sposób zachowania
sposoby okazywania uczuć
wykonywany zawód
1. Czy literatura i kultura masowa mogą motywować wybór partnera / partnerki? Odpowiedz, odwołując się do Pani Bovary i wybranych tekstów kultury.
2. Kultura masowa – dobro czy zło konieczne? Rozstrzygnij problem, odwołując się
do powieści Flauberta i wybranych tekstów kultury.
Sz
pozytywizm
67
369
Wszystko zdawało się pogrążone
w głębokim śnie...
Obraz prowincji
w Pani Bovary
Prowincja i prowincjonalizm budzą w polskiej literaturze pozytywne skojarzenia – począwszy od
utworów Jana Kochanowskiego przez teksty Franciszka Karpińskiego, Adama Mickiewicza, Elizy
Orzeszkowej, aż po twórczość Juliana Tuwima i Czesława Miłosza. W tradycji francuskiej jest
inaczej – twórcy eksponują wysoką rangę miasta, przede wszystkim Paryża, a prowincję stawiają
w cieniu metropolii. Obserwujemy to również w Pani Bovary Gustave’a Flauberta.
tosts), Yonville (czytaj: jąwil)], są fikcyjne, to kraj
Flaubert osadził akcję powieści w przestrzeni
znanej mu z dzieciństwa: w okolicach miasta
Rouen (czytaj: ruą) w Normandii, w rodzinie lekarskiej (ojciec pisarza był uznanym chirurgiem). Choć nazwy małych miejscowości,
w których toczy się akcja utworu [Tostes (czytaj:
obraz i realia życia mieszkańców pozostają
autentyczne. W opowiedzianą historię zostały
wplecione także polskie akcenty: Karol Bovary
objął stanowisko lekarza po polskim emigrancie (zapewne polistopadowym) o swojsko
brzmiącym nazwisku Yanoda.
Gustave Flaubert
Tęsknoty Emmy Bovary.
[1] Kupiła sobie plan Paryża i wodząc końcem palca po mapie, wędrowała po stolicy. Spacerowała po bulwarach, zatrzymując się na każdym rogu, pomiędzy kreskami ulic, przed białymi
kwadracikami znaczącymi domy. Wreszcie przymykała znużone powieki i w mroku chwiały
się przed jej oczyma targane wiatrem płomienie lamp gazowych i opadały z łoskotem stopnie
karet przed portykami teatrów.
[2] W głębi duszy wyczekiwała [...] jakiegoś zdarzenia. Jak marynarze w niebezpieczeństwie,
rzucała zrozpaczone spojrzenie na swe samotne życie, wypatrując zjawienia się białego żagla
na mglistym widnokręgu. Nie wiedziała, co by to mógł być za przypadek, jaki wiatr go przywieje i ku jakim wybrzeżom ją zaniesie, czy będzie to mała łódeczka, czy okręt o trzech pokładach naładowany niepokojem czy wypełniony szczęśliwością aż po brzegi. Ale co rano,
gdy się budziła, miała nadzieję, że nastąpi to właśnie tego dnia. Nasłuchiwała wszystkich
odgłosów, zrywała się niespokojnie i dziwiła, że oczekiwane zdarzenie nie nadchodzi. Wreszcie, coraz smutniejsza, o zachodzie słońca wyczekiwała już dnia jutrzejszego. [...] Ale w jej
życiu nic się nie wydarzyło. Widać Bóg tak chciał! Przyszłość była jak czarny korytarz z głucho
zamkniętymi drzwiami na końcu.
R
Sz
370
 John Everett Millais
(czytaj: dżon ewret milej),
Niewidoma
dziewczyna , 1854–1855,
Birmingham Museums and Art
Gallery (czytaj: bermingam
mjuzijems end art galeri), Anglia
Dzieło angielskiego malarza
pokazuje sielski obraz
prowincji. Jest on wręcz
przesadnie wyidealizowany,
jakby widziany oczami
niewidomej dziewczyny
z pierwszego planu.
Opis Yonville, dokąd przeprowadziło się małżeństwo Bovary.
[3] Ale to, co najbardziej przyciąga spojrzenia, to mieszcząca się naprzeciw oberży „Pod Złotym
1
Lwem” apteka pana Homais ! [...] Poza tym nie ma już w Yonville nic do zobaczenia. Ulica
(jedyna zresztą), długa na odległość wystrzału [...], urywa się nagle na zakręcie. Jeśli pozostawimy ją z prawej strony, idąc podnóżem zbocza św. Jana, dojdziemy wkrótce do cmentarza.
2
[4] A jakże smutno było jej w niedzielę, kiedy dzwoniono na nieszpory ! Z uwagą, w jakimś
osłupieniu, słuchała jednego po drugim uderzeń pękniętego dzwonu. Jakiś kot łaził leniwie po
dachu, wyginając grzbiet w bladych promieniach jesiennego słońca. Wiatr na gościńcu unosił
tumany kurzu, niekiedy pies zawył z daleka, a miarowe bicie dzwonu rozlegało się monotonnie,
gubiąc się po odległych polach.
[5] Wreszcie ludzie zaczynali wychodzić z kościoła; kobiety w starannie oczyszczonych sabotach,
chłopi w nowych bluzach, a przed nimi gromadka podskakujących dzieciaków z gołymi głowami.
Wszyscy wracali do domu. Tylko pięciu czy sześciu mężczyzn, zawsze tych samych, zatrzymy3
wało się, by grać w korki przed drzwiami oberży do późnego wieczora.
1 Czytaj: ome.
2 Nieszpory – w liturgii katolickiej nabożeństwo wieczorne odprawiane w niedziele i święta.
3 Grać w korki – niedokładne tłumaczenie; chodzi o słynną grę francuską na wolnym powietrzu – w bule (pétanque – czytaj: petąk). Jest ona niemal synonimem
życia na francuskiej prowincji.
Sz
pozytywizm
[6] Zima była surowa. Co rano szyby pokryte były szronem; mleczne światło, przesączając się
przez nie jak przez matowe szkło, nie zmieniało się czasem przez cały dzień. Już o czwartej
trzeba było zapalać lampę.
[7] W pogodne dnie wychodziła do ogrodu. Krople zamarzniętej rosy perliły się na główkach
kapusty, jak srebrna koronka, i lśniły na cienkich, jasnych niteczkach, rozciągających się
od jednej główki do drugiej. Ptaki milczały. Wszystko zdawało się pogrążone w głębokim
śnie: słomą pokryty szpaler i podobny do chorego węża skręcony pień pnącego się po murze wina.
Emma rozmawia z Leonem, studentem prawa.
[8] – A czy są przynajmniej w okolicy jakieś miłe przechadzki? – podjęła pani Bovary, zwracając
się do młodzieńca.
– O! Bardzo niewiele – odparł. – Jest na szczycie wzgórza, tuż na skraju lasu, miejsce, które
zowią „Pastwiskiem”. Chodzę tam czasem w niedzielę i siedzę z książką, patrząc na zachodzące słońce.
Ostatnie zdania powieści.
[9] Od śmierci Bovary’ego trzech lekarzy następowało kolejno w Yonville, nie mogąc się tam
utrzymać, tak dalece pan Homais utrudniał im życie. Ma szaloną klientelę; władze go oszczędzają, a opinia publiczna chroni.
Ostatnio dostał order.
Miniprzewodnik.
Bohaterowie prowincji
Karol Bovary – lekarz o małej wiedzy, która pozwalała mu najwyżej na udzielanie prostych
porad i na drobne interwencje medyczne. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem puszczał krew, leczył
przeziębienia, nastawiał złamane kończyny. Bardziej skomplikowane przypadki przekraczały jego
kompetencje.
Rouault (czytaj: ruo) – ojciec Emmy. Dość zamożny chłop, który nie przepadał za pracami
gospodarskimi. Nie miał też nawyków rodzinnych: szybko owdowiał, trochę na siłę wydał córkę za mąż za
pierwszego mężczyznę, który poprosił o jej rękę. Jego ulubionym zajęciem było picie „tęgiego jabłecznika”.
Homais – aptekarz w Yonville, wbrew prawu prowadzący także konsultacje medyczne. Człowiek
o bardzo powierzchownej wiedzy, lubiący jednak cytować wyuczone sentencje filozoficzne.
Wpływowa postać w miasteczku, realna konkurencja dla praktykujących tam lekarzy. W literaturze
przedmiotu uważany za uosobienie francuskiej prowincji.
Bournisien (czytaj: burnisję) – ksiądz o materialnym i praktycznym podejściu do życia. Słabo
wykształcony. Jego posługa religijna sprowadza się do dbałości o szkółkę katechetyczną i o życie
liturgiczne parafian.
Rudolf Boulanger (czytaj: buląże) – dość bogaty szlachcic, typ Don Juana, o prymitywnych,
choć skutecznych metodach uwodzenia. Kochanek Emmy Bovary.
Leon – student prawa. Jak pisał Antoni Sygietyński: „miłe, wypolerowane zero”. Drugi kochanek Emmy.
Lheureux (czytaj: lere) – sprzedawca i lichwiarz, który kredytując różne zakupy Emmy, świadomie
i cynicznie doprowadza rodzinę Bovary do bankructwa i licytacji całego majątku. Nazwisko znaczące
(franc. l’heureux – szczęśliwiec).
371
Sz
372
Polecenia do tekstu
1. Odwołaj się do całej lektury i wymień główne przyczyny depresji Emmy.
2. Jaką rolę w wyobrażeniach bohaterki odgrywa Paryż (akapit 1.)?
3. Wytłumacz, dlaczego Emma Bovary codziennie czeka na jakieś wydarzenie (akapit 2.).
4. Wskaż w prowincjonalnym pejzażu elementy przestrzeni zamkniętej.
5. Opisz emocje, jakie wywołuje w Emmie życie na prowincji.
6. Znajdź w opisie prowincjonalnego
miasteczka barwy, dźwięki i kształty.
Na ich podstawie scharakteryzuj Yonville.
DEPRESJA – zespół czynników chorobowych,
których objawami są niepokój psychiczny, lęk,
zły nastrój, apatia. Często występują też
objawy somatyczne, jak zaburzenia snu czy
brak apetytu. Podatność na depresję może być
uwarunkowana genetycznie – choroba dotyka
jednostki słabe psychicznie. Częściej jednak
jest skutkiem okoliczności zewnętrznych,
wychowania, przypadków losowych, wpływu
otoczenia (patrz też: Weltschmerz, pojęcia
kluczowe w lekcji 26.).
7. Wskaż związek między charakterystyką
Yonville a jakością życia w tej miejscowości.
8. Podaj kilka określeń najtrafniej
oddających, według ciebie, życie w małym
miasteczku.
9. Na przykładzie Leona i pana Homais
dokonaj charakterystyki typowych
bohaterów prowincji.
PRZESTRZEŃ ZAMKNIĘTA – patrz:
10. Czy życie w dużym mieście (poza
prowincją) przyniosłoby Emmie poczucie
szczęścia i życiowego spełnienia? Uzasadnij swoją opinię.
11. Wykaż podobieństwa między psychologicznym dramatem Emmy Bovary i niewidomej
dziewczyny – bohaterki obrazu Johna Everetta Millaisa (patrz: reprodukcja w tej lekcji).
12. Podzielcie klasę na zwolenników i przeciwników życia na prowincji, ukazanego
w powieści Flauberta. Pracując w kilkuosobowych grupach, zbierzcie argumenty na poparcie
swoich racji i zapiszcie je w formie mapy myśli. Efekty pracy grupowej zaprezentujcie na
forum klasy, a następnie przeprowadźcie klasową dyskusję na temat prowincji z Pani Bovary.
Pr ac a domowa
1. Na podstawie znanych ci utworów porównaj obrazy prowincji w literaturze polskiej
i francuskiej.
2. Depresja jako temat w sztuce (literaturze, malarstwie, filmie). Omów zagadnienie,
odwołując się do fragmentów powieści Flauberta i innych tekstów kultury.
Dokonaj analizy porównawczej fragmentów opisujących prowincję w Pani Bovary
Flauberta i w Nad Niemnem Orzeszkowej.
Sz
pozytywizm
373
Chciałbym napisać książkę
o niczym...
68
Nowatorska konstrukcja
powieści Flauberta
Na tej lekcji spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, co sprawiło, że Panią Bovary uznano
za pierwszą powieść naturalistyczną. Emil Zola, twórca naturalistycznej doktryny literackiej,
twierdził, że powieść Flauberta dokładnie odtwarza życie, a przy tym nie ma skomplikowanej
fabuły, pokazuje przeciętnego człowieka wiodącego powszednią egzystencję oraz sprowadza
rolę autora do funkcji niekomentującego inscenizatora zdarzeń. Sam Gustave Flaubert
odżegnywał się od związków z naturalizmem. I istotnie, od naturalistów różni go przywiązanie do pięknego, starannie dopracowanego języka literackiego.
W założeniu Emila Zoli powieść naturalistyczna miała mieć charakter naukowego eksperymentu (powieść eksperymentalna), odsłaniającego rzeczywistą naturę człowieka i reguły
rządzące światem.
NATURALIZM
Naturalizm to kierunek w literaturze i sztuce zakładający maksymalne zbliżenie do
świata i życia, pokazywanie rzeczywistości
bez ograniczeń moralnych i estetycznych.
Pisarz naturalistyczny winien przyjąć postawę bezstronnego obserwatora, naukowca,
badacza. Oznacza to pozbawienie narratora
wszechwiedzy i autorytetu moralnego, zastąpienie narracji odautorskiej narracją personalną, czyli prowadzoną z perspektywy
bohaterów. Zamiast zwartej fabuły w opowiadaniu czy powieści naturaliści zaproponowali szereg scen luźno ze sobą połączonych [tzw. tranche de vie (czytaj: trąsz de wi)
– kromka życia, strzęp życia]. Naturalistyczny opis jest drobiazgowy i przypadkowy, co
ma imitować postrzeganie rzeczywistości
przez przeciętnego człowieka. Naturalistyczna wizja świata podkreśla brak trwałych
norm moralnych. Oceny zdarzeń i postaci
pozostają relatywne (względne, niejednoznaczne). Człowiekiem kierują biologiczne
popędy, jest on egoistyczną „bestią ludzką”
(określenie Zoli). W tym świecie bogiem
staje się pieniądz.
Pani Bovary uchodzi za pierwsze dzieło
naturalistyczne, choć najpełniejszą realizacją naturalizmu są późniejsze powieści
Emila Zoli, np. Germinal (czytaj: żerminal),
Nana, oraz opowiadania Guy de Maupassanta (czytaj: gi de mopasąta): Bary łeczka,
Naszyjnik. Flauberta różni od Zoli i jego
uczniów wyjątkowa dbałość o język – autor
uchodził za tytana pracy, powieści pisał
kilka, a nieraz nawet kilkanaście lat (patrz:
Autor w lekcji 66.). Łączy go natomiast problematyka utworów – Flaubert, tak jak naturaliści, poruszał się w obrębie codziennych, zwyczajnych tematów wziętych
z życia. Również konstrukcja odheroizowanego bohatera, który wiedzie powszednią
egzystencję, oraz rezygnacja w narracji
z odautorskiego komentarza zbliżają utwory Flauberta do naturalizmu.
R
Sz
374
 HonorÉ Daumier (czytaj: onore
domie), Praczka , 1863,
Musée d’Orsay, Paryż
Lapidarna scena ukazuje
trud pracy i macierzyństwa prostej
kobiety. Naturaliści żywo
interesowali się losem najniższych
warstw społecznych, przez co
znacznie poszerzyli skalę
tematyczną swoich dzieł.
Gustave Flaubert
Opis mieszkania Karola.
[1] Dom o ceglanej fasadzie stał tuż przy szosie, a raczej przy drodze. Za drzwiami wisiał płaszcz
1
z wąskim kołnierzem, uzda i czarna skórzana czapka, a w kącie stały sztylpy pokryte jeszcze
zeschłym błotem. Na prawo była jadalnia, to znaczy duży pokój, gdzie jadano i przebywano
w ciągu dnia. Kanarkowe tapety, ozdobione u góry wieńcem z bladych kwiatów, źle były przyklejone i odstawały od ścian. W oknach wisiały białe perkalowe firanki z czerwonym szlakiem,
2
a na kominku między dwoma platerowanymi świecznikami lśnił zegar z głową Hipokratesa .
Świeczniki przykryte były szklanymi kloszami. Gabinet Karola mieścił się w małym, mniej
więcej na sześć stóp szerokim pokoiku po drugiej stronie korytarza. [...] Dalej była duża, zupełnie zaniedbana izba, z której wychodziło się wprost na podwórze i do stajni. Niegdyś wypiekano w tej izbie chleb, a teraz służyła za drwalnię, spiżarnię i skład najrozmaitszych rupieci:
starego żelastwa, pustych beczek, połamanych narzędzi rolniczych i mnóstwa innych zakurzonych gratów, których przeznaczenia nie sposób się było domyślić.
1 Sztylpy – wysokie skórzane buty do jazdy konnej.
2 Hipokrates – lekarz w starożytnej Grecji, uważany za jednego z twórców medycyny.
Sz
pozytywizm
Karol Bovary przyjeżdża, by złożyć złamaną rękę ojca Emmy.
[2] [Emma] nic nie odpowiedziała, ale szyjąc kłuła się w palce i podnosiła je potem do ust, by
wyssać krew. Karol był zaskoczony połyskiem jej paznokci. Cieniutkie, błyszczące, wypolero1
wane staranniej niż kość słoniowa z Dieppe , miały kształt migdału. Ręka jej jednak nie była
ładna, nie dość biała, w stawach może zbyt sucha, trochę za długa, brakło jej też miękkości
w rysunku. Za to oczy miała naprawdę piękne; piwne, wydawały się niemal czarne, tak były
ocienione rzęsami, i rzucały wprost przed siebie śmiałe spojrzenia pełne naiwnej zuchwałości.
Rudolf Boulanger rozmyśla o Karolu Bovary i jego żonie.
[3] Jest na pewno bardzo głupi. Musi być nim znudzona. Pan doktor ma brudne paznokcie
i brodę od trzech dni niegoloną. Gdy drepce do chorych, ona siedzi w domu i ceruje skarpetki.
I nudzi się, biedactwo. Chciałoby to zamieszkać w mieście, tańczyć polkę co wieczór! Biedna
kobietka! Tęskni to za miłością jak karp na kuchennym stole za wodą. Pokochałoby to za parę
tkliwych słówek, jestem pewien! Byłoby czułe, urocze!... Tak, ale jak się jej potem pozbyć?
 Gustave Courbet, Kamieniarze, 1850, obraz zniszczony w 1945 r., rekonstrukcja w Galerie Neue Meister (czytaj:
galeri noj majster), Drezno
Obraz pokazujący zwyczajnych ludzi podczas codziennych zajęć uchodzi za wzorcowy przykład
naturalizmu w malarstwie.
1 Dieppe (czytaj: diep) – miasto w północnej Francji słynące z wyrobów z kości słoniowej.
375
Sz
376
Emma zażywa truciznę – arszenik.
[4] Obracała głowę ruchem łagodnym, pełnym trwogi, rozwierając bez przerwy szczęki, jakby
miała na języku coś bardzo ciężkiego. O ósmej znowu zaczęły się wymioty.
Karol [...] delikatnie, jakby ją gładził, przesunął ręką po jej żołądku. Wydała ostry krzyk. Cofnął
się, przerażony.
Potem zaczęła stękać, zrazu cichutko. Silny dreszcz przebiegał jej ramiona i stawała się bielsza
niż prześcieradło, w które wpijały się kurczowo palce. Nierówny puls był teraz prawie niewyczuwalny.
Krople potu spływały po sinawej twarzy, jakby zastygłej w wyziewach metalicznych oparów.
Zęby jej szczękały, rozszerzone oczy spoglądały nieprzytomnie dokoła, na wszystkie pytania
odpowiadała jedynie kiwnięciem głowy; uśmiechnęła się nawet dwa czy trzy razy. Stopniowo
jęki stawały się głośniejsze. Wyrwał się jej głuchy ryk; twierdziła, że już jej lepiej i że zaraz
wstanie. Ale chwyciły ją skurcze; krzyknęła:
– Ach! To okropne, mój Boże!
Polecenia do tekstu
1. Określ, z jakiego punktu widzenia narrator opisuje dom rodziny Bovary.
2. Jaką rolę w opisie domu odgrywa
sensualizm?
SENSUALIZM – pogląd, według którego
odbiór i poznawanie rzeczywistości dokonują
się za pośrednictwem zmysłów. To także
jakość estetyczna oddziałująca na zmysły:
wzroku, słuchu, węchu, dotyku, smaku.
3. Nazwij sposób prowadzenia narracji
w akapicie 2.
4. Jak zawód wykonywany przez Karola
wpływa na opis bohaterki?
NARRACJA PERSONALNA – patrz: pojęcia
5. Określ, czego dowiadujemy się o Emmie
na podstawie jej portretu z akapitu 2.
WERYZM – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 66.
6. Jak język Rudolfa Boulangera oddaje
mentalność tego bohatera (akapit 3.)?
7. Zanalizuj scenę konania Emmy (akapit 4.) pod względem środków obrazowania.
8. Na podstawie przytoczonych fragmentów utworu zbadaj, jak realizowane są założenia
werystycznego opisu rzeczywistości przedstawionej (miejsc i postaci).
9. Wymień funkcje tak zaprojektowanego przez pisarza opisu rzeczywistości.
10. Wskaż w cytowanych fragmentach Pani Bovary cechy typowe dla naturalizmu.
Pr ac a domowa
Dokonaj analizy porównawczej naturalistycznych fragmentów Pani Bovary Flauberta
z naturalistycznym opisem Powiśla w Lalce Prusa.
Sz
pozytywizm
69
377
Kolor tak i kolor nie
Poetycka rozprawa
o realizmie
i – z realizmem
Realizm rozumiany jako tendencja w sztuce, która polega na próbie odwzorowania rzeczywistości, ma tradycje starożytne. Jednak dopiero w XIX w. przybrał on postać doktryny estetycznej.
Na lekcji przeanalizujemy wiersz będący traktatem rozważającym różne typy realizmu w sztuce.
Geneza
Wiersz Zbigniewa Herberta Trzy studia na
temat realizmu pochodzi z jednego z pierwszych tomików poety – Hermes, pies i gwiazda
(1957). Herbert jest już nam znany m.in.
z utworów o tematyce egzystencjalnej: U wrót
doliny (z tego samego tomu) i Tren Fortynbrasa (z tomu Studium przedmiotu z 1961 r.).
Tematyka wiersza dotyczy spraw estetyki.
Utwór przynosi rozważania na temat sztuki
oraz wartości i sposobów przedstawiania
świata w twórczości artystycznej. Kwestie te
szczególnie żywo interesowały poetę – Herbert był autorem m.in. zbiorów esejów poświęconych sztuce: Barbarzyńca w ogrodzie
(1962), Martwa natura z wędzidłem (1993)
i Labirynt nad morzem (2000). Wiersz powstał w reakcji na estetykę realizmu socjalistycznego (patrz: Wiedzieć więcej...) narzucaną przez komunistów w powojennej Polsce.
Trzy studia na temat realizmu to poetycki traktat
o trzech odmianach kierunku artystycznego,
który był najbardziej charakterystyczny dla sztuki drugiej połowy XIX w. Zarówno literatura,
jak i sztuki plastyczne tego okresu przeciwstawiały realizm romantycznej metafizyce i idealizmowi. Także polscy twórcy epoki uznawali
go za najodpowiedniejszy sposób wyrażenia
pozytywistycznych idei. W wierszu Herberta
realizm jest pojmowany zarówno jako metoda
artystyczna (prezentacja rzeczywistości w sztuce), jak i jako relacja sztuki do rzeczywistości
– poznawcza (jak pojmować rzeczywistość?, jak
przedstawiać ją w sztuce?) i praktyczna (jak
działać w rzeczywistości?). W ten sposób poeta
ukazuje trzy różne oblicza realizmu, prowadzące do zupełnie innych przedstawień rzeczywistości, innych koncepcji świata (a zwłaszcza
człowieka) i innych wzorów postępowania.
Dla zrozumienia tekstu
Herberta ważna jest
znajomość kontekstu
historycznego. Wiersz
powstał przed tzw.
odwilżą z 1956 r., czyli
złagodzeniem dyktatury
komunistycznej w Polsce,
a po ustaleniu przez zjazd
Związku Literatów Polskich w 1949 r. tzw.
realizmu socjalistycznego
(socrealizmu) jako
obowiązującego nurtu
literackiego. Socrealizm
miał wspierać „budowę
socjalizmu” w Polsce,
wpływać na umysły
czytelników i zachęcać ich
do udziału w tworzeniu
nowej rzeczywistości.
R
Sz
378
K
Zbigniew Herbert
Trzy studia na temat realizmu
1
[10]
oni noszą nas w małych koszykach z wikliny
1
i składają na piersi z której piliśmy ongi
nie krzyczmy na nich że świat ich bez burzy
zwiędnie jak kwiat zerwany o zachodzie słońca
ich mała krągła ciepła rzeczywistość
jak policzek pasterza kiedy gra na flecie
oni myśleli że znajdziemy szczęście
w zacisznym sercu krajobrazu z tęczą
[15]
[20]
ci którzy malują wnętrza golarni
niechlujne staruszki osły i warzywa
sceny pijackie brutalnych żołdaków
3
wszystko to ciężkim i brązowym ugrem
a promień światła który się przedziera
między belkami okopconej izby
na stół upada na nim porzucone
soczyste żółcie omglone błękity
promień jest na to aby na nim ostrzyć
surowy pędzel zgarbionego mistrza
[25]
więc przenikają wnętrza czynszowych kamienic
5
i zaglądają w serce jak w mieszek srebrników
i tylko widzą ślepca który liczy perły
dziewczynę pohańbioną bitych oszukanych
ciemny płacz nisko i sznury na strychu
Ci którzy malują małe lusterka jezior
obłoki i łabędzie sceny przy strumieniu
ci którzy jak nikt potrafią oddać słodycz snu
nagie ramię pod głową otwarty liść i niebo
[5] a jeśli już odważą się opowiadać morze
łatwo mieszczą to słowo w ustach o brzegach różowych
2
2
4
[30] o jasną wodę potopów
uprasza pędzel
1 Ongi – dawniej.
2 Golarnia – dawny zakład fryzjerski.
3 Ugier – żółta farba.
4 Czynszowy – zbudowany na wynajem, dla lokatorów płacących czynsz.
5 Mieszek – sakiewka.
Sz
pozytywizm
 Józef Szermentowski,
3
na koniec oni
autorzy płócien podzielonych na prawą stronę i lewą stronę
którzy znają tylko dwa kolory
[35] kolor tak i kolor nie
wynalazcy prostych symbolów
otwartych dłoni i zaciśniętych pięści
śpiewu i płaczu
ptaków i pocisków
[40] uśmiechów i szczerzenia zębów
którzy mówią
potem kiedy zamieszkamy w owocach
będziemy używali subtelnego koloru „może”
i „pod pewnym warunkiem” o perłowym połysku
[45] ale teraz ćwiczymy dwa chóry
i na pustą scenę
pod oślepiające światło
rzucamy ciebie
z okrzykiem: wybieraj póki czas
[50] wybieraj na co czekasz
wybieraj
Odpoczynek oracza ,
1861, Muzeum Narodowe
w Warszawie
Na czym polega
idealizacja tego przedstawienia? Z którą odmianą
realizmu powiążesz
sposób ukazania
rzeczywistości
na obrazie?
I aby ci pomóc nieznacznie popychamy języczek wagi
379
Sz
380
Polecenia do tekstu
1. Omów stosunek sztuki opisanej w pierwszej
części wiersza do rzeczywistości. Skorzystaj
z pojęć kluczowych.
2. Zinterpretuj słowa: „noszą nas [...] na piersi
z której piliśmy ongi”.
3. Wyjaśnij, odwołując się do innych słów
z pierwszej części wiersza, jakie intencje
przypisuje poeta opisanym przez siebie twórcom.
4. Naturalizm czy realizm? Nazwij sposób
przedstawiania rzeczywistości (a zwłaszcza
ludzi) zastosowany w drugiej części wiersza.
IDEALIZACJA – patrz: pojęcia kluczowe
w lekcji 22.
NATURALIZM – patrz: lekcja 68.
SZTUKA ZAANGAŻOWANA – sztuka
o charakterze perswazyjnym, czasem
przybierająca postać tendencyjnej, a nawet
propagandowej. Agituje lub nakłania do
czegoś; służy określonym ideom lub
przekonaniom pozaartystycznym. Zwykle
posługuje się uproszczeniami w przedstawianiu świata: wyostrza różnice pomiędzy
elementami i cechami wartościowanymi
pozytywnie a cechami i elementami wartościowanymi negatywnie. Wyraża autorytarny
stosunek władzy do rzeczywistości społecznej.
STUDIUM – praca badawcza poświęcona
określonemu zagadnieniu lub przedmiotowi, jego analiza i pogłębiona refleksja nad
wnioskami płynącymi z tej analizy.
5. Uzasadnij swoją odpowiedź na pytanie
z polecenia 4. i wskaż w tekście przykłady na
poparcie dowodzonej tezy.
6. Zinterpretuj dwuwers 30.–31. Omów oczekiwania i zamiary artystów nurtu, do którego
się te słowa odnoszą.
7. Wyjaśnij symbol potopu.
8. Określ ostatni typ artystów opisanych w wierszu i ich sposób przedstawiania rzeczywistości.
9. Zinterpretuj wersy 32.–40., wykorzystując pojęcia kluczowe.
10. Do czego może prowadzić realizm przedstawiony w ostatniej części wiersza?
11. Wyjaśnij sens metafory: „kiedy zamieszkamy w owocach”. Co przeszkadza artystom
przedstawionym w ostatniej części wiersza w korzystaniu z pełnej palety barw?
12. Kogo oznacza podmiot zbiorowy w ostatnim wersie utworu? Odpowiedz, a następnie
wytłumacz symboliczny sens określenia „języczek wagi”.
13. Określ stosunek podmiotu do trzech typów realizmu. Wyjaśnij w szczególności sens wersów
9.–10., 26.–29., 45.–51. (w tych ostatnich zwróć uwagę na znaczenie słów „oślepiające światło”).
14. Zinterpretuj podział kompozycyjny wiersza na trzy części. Przyporządkuj ukazanym w nich
artystom odpowiednie kategorie opisu, np. czas, stosunek do rzeczywistości, stosunek do sztuki.
15. Idealizacja? naturalizm? sztuka zaangażowana? Którą z odmian realizmu uważasz za najbardziej wartościową? Uzasadnij swój wybór.
Pr ac a domowa
Wykorzystując poznane definicje, uzasadnij, że ukazane w utworze Herberta sposoby przedstawiania rzeczywistości są odmianami realizmu.
Dokonaj interpretacji porównawczej wierszy Trzy studia na temat realizmu Zbigniewa Herberta
i Ars poetica? Czesława Miłosza (lekcja 57. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej).
Sz
pozytywizm
Prawdziwy koniec XIX wieku
70
Wędrówka po
motywach i tematach
pozytywizmu
Epoka nazywana w Polsce pozytywizmem to dopełnienie romantyzmu, wyrażone jednak innym
językiem i sięgające po odmienne formy literackie. Należy zatem postrzegać literaturę XIX w. jako
jedną formację, która ma dwie odsłony: romantyczną i pozytywistyczną.
 Aleksander
Gierymski, Brama
na Starym Mieście,
1883, Muzeum Sztuki
w Łodzi
Wskaż przejawy
realizmu w malarskim
odtwarzaniu
rzeczywistości.
381
Sz
382
główne tematy XIX-wiecznej literatury polskiej
los ojczyzny
pozbawionej
niepodległości i jej
miejsce w Europie
budowa
nowoczesnego
narodu
i społeczeństwa
cywilizacyjna modernizacja
rzeczywistości
i związane z nią szanse
oraz zagrożenia
Tematyka utworów
Wiek XIX zerwał z postawą klasycystycznego
dystansu wobec współczesności. Tematów
dzieł zaczęto szukać „tu” i „teraz”, a artyści
mieli być świadkami swoich czasów.
By zrozumieć naturę zmian politycznych,
społecznych i kulturowych, twórcy XIX w.
sięgnęli po historię. Szukali w niej korzeni
relacja
między
jednostką
a grupą
rola pisarza
w życiu
duchowym
zbiorowości
teraźniejszości i porządku (historiozofii), który pozwoli pojąć sens bieżących wydarzeń.
Odwoływano się również do burzliwej historii najnowszej. Traumatycznym przeżyciem
dla XIX-wiecznej Polski były dwa powstania:
listopadowe i styczniowe; ich klęska zaważyła – bezpośrednio lub pośrednio – na literaturze całego stulecia.
ROMANTYZM
POZYTYWIZM
współczesność
realizm krytyczny – mieszczański
(w twórczości Prusa, Orzeszkowej,
Konopnickiej), teksty publicystyczne
(Kroniki Prusa)
realizm symboliczny (np. w III części
Dziadów Mickiewicza, Kordianie
Słowackiego)
historia
poszukiwanie prawdy dziejowej,
mesjanizm (np. w Nie-Boskiej komedii
Krasińskiego, Dziadach Mickiewicza)
powieść historyczna o funkcji
edukacyjnej i psychologicznej, pisana
„ku pokrzepieniu serc” (Sienkiewicz)
historia najnowsza
powstanie styczniowe – początkowo
nawiązania poprzez mowę ezopową
(np. w Lalce Prusa, Nad Niemnem
Orzeszkowej), później bezpośrednie
(Gloria victis Orzeszkowej)
powstanie listopadowe – punkt zwrotny
w twórczości romantyków
emigracyjnych, przywoływane jako
symbol (np. w Kordianie Słowackiego)
Przestrzenie literackie
Wspólną właściwością literatury XIX w. była
refleksja nad przestrzenią, w której żyjemy.
Zarówno twórcy romantyczni, jak i pozytywistyczni zastanawiali się, gdzie nowoczesny
człowiek może urzeczywistniać swe ideały,
znaleźć szczęście i spokój. Wybierali pomiędzy
naturą a cywilizacją.
Przez cały XIX w. w Polsce prowincjonalność
wartościowano pozytywnie. Twórcy sławili
urodę wiejskiego pejzażu, podkreślali szczerość uczuć ludzi prowincji i ich moralny
Sz
pozytywizm
 Aleksander Gierymski, piaskarze, 1887, Muzeum Narodowe w Warszawie
Malarz połączył na obrazie realizm ciężkiej pracy (wysiłek robotników) z poetycką nastrojowością (żagle
na barkach). Dzieło Gierymskiego można też odczytać jako wyraz pozytywistycznego programu pracy
u podstaw.
spokój. Opiewali swoje małe ojczyzny (np.
romantyczny Pan Tadeusz Mickiewicza, pozytywistyczne Nad Niemnem Orzeszkowej).
Pozytywistów odróżniało od romantyków
podejście do cywilizacji. Twórcy polskiego
romantyzmu byli jej niechętni (jedynie Norwid rozumiał wagę przemian cywilizacyjnych); nie lubili miast, na co złożyły się również złe doświadczenia emigracyjne Polaków
(„paryski bruk”). Pozytywiści dowartościowali cywilizację; uznali, że postęp naukowo-techniczny daje szansę na awans materialny
człowieka, gdyż tworzy perspektywy edukacyjne i zawodowe. Choć miasto stało się
przestrzenią kultury, pozytywiści ukazywali
też miejską nędzę i moralny upadek człowieka (obraz Powiśla w Lalce Prusa).
Zadania literatury
Pozytywizm, tak samo jak poprzedzający go
romantyzm, cechował się optymizmem i maksymalizmem programowym, przekonaniem
o skuteczności ludzkich działań, o możliwości
zmieniania świata. Przyjmowano, że można
przekształcić człowieka i rzeczywistość społeczną. Literaturze przypisywano zatem funkcję instrumentalną, tzn. stawiano przed nią
zadania wychowawcze i społeczne.
383
Sz
384
ROMANTYZM
POZYTYWIZM
program
czyn, radykalna przemiana rzeczywistości – poprzez spisek, powstanie,
rewolucję;
udział Boga w historii świata
program małych kroków (praca organiczna, praca u podstaw, emancypacja
kobiet, asymilacja Żydów); człowiek
właściwym podmiotem przemian
rola pisarza
wieszcz, Tyrteusz, sumienie narodu;
idea „trzech wieszczów” (Mickiewicz,
Słowacki, Krasiński)
nauczyciel, wychowawca, lekarz – wskazujący kierunek przemian społecznych,
przypominający bohaterską przeszłość
koncepcja zbiorowości
społeczeństwo jako wspólnota ludzi
zamieszkujących dane terytorium, których łączy wymiana usług ekonomicznych – członkami społeczeństwa polskiego są zatem również mieszczanie
niemieccy i żydowscy (np. Lalka Prusa)
naród jako ponadterytorialna wspólnota
ludzi mówiących tym samym językiem,
przywiązanych do tych samych wartości
(Ojczyzna), o które warto walczyć
refleksja egzystencjalna
bohater literacki jest typowym przedstawicielem grupy społecznej czy zawodowej, ma jednak rozbudowane, indywidualne życie psychiczne; pełnoprawnym
bohaterem staje się kobieta
indywidualizm – człowiek jest niezależną jednostką, połączoną jednak z kolektywem (narodem); los jednostki
określają cele zbiorowości
 Władysław
Podkowiński,
Powrót ze spaceru,
1892, Muzeum Śląskie
we Wrocławiu
Obraz przedstawia
polską arkadię XIX w.
Wskaż i omów jej
wyznaczniki.
Sz
umiem więcej
Umiem więcej
Wypowiedzi pisemne
Piszemy rozprawkę
Rozprawka to forma wypowiedzi, w której rozważamy jakiś problem: zajmujemy wobec niego
określone stanowisko i dowodzimy słuszności własnego zdania za pomocą odpowiedniej argumentacji. Pamiętaj, że rozprawka ma stałą budowę – powinna składać się z trzech części:
• wstępu (wprowadzenia), w którym autor / autorka wprowadza w problem i określa swoje
stanowisko wobec niego (stawia tezę),
• rozwinięcia, zawierającego argumenty na poparcie tezy (powinny być rzeczowe i logicznie
uporządkowane),
• zakończenia, trafnie podsumowującego rozważania.
Pamiętaj o wydzielaniu poszczególnych części (wstępu, rozwinięcia i zakończenia) wcięciami
akapitowymi. Od nowego akapitu powinny rozpoczynać się również cząstki zawierające kolejne argumenty.
Czy warto kochać, nie będąc kochanym? Rozważ problem i uzasadnij swoje stanowisko w odniesieniu do cytowanego niżej fragmentu Lalki, całej powieści oraz innego wybranego tekstu kultury.
Bolesław Prus Lalka
Po wyjściu doktora [Wokulski] spostrzegł, że
Wnikliwa lektura i zrozumienie tematu
coś się w nim zmieniło; oto na tle dotychczas
to klucz do sukcesu. Dobrze jest najbezwzględnej apatii pojawiło się jakieś uczucie.
pierw przeczytać i przeanalizować poleBył to bezimienny ból, z początku bardzo mały,
cenie, a dopiero potem zapoznać się
który szybko powiększył się i stanął w mierze.
z załączonym tekstem.
W pierwszej chwili można go było porównać do
delikatnego ukłucia szpilką, a później do jakiejś
zawady w sercu, nie większej od laskowego orzecha. Już żałował apatii, kiedy przyszło mu
na myśl zdanie Feuchterslebena1:
„Radowałem się w mojej boleści; bo zdawało mi się, żem spostrzegł w sobie tę płodną walkę,
która tworzyła i tworzy wszystko na tym świecie, gdzie bez przerwy walczą nieskończone siły.”
„Jednakże co to jest?” – spytał siebie, czując, że w jego duszy miejsce apatii zajmuje głucha
boleść. I wnet odparł:
1 E rnst Feuchtersleben (czytaj: fojśterslejben; 1806–1849) – austriacki lekarz, poeta i prozaik; cytat jest mottem z Friedricha Schlegla (niemieckiego
filozofa romantycznego) do jednego z rozdziałów książki Feuchterslebena Higiena duszy.
385
Sz
386
„Aha, jest to budzenie się świadomości...”
Powoli w jego umyśle, dotychczas jakby zasnutym mgłą, począł zarysowywać się obraz. Wokulski ciekawie wpatrywał się w niego i dostrzegł – sylwetkę kobiety w objęciach mężczyzny... […]
Jednocześnie ból wzmagał się.
„Cierpię, więc jestem!...”– pomyślał, śmiejąc się Wokulski.
Tak upłynęło kilka dni na wpatrywaniu się już to w ów obraz zmieniający barwę, już to w ból,
który zmieniał natężenie. Czasami zupełnie ginął, pojawiał się drobny jak atom, rósł, wypełniał
serce, całą istotę, cały świat... I w chwili kiedy już przekroczył wszelką miarę, znowu niknął, ustępując miejsca absolutnemu spokojowi i zdziwieniu.
Z wolna zaczęło się rodzić w duszy coś nowego: pragnienie pozbycia się i tych bólów, i tych obrazów. Było to podobne do iskry zapalającej się na tle nocy. Jakaś słaba otucha błysnęła Wokulskiemu.
„Czy tylko aby potrafię jeszcze myśleć?” – rzekł do siebie. […]
Już zaczął spacerować po mieszkaniu i oczy jego przypadkowo zatrzymały się na stosie
ilustracyj. Były tam kopie z galerii drezdeńskiej i monachijskiej, Don Quichot z rysunkami
Dorego, Hogartha1…
Przypomniał sobie, że skazani na gilotynę najznośniej przepędzają czas, oglądając rysunki...
I odtąd całe dnie schodziły mu na przeglądaniu rysunków. Skończywszy jedną książkę, brał się
do drugiej, trzeciej... i znowu powracał do pierwszej.
Ból głuchnął; widziadła ukazywały się coraz rzadziej, otucha rosła...
Najczęściej jednak przeglądał Don Quichota, który robił na nim potężne wrażenie.
Przypomniał sobie tę dziwną historię człowieka, przez kilkanaście lat żyjącego w sferze poezji
– tak jak on, który rzucał się na wiatraki – jak on, był druzgotany – jak on, który zmarnował
życie, uganiając się za ideałem kobiety – jak on, i zamiast królewny znalazł brudną dziewkę od
krów – znowu jak on!...
„A jednakże ten don Quichot był szczęśliwszy ode mnie! – myślał. – Dopiero nad grobem
zaczął budzić się ze swych złudzeń... A ja?...”
Im dłużej przypatrywał się rysunkom, im bardziej oswajał się z nimi, tym mniej pochłaniały
jego uwagę. Spoza don Quichota, Sancho Pansy i mulników Dorégo, spoza Hogartha, coraz
częściej pokazywało mu się wnętrze wagonu, drgająca szyba, a w niej niewyraźny obraz Starskiego i panny Izabeli...
Bolesław Prus Lalka, Warszawa 1953, t. 2., rozdz. XVI Dusza w letargu
1. Wprowadzenie
Miłość jest uczuciem, które nadaje sens ludzkiemu życiu, motywuje działania człowieka, wyznacza kierunek jego pragnieniom i marzeniom. Miłość szczęśliwa i spełniona nadaje pozytywny sens ludzkiej egzystencji. Co jednak się dzieje, gdy kocha tylko jedna osoba i gdy miłość
trafia w emocjonalną próżnię? O tym między innymi opowiada Lalka Bolesława Prusa.
2. Analiza problemu
• Wyjaśnienie psychologicznego znaczenia miłości (w takim znaczeniu pojęcie miłości występuje
we fragmencie Lalki): niespełnione uczucie, zrodzone z pragnienia stworzenia więzi z inną osobą.
• Przedstawienie istoty problemu: świadome trwanie przy tak rozumianej miłości wobec kogoś,
kto nie odwzajemnia tego uczucia.
1 Gustave Doré (1832–1883), William Hogarth (1697–1764) – malarze i ilustratorzy.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
• Dostrzeżenie warunku sensowności problemu: uznanie, że człowiek może kierować swoimi
uczuciami, że może z własnej miłości zrezygnować lub świadomie ją podtrzymywać, a nie – że
miłość jest siłą, której człowiek nie jest w stanie się oprzeć.
3. Analiza fragmentu
• Określenie konwencji gatunkowej: fragment realistycznej powieści Bolesława Prusa, przedstawiający stan psychiczny Wokulskiego po utracie złudzeń co do odwzajemnienia miłości
przez Izabelę (rozmowa Łęckiej ze Starskim w pociągu).
• Istota fragmentu: Stan ducha bohatera jest przedstawiany z perspektywy narratora wszechwiedzącego, wnikającego (poprzez przytaczane monologi wewnętrzne oraz mowę pozornie
zależną) w myśli i uczucia postaci. Wokulski przeżywa psychiczne cierpienia – apatię i ból,
wynikające z utraty nadziei na wzajemność w miłości i z odkrycia, że trwał wcześniej w iluzjach
dotyczących postawy Izabeli. Odczuwa także gorycz z powodu straconego czasu i zmarnowanych
sił, a także poczucie braku sensu życia.
Sformułowanie tezy rozprawki to ustosunkowa4. Przykładowe stanowisko: Nie warto konie się do problemu postawionego w temacie,
chać kogoś, kto nie darzy nas wzajemnością.
czyli – odpowiedź na pytanie, które zawiera temat.
5. Przykładowa argumentacja
• Miłość tylko wtedy ma sens, gdy pozwaAby tezę uzasadnić, musisz zebrać i uporządkować
la tworzyć związek pomiędzy ludźmi, gdy
argumenty. Pamiętaj, by szukać ich tam, dokąd kiejest odwzajemniona. Jeśli nie otrzymujeruje cię polecenie (np. w przytoczonym fragmencie
my wzajemności, miłość nie jest pełna,
tekstu i innych tekstach kultury). Kolejne akapity
nie może się zrealizować, nie warto więc
rozwinięcia powinny prezentować argumenty na
przy niej trwać – Wokulski ostatecznie
poparcie tezy – wystrzegaj się podawania informapozostaje samotny, ponieważ nie potrafi
cji zbędnych z punktu widzenia argumentacji –
w odpowiednim czasie zrezygnować ze
streszczania utworu, charakteryzowania bohaterów,
swojej nieodwzajemnionej miłości.
przypominania biografii autora / autorki.
• Nieodwzajemniona miłość rani, prowadzi do cierpienia, nie warto zaś cierpieć,
jeżeli to nie przynosi żadnego dobra. Takie uczucie nie przynosi szczęścia ani kochającemu
(kochającej), ani obdarzanemu (obdarzanej) tą miłością – Wokulski cierpi, gdy pragnie Izabeli,
cierpi jeszcze bardziej, gdy ostatecznie uświadamia sobie, że nigdy jej nie zdobędzie.
• Miłości nie można uzyskać trwaniem ani staraniami, nie warto zatem liczyć na wzajemność,
jeśli się nie pojawiła w odpowiednim momencie; nie warto trwać w tym, co do czego nie ma
nadziei, że przyniesie oczekiwane skutki, zwłaszcza że miłość wiąże się z wielką energią
i wielkim emocjonalnym zaangażowaniem. Nieodwzajemnione uczucie sprawia, że marnujemy energię i zaangażowanie; nie warto tracić sił na coś, co nie przynosi efektu. Wokulski
wskutek miłości, z której nie potrafi w odpowiednim czasie zrezygnować, ponosi klęskę:
staje się wrakiem człowieka, gdy przekonuje się, że jego miłość nie miała sensu, była źle
ulokowana.
6. Możliwa kontrargumentacja i odpieranie kontrargumentów
• Miłość jest zawsze wartościowa, czyni człowieka szczęśliwym, twórczym, lepszym etycznie, warto
zatem przy niej trwać, nawet jeśli pozostaje odwzajemniona. Miłość do Łęckiej napędza bohatera,
mobilizuje go do rozwoju, do podejmowania nowych wyzwań, sprawia, że kształci się on i rozwija
(majątek i wysoką pozycję społeczną Wokulski zdobył inspirowany miłością do Izabeli).
387
Sz
388
Jednak miłość jest taka zawsze do czasu i gdy kochający traci nadzieję na wzajemność, przynosi mu cierpienie i nieszczęście – a to cena zbyt wysoka za wcześniejsze uniesienia. Wszystko,
co osiągnął Wokulski, ostatecznie staje się niczym w obliczu klęski, którą przeżywa po utracie
nadziei na miłość Izabeli.
• Miłość zawsze wiąże się z nadzieją, kochający bez wzajemności zawsze wierzą, że ich uczucie
zostanie w końcu odwzajemnione. Wokulski – dopóki ma nadzieję na wzajemność – żyje
i działa, po utracie nadziei wpada w apatię i cierpi.
Jednak przedłużanie nadziei powoduje przedłużanie trwania w złudzeniach; im później pozbywamy się złudzeń, tym bardziej jest to bolesne. Nie warto zatem wierzyć w niemożliwe,
trwać przy idei, która nie ma związku z rzeczywistością. Gdyby Wokulski wcześniej wyzbył się
iluzji, być może jego rozpacz i poczucie klęski nie byłyby tak wielkie.
7. Odniesienia do całej powieści i innych tekstów kultury
• Fabuła całego utworu pokazuje, że wprawdzie miłość Wokulskiego go uskrzydla i inspiruje
(m.in. z myślą o ukochanej zdobywa majątek, działa charytatywnie, uczy się angielskiego), ale
przynosi mu cierpienie, którego bohater nie jest w stanie znieść. Traci wszystko, co uzyskał,
także to, co zawdzięczał „miłosnej mobilizacji”.
• Miłość bez wzajemności, „czysta” miłość, pojawia się w liryce prowansalskiej, w pieśniach
kierowanych do wybranki serca, damy rycerza.
• Problem nieodwzajemnionej miłości i skutków trwania przy niej obrazuje przede wszystkim
literatura preromantyczna i romantyczna – największym dziełem europejskiej literatury o tej
tematyce są Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego – wprawdzie Lotta daje
pewne sygnały sympatii wobec Wertera, ale ze względów społecznych i obyczajowych nigdy
nie odwzajemni miłości bohatera, jego zaś trwanie przy tym uczuciu prowadzi do ostatecznej
katastrofy i śmierci. Podobne losy i przeżycia spotykają Gustawa z IV cz. Dziadów Adama Mickiewicza czy młodego Kordiana w Kordianie Juliusza Słowackiego.
• Szkody, które płyną z próby realizacji nieodwzajemnionej miłości, przedstawia Gustave Flaubert w Pani Bovary. To, że Karol Bovary zdecyduje się założyć rodzinę z kobietą, która go nie
kocha, doprowadzi do nieszczęścia zarówno jego, jak i Emmę.
• W literaturze współczesnej miłość bez wzajemności znajdujemy np. w Madame Antoniego
Libery. Jest to jednak opowieść o tworzeniu się ideału kobiety w głowie nastolatka i choć sytuacja
ta przynosi bohaterowi pewne cierpienia związane z niespełnieniem, to służy jego dojrzewaniu
i nie doprowadza do katastrofy.
• Problem nieodwzajemnionego uczucia występuje także w wielu dziełach sztuki filmowej (do
wyboru przez ucznia).
8. Podsumowanie
Zakończenie rozprawki nie powinno powtaPo niespełnionym uczuciu pozostaje smutek,
rzać informacji z rozwinięcia, ale je podsuapatia. Nieszczęśliwie zakochany, doświadczywszy
mować – najlepiej, jeśli autorowi / autorce
miłosnego zawodu, musi, jak przekonuje Prus
uda się sformułować trafną puentę.
w Lalce, przepracować w sobie ból, zapomnieć
o złej miłości, przygotować się do aktywnego życia.
Alternatywą jest bowiem pogłębiająca się melancholia, niejednokrotnie prowadząca do prób samobójczych. Tym samym miłość, najpiękniejsze z ludzkich uczuć, prowadzić może do zaprzeczenia życia.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
389
Umiem więcej
Wypowiedzi pisemne
– poziom rozszerzony
Piszemy wypowiedź argumentacyjną
zadanie 1.
Określ, jaki problem podejmuje Grażyna Borkowska w podanym tekście. Zajmij stanowisko
wobec rozwiązania przyjętego przez autorkę, odwołując się do tego fragmentu tekstu oraz do
innych tekstów kultury.
Grażyna Borkowska Kobiety
w Lalce Bolesława Prusa
i miłość
Lalka podszyta jest erosem, a stosunki łączące kobiety i mężczyzn składają się nie na poboczny wątek powieści, ale jej główny nurt, podbudowany filozoficznymi poszukiwaniami
Prusa. Relacje męsko-damskie ujmuje autor w trzech perspektywach: pokazuje ich wymiar
biologiczny, popędowy, płciowy (kobiety i mężczyźni uganiają się za swymi partnerami tak
jak psy za sukami w okresie rui). Na biegunie przeciwległym biologii kwitnie miłość romantyczna, oparta na wyidealizowanym obrazie partnerki, ukształtowanym poprzez poetyckie
lektury; oddalona od rzeczywistych walorów obiektu uczuć. Piękna i ślepa, wzniosła i śmieszna. Jest też trzecia perspektywa: flirt. Flirt zbliża do siebie biologię i konwencję, przechylając
się to w jedną stronę, to w drugą. […]
Wyznawcami romantycznej miłości są w powieści mężczyźni – Wokulski, niegdyś Szuman (niedoszły samobójca) i Rzecki (ulegający platonicznie urokowi pięknych dam), a nie
kobiety. Kobiety przynależą do sfery flirtu i biologii, czasami nawet do „kultury kłamstwa”.
Flirtują Izabela Łęcka, Kazia Wąsowska, Ewelina Janocka, przymierza się do tej roli jej siostra, Felcia. Sidła na mężczyzn zastawiają Kasia Hopfer i Małgorzata Minclowa. Interesujące
są powody wszechobecnych flirtów. W przypadku apetycznej wdówki, Wąsowskiej, grę odgrywa – być może – nieposkromiony temperament; w przypadku chłodnej Izabeli raczej
chęć podniesienia własnej wartości w oczach starającego się o nią Wokulskiego (kochani są
wszak przede wszystkim ci, których kochają inni), ale również fantazmatyczne marzenia
o porywających przeżyciach projektowane na przypadkowych partnerów. Romansując ze
Starskim, być może chce być przez niego brutalnie uwiedziona, tak jak uwodzi on inne,
liczne kochanki. O „gwałcie” pociągającym kobiety wspomina w rozmowie z Wokulskim
Wąsowska (wdówka zauważa, że gdyby Wokulski zachowywał się energiczniej, podbiłby Izabelę bez kłopotów). […]
R
Sz
390
Lalka byłaby powieścią jednoznacznie mizoginiczną, gdyby nie sposób prowadzenia narracji przez Prusa. O „podłościach” kobiet dowiadujemy się prawie zawsze od innych bohaterów, nie zawsze całkowicie wiarygodnych, lub z narracji o osłabionej funkcji prawdziwościowej (majaki, odbicie w oknie). Tak prezentuje się historia romansu Izabeli ze Starskim. Coś
między nimi było, ale co dokładnie, tego nie umiemy powiedzieć. Jakaś niejasna sytuacja
w breku na wsi, cielesna bliskość w pociągu do Krakowa, intymna rozmowa zdradzająca
intymne fakty – ale czy Wokulski widział wszystko wyraźnie, czy słyszał cichą rozmowę
prowadzoną w obcym języku, świeżo przyswojonym lub przyswajanym? Czy Izabela zdradziła go lub gotowa byłaby zrobić to po ślubie? Nie mamy pewności (pamiętamy, że obraża
się, gdy Molinari robi jej jakąś niestosowną propozycję; odgraża się Starskiemu, że go nie
wpuści do domu, jeśli po ślubie nie zaprzestanie swoich umizgów). Pewne jest tylko to, że
stosunek siły między nią a Wokulskim nigdy nie był równy. On był zawsze gotów na więcej,
prawdę mówiąc – na wszystko. Ona, oswajając się z myślą o małżeństwie, pozostała uczuciowo niezależna, nakierowana na innych adoratorów i przedstawicieli swojej sfery. Nie pokochała przyszłego męża, a w każdym razie kochała go nie tak, jak on kochał ją. Pragnęła
zachować tę swoistą przewagę także po ślubie, pragnęła bezwzględnej adoracji w zamian za
łaskawą przychylność i dostępność, Nie wiemy, czy Izabela była wiarołomna, ale wiemy, że
pragnęła okręcić sobie męża wokół palca, wykorzystując uczucie, którego nie zamierzała
odwzajemnić („Prawdziwa miłość ma zawiązane oczy” – powiedziała Izabela pani Wąsowskiej). To jest – oczywiście – pewnego rodzaju podłość, skandal. Wymagać miłości – i nie
kochać. Oczekiwać miłości i odmawiać własnych uczuć. Tak chyba można określić „winę”
Izabeli, pamiętając jednak, że serce nie sługa. Często kochamy ludzi nieodpowiednich, porzucamy wartościowych. Miłość jest z natury rzeczy niesprawiedliwa, nielogiczna, ułomna.
Prus z tym właśnie nie mógł się pogodzić. Choć wyrzekał na nieżyciowe i ogłupiające ideały
romantyczne, towarzyską obłudę, która tolerowała romans, niekonsekwencję i nieuczciwość kobiet, które nosiły aureolę świętości, a postępowały jak ladacznice, w gruncie rzeczy
chodziło o miłość. O niemożność zrozumienia jej mechanizmów, podporządkowania czemukolwiek, ujęcia w jakikolwiek system.
Był jednak niekonsekwentny. Nie mógł wybaczyć Izabeli „gry” z Wokulskim, ale nie potępiał swego bohatera za małżeństwo z Minclową, do którego wniósł on uczciwość, ale nie
miłość. Niby akceptował związek zawarty dla pieniędzy, ale postawa Izabeli wzbudzała w autorze opór: Wokulski powinien zostać doceniony. Tylko ktoś płytki, pozbawiony duszy mógł
się na nim nie poznać! – do takiej konkluzji zdaje się prowadzić autor powieści. […]
Prus przenosi ostatecznie stosunki kobiet i mężczyzn z płaszczyzny psychologiczno-obyczajowej na cywilizacyjną. Ustami Szumana wygłasza opinię, że w naturze Polaków leżą
skłonności do marnotrawienia własnych zasobów: „Wasze kobiety są akurat tyle warte, co
i mężczyźni”. Ubolewa, że marzenia erotyczne wytrącają z rąk siły do pracy. W systemie filozofii praktycznej Prusa (Najogólniejsze ideały życiowe) nie uczucie zwieńcza koronę ludzkiej działalności, ale wola, zdolność podejmowania czynów o znaczeniu obiektywnym. Najwartościowsi bohaterowie Lalki rozmieniają się na drobne: Wokulski porzuca wszystko, co
zgromadził i zdobył, Ochocki traci czas na towarzyskie romanse: „hula po Warszawie z tą
ładną Wąsowską, dla której więcej znaczy tancerz aniżeli największy wynalazca”. Rozbuchane uczucia, niewłaściwie adresowane, stanowią o przyczynach klęski cywilizacyjnej, o drugorzędności Polaków jako społeczeństwa.
Leksykon „Lalki”, red. A. Bąbel i A. Kowalczykowa, Warszawa 2011, s. 53–57
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
1. Wprowadzenie
Lalkę Bolesława Prusa określa się najczęściej jako powieść o straconych złudzeniach idealistów
sportretowanych na tle rozkładu społecznego. Ale jest to również utwór o miłości, równie doniosły dla tego tematu, co erotyki i IV część Dziadów Mickiewicza. Prus okazuje się bystrym
obserwatorem i subtelnym psychologiem uczucia. Miłość analizuje jednak szerzej niż romantycy, od poziomu egzystencjalnego wznosi się do refleksji społecznej.
2. Określenie problemu (postawionego przez autorkę): Lalka Bolesława Prusa jest powieścią
o miłości – o zniewalającej sile tego uczucia oraz o jego zgubnym wpływie na społeczeństwo.
3. Argumentacja (streszczenie tez tekstu)
• Miłość jest pokazywana w powieści w trzech perspektywach:
– jako miłość biologiczna, popędowa, płciowa,
– jako miłość romantyczna, wyprowadzona z książek (m.in. z Mickiewicza),
– jako flirt, zbliżający do siebie perspektywę biologiczną i konwenans towarzyski.
• Prus niejednakowo traktuje kobiety i mężczyzn (w powieści widoczny jest mizoginizm,
czyli niechęć do kobiet).
– Kobiety są umieszczone w perspektywie pierwszej i trzeciej ukazywania miłości, przynależą
do „kultury kłamstwa”, zatem są skłonne do oszustw i niewierności, przez wyrafinowaną grę
miłosną podnoszą swoją wartość w oczach mężczyzny. Pragną być uwodzone, zdobywane,
w symboliczny sposób „gwałcone” (biologię kobiety eksponować będzie modernizm, np. Lubię
kiedy kobieta Tetmajera, później w sposób groteskowy Witkacy w Szewcach).
– Mężczyźni kochają na sposób romantyczny (kiedyś Szuman, teraz Wokulski, a nawet Rzecki).
– Mężczyznom wolno więcej: Wokulski może dla pieniędzy (i bez miłości) ożenić się z Minclową.
• Mizoginizm Prusa zostaje osłabiony przez sposób prowadzenia narracji:
– o podłościach kobiet dowiadujemy się od innych, nie zawsze wiarygodnych bohaterów;
– scena rozmowy Izabeli ze Starskim podsłuchiwana przez Wokulskiego (słabo znającego
jeszcze język angielski) – w czasie tej rozmowy nic się nie wydarzyło, główną rolę odegrały
domysły Wokulskiego (zwłaszcza że Izabela zapowiada swoją wierność po ślubie).
4. Przykładowe stanowisko (wobec problemu postawionego przez autorkę): Wydźwięk Lalki
jako powieści o miłości: miłość niszczy człowieka, odciąga go od życia, ma zgubny wpływ na
społeczeństwo, jednak bohaterowie powieści nie potrafią się bez niej obejść.
5. Argumentacja (z uwzględnieniem kontekstów literackich i pozaliterackich)
• Postawa uczuciowo obojętnej Izabeli oczekującej miłości od mężczyzny jest często spotykana. Obojętny wobec uczuć kobiety bywa także mężczyzna. Miłość łączy ludzi na nierównych
prawach – jedno z nich kocha, drugie pozwala się kochać (ukazują to także inne teksty literackie, np. Pani Bovary Gustave’a Flauberta, Anna Karenina Lwa Tołstoja, Przedwiośnie Stefana Żeromskiego, Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej; w filmie: Casablanca Michaela
Curtiza, Wiek niewinności Martina Scorsese, Przeminęło z wiatrem Davida O. Sleznicka).
• Słowami Szumana Prus piętnuje miłość jako uczucie, które odciąga od aktywnego i praktycznego życia, jest jednym z powodów społecznego niedorozwoju Polaków. Sąd ten nie pochodzi
jednak od narratora (wszechwiedzącego autorytetu), lecz od jednego z bohaterów. Do tak wyrażonej opinii można więc podchodzić z dystansem, nie jest ona do końca wiarygodna.
391
Sz
392
6. Podsumowanie
Bolesław Prus rozumie, że miłość stanowi integralny składnik ludzkiej egzystencji. Miłość może
mieć różne oblicza (biologiczne, romantyczne, towarzyskie). Jak podkreśla Grażyna Borkowska,
pisarz surowiej ocenia kobiety niż mężczyzn i stawia tezę: miłość angażuje zbyt dużą ilość
ludzkiej energii, którą można by spożytkować w bardziej użyteczny społecznie sposób.
zadanie 2.
Określ, jaki problem podejmuje Anna Martuszewska w podanym tekście. Zajmij stanowisko
wobec rozwiązania przyjętego przez autorkę, odwołując się do tego fragmentu tekstu oraz do
innych tekstów kultury.
Anna Martuszewska Schematy
fabularne powieści realistycznej
Analizę zjawisk kompozycyjnych należy zacząć od wskazania głównych typów występujących schematów fabularnych. Mimo bowiem przedstawienia w tej powieści [Lalce] wielu
różnorodnych zdarzeń i odmiennych spraw ludzkich, liczba i postać spotykanych w niej wątków nie jest tak bardzo wielka i zróżnicowana, można też doszukać się zaledwie kilku schematów fabularnych rzutujących na rodzaj i układ tych wątków i postaci. [...]
Schemat konfrontacji dwu światów
W społeczno-obyczajowej powieści polskiej schemat ten istnieje od jej powstania [...].
Oczywiście środowisk konfrontowanych ze sobą w utworze może być więcej niż dwa – np.
w Nad Niemnem nacisk pada na szlachtę ziemiańską z jednej strony, a drobną – z drugiej,
ale pojawia się przecież także arystokracja. Podobnie w Lalce obok mieszczaństwa i arystokracji występuje również inteligencja oraz tzw. lud. [...] Wybór tego typu schematu fabularnego decyduje w analizowanych powieściach o pojawieniu określonych wątków oraz o występowaniu kompozycji opartej na antytezie.
Konfrontacji różnych środowisk służyć może wątek (zwany zresztą w tym wypadku częściej motywem) podróży bohatera, walki tych środowisk lub też wątek miłosny. [...] Zakończenie wątku miłosnego – ołtarz lub grób kochanków, czyli optymistyczne lub pesymistyczne jego rozwiązanie – jest zależne od widzenia przez pisarza społeczeństwa i istniejących
w nim antagonizmów oraz od optymistycznej lub pesymistycznej oceny możliwości ich rozwiązania. Małżeństwo Justyny z Janem Bohatyrowiczem w Nad Niemnem jest zarazem pozytywnym programem narodowym, stwierdzeniem, że oba główne prezentowane w tym
utworze środowiska mogą i powinny współżyć i współpracować w imię racji narodu. [...]
Schemat straconych złudzeń [...]
Polskie wydanie schematu „straconych złudzeń” nie pojawia się tak bardzo często, jako
główny schemat utworu można go znaleźć zaledwie w kilku powieściach (przede wszystkim
u Prusa w Lalce [...]). Złudzenia, utracone przez naszych bohaterów, są często natury społecznej, przekonują się oni bowiem, że kraj, w którym żyją, jest daleki od idealnego społeczeństwa, choćby takiego, jakie było postulowane w pierwszej dynamicznej fazie rozwoju
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
[...] pozytywistycznej ideologii. Towarzyszy im też, wybijająca się nawet na pierwszy plan,
utrata złudzeń co do ludzi – wiary w miłość, uczciwość, możliwość szczęścia; przekonanie
się, że w świecie, takim, jakim on jest naprawdę, dominują wartości ahumanistyczne [...].
Charakterystyczną cechą tych prezentowanych wyżej schematów fabularnych jest wreszcie ich p r a w d o p o d o b i e ń s t w o . „Dwa światy” (przynajmniej) zawsze istnieją w społeczeństwie tak zróżnicowanym pod względem klasowym, jak naród polski drugiej połowy
XIX w. Nie do wyjątków też należały wówczas problemy mezaliansów – faktycznych czy tylko potencjalnych, coraz większą rolę w tworzeniu małżeństw zaczynały bowiem odgrywać
związki emocjonalne, co znamiennie wiązało się z procesem emancypacji kobiet i ich stopniowym uniezależnianiem się od władzy ojcowskiej. Walka o utrzymanie polskiego stanu
posiadania – zarówno w sensie ludnościowym, jak i majątkowym – należała do codziennych
problemów ziemiaństwa dręczonego kontrybucjami i inteligencji niemogącej na ziemiach
Królestwa czy zaboru pruskiego znaleźć prawdziwie wyższego wykształcenia ani odpowiedniego zatrudnienia. Inna sprawa tylko, czy zawsze kończyła się ona pozytywnie.
Anna Martuszewska, Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876–1895), Wrocław 1977, s. 181–191
1. Wprowadzenie
Anna Martuszewska, współczesny historyk literatury, ukazuje jak powieściopisarze epoki pozytywizmu konstruowali fabułę swoich utworów. Wyodrębnia schematy fabularne – „rusztowania”, na których oparta jest narracja powieści, analizuje ich prawdopodobieństwo.
2. Określenie problemu (postawionego przez autorkę): Kompozycja powieści realistycznej XIX
wieku jest oparta na dwóch schematach – schemacie konfrontacji dwu światów i schemacie
straconych złudzeń; obie te konstrukcje mają cechy prawdopodobieństwa.
3. Argumentacja (streszczenie tez tekstu)
• Kompozycja oparta na schemacie konfrontacji dwu światów zestawia na zasadzie antytezy
dwa środowiska. W Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej przeciwstawione są sobie zamożne
i drobne ziemiaństwo, w Lalce – mieszczaństwo i arystokracja. Wątek miłosny (kochankowie
pochodzą z różnych klas społecznych) służy takiemu zestawianiu.
• Schemat straconych złudzeń jest stosowany w powieściach w celu ukazania problematyki
społecznej i psychologicznej. Bohaterowie, np. w Lalce, tracą złudzenia co do stanu społeczeństwa polskiego oraz co do ludzi, przekonują się, że światem rządzą inne wartości niż
szacunek dla drugiego człowieka.
• Oba schematy mają cechy prawdopodobieństwa. Polskie społeczeństwo w XIX wieku było
zróżnicowane pod względem klasowym, a z powodu postępów emancypacji możliwe było
przekraczanie granic środowiskowych – dla młodych ważniejsze były uczucia niż presja
społeczna. Schemat straconych złudzeń co do optymistycznego rozwoju (zakończenia) wydarzeń w powieści jest także prawdopodobny. Utrzymanie polskiego stanu posiadania oraz
zdobycie przez Polaków wyższego wykształcenia i zatrudnienia było w zaborach rosyjskim
i pruskim bardzo trudne.
4. Przykładowe stanowisko (wobec problemu postawionego przez autorkę): Anna Martuszewska syntetycznie i w sposób przekonujący ukazuje schematy kompozycji powieści realistycznej
XIX wieku.
393
Sz
394
5. Argumentacja (z uwzględnieniem kontekstów literackich i pozaliterackich)
• W Nad Niemnem znajdujemy zestawienie środowiska bogatego ziemiaństwa (Korczyńscy)
z drobną, schłopiałą szlachtą (Bohatyrowiczowie). Ten wątek powieściowy kończy się happy
endem, co oznacza, że oba środowiska powinny zgodnie realizować pozytywistyczny program
umacniania polskości.
• Odmienny wydźwięk ma Lalka. Próba współdziałania mieszczaństwa (Wokulski) i arystokracji (Łęcka) kończy się klęską; oba środowiska dzieli zbyt wiele, by mogły wspólnie żyć i pracować.
• W Lalce Prus zastosował też schemat straconych złudzeń: okazuje się, że żadna z warstw
społeczeństwa polskiego nie jest zdolna do rozwoju. Mieszczaństwo jest zbyt słabe lub konserwatywne, ziemiaństwo przeżywa kryzys (szlachta „wysadzona z siodła” w wyniku represji zaborcy po powstaniu styczniowym), inteligencja nie ma gdzie się kształcić i pracować,
naukowcy są postrzegani jako dziwacy (Ochocki), lud jest zdegenerowany (obraz Powiśla).
Jednostka wybitna, jak Wokulski, musi ponieść klęskę.
• Symbolicznym obrazem pesymizmu Prusa jest scena z witryną sklepową, nawiązująca do toposu
theatrum mundi: puszczone w ruch przez Rzeckiego marionetki wykonują bezsensowne działania,
nie znają celu i kierunku swojej aktywności (jak we fraszce Kochanowskiego O żywocie ludzkim).
6. Podsumowanie
Oparcie powieści pozytywistycznych na schematach fabularnych (konfrontacja dwu światów
i straconych złudzeń) było zabiegiem, który przyczynił się do dużej poczytności Lalki i Nad
Niemnem. Sprawił, że opisane w powieściach dzieje bohaterów są prawdopodobne, realistyczne, atrakcyjne dla czytelnika także obecnie.
Piszemy interpretację porównawczą
Dokonaj interpretacji porównawczej podanych utworów.
Adam Asnyk Na
zgon poezji
Nie! nie umarła, jak to próżno głoszą,
Ta jasnych krain pani i królowa,
Co serca ludzkie napawa rozkoszą;
Żaden ją grabarz pod ziemię nie schowa,
Nie stłumi natchnień, które pierś jej wznoszą,
Nie skazi wdzięku cudownego słowa,
Bo nim ją w piasku mogilnym pogrzebie,
Już z nową jutrznią zabłyśnie na niebie.
Ci, którzy mówią ciągle o jej zgonie,
Czyliż nie wiedzą, że ma żywot wieczny
W piersiach ludzkości i w natury łonie?
Że się odnawia w jasności słonecznej,
W ogniu młodości, co wieczyście płonie
I czarodziejsko w jeden węzeł splata
Marzenia ludzi z pięknościami świata? […]
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
Wy się nie troszczcie o nią – o wróżbici!
Bo ona w piasku mogilnym nie leży,
Lecz dawnych marzeń potargane nici
Przerabia w ciszy na strój inny, świeży,
W którym znów serca stęsknione zachwyci
Nowych kochanków i nowych rycerzy.
Nie płaczcie nad nią, bo ona w obłoku
Na chwilę tylko uszła ludzi wzroku.
18 XII 1879
Rafał Wojaczek Koniec
poezji
Koniec poezji winien być w ciemnej sieni czynszowej
Kamienicy kapustą woniejącej wychodkiem
Winien niespodziewanym błogosławieństwem być noża
Pod łopatkę lub łomu w skroń zwięzłym jak amen
Bowiem winien być czołgiem rozpędzonego nieba
Koniec poezji winien być szybszy nawet od myśli
By krzyknąć co mogłoby oznaczać bunt czy żal
Koniec poezji winien być niegramatyczny
(Nie skończona krucjata, 1972)
1. Wprowadzenie
Adam Asnyk to czołowy poeta epoki pozytywizmu, często nazywany poetą czasów niepoetyckich.
Rafał Wojaczek debiutował pod koniec lat 60. XX wieku. Analizowane wiersze należą do typu
utworów metapoetyckich, a więc takich, w których twórcy wypowiadają się na temat samej
poezji, celów i sposobów jej tworzenia.
2. Teza interpretacyjna: Poeci odmiennie diagnozują kryzys poezji w swoich czasach: Asnyk
uważa, że poezja jest nieśmiertelna, Wojaczek, że we współczesnym świecie poezja nie ma
racji bytu, skazana jest na śmierć.
3. Wywód
• Motywy literackie: zarówno Asnyk, jak i Wojaczek sięgają po motyw śmierci poezji. Już od
czasu antyku motyw ten był kontrastowany z toposem non omnis moriar – poeta jako człowiek
może umrzeć, ale nie umiera jego poezja (Horacy, Pieśni III, 30). Tę myśl podejmuje m.in. Jan
Kochanowski w Pieśni XXIV z Ksiąg wtórych. O nieśmiertelności „pieśni gminnej” – poezji
przechowywanej przez lud – pisze Adam Mickiewicz w Pieśni wajdeloty (Konrad Wallenrod).
Motyw obrony poezji w niepoetyckich czasach pozytywizmu przywołuje też Cyprian Norwid
w wielu wierszach (Pióro czy elegia Na zgon poezji). O „zemście ręki śmiertelnej”, a więc triumfie poezji nad czasem i materialnością świata, pisze w Radości pisania Wisława Szymborska.
• Konteksty biograficzne: Asnyk to najwybitniejszy poeta epoki pozytywizmu, w której
dominującym rodzajem literackim była proza. Wojaczek to jeden z „poetów przeklętych”
395
Sz
396
powojennej literatury polskiej („kaskaderów”). Jego wiersze opowiadają o egzystencjalnej
sytuacji wrażliwej i nieprzystosowania jednostki do rzeczywistości.
• Sytuacja komunikacyjna (w tym gatunek): Wiersz Adama Asnyka to polemika z tymi,
którzy głoszą śmierć poezji, stanowi jakby fragment dyskusji, ponieważ rozpoczyna się od
stanowczego sprzeciwu (wers 1.). W dwu pierwszych zwrotkach podmiot się nie ujawnia,
ostatnia jest zwrotem do adresatów, ironicznie zwanych „wróżbitami” (wers 16.), którzy głoszą, że poezja umarła. Utwór Wojaczka to zbiór postulatów – charakterystyczne powtarzanie
słowa „winien”. Poeta pisze, jaki powinien być koniec poezji, zapowiada jej kres.
• Kompozycja
– Utwór Asnyka dzieli się na ośmiowersowe zwrotki. W dyskusji z tymi, którzy już przesądzili o śmierci poezji, poeta stawia tezę (wers 1.), po czym wymienia argumenty na jej poparcie. Poezja jest „jasnych krain panią” (wers 2.), daje ludziom szczęście (wers 3.), „wdzięk
cudownego słowa” (wers 6.), stanowi istotę człowieczeństwa (wersy 10.–11.), jest wiecznie
żywa i zdolna do odnowy (wersy 12.–15.). Podmiot zaprzecza twierdzeniu o jej śmierci, pisząc w ostatniej zwrotce, że obecny stan „ciszy” poezji (wers 19.) jest tylko chwilowym okresem przed odrodzeniem. To stwierdzenie jest puentą wiersza. Wiersz Wojaczka składa się
z dwu czterowersowych zwrotek. Poeta wylicza w nich, jaki „winien być” koniec poezji.
• Stylistyka i sensy
– Wiersz Na zgon poezji jest utrzymany w podniosłym stylu, czemu służą liczne poetyzmy (np.
„serca ludzkie napawa rozkoszą”, „cudowne słowo”, „nowa jutrznia”). Podmiot broni poezji,
używając środków znamiennych dla romantyzmu. Dostrzec można nawet powinowactwa jego
wiersza z Odą do młodości Adama Mickiewicza („piersi ludzkości”, „jasność słoneczna”, „ogień
młodości”). Pozytywistyczny poeta personifikuje poezję (jak wcześniej Mickiewicz młodość),
odwołuje się do uogólnień – poezja dotyczy całej ludzkości. Wyraża żarliwe przekonanie, że
poezja w czasach, gdy niektórzy skazują ją na śmierć, odrodzi się – służą temu metafory jutrzni (wers 8.), przerabiania marzeń w inny, nowy strój (wersy 18.–19.) oraz obłoku (wers 23.), na
którym poezja przebywa po to, by za chwilę zejść do ludzi, na ziemię. Emocjonalizm obrońcy
poezji ujawnia się w licznych epitetach, które dodatnio ją określają.
– Stylistyka XX-wiecznego wiersza bardzo różni się od romantycznego obrazowania Asnyka.
Wojaczek operuje estetyką turpizmu. W analizowanym wierszu tytułowy „koniec” poeta zestawia metaforycznie z brutalnie, naturalistycznie ukazaną śmiercią (ciemna sień śmierdzącej kamienicy, wychodek, cios zadany przez nożownika czy bandytę). Podobnie jak Asnyk
personifikuje poezję, jednak skazuje ją na śmierć. Wojaczek chłód emocjonalny tej zapowiedzi wyraża słowem „winien”, zaczerpniętym z języka urzędowego. Jego zdaniem „koniec
poezji” musi być końcem jej tworzywa – języka, który jest nieskładny („niegramatyczny”)
i nie może już wyrażać transcendencji – „niebo” przytłacza poezję jak czołg (metaforyka
militarna), nie jest ona też w stanie wyrażać myśli. Personifikowana poezja może tylko krzyczeć, ale ekspresji niepoddanej językowej obróbce nie nazwiemy już twórczością.
4. Podsumowanie
Poeci snują rozważania nad sytuacją poezji. Asnyk entuzjastycznie wierzy w jej odrodzenie
w czasach sobie współczesnych czy w bliskiej przyszłości, choć w refleksji o sensie jej uprawiania używa języka z minionej epoki. Natomiast Wojaczek, zanurzony w odrażającą rzeczywistość (świadczy o tym obecna w wierszu estetyka brzydoty), zapowiada śmierć poezji.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
Umiem więcej
Wypowiedź ustna
Opracowujemy wypowiedź ustną
zadanie 1.
Rozważ wartość solidnej pracy, odwołując się do załączonej bajki Ignacego Krasickiego oraz
do innego tekstu literackiego.
Ignacy Krasicki Wół
minister
Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie,
Szły prawda rzeczy z wolna, ale szły porządnie.
Jednostajność na koniec monarchę znudziła:
Dał miejsce wołu małpie lew, bo go bawiła.
Dwór był kontent, kontenci poddani – z początku;
Ustała wkrótce radość; nie było porządku.
Pan się śmiał, śmiał minister, płakał lud ubogi.
Kiedy więc coraz większe nastawały trwogi,
Zrzucono z miejsca małpę. żeby złemu radził,
Wzięto lisa: ten pana i poddanych zdradził.
Nie osiedział się zdrajca i ten, który bawił,
Znowu wół był ministrem i wszystko naprawił.
Przykładowa realizacja
1. Wprowadzenie
• Współczesny człowiek ceni pracę, gdyż dzięki niej może się rozwijać i zdobywać środki na
zaspokajanie swoich życiowych potrzeb. Praca pozwala być użytecznym dla społeczeństwa,
daje satysfakcję i pieniądze.
• Nie zawsze jednak w przeszłości stosunek do pracy był jednoznacznie pozytywny. Literatura pokazuje różne postawy wobec pracy: przedstawia bohaterów, którzy szanują pracę,
i takich, którzy nią gardzą.
2. Teza: Solidna praca jest w literaturze ukazywana jako wartość pozytywna.
3. Wywód
1) Interpretacja bajki Wół minister
• Bajka to gatunek epiki ukształtowany w starożytności, a szczególnie popularny w oświeceniu. Jest to gatunek literatury dydaktycznej. Bohaterami bajek są najczęściej zwierzęta,
397
Sz
398
rzadziej ludzie, rośliny czy przedmioty. Upersonifikowanym zwierzętom przyporządkowuje
się cechy ludzi na zasadzie konwencjonalnej (alegoria). Przeciwstawne postawy bohaterów
pozwalają jednoznacznie określić, co jest dobre, a co złe. Zasadę rządzącą światem przedstawionym stanowi opozycja wartości pozytywnych i negatywnych. Interpretacja tekstu bajki
polega na przejściu od znaczenia dosłownego do ukrytego znaczenia alegorycznego i odkrycia morału. Morał może być sformułowany wprost lub pozostawiony domyślności czytelnika.
• Ignacy Krasicki jest najwybitniejszym bajkopisarzem polskiego oświecenia. Jego bajki zostały wydane w dwóch zbiorach: Bajki i przypowieści oraz Bajki nowe.
• Bajka Wół minister opowiada historię wołu, który sumiennie i starannie wykonywał swoje
obowiązki. Jego praca nie została jednak od razu doceniona. Król uznał rzetelność ministra za nudną, więc urząd powierzył najpierw małpie, a potem lisowi. W tradycji naszego
kręgu kulturowego wół jest alegorią powolności i pracowitości, małpa – zabawy i głupoty,
natomiast lis – chytrości, zdrady, podstępu. Małpa jako minister bawiła i bałaganiła, lis zaś
zdradził, dlatego król w końcu zrozumiał, że tylko solidna praca wołu zapewni państwu
porządek i stabilizację.
• Przedstawiona historia w sposób alegoryczny pokazuje, że trzeba cenić ludzi pracowitych,
obowiązkowych, sumiennych, solidnych, rzetelnych i skromnych. Gdyby król od razu docenił zalety swojego ministra, nie naraziłby państwa i obywateli na kłopoty.
• Krasicki uświadamia, że solidna praca – mimo że nieatrakcyjna, nudna, niewidowiskowa
– jest prawdziwą wartością i podstawą funkcjonowania państwa.
2) Nawiązania do innego tekstu literackiego – Lalki Bolesława Prusa
• Zagadnieniu pracy jeszcze większe znaczenie nadali pozytywiści. Uznali, że praca może
stanowić przejaw patriotyzmu i być użyteczna dla ogółu. Propagowali hasła pracy organicznej i pracy u podstaw, zachęcali do działań, które przyczynią się do rozwoju gospodarki
i społeczeństwa.
• W powieści Bolesława Prusa Lalka bohaterowie mają różny stosunek do pracy.
– Ignacy Rzecki to jeden z głównych bohaterów powieści i drugi narrator. Należy do świata
przedstawionego i go opisuje. Dzięki temu staje się postacią najpełniej scharakteryzowaną
w utworze. Jest to człowiek skromny i pracowity. Całe jego życie wypełnia praca, nie ma
rodziny ani wielu przyjaciół, ale nie czuje się samotny. Zadowolenie czerpie z sumiennego
wypełniania obowiązków. Jest punktualny, dokładny, uczciwy. Lubi swoją pracę i stara się
jak najlepiej ją wykonywać. Nie pracuje dla pieniędzy (ma bowiem skromne potrzeby), ale
dla satysfakcji i z potrzeby bycia użytecznym. Praca nadaje jego życiu sens, pozwala znaleźć
swoje miejsce w świecie.
Rzecki nie jest jednak w powieści postacią podziwianą przez innych. Subiekci w sklepie
kpią z jego obowiązkowości i punktualności, a Wokulski nie interesuje się szczegółami prowadzenia sklepu. Chwali Rzeckiego, obdarza go zaufaniem, ale nie ma czasu, by chociaż
posłuchać o problemach przyjaciela.
– Stanisław Wokulski zna wartość pracy. Dzięki niej zdobył wykształcenie i dorobił się wielkiego majątku. Chce pieniądze inwestować w przedsięwzięcia pożyteczne dla społeczeństwa. Próbuje pomagać biednym, dając im pracę, by mogli być samodzielni. Rozumie, że
brak pracy i nędza demoralizują. Podziwia społeczeństwo francuskie za pracowitość, zaradność i oszczędność i żałuje, że w Polsce tych wartości się nie ceni.
– Arystokracja w większości gardzi pracą i ludźmi, którzy pracują.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
Izabela Łęcka nigdy nie pracowała, nie ma żadnych obowiązków, nie potrafi samodzielnie
wykonać najprostszych czynności, nawet ubrać się czy uczesać. Jest przekonana, że praca
jest karą za grzechy i nawet współczuje tym, którzy muszą pracować. Wokulskiego nie szanuje i nie potrafi pokochać, ponieważ widzi w nim kupca, a nie człowieka. Nie imponuje jej
nawet jego bogactwo, gdyż wie, że nie odziedziczył majątku, ale sam go wypracował. W salonach arystokratycznych, które ją ukształtowały, pracowitość nie jest zaletą.
4. Podsumowanie
Literatura – szczególnie oświecenia i pozytywizmu – podkreśla wartość sumiennej pracy,
przedstawiając ją jako:
• wielką zaletę człowieka,
• przejaw patriotyzmu,
• aktywność użyteczną dla społeczeństwa,
• powinność człowieka, dowód jego pozytywnej wartości moralnej,
• źródło szczęścia i satysfakcji,
• sposób zapewnienia człowiekowi środków do życia.
zadanie 2.
Styl wypowiedzi jako sposób charakteryzowania bohatera literackiego. Rozważ problem,
odwołując się do podanego fragmentu powieści Bolesława Prusa Lalka.
Bolesław Prus Lalka
Ze wstydem wyznaję, że było mi trochę przykro wynosić się na nowy lokal. Jeszcze ze sklepem
pół biedy; nawet wolę służyć w ogromnym magazynie, na wzór paryskich, aniżeli w takim
kramie, jakim był nasz poprzedni. Żal mi jednak było mego pokoju, w którym dwadzieścia pięć
lat przemieszkałem. Ponieważ do lipca obowiązuje nas stary kontrakt, więc do połowy maja
siedziałem w moim pokoiku, przypatrując się jego ścianom, kracie, która przypominała mi
najmilsze chwile w Zamościu, i starym sprzętom.
„Jak ja to wszystko ruszę, jak ja to przeniosę, Boże miłosierny!...” – myślałem.
Aż jednego dnia, około połowy maja (rozeszły się wówczas wieści mocno pokojowe), Staś
przed samym zamknięciem sklepu przychodzi do mnie i mówi:
– Cóż, stary, czas by się przeprowadzić na nowe mieszkanie.
Doznałem takiego uczucia, jakby ze mnie krew wyciekła. A on prawi dalej:
– Chodźże ze mną, pokażę ci nowy lokal, który wziąłem dla ciebie w tym samym domu.
– Jak to wziąłeś? – pytam. – Przecież muszę umówić się o cenę z gospodarzem.
– Już zapłacone! – on odpowiada.
Wziął mnie pod rękę i prowadzi przez tylne drzwi sklepu do sieni.
– Ależ – mówię – tu lokal zajęty...
Zamiast odpowiedzi otworzył drzwi po drugiej stronie sieni... Wchodzę... słowo honoru
– salon!... Meble kryte utrechtem, na stołach albumy, w oknie majoliki... Pod ścianą biblioteka...
– Masz tu – mówi Staś, pokazując bogato oprawne książki – trzy historie Napoleona I,
życie Garibaldiego i Kossutha, historię Węgier...
399
Sz
400
Z książek byłem bardzo kontent, ale ten salon, muszę wyznać, zrobił na mnie przykre
wrażenie. Staś spostrzegł to i uśmiechnąwszy się, nagle otworzył drugie drzwi.
Boże miłosierny!... ależ ten drugi pokój to mój pokój, w którym mieszkałem od lat
dwudziestu pięciu. Okna zakratowane, zielona firanka, mój czarny stół... A pod ścianą
naprzeciw moje żelazne łóżko, dubeltówka i pudło z gitarą...
– Jak to – pytam – więc mnie już przenieśli?...
– Tak – odpowiada Staś – przenieśli ci każdy ćwieczek, nawet płachtę dla Ira.
Może to się wyda komu śmiesznym, ale ja miałem łzy w oczach...
Patrzyłem na jego surową twarz, smutne oczy i prawie nie mogłem wyobrazić sobie,
że ten człowiek jest tak domyślny i posiada taką delikatność uczuć. Bo żebym mu choć
wspomniał o tym... On sam odgadł, że mogę tęsknić za dawną siedzibą, i sam czuwał nad
przeprowadzeniem moich gratów.
Szczęśliwa byłaby kobieta, z którą by on się ożenił (mam nawet dla niego partię...); ale
on się chyba nie ożeni. Jakieś dzikie myśli snują mu się po głowie, ale nie o małżeństwie,
niestety!... Ile to już poważnych osób przychodziło do naszego sklepu niby za sprawunkami,
a naprawdę w swaty do Stasia i – wszystko na nic.
Bolesław Prus Lalka, Warszawa 1953, t. 1, rozdz. X Pamiętnik starego subiekta
Przykładowa realizacja
1. Wprowadzenie
• W tekstach epickich narrator w różny sposób przedstawia i charakteryzuje bohaterów. Wykorzystuje w tym celu opis wyglądu, stroju, przestrzeni, zachowania. Może sam nakreślić
postać, ukazać ją z perspektywy innych bohaterów lub pozwolić bohaterowi na autoprezentację poprzez wypowiedzi. Ważne jest nie tylko to, co mówi bohater, ale i to, jak mówi, czyli
jakim językiem się posługuje.
• Charakteryzując styl wypowiedzi bohatera literackiego, charakteryzuje się w znacznej mierze jego samego. Styl jest bowiem indywidualnym sposobem ekspresji.
• Styl jest właściwością tekstu, wyraża się poprzez szczególny dobór językowych środków wyrazu. Dobór ten zależy od wielu czynników – m.in. adresata, celu, okoliczności wypowiedzi.
• O cechach stylu świadczy stosowanie określonego słownictwa, frazeologizmów, konstrukcji składniowych, sposobów wyrażania emocji.
2. Teza: Język jest istotnym sposobem charakteryzowania bohatera literackiego.
3. Wywód
Odwołanie do fragmentu Lalki
• W Lalce, podobnie jak w innych powieściach realistycznych, język postaci jest zindywidualizowany, dopasowany do jej wykształcenia, przynależności społecznej, wykonywanego
zawodu, wieku i cech osobowych.
• Podany fragment pochodzi z Pamiętnika starego subiekta; są to zapiski Ignacego Rzeckiego,
który pełni w utworze rolę drugiego narratora. Jest ważnym bohaterem powieści, należy do
świata przedstawionego, o którym opowiada narrator wszechwiedzący, a jednocześnie ten
świat przedstawia. Jego relacja pozostaje subiektywna, odzwierciedla cechy piszącego.
• Pamiętnik sprawia wrażenie opowieści, jest pisany stylem zbliżonym do stylu potocznego:
– niewyszukane słownictwo;
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
umiem więcej
– kolokwializmy, np. „wynosić się”, „pół biedy”, „Boże miłosierny”, „moich gratów”;
– zdrobnienia, np. „Staś”, „pokoik”;
– wykrzyknienia, np. „Boże miłosierny!”;
– wyliczenia, np. „Okna zakratowane, zielona firanka, mój czarny stół…”;
– powtórzenia, np. „Żal mi jednak było mego pokoju, w którym dwadzieścia pięć lat przemieszkiwałem. […] ależ ten drugi pokój to mój pokój, w którym mieszkałem od lat dwudziestu pięciu”;
– powtórzenia (anafora), np. „Jak ja to wszystko ruszę, jak ja to przeniosę”;
– zdania urwane, np. „Bo żebym mu choć wspomniał o tym…”;
– konstrukcje eliptyczne, np. „Wchodzę… słowo honoru – salon!”;
– zdanie wtrącone, np. „Szczęśliwa, byłaby kobieta, z którą by on się ożenił (mam nawet dla
niego partię”).
• Pewne formuły zdradzają jego zawód – subiekta pracującego sklepie: „magazyn na wzór
paryski”, „kram”.
• Język wypowiedzi Ignacego Rzeckiego charakteryzuje go jako człowieka skromnego i bezpośredniego. Mówi bezpretensjonalnie o zwykłych, drobnych sprawach, nie używa wyszukanych słów ani bardzo starannych i skomplikowanych konstrukcji składniowych. Dzięki
temu jego słowa wydają się szczere, naturalne, spontaniczne.
• Rzecki jest wrażliwy, chętnie mówi o swoich uczuciach i reakcjach, nazywa je wprost,
jednak unika przesadnej egzaltacji. Tekst jest silnie nacechowany emocjonalnie (np. „Ze
wstydem wyznaję, że było mi trochę przykro”, „Żal mi”, „byłem bardzo kontent”, „Doznałem takiego uczucia, jakby ze mnie krew wyciekła”), ale nie są to emocje skrajne. Bohater
odczuwa żal, przykrość, zaskoczenie, radość, zadowolenie, wzruszenie. Bardzo bogate jest
słownictwo nazywające te odczucia.
• Sposób, w jaki mówi o Wokulskim, świadczy o podziwie, sympatii i wdzięczności. Nazywa
go Stasiem, co podkreśla ich bliskie relacje, ale również wyraża ojcowski stosunek do młodszego przyjaciela.
• W języku Rzeckiego nie ma negatywnych emocji – złości, buntu. Nawet jeśli coś budzi jego
obawy czy sprzeciw, nie wydaje kategorycznych sądów, nie dowodzi, że ma rację. Nieśmiało
i powściągliwie sugeruje, że mogłoby być inaczej (np. nie rozumie, dlaczego Wokulski się
nie żeni, ale nie ocenia, ogranicza się do słów: „niestety, wszystko na nic”).
4. Podsumowanie
• Język świadczy o człowieku.
• Język bohatera literackiego to jeden ze sposobów charakteryzowania postaci. Funkcja ta
jest istotna w tekstach epickich i przede wszystkim w tekstach dramatycznych.
401
Sz
402
Pozytywizm
Polecenia na koniec działu
▪ Przedstaw hasła i ideały pozytywizmu głoszone w tekstach literackich epoki.
▪ Realizm literatury pozytywizmu. Omów zagadnienie na podstawie analizy wybranych
dzieł.
▪ Zaprezentuj problematykę moralną poznanych powieści realistycznych.
▪ Miasto pozytywistów. Opisz jego topografię, strukturę społeczną i narodową. Oceń
możliwości awansu jednostki.
▪ Wykaż na wybranych przykładach wzajemne powiązania między naturalizmem
a pozytywizmem.
▪ Porównaj rolę artysty w romantyzmie i pozytywizmie. Odwołaj się do biografii oraz dzieł
wybranych twórców.
▪ Konflikt pokoleniowy. Omów różne ujęcia tego motywu w utworach epoki pozytywizmu.
▪ Porównaj buntowników romantycznych z pozytywistycznymi na podstawie analizy
postaw i zachowań bohaterów literackich.
▪ Zaprezentuj różne oblicza patriotyzmu w polskiej literaturze pozytywistycznej.
▪ Omów przedstawienia salonu w literaturze pozytywizmu. Porównaj je z salonem
ukazanym w III części Dziadów Mickiewicza.
▪ Kobieta w pozytywizmie. Scharakteryzuj postaci kobiece przedstawione w różnych
tekstach kultury z drugiej połowy XIX w.
▪ Zaprezentuj obrazy codzienności obecne w literaturze i sztuce pozytywizmu.
▪ Literackie portrety dzieci w pozytywizmie. Omów zagadnienie na wybranych
przykładach.
▪ Opisz obrazy małżeństwa ukazane w twórczości pisarzy pozytywistycznych.
▪ Wielkie wydarzenia historyczne w literaturze pozytywizmu. Omów zagadnienie
na wybranych przykładach.
▪ Opisz dawny świat Żydów polskich, powołując się na wybrane przykłady literackie
i malarskie epoki.
694525,
sklep.wsip.pl
| umiem
więce j
Sz
wi ę cej o tekstach i kontekstach . lektury
XIX WIEK
1.Mayer Howard Abrams, Zwierciadło i lampa. Romantyczna teoria poezji a tradycja
krytycznoliteracka, tłum. M.B. Fedewicz, Gdańsk 2003.
2.Adam Mickiewicz, oprac. S. Makowski, E. Szymanis, Warszawa 1992.
3.Erich Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, tłum. Z. Żabicki,
przedm. M.P. Markowski, Warszawa 2004.
4.Józef Bachórz, Jak pachnie na Litwie Mickiewicza i inne studia o romantyzmie, Gdańsk 2003.
5.Marek Bieńczyk, Czarny człowiek. Krasiński wobec śmierci, Warszawa 1990.
6.Barbara Bobrowska, Małe narracje Prusa, Gdańsk 2004.
7.Bolesław Prus: pisarz, publicysta, myśliciel, red. M. Woźniakiewicz-Dziadosz, S. Fita, Lublin 2003.
8.Grażyna Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996.
9.Grażyna Borkowska, Pozytywiści i inni, Warszawa 1996.
10.Tadeusz Bujnicki, Sienkiewicza „Powieści z lat dawnych”. Studia, Kraków 1996.
11.Alina Cała, Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864–1897), Warszawa 1988.
12.„Choć Radziwiłł, alem człowiek...”. Gawęda romantyczna prozą, oprac. M. Maciejewski, Kraków
1985.
13.Cypriana Norwida kształt prawdy i miłości. Analizy i interpretacje, red. S. Makowski, Warszawa
1986.
14.Europejskość i rodzimość. Horyzonty twórczości J.I. Kraszewskiego, red. T. Sobieraj, Poznań 2006.
15.Stanisław Fita, Pokolenie Szkoły Głównej, Warszawa 1980.
16.Maciej Gloger, Bolesław Prus i dylematy pozytywistycznego światopoglądu, Bydgoszcz 2007.
17.Michał Głowiński, Powieść i autorytety [w:] Prace wybrane, red. R. Nycz, t. 3, Kraków 1998.
18.Aneta Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji 1863–1939, Warszawa
2001.
19.Henryk Sienkiewicz w kulturze polskiej, red. K. Stępnik, Lublin 2007.
20.Ewa Ihnatowicz, Literacki świat rzeczy. O realiach w pozytywistycznej powieści obyczajowej,
Warszawa 1995.
21.Maria Janion, Gorączka romantyczna [w:] Prace wybrane, t. 1, Kraków 2000.
22.Maria Janion, Tragizm, historia, prywatność [w:] Prace wybrane, t. 2, Kraków 2000.
23.Maria Janion, Studia o romantycznych ideach. Estetyka i natura [w:] Prace wybrane, t. 4, Kraków
2001.
24.Maria Janion, Maria Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Gdańsk 2001.
25.Jerzy Jedlicki, Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku,
Warszawa 1988.
26.Pozytywizm. Języki epoki, red. G. Borkowska, Warszawa 2001.
27.Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich XIX w., red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa
1995.
28.Leszek Kołakowski, Filozofia pozytywistyczna (od Hume’a do Koła Wiedeńskiego), Warszawa 1966.
29.Alina Kowalczykowa, Romantyczni szaleńcy, Warszawa 1977.
30.Maciej Kozłowski, Krajobrazy przed bitwą, Kraków 1985.
31.Marcin Król, Romantyzm – piekło i niebo Polaków, Warszawa 1998.
32.Janina Kulczycka-Saloni, Literatura polska lat 1876–1902 a inspiracja Emila Zoli, Warszawa 1974.
33.Juliusza Słowackiego rym błyskawicowy. Analizy i interpretacje, red. S. Makowski, Warszawa 1980.
34.Kwestia żydowska w XIX wieku. Spory o tożsamość Polaków, red. G. Borkowska, M. Rudkowska,
Warszawa 2004.
35.Lektury polonistyczne. Pozytywizm, Młoda Polska, red. S. Grzeszczuk, t. 1, Kraków 1996.
36.Lektury polonistyczne. Pozytywizm, Młoda Polska, red. G. Matuszek, t. 2, Kraków 2001.
37.Liryki lozańskie Adama Mickiewicza, red. M. Stala, Kraków 1998.
38.Literatura i sztuka drugiej połowy XIX wieku, red. B. Bobrowska, S. Fita, J. Malik, Lublin 2006.
39.Jarosław Ławski, Marie romantyków. Metafizyczne wizje kobiecości: Mickiewicz – Malczewski
– Krasiński, Białystok 2003.
40.Stanisław Makowski, Tęcze i świerzopy: Słowacki – Beniowski – Mickiewicz, Wrocław 1984.
41.Jakub Malik, „Lalka”. Historie z różnych światów, Lublin 2005.
403
Sz
404
42.Henryk Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 1999.
43.Anna Martuszewska, Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876–1895), Wrocław 1977.
44.Anna Martuszewska, Pozytywistyczne parabole, Gdańsk 2007.
45. Miłość romantyczna, oprac. M. Piwińska, Kraków 1984.
46.Zofia Mocarska-Tycowa, Wybory i konieczności. Poezja Adama Asnyka wobec gustów
i najważniejszych pytań swoich czasów, Toruń 2005.
47.Ewa Paczoska, „Lalka”, czyli rozpad świata, Białystok 1995.
48. Pejzaż romantyczny, oprac. A. Kowalczykowa, Kraków 1982.
49.Marta Piwińska, Złe wychowanie. Fragmenty romantycznej biografii, Warszawa 2005.
50.Po co Sienkiewicz? Sienkiewicz a tożsamość narodowa: z kim i przeciw komu?, red. T. Bujnicki,
J. Axer, Warszawa 2007.
51.Polska XIX wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1982.
52.Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. J. Kulczycka-Saloni, Wrocław 1985.
53.Ryszard Przybylski, Alina Witkowska, Romantyzm, Warszawa 1997.
54.Adam Romanowski, Pozytywizm na Litwie, Kraków 2003.
55.Bertrand Russell, Religia i nauka, tłum. B. Stanosz, Warszawa 2006.
56.Stefan Sawicki, Chrześcijańskie wartości poezji Norwida, Lublin 1986.
57.Sienkiewicz i epoki. Powinowactwa, red. E. Ihnatowicz, Warszawa 1999.
58.Adam Sikora, Myśliciele polskiego romantyzmu, Chotomów 1992.
59.Dorota Siwicka, Romantyzm, Warszawa 1995.
60.Barbara Skarga, Comte, Warszawa 1977.
61.Barbara Skarga, Narodziny pozytywizmu polskiego (1831–1864), Warszawa 1964.
62.Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991.
63.Tomasz Sobieraj, Fabuły i „światopogląd”. Studia z historii polskiej powieści XIX-wiecznej,
Poznań 2004.
64.Zofia Stefanowska, Próba zdrowego rozumu. Studia o Mickiewiczu, Warszawa 1976.
65.Zofia Stefanowska, Strona romantyków. Studia o Norwidzie, Lublin 1993.
66.Jolanta Sztachelska, Czar i zaklęcie Sienkiewicza. Studia i szkice, Białystok 2003.
67.Włodzimierz Szturc, Ironia romantyczna. Pojęcie, granice i poetyka, Warszawa 1992.
68.Włodzimierz Szturc, Teoria dramatu romantycznego w Europie XIX wieku, Bydgoszcz 1997.
69.Zygmunt Szweykowski, Twórczość Bolesława Prusa, Warszawa 1972.
70.Jan Tomkowski, Mój pozytywizm, Warszawa 1993.
71.Zofia Trojanowiczowa, Sybir romantyków, Kraków 1991.
72.Agata Tuszyńska, Rosjanie w Warszawie, Warszawa 1992.
73.Twórczość Elizy Orzeszkowej, red. K. Stępnik, Lublin 2001.
74.Sławomira Walczewska, Damy, rycerze, feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce,
Kraków 2006.
75.Andrzej Walicki, Między filozofią, religią i polityką. Studia o myśli polskiej epoki romantyzmu,
Warszawa 1983.
76.Andrzej Walicki, Trzy patriotyzmy. Trzy tradycje polskiego patriotyzmu i ich znaczenie współczesne,
Warszawa 1991.
77.Wiktor Weintraub, Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Warszawa 1982.
78.Alina Witkowska, Literatura romantyczna, Warszawa 1986.
79.Alina Witkowska, Mickiewicz. Słowo i czyn, Warszawa 1983.
80.Alina Witkowska, Wielkie stulecie Polaków, Warszawa 1987.
81.Kazimierz Wyka, „Pan Tadeusz”, t. 1–2, Warszawa 1963.
82.Cezary Zalewski, Powracająca fala. Mityczne konteksty wybranych powieści Bolesława Prusa i Elizy
Orzeszkowej, Kraków 2005.
83.Czesław Zgorzelski, Liryka w pełni romantyczna. Studia i szkice o wierszach Słowackiego,
Warszawa 1981.
84.Czesław Zgorzelski, O sztuce poetyckiej Mickiewicza, Warszawa 1976.
85.Maria Żmigrodzka, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, Warszawa 1975.
86.Maria Żmigrodzka, Przez wieki idąca powieść. Wybór pism o literaturze XIX i XX wieku,
Warszawa 2002.
694525,
sklep.wsip.pl
| więce
j o tekstach i kontekstach
Sz
indeks poj ę ć
indeks pojęć
a
adaptacja filmowa – 102
aforyzm – 321
agnostycyzm – 268, 278
akcent wyrazowy – 52
aliteracja – 116
aluzja literacka – 164
amfibrach – 52
anachronizm – 115
animizacja – 132
antropomorfizacja – 129
antysemityzm – 192, 312
archaizacja – 213
archaizmy leksykalne – 213
archaizmy składniowe – 213
argument – 190
argumentacja – 184
asymilacja – 343
asymilacja Żydów – 270, 312
ateizm – 18, 278
autobiografia – 202
autobiografizm – 309
b
bajronizm – 69
ballada – 39
bohater bajroniczny – 74, 133
bohater gotycki – 74
bohater osjaniczny – 75
bohater wallenrodyczny – 75
bohater werteryczny – 74
bowaryzm – 368
c
cichy bohater romantyczny – 100
czas sakralny – 81
czterdzieści i cztery – 100
d
daktyl – 52
darwinizm – 278
decorum – 36
deizm – 18
demokracja nowożytna – 152
depresja – 372
dialektyka – 184
dialog pozorny – 163
dramat romantyczny – 83, 181
Duch – 24
dwór szlachecki – 299
dyskusja – 190
dźwiękonaśladownictwo – 116
E
egotyzm – 51
egzaltacja – 51
egzotyzm – 20
emancypacja kobiet – 270, 345
empiryzm – 16
entymemat – 185
epistolografia – 198
epopeja – 286
epopeja narodowa – 110
epos bohaterski – 286
erystyka – 184
estetyka Południa – 19
estetyka Północy – 19
etos mieszczański – 343
ewolucjonizm – 278, 283
F
fabuła – 288
fantastyka – 88
felieton – 317, 319
fikcja werystyczna – 323
filozofia pozytywna – 276
formularność – 197
furor poeticus – 77
G
gotycyzm – 20
groteska – 219
H
hamletyzm – 147
heksametr – 210
heroizm – 94
hiperbola – 36
historiozofia – 67
historyzm – 20, 49
homo viator – 177
hymn – 165
I
idealizacja – 129, 286
idealizm – 295
iloczas – 52
iluzjonizm – 275
improwizacja – 77
indywidualizacja języka – 222
indywidualizm – 384
indywidualizm romantyczny
– 63
Inny – 206
in statu nascendi – 143
instrumentacja głoskowa – 62
inteligencja – 268
inwersja – 67
inwokacja – 111
ironia – 152
ironia romantyczna – 152
irracjonalizm – 18, 41
J
jamb – 52
język ezopowy – 295
język literacki – 352
język poetycki – 88
język potoczny – 352
K
kapitalizm – 152
klasycyzm – 18
koloryt lokalny – 68
komizm – 222
komizm słowny – 222
komizm sytuacyjny – 222
konserwatyzm – 227
kontemplacja – 138
kontrargument – 190
kontrargumentacja – 186
konwencja estetyzująca – 323
kostium antyczny – 174
kreacjonizm – 143, 236
książki zbójeckie – 338
L
legenda – 49
liberalizm – 277, 334
liryk – 137
liryka apelu – 283
liryka roli – 68
liryka wyznania – 167
liryzm – 60
list – 197
405
Sz
406
list poetycki – 140
list romantyczny – 198
literatura realistyczna – 236
lojalizm – 266
ludowość – 20
M
makiawelizm – 72
maksymalizm – 383
mała ojczyzna – 108, 109, 125,
227
marksizm – 278
martyrologia – 94
materializm historyczny – 278
megalomania – 121
mesjanizm – 95, 100, 158
metafizyczny plan
przedstawienia – 88
metafizyka – 18
miłość romantyczna – 20, 51
mimetyzm – 323
mistyka – 206
modlitwa poetycka – 167
motywy akwatyczne – 136
mowa ezopowa – 295
mowa pozornie zależna – 324,
330
N
naród – 235, 268
narracja odautorska – 330
narracja pamiętnikarska – 330
narracja personalna – 330, 373
naturalizm – 266, 373
non omnis moriar – 177
nowela – 312
O
oda – 34
ofiarnictwo – 147
ojczyzna – 227
oksymoron – 36
onomatopeja – 116
opera – 229
optymizm – 383
organicyzm – 278, 343
orientalizm – 65, 67
osjanizm – 20
ożywienie – 132
P
panorama społeczna – 288
panteizm – 23
parabola – 147
paradoks – 67
paralelizm składniowy – 36
patos – 174
patriotyzm – 94
pejzaż mentalny – 138
perspektywa kosmiczna – 30
piosenka – 53
poeta wieszcz – 19, 81
poezja maniczna – 77
poezja romantyczna – 183
pogrom – 312, 316
polonez – 124
portret psychologiczny – 334
postawa werteryczna – 54
postęp – 227
powieść – 286
powieść eksperymentalna – 373
powieść inicjacyjna – 130
powieść poetycka – 71
praca – 305
praca organiczna – 270, 304, 344
praca u podstaw – 270, 304, 344
pragmatyzm – 271
praktycyzm – 271
profetą – 19
profetyzm – 100
progresywizm – 227
prometeizm – 81, 159
prowidencjalizm – 193
prowincjonalizm – 236
prowincjonalność – 382
przedakcja – 288
przestrzeń kosmiczna – 30
przestrzeń otwarta – 157
przestrzeń wertykalna – 30
przestrzeń zamknięta – 157
przypowieść – 147
przysłowie – 321
R
racjonalizm – 16
rapsod – 211
realizm – 266, 272, 323
realizm socjalistyczny – 377
realizm w malarstwie – 275
refleksja historiozoficzna – 65
reguły dyskutowania – 186
retoryka – 184
rewolucja – 196
romantyczna heroina – 75
romantyczny indywidualizm – 63
romantyzm – 16
rozdwojenie jaźni – 163
rzut perspektywiczny – 275
S
scjentyzm – 270, 345, 349
self-made man – 270, 334
sensualizm – 376
sentymentalizm – 18
skrót perspektywiczny – 275
snobizm – 343
socrealizm – 377
solidaryzm – 121, 321
solidaryzm narodowy – 158
sonet – 55
spirytualizm – 41
stopy rytmiczne – 52
stosowność – 36
studium – 380
styl – 351
styl dziennikarsko-informacyjny – 353
style artystyczne – 353
style językowe – 352
stylizacja biografii – 202
styl naukowy – 353
styl publicystyczny – 353
styl retoryczny – 353
styl urzędowy – 353
subiektywizm – 49
sylabotonik – 52
sylogizm – 184
symbol – 23
synkretyzm rodzajowy – 41
szał poetycki – 77
sztuka epistolarna – 198
sztuka zaangażowana – 380
T
tematyka egzystencjalna – 177
tendencyjność przedstawienia
– 196
teoria sokoła – 313
694525,
sklep.wsip.pl
| indeks
pojęć
Sz
spis tekst ó w zamieszczonych w podr ę czniku
tonacja emocjonalna – 311
Towarzystwo Filomatów – 33
tragizm nowożytny – 72
tragizm racji cząstkowych – 187
triada heglowska – 187
trochej – 52, 210
U
utopia – 349
utwór synkretyczny – 110
utylitaryzm – 277
W
walenrodyzm – 72, 158
Weltschmerz – 54, 148, 234
werteryzm – 20, 54
weryzm – 323, 368
wiersz programowy – 283
wiersz sylabotoniczny – 52
winkelriedyzm – 157, 159
wnioskowanie dedukcyjne
– 184
wnioskowanie indukcyjne
– 185, 277
wnioskowanie sylogistyczne
– 184
wzniosłość – 23
spis tekstów zamieszczonych
w podręczniku
▪ A. Asnyk, Do młodych – s. 282; Na zgon poezji
Bakczysaraj w nocy – s. 67; Burza – s. 63;
Dobranoc – s. 55; Droga nad przepaścią
w Czufut-Kale – s. 250; Dziady cz. III – s. 77,
85, 90, 96; Dziady cz. IV – s. 50; [Gdy tu mój
trup…] – s. 138; Konrad Wallenrod – s. 71;
[Nad wodą wielką i czystą…] – s. 137;
Niepewność – s. 53; Oda do młodości – s. 33;
Pan Tadeusz – s. 110, 114, 118, 126;
Romantyczność – s. 39; Snuć miłość – s. 252
Stepy akermańskie – s. 61, 261; Świteź – s. 43
▪ C. Miłosz, Dolina Issy – s. 130; Dwór – s. 308
▪ C. Norwid, Adam Krafft – s. 205; Bema
pamięci żałobny-rapsod – s. 211; Fortepian
Szopena – s. 215; W Weronie – s. 208
▪ E. Orzeszkowa, Nad Niemnem – s. 293, 296,
298, 300, 305
▪ B. Prus, Kroniki – s. 318; Lalka – s. 328, 331,
335, 341, 346, 352, 385 399
▪ F. Schiller, Do radości – s. 28
▪ J. Słowacki, [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza
chwała...] – s. 176; Grób Agamemnona – s. 171;
Hymn – s. 166; Kordian – s. 145, 147, 150, 152,
154, 161; Rozłączenie – s. 141
▪ J. Tomkowski, Neurotyczni bohaterowie Prusa
– s. 356
▪ A. Tuszyńska, Rosjanie w Warszawie – s. 353
▪ J. Tuwim, Śmierć – s. 42
▪ S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki
– s. 360
▪ R. Wojaczek, Koniec poezji – s. 395
▪ O. Woźniak, Kaligrafia pomaga myśleć – s. 238
▪ A. Zagajewski, Dom – s. 310
– 394
▪ G. Bizet, Carmen – s. 230
▪ G. Borkowska, Kobiety i miłość w „Lalce”
Bolesława Prusa – s. 389
▪ E. Bryll, Lekcja polskiego – Słowacki – s. 163
▪ A. Bursa, Poeta – s. 82
▪ A. Comte, Wykład filozofii pozytywnej – s. 279
▪ G. Flaubert, Pani Bovary – s. 364, 369, 374
▪ T. Gadacz, Pochwała mądrości – s. 243
▪ M. Głowiński, Powieść i autorytety [w:] Porządek,
chaos, znaczenie – s. 324
▪ W. Gombrowicz, Trans-Atlantyk – s. 219, 224
▪ S. Grochowiak, Zaproszenie do miłości – s. 255
▪ G.W.F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów – s. 25
▪ Z. Herbert, Trzy studia na temat realizmu – s. 378
▪ I. Iwaszkiewicz, Do prawnuczki – s. 178
▪ M. Janion, Co się stało z mitologią słowiańską?
(Niesamowita Słowiańszczyzna) – s. 105
▪ W. Kajtoch, O stylu popularnych pism
młodzieżowych – s. 246
▪ A. Kamieńska, Prośba – s. 168
▪ J. Kochanowski, O żywocie ludzkim – s. 330
▪ M. Konopnicka, Mendel Gdański – s. 314
▪ T. Konwicki, Kronika wypadków miłosnych – s. 57
▪ I. Krasicki, Wół minister – s. 397
▪ Z. Krasiński, Do Beatr... – s. 254; List do Delfiny
Potockiej – s. 199; Listy do Jerzego Lubomirskiego
– s. 200; Nie-Boska komedia – s. 180, 188, 193
▪ A. Martuszewska, Schematy fabularne powieści
realistycznej – s. 392
▪ A. Mickiewicz, Bakczysaraj – s. 66;
407
Sz
408
źródła ilustr acji
Okładka (Charles de Steuben, Czytelniczka) RMN/Gérard Blot/BE&W, (nastolatek) AlexAnnaButs/Shutterstock.com
Tekst główny: s. 12 (Straszny Dwór – opera) PAP/Adam Hawałej; s. 13 (opera paryska) Library of Congress;
s. 22 (Caspar Dawid Friedrich, Skały kredowe na Rugii) Hermann Buresch/bpk/BE&W; s. 26 E. Lessing/
czarny kot; s. 29 (Jean-Baptiste Carpeaux, Taniec) RMN/Hervé Lewandowski/BE&W; s. 35 (Antonio Canova,
Hebe) Araldo de Luca/Corbis/Fotochannels; s. 46 (Jean-Baptiste Camille Corot, Wspomnienie z Mortefontaine)
Louvre, Paris, France, Giraudon/The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 52 (Philipp Otto Runge, Nas
Troje) akg-images/BE&W; s. 54 (Kazimierz Mikulski, Niebieski płomień) © Kazimierz Mikulski; s. 58 (Kronika
wypadków miłosnych, reż. A. Wajda) Renata Pajchel/Polfilm/East News; s. 65 (Fontanna Łez) Małgorzata
Kozioł; s. 74 (David Gough, portret Edgara Allana Poe) © David Gough; s. 79 (Jaromir Aleksiun, plakat)
Muzeum im. A. Mickiewicza w Śmiełowie oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu; s. 84 (Cyrk olimpijski)
The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 86 (William Blake, Anioły Dobra i Zła) Cecil Higgins Art Gallery,
Bedford, Bedfordshire, UK/The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 91 (kibitka) Krzysztof Chojnacki/
FOTONOVA; s. 93 (Dziady w Teatrze Narodowym) fot. Franciszek Myszkowski/Archiwum Artystyczne Teatru
Narodowego; s. 103 (Lawa, reż. T. Konwicki) Polfilm/East News, s. 111 (Rzodkiew świrzepa) N. Marszałek;
s. 113 (Karol Gröll, Tadeusz Kościuszko) Muzeum Literatury; s. 120 (Józef Wilkoń, Wyjazd na polowanie
z hartami) © J. Wilkoń; s. 131 (H. Weyssenhoff, Tajemnicza pieśń. Głuszec) Muzeum Narodowe w Warszawie,
fot. Piotr Ligier; s. 135 (Leon Kapliński, Spowiedź Jacka Soplicy) Muzeum im. A. Mickiewicza w Śmiełowie
oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu; s. 136 (Jezioro Genewskie) © Grand Tour/Corbis/FotoChannels;
s. 149 (Wojciech Gerson, obraz inspirowany Balladyną) Muzeum Literatury/East News; s. 158 (Wojciech
Piechowski, Ukrzyżowanie) Muzeum Narodowe w Warszawie; s. 159 (Swiss monuments) Ikiwaner/
Wikimedia Commons [GNU Free Documentation License; s. 160 (Jerzy Czerniawski, plakat) ze zbiorów
Piotra Dąbrowskiego www.theartofposter.com; s. 162 (Kordian, reż. J. Wiśniewski) Tomasz Żurek/Teatr
im. Słowackiego w Krakowie; s. 169 (Iwan Ajwazowsky, Dwumasztowiec Merkury) RIA Novosti/East News;
s. 170 (Grób Agamemnona) IML Image Group Ltd/Alamy/BE&W; s. 173 (Francisco de Zurbaran, Herkules
zrywający płonącą szatę) Aisa/BE&W; s. 177 (pomnik Słowackiego) PAP/Adam Hawałej; s. 185 (zdjęcie
z debaty) AP/ullstein bild/BE&W; s. 189 (Nie-Boska komedia, reż. A. Hanuszkiewicz) fot. Edward Hartwig/
Archiwum Artystyczne Teatru Narodowego; s. 192 [Maurycy Trębacz, Portret starca (Ben Akiba)] Żydowski
Instytut Historyczny; s. 194 (Jean-Pierre Houel, Zdobycie Bastylii) Musee de la Ville de Paris, Musee Carnavalet,
Paris, France/The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 201 (Franz Xavier Winterhalter, Portret Elizy
Krasińskiej) Marek H. Dytkowski/Ligier Studio/Muzeum Narodowe w Warszawie; s. 206 (Adam Kraft, fragment
ołtarza) E. Lessing/czarny kot; s. 207 (Adam Kraft, Chrystus niosący krzyż) E. Lessing/czarny kot; s. 222 (TransAtlantyk, reż. W. Śmigasiewicz) Lukasz Glowala/Forum; s. 229 (Carmen, reż. F. Rosi) Cinetext Bildarchiv/
Medium; s. 230 (scena z opery Carmen) Igor Bulgarin/Shutterstock.com; s. 231 (Carmen, reż. F. Rosi) Cinema/
Diomedia; s. 236 (Tomasz Lisiewicz, Apoteoza Mickiewicza) Muzeum im. A. Mickiewicza w Śmiełowie
oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu; s. 280 (Stare Miasto) Library of Congress, (Jean Beraud, Ulica
paryska) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 289 (rzeka Niemen) Hugo.arg/Wikipedia [licencja
GFDL 1.2]; s. 291 i 297 (Nad Niemnem, reż Z. Kuźmiński) Polfilm/East News; s. 299 (dworek) Wojciech
Szarliński/East News; s. 306 (Julian Fałat, Zbieranie chmielu) fot. Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie;
s. 322 (Bajkał) Mikhail Markovskiy/Shutterstock.com; s. 320 (Lalka, reż. R. Ber) Troszczyński Jerzy/Filmoteka
Narodowa; s. 344, 345 (Lalka, reż. R. Ber) Troszczyński Jerzy/Filmoteka Narodowa; s. 347 (Perpetuum mobile)
J-L Charmet/Science Photo Library/East News; s. 354 (sobór św. Aleksandra Newskiego) Narodowe Archiwum
Cyfrowe; s. 358 (Lalka, reż. W.J. Has) Stefan Matyjaszkiewicz/Polfilm/East News; s. 366 (Joseph Désiré Court,
Rigolette) Musee des Beaux-Arts, Rouen, France, Lauros/Giraudon/The Bridgeman Art Library/FotoChannels;
s. 379 (Józef Szermentowski, Odpoczynek oracza) Muzeum Narodowe w Warszawie
Piktogramy
Pikt (stara kartka/tapeta – pikt) Ozerina Anna/Shutterstock.com, (fragment ramy – pikt) Faferek/Shutterstock.
com, (stara kartka – pikt) nikoniano/Shutterstock.com, (rysunkowy ornament kwiatowy – pikt) Oksana
Merzlyakova/Shutterstock.com, (rysunkowe zakrętasy – pikt) A-R-T/Shutterstock.com, (klucz – pikt) Hein
Nouwens/Shutterstock.com
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mające na celu dotarcie do właścicieli
i dysponentów praw autorskich wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
przytaczając w celach dydaktycznych utwory lub fragmenty, postępują zgodnie z art. 29 ustawy o prawie
autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że są jedynym podmiotem
właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych w wypadkach, w których
twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.
694525,
sklep.wsip.pl
| źródła
ilustracji
Sz
TRZY ADRESY
icał
awi
edza podr
ęką
WSI
PNET.
PL
Bawsi
ę,uczizal
i
czajt
est
y!
Nawsi
pnet
.
plznaj
dzi
eszci
ekawezadani
a,
kt
ór
epomogąCiut
r
wal
i
ć
ispr
awdzi
ćwi
edzęzewszyst
ki
chpr
zedmi
ot
ów.Ospr
awdzi
anyikar
t
kówki
ni
emusi
szsi
ęj
użmar
t
wi
ć.
EGZAMER.
PL
Spr
awdzajswoj
ąwi
edzę
pr
zedegzami
nem!
Naegzamer
.
plr
ozwi
ążeszegzami
nszóst
okl
asi
st
y,
gi
mnazj
al
nyimat
ur
ę.
Iodr
azudowi
eszsi
ę,
zczegoj
est
eśmocny,
acomusi
szpowt
ór
zyć.
Dost
ani
eszt
akżedodat
kowemat
er
i
ał
ydoćwi
czeń.
SKLEP.
WSI
P.
PL
Kor
zyst
ajznowoczesnych
ćwi
czeńipodr
ęczni
ków!
Nowoczesneebookiimnóst
woećwi
czeń.Podr
ęczni
ki
,
dodat
kowepomoce,
r
epet
yt
or
i
a,
at
l
asy,
sł
owni
ki–wszyst
kot
oznaj
dzi
eszpodj
ednym adr
esem
skl
ep.
wsi
p.
pl
.Pr
zezcał
ądobę.
www.
wsi
p.
pl
Sz

Polecenia do tekstu - Akademia Szkolnictwa

Komentarze

Transkrypt

Podobne dokumenty

Polecenia do tekstu - Akademia Szkolnictwa

modernizacji szkolnictwa wyższego

„Organizacja i Kierowanie”, nr 1A(159 - Kolegia SGH

tożsamość na styku kultur

Pobierz dokument