Zarządzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Zarządzanie
i Edukacja
• Zarządzanie nieruchomościami
• Metody skutecznego zarządzania
• Zarządzanie ochroną środowiska
• Edukacja społeczna
NUMER 87 MARZEC–KWIECIEŃ 2013 – ISSN 1428-474X
DWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO
Adres redakcji
Dwumiesięcznik „Zarządzanie i Edukacja”
ul. Elektronowa 2, 03-219 Warszawa
tel./fax (22) 676-94-85
e-mail: [email protected]
Redaktor naczelny
dr hab. Kazimierz Korab, prof. Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego
Rada naukowa dwumiesięcznika „Zarządzanie i Edukacja”
Dr hab. Włodzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Mirosława Czerny, UW;
doc. PaedDr. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab.
Wołodymyr Jewtuch, Ukraińska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Jończy,
UE we Wrocławiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor
Hrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; Dr Marcin Kazimierczak,
Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; Prof. dr. hab. Anatolij M. Kołot
Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. Włodzimierz Kurek,
UJ; prof. dr hab. Bożena Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk,
UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka
National Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Grażyna Skąpska prof. UJ,
dr hab. Dr.h.c. prof. PhDr. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove;
Wojciech Sroczyński, prof. UPH
Redaktor tematyczny
Dr Małgorzata Stawicka
Redaktor językowy
Dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP)
Sekretarz redakcji
Anna Janus (tel. 606 487 769)
[email protected]
Korekta
Anna Janus
Wszystkie artykuły są recenzowane
Recenzenci
ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański (UKSW w Warszawie); dr inż. Jerzy Donarski
(SWBJ w Warszawie); dr hab. Łukasz Popławski (UR w Krakowie)
Dr.h.c. doc. PhDr. Pavel Czarnecki, (ISM Slovakia v Prešove)
Prof. dr hab. Jewgienij M. Babosow (Narodowa Akademia Nauk Białorusi)
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania
w publikowanych tekstach skrótów i zmian
ISSN 1428-474X
wersja referencyjna czasopisma:
papierowa numer dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.janski.edu.pl
Skład, korekta, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”
Spis treœci
Zarządzanie nieruchomościami
Zbigniew Pawlak Andrzej Smoleń
Wycena nieruchomości sportowych jako element Facility
Management. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Marcin Janusz
Zarządzanie gospodarką mieszkaniową województw
Polski w kontekście zmian demograficznych i zasad CSR . 31
Emilia Drzewiecka-Mazur
Konsekwencje architektoniczne obiektów inkubatorowych
wysokiej technologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Metody skutecznego zarządzania
Małgorzata Olczak
EQ w zarządzaniu organizacją. Scenariusze zajęć dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania . . . . . . . . . . . . 81
Katarzyna Lechowicz
Funkcjonalny charakter przywilejów i immunitetów honorowych urzędników konsularnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Zygmunt Mietlewski
Budżetowanie działalności gospodarczej w sektorze MŚP
w województwie warmińsko-mazurskim. Sposób identyfikacji i propozycja rozwiązania problemu . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Zarządzanie ochroną środowiska
Julianna Bartosewicz
Proffessional air protection management one of preventive methods for the galloping global warming process and
improvement in the increasingly threatened ecodevelopment/Profesjonalne zarządzanie ochroną powietrza jednym ze sposobów zapobiegania galopującemu procesowi
globalnego ocieplenia oraz poprawy coraz bardziej zagrożonego ekorozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Tomasz Kochański
Współczesne tendencje rozwoju gospodarki opakowaniami
w aspekcie ekologii – gospodarka zużytymi opakowaniami
w Polsce, w świetle wymogów Unii Europejskiej . . . . . . . . . 181
Edukacja społeczna
Stanisław Chrobak SDB
Wychowanie w perspektywie nadziei. Jan Paweł II do młodzieży w pielgrzymkach do Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Józef Placha
Janusz Korczak jako prekursor współczesnego rozumienia
dialogu pedagogicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Aleksander Gwiazda
Wyzwania XXI wieku wobec procesowego zarządzania
uczelnią wyższą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Waldemar Grzeszczuk
Wartość biologicznych argumentów na istnienie Boga i ich
wykorzystanie w procesie kształtowania religijnych postaw
młodzieży (na podstawie filozofii Ks. Kazimierza Kłósaka) 277
Anna Janus
Wpływ programowych i strukturalnych reform oświatowych po roku 1990 na system zarządzania szkołą samorządową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Zbigniew Pawlak
Andrzej Smoleń
WYCENA NIERUCHOMOŚCI SPORTOWYCH
JAKO ELEMENT FACILITY MANAGEMENT
VALUATION OF SPORTS
REAL PROPERTY AS AN ELEMENT
OF FACILITY MANAGEMENT
Streszczenie
Większość dyscyplin w sporcie wyczynowym, ale również rekreacyjnym, wymaga odpowiedniej bazy materialnej w postaci obiektów sportowych: stadionów, hal sportowych, pływalni, kortów tenisowych, torów (kolarskich, wioślarskich, saneczkarskich, narciarskich,
samochodowych), skoczni narciarskich i in. Obiekty sportowe są nieruchomościami, od strony funkcji zaliczanymi do tzw. nieruchomości specjalistycznych.
Szeroko rozumiane zarządzanie obiektem sportowym, tzw. facility
management, tj. zarządzanie we wszystkich fazach cyklu życia obiektu sportowego, a więc jego projektowaniu, budowie, eksploatacji,
utrzymaniu, modernizacji, rewitalizacji, rozwoju, sprzedaży, zmianie
funkcji czy likwidacji, wymaga szacowania wartości obiektu sportowego. We wszystkich wymienionych fazach zarządzania obiektem
sportowym mamy do czynienia z różnymi rodzajami wartości obiektu sportowego oraz różnymi sposobami dokonywania oszacowań wartości tych obiektów.
Faza planowania obiektu sportowego, która obejmuje działania
o charakterze programistycznym, w tym przede wszystkim wykonanie studium wykonalności obiektu sportowego, koncentruje się
na dwóch rodzajach wartości obiektu sportowego: wartości koszto-
6
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień
wej i wartości rynkowej po realizacji inwestycji. Na wartość kosztową nieruchomości składa się cena nabycia gruntu niezbędnego do
dokonania inwestycji oraz nakładów na budowę Wartość rynkową
nieruchomości po realizacji inwestycji ustala się na podstawie projekcji przyszłych dochodów możliwych do uzyskania z eksploatacji
obiektu sportowego.
W fazie realizacji inwestycji w obiekt sportowy podejmowane
są negocjacje z instytucjami finansującymi budowę, wykonawcami
projektu architektonicznego, wykonawcami prac budowlanych i dostawcami wyposażenia obiektu. Wycena obiektu sportowego jest wykorzystywana przede wszystkim w procesie zabezpieczania kredytu
inwestycyjnego. Bank finansujący budowę obiektu preferuje wycenę
wartości rynkowej przedmiotu zabezpieczenia kredytu, w sytuacji
wysokiego ryzyka preferowana jest wycena wartości rynkowej przy
założeniu sprzedaży wymuszonej.
W fazie eksploatacyjnej facility management wycena nieruchomości sportowych wykorzystywana jest w dwóch głównych celach,
podatkowym oraz finansowym. Cel podatkowy wyceny nieruchomości sportowych polega na szacowaniu ich wartości dla potrzeb
naliczenia podatku od nieruchomości. Cel finansowy wyceny nieruchomości sportowych związany jest z zabezpieczaniem hipotecznym inwestycyjnych kredytów bankowych na odtwarzanie, rozwój,
modernizację, zmianę funkcji obiektu sportowego, czy zabezpieczanie kredytów obrotowych na prowadzenie bieżącej działalności przez
właściciela obiektu sportowego.
Faza sprzedaży obiektu sportowego (także wniesienia obiektu
w formie aportu rzeczowego do spółki) wymaga określenia jego wartości zbywczej. Wartość tę ustala się jako wartość rynkową obiektu sportowego, albo na bazie znanych cen transakcyjnych kupna
sprzedaży podobnych obiektów, albo na bazie projekcji dochodów
możliwych do uzyskania z obiektu. W sytuacji, gdy brak jest cen
transakcyjnych podobnych obiektów z rynku lub obiekt nie może
generować dochodów, możliwe jest oszacowanie wartości odtworzeniowej obiektu, przy podejściu kosztowym.
W fazie likwidacji obiektu sportowego określa się jego wartość
rynkową, rozumianą jako różnica pomiędzy wartością rynkową grun-
Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości...
7
tu a kosztami rozbiórki obiektów budowlanych. Uzyskaną w ten sposób wartość rynkową nieruchomości sportowej należy powiększyć
o ewentualne dochody możliwe do uzyskania ze sprzedaży materiałów porozbiórkowych.
Specyfiką wyceny nieruchomości sportowych jest to, że z uwagi
na rzadkość transakcji kupna – sprzedaży takich nieruchomości oraz
fakt, że znaczna ich część nie przynosi właścicielowi dochodów, dość
często oszacowaniu tych nieruchomości podlega wartość odtworzeniowa, ustalana przy podejściu kosztowym.
SUMMARY
Most forms of competitive sport and sport-for-all require proper
material base in the form of sports facilities: stadiums, sport halls,
swimming pools, tennis courts, cycling, rowing, sledging skiing, car
racing tracks, ski jumps, etc. Sports facilities are fixed properties
which, regarded from the viewpoint of their functions, are included
to the so-called specialist fixed property.
Broadly understood sports facility management – that is, management in all phases of a life cycle of a sports facility: of its designing,
building, exploitation, maintenance, modernization, revitalization,
development, selling, of changing its functions or of its liquidation,
requires valuation of that sports facility. In all the abovementioned
phases of sports facility management we have to do with various kinds
of value of a sports facility, and with various ways of its valuation.
The phase of designing of a sports facility, which includes activities of programming character – and, first of all, making a study
of feasibility of a given sports facility – is focused on two kinds
of value of a sports facility: its cost value and its market value after
the investment. The cost value of a fixed property consists of the
price of purchasing the land necessary for realization of the investment and costs of construction. The market value of a fixed property
after the investment is established on the basis of a projection of future income which is possible to be obtained thanks to exploitation
of the sports facility.
8
In the phase of realization of the investment in a sports facility negotiations with institutions which finance the construction,
contractors for construction works and suppliers of fitting for the
facility are entered into. Valuation of a sports facility is used first
of all in the process of securing investment loans. A bank which
finances construction of a facility prefers valuation of the market
value of the object securing the loan. In the situation of a high risk
valuation of the market value based on the assumption of forced sale
is preferred.
In the exploitation phase of facility management valuation
of a sports fixed property is used for two main aims: the tax-related
one and the financial one. The tax-related aim of valuation of sports
fixed properties consists in their valuation for needs of calculation
of the fixed property tax. The financial aim of valuation of sports
fixed properties is connected with a mortgage securing investment
bank loans for reproduction, development, modernization or changing functions of a sports facility, or for securing of working capital
loans for day-to-day activity of the owner of a sports facility.
The phase of sale of a sports facility (including contribution inkind of a sports facility into a company) requires determining of
its selling value. The discussed value is established as the market
value of a sports facility or on the basis of known transaction prices
of a purchase and sale of similar facilities, or on the basis of a projection of incomes which are possible to be obtained from the facility.
In the situation when there are no transaction prices of similar facilities on the market or the facility cannot generate income, it is possible to evaluate the replacement value using the cost approach.
In the phase of liquidation of a sports facility what is determined
is its market value conceived as a difference between the market value of the land and cost of demolition of the buildings. The market
value of a sports facility which is calculated in such a way should
be increased with possible income from sale of post-demolition materials.
The specificity of valuation of sports fixed properties consists
in the fact that – because of rarity of transactions of a purchase and
sale of such fixed properties, and of the fact that a considerable part
9
of them is not profitable for their owners, what is quite often evaluated during their valuation is the replacement established with
the cost approach.
Słowa klucze: nieruchomości sportowe, zarządzanie nieruchomościami, rodzaje nieruchomości sportowych, metody wyceny nieruchomości sportowych.
Keywords: sports facility, facility management, types of sports
facilities, methods of valuation of sports real property.
WSTĘP
Znaczna część dyscyplin w sporcie wyczynowym, ale również
rekreacyjnym, wymaga odpowiedniej bazy materialnej w postaci
obiektów sportowych: stadionów, boisk, hal sportowych, pływalni,
kortów tenisowych, torów (kolarskich, wioślarskich, saneczkarskich,
narciarskich, samochodowych), skoczni narciarskich i in. Obok części podstawowej, przeznaczonej do treningu czy rywalizacji sportowej, obiekt sportowy powinien posiadać stosowne zaplecze dla
zawodników, szkoleniowców i ekip technicznych, widownię z zapleczem dla kibiców, a także pomieszczenia i boksy dla sprawozdawców
i przedstawicieli mediów. W skład większych obiektów sportowych
poza wymienionymi częściami podstawowymi wchodzą obiekty
towarzyszące w postaci hoteli, parkingów, punktów handlowych
i gastronomicznych. Nowoczesne obiekty sportowe powinny się charakteryzować bezpieczeństwem, dobrymi warunkami widokowymi,
sanitarnymi oraz przystosowaniem technicznym do transmisji radiowych i telewizyjnych.
Szeroko rozumiane zarządzanie obiektem sportowym, tzw. facility
management, tj. zarządzanie we wszystkich fazach cyklu życia obiektu sportowego, a więc jego projektowaniu, budowie, eksploatacji,
utrzymaniu, modernizacji, rewitalizacji, rozwoju, sprzedaży, zmianie
funkcji czy likwidacji, wymaga szacowania wartości obiektu sportowego. We wszystkich wymienionych fazach zarządzania obiektem
sportowym mamy do czynienia z różnymi rodzajami wartości obiek-
10
tu sportowego oraz różnymi sposobami dokonywania oszacowań wartości tych obiektów.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie problematyki szacowania wartości nieruchomości sportowych, na tle procesu
facility management tymi nieruchomościami. Uwaga autorów skupiona jest na prezentacji celów dokonywania oszacowań nieruchomości sportowych, rodzajach wartości podlegających wycenie oraz
sposobów przeprowadzania oszacowań wartości nieruchomości sportowych. Opracowanie opiera się na polskich przepisach dotyczących
nieruchomości. Ponadto w opracowaniu wykorzystano polskie i międzynarodowe standardy wyceny nieruchomości, stosowane w środowisku profesjonalnych rzeczoznawców majątkowych.
ISTOTA, RODZAJE I CECHY
NIERUCHOMOŚCI SPORTOWYCH
Jednym z głównych warunków uprawiania oraz rozwoju sportu
i rekreacji jest odpowiednia infrastruktura, na którą składają się
obiekty sportowe. Współczesny sport obejmuje kilkadziesiąt dyscyplin olimpijskich, przynajmniej drugie tyle pozaolimpijskich, a w ich
ramach różne konkurencje, do których uprawiania niezbędne są odpowiednie obiekty sportowe. W tabeli 1 zestawiono ważniejsze typy
obiektów sportowych ze względu na rodzaj dyscyplin sportowych.
Są obiekty sportowe jednofunkcyjne, pozwalające na uprawianie
tylko jednej dyscypliny lub konkurencji (np. skocznie narciarskie,
pola golfowe) oraz obiekty wielofunkcyjne (stadiony, hale, pływalnie, lodowiska). Warto zauważyć, że obiekty sportowe kwalifikują się
do uprawiania różnych rodzajów sportów:
1) sportów wyczynowych i sportów rekreacyjnych,
2) sportów letnich i sportów zimowych,
3) sportów indywidualnych i sportów zespołowych,
4) sportów olimpijskich i sportów nieolimpijskich.
Wszystkie obiekty sportowe zaliczają się do nieruchomości. Definicję nieruchomości w polskim prawie sformułowano na gruncie
kodeksu cywilnego. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego nie-
11
ruchomością jest część powierzchni ziemskiej, stanowiąca odrębny
przedmiot własności, a także budynek lub lokal, jeżeli stanowią odrębny przedmiot własności1. Budynki i urządzenia trwale z gruntem
związane oraz drzewa i rośliny, od chwili zasadzenia lub zasiania, są
częściami składowymi gruntu2. Warto zauważyć, że nieruchomość
nie jest dwuwymiarową płaszczyzną, lecz ma charakter bryły (ma
trzy wymiary), gdyż prawo własności do wspomnianej powierzchni
ziemskiej rozciąga się do pewnej wysokości ponad tę powierzchnię
i pod nią. Regulacje tej kwestii przyjmowane w różnych krajach są
zróżnicowane. W Polsce obowiązuje zasada, że prawo własności do
gruntu rozciąga się nad i pod jego powierzchnią do wysokości (głębokości) określonej przez jego gospodarcze przeznaczenie3. O społeczno-gospodarczym przeznaczeniu gruntu rozstrzygają szczegółowe przepisy prawa, głównie prawa lokalnego, zawartego w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego, uchwalanym przez radę gminy.
Tabela 1. Zestawienie ważniejszych typów obiektów infrastruktury sportowej
Typy obiektów
sportowych
stadiony
boiska
hale, pawilony
Przeznaczenie
(rodzaj dyscypliny sportowej)
piłka nożna, baseball, hokej na trawie, rugby,
żużel, lekkoatletyka, polo,
piłka nożna, baseball, hokej na trawie, rugby,
lekkoatletyka, siatkówka, siatkówka plażowa,
koszykówka, piłka ręczna, badminton,
koszykówka, siatkówka, piłka ręczna, softbal,
gimnastyka, lekkoatletyka, tenis, tenis stołowy,
boks, judo, karate, taekwondo, zapasy, szermierka, podnoszenie ciężarów, bilard, kręglarstwo,
kulturystyka, fitness, aerobic, taniec sportowy
1 por. Kodeks cywilny – ustawa a dnia 23 kwietnia 1964 r., art. 46 § 1 (Dz. U.
Nr 16, poz. 94 ze zm.)
2 H. Kisilowska (red.), Nieruchomości. Zagadnienia prawne, Wydawnictwo Prawnicze „LexisNexis”, Warszawa 2007, s. 20.
3 Kodeks cywilny, j.w., art. 143.
12
pływalnie
lodowiska
tory
skocznie
korty tenisowe
pola
strzelnice
akweny wodne
przystanie
lotniska
pływanie, skoki do wody, piłka wodna, pływanie synchroniczne
jazda figurowa na lodzie, hokej,
kolarstwo, wrotkarstwo, jeździectwo, wyścigi samochodowe, wyścigi motocyklowe,
saneczkarstwo, narciarstwo, wioślarstwo, kajakarstwo, łyżwiarstwo szybkie, snowboard,
biathlon,
skoki narciarskie, lekkoatletyka
tenis ziemny
golf, jeździectwo, motocross, paintball
strzelectwo, łucznictwo
żeglarstwo, windsurfing, nurkowanie,
jachtowe, żeglarskie, kajakowe
lotnictwo, spadochroniarstwo, paralotniarstwo,
szybownictwo, motolotniarstwo, baloniarstwo,
Źródło: opracowanie własne
Należy podkreślić, że polskie prawo rozróżnia trzy rodzaje nieruchomości. Po pierwsze – nieruchomość gruntową (nie zabudowaną
lub zabudowaną), której definicja odpowiada wyżej podanej. Po drugie – nieruchomość budynkową, którą stanowi budynek stanowiący
odrębny przedmiot własności. Nieruchomość budynkowa powstaje
wówczas, gdy kto inny jest właścicielem gruntu, a kto inny jest właścicielem budynku na tym gruncie posadowionym. Jest to możliwe
w sytuacji, gdy grunt jest własnością Skarbu Państwa lub jednostki
samorządu terytorialnego i zostaje oddany innemu podmiotowi (np.
klubowi sportowemu) w użytkowanie wieczyste. W tym przypadku
z mocy prawa użytkownik wieczysty gruntu staje się właścicielem
budynków i urządzeń na tym gruncie posadowionych. Po trzecie
– prawo polskie wyróżnia nieruchomość lokalową, którą jest część
budynku stanowiąca odrębny przedmiot własności.
Obiekty sportowe są zatem albo odrębnymi nieruchomościami,
albo częściami składowymi nieruchomości gruntowych. Zdecydowana większość z nich to obiekty budowlane. Zgodnie z przepisami
13
prawa wyróżnia się trzy rodzaje obiektów budowlanych: budynki
(wraz z instalacjami i urządzeniami technicznymi), budowle stanowiące odrębne całości techniczno-użytkowe wraz z instalacjami
i urządzeniami oraz obiekty małej architektury4. Budynek to obiekt
budowlany, który jest trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych oraz posiada fundamenty
i dach. Budowlą jest każdy obiekt budowlany niebędący budynkiem
lub obiektem małej architektury, jak: boisko, skocznia narciarska,
stadion. Do obiektów małej architektury zalicza się niewielkie obiekty, w szczególności: kultu religijnego, posągi, wodotryski, obiekty architektury ogrodowej, obiekty użytkowe służące rekreacji codziennej
(drabinki dla dzieci, huśtawki itp.) oraz obiekty utrzymaniu porządku (np. śmietniki).
Z powyższego wynika, że obiekty sportowe, w zależności od statusu prawnego gruntu mogą być sklasyfikowane jako: grunty zabudowane, budynki, lokale lub budowle. Nieruchomości sportowe są zaliczane do nieruchomości niekomercyjnych (nie są budowane w celu
przynoszenia zysku właścicielowi), specjalistycznych. tj. nieruchomości specjalnego przeznaczenia.
FACILITY MANAGEMENT
W Polsce zarządzanie nieruchomościami (property management),
w tym sportowymi, zostało usankcjonowane prawnie stosunkowo
niedawno5. Przepisy określiły, że zarządzanie nieruchomościami polega na podejmowaniu decyzji i dokonywaniu czynności mających
na celu w szczególności:
1) zapewnienie właściwej gospodarki ekonomiczno-finansowej
nieruchomości;
4 Prawo budowlane – ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. (tekst. jedn. Dz. U. z 2003 r.
Nr 207, poz. 2016 z późn. zm.).
5 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U.
z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.).
14
2) zapewnienie bezpieczeństwa użytkowania i właściwej eksploatacji nieruchomości;
3) zapewnienie właściwej gospodarki energetycznej;
4) bieżące administrowanie nieruchomością;
5) utrzymanie nieruchomości w stanie nie pogorszonym zgodnie
z jej przeznaczeniem;
6) uzasadnione inwestowanie w nieruchomość.
Zadania powyższe w przypadku nieruchomości publicznych,
tj. należących do Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego powierzane są obligatoryjnie licencjonowanym zarządcom
nieruchomości. Należy zauważyć, że zdecydowana większość nieruchomości sportowych w Polsce to właśnie nieruchomości publiczne,
będące przede wszystkim własnością miast i gmin. Ostatnio zauważalny jest trend polegający na angażowaniu licencjonowanych zarządców również do zarządzania inwestycjami prywatnymi, stanowiącymi własność klubów sportowych.
Od pewnego czasu na świecie zauważalne jest zastępowanie terminu „zarządzanie nieruchomościami” terminem „facility management”.
Koncepcja facility management (FM) pojawiła się w USA na przełomie
70. i 80. lat XX w. początkowo jako szczególny sposób zarządzania nieruchomościami, zgodnie ze swoim źródłosłowem, polegający na doskonaleniu warunków eksploatacji obiektów budowlanych poprzez ich
modernizację, lepsze dostosowanie do pełnionych funkcji, rozszerzanie ich funkcjonalności itp. Obecnie terminem tym określa się dyscyplinę obejmującą całokształt problemów związanych z zarządzaniem
budynkami bądź budowlami, wraz z ich otoczeniem i wyposażeniem
oraz działaniami ludzi związanymi z tymi obiektami6.
Podstawowe funkcje facility management można określić w następujących obszarach:
− zarządzanie personelem (obsługa budynku, recepcja, koordynacja
czasu pracy i ruchu w budynku, próbne ewakuacje, kontraktowanie usług itp.),
6 E. Niezabitowska (red.), Wybrane elementy facility management w architekturze,
Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2004.
15
− prognozowanie i planowanie udogodnień (plany długo- i krótkookresowe, mikro planowanie przestrzeni, prognozy finansowe),
− administrowanie najmem,
− zarządzanie przestrzenią (planowanie przestrzeni, alokacja, odkrywanie nowych funkcji),
− projektowanie i planowanie w zakresie rozwiązań architektonicznych i konstrukcyjnych,
− zarządzanie miejscem pracy (projektowanie, wyposażanie, przewidywanie zagrożeń, zarządzanie dostępem),
− zarządzanie ekonomiczno-finansowe (budżetowanie długo- i krótkoterminowe, wykonywanie i sprawozdawczość budżetowa),
− nabywanie i zbywanie nieruchomości, przejmowanie, najem,
− zarządzanie projektem inwestycyjnym w trakcie realizacji,
− zarządzanie eksploatacją, remontami, modernizacją,
− zarządzanie systemami telekomunikacyjnymi, informatycznymi,
bazami danych,
− zarządzanie ochroną i bezpieczeństwem budynku i ludzi,
− administrowanie ogólne serwisami (gastronomicznym, informacyjnym, audiowizualnym, transportowym, materiałów biurowych,
usuwaniem zbędnych materiałów, ochroną zdrowia i rekreacją)7.
Facility management jest nowoczesnym, zintegrowanym podejściem do zarządzania nieruchomościami, które próbuje w całościowy
sposób ujmować i rozwiązywać wszelkie problemy związane z zarządzaniem obiektem budowlanym8. Facility management wykorzystuje dorobek wielu dziedzin nauki i praktyki dla potrzeb sprawnego
zarządzania nieruchomościami, w tym: budownictwa, architektury,
urbanistyki, planowania przestrzennego, prawa, organizacji i zarządzania, ekonomiki i finansów, socjologii, psychologii, ergonomii, fizjologii, medycyny. Celem facility management jest optymalizacją
warunków funkcjonowania i rozwoju nieruchomości oraz możliwie
pełne dostosowanie nieruchomości do potrzeb jego interesariuszy
7 I. Foryś (red.), Zarządzanie nieruchomościami komercyjnymi, Poltext, Warszawa
2006, s. 34
8 H. Gawron, Podstawy zarządzania nieruchomościami, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s. 134.
16
(w tym w szczególności: właścicieli, użytkowników, dostawców robót, materiałów, usług).
Przewaga facility management w porównaniu do property management polega na tym, że pierwszy termin jest szerszy, gdyż nie ogranicza się do fazy eksploatacji nieruchomości, ale obejmuje działania
zarządcze prowadzone na nieruchomości w całym cyklu jej życia.
Wśród specjalistów nie ma zgodności, co do liczby faz cyklu życia
nieruchomości. A. Manikowski i Z. Tarapaty, przyjmując klasyfikację UNIDO (United Nations Industry Development Organization)
wyróżniają trzy fazy: przedinwestycyjną, realizacyjną i operacyjną9.
M. Bryx proponuje cztery fazy: wstępną, przygotowawczą, realizacji
(wykonawstwa), zarządzania nieruchomością10. Natomiast H. Hajduk
wymienia aż 10 faz:
− ocena zamierzenia,
− pozyskanie terenu,
− projektowanie i planowanie realizacji,
− pozyskanie środków finansowych – finansowanie,
− wybór wykonawców – budowa,
− użytkowanie obiektu – zarządzanie i konserwacja,
− modernizacja i rehabilitacja,
− rozbiórka (wyburzenie) i oczyszczenie terenu,
− wolny teren przeznaczony pod budowę,
− koncepcja, zamierzenia (pomysł)11.
CELE WYCENY I RODZAJE WARTOŚCI
Jednym z zadań facility management, tj. zarządzania nieruchomością sportową we wszystkich fazach jej cyklu życia (projektowaniu, budowie, eksploatacji, utrzymaniu, modernizacji, rewitalizacji,
9 A. Manikowski, Z. Tarapata, Ocena projektów gospodarczych, Modele i metody,
cz. 1, Difin, Warszawa 2001, ss. 21-22.
10 M. Bryx, Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie, Poltext, Warszawa
2006, s. 177.
11 Tamże, s. 114.
17
rozwoju, sprzedaży, zmianie funkcji czy likwidacji) jest szacowanie
wartości obiektu sportowego. Wycena nieruchomości to postępowanie, w wyniku którego dokonuje się określenia wartości nieruchomości12. Określanie wartości nieruchomości polega na ustalaniu jej
wartości jako przedmiotu prawa własności i innych praw do nieruchomości, np. prawa użytkowania wieczystego, hipoteki, służebności
itp. We wszystkich wymienionych fazach zarządzania obiektem sportowym mamy do czynienia z różnymi rodzajami wartości obiektu
sportowego oraz różnymi sposobami dokonywania oszacowań.
Pojęcie wartości nieruchomości sportowej ma kilka znaczeń
w zależności od kontekstu i celu. Na rynku nieruchomości wartość jest zwykle pojmowana jako przewidywanie korzyści, jakie
będzie można uzyskać w przyszłości13. Jednakże nie jest to jedyny
sposób rozumienia wartości nieruchomości. W celu uniknięcia
niejasności i nieporozumień, rzeczoznawcy majątkowi nie używają
samego słowa „wartość, ale stosują pojęcie wartości z dodaniem odpowiednich określników, wskazujących na rodzaj wartości, o który
chodzi. I tak stosuje się w praktyce następujące rodzaje wartości
nieruchomości:
1) wartość rynkowa,
2) wartość odtworzeniowa,
3) wartość katastralna,
4) wartość bankowo-hipoteczna,
5) wartość godziwa,
6) wartość indywidualna (lub inwestycyjna),
7) wartość ubezpieczeniowa,
8) wartość dla wymuszonej sprzedaży14.
Wartość rynkową nieruchomości ustala się dla nieruchomości,
które mogą być przedmiotem obrotu. Oszacowanie tej wartości może
być przydatne dla potrzeb uczestników transakcji kupna – sprzeda12 E. Kucharska-Stasiak (red.), Leksykon rzeczoznawcy majątkowego, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2004, s. 315.
13 Wycena nieruchomości, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2000, s.40.
14 Standardy zawodowe rzeczoznawców majątkowych, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2009-2011.
18
ży nieruchomości. Wartość rynkową nieruchomości stanowi najbardziej prawdopodobna jej cena, możliwa do uzyskania na rynku, określona z uwzględnieniem znanych cen transakcyjnych, przy przyjęciu
następujących założeń:
− strony umowy były od siebie niezależne,
− strony umowy nie działały w sytuacji przymusowej,
− strony umowy miały stanowczy zamiar zawarcia umowy,
− upłynął czas niezbędny do wyeksponowania nieruchomości
na rynku i do wynegocjowania warunków umowy.
Nieruchomości sportowe bardzo rzadko bywają przedmiotem obrotu spełniającego powyższe warunki obrotu rynkowego. W związku
z tym brak jest informacji o kształtowaniu się rynkowych cen określonych typów nieruchomości sportowych dla aktualnego sposobu
użytkowania. Natomiast istnieje możliwość oszacowania wartości rynkowej nieruchomości sportowej dla alternatywnego sposobu użytkowania, w szczególności zakładającego przekształcenie nieruchomości
sportowej w nieruchomość mieszkaniową czy komercyjną.
Wartość odtworzeniową określa się dla nieruchomości, które
ze względu na obecne użytkowanie lub przeznaczenie nie są lub nie
mogą być przedmiotem obrotu rynkowego, a także gdy wymagają
tego przepisy szczególne. Wartość odtworzeniowa nieruchomości jest
równa kosztom jej odtworzenia (wybudowania) z uwzględnieniem
stopnia zużycia.
Dla celów naliczania podatku od nieruchomości określa się wartość katastralną nieruchomości, którą stanowi wartość ustalona
w procesie powszechnej taksacji nieruchomości. Wartość katastralna
nie jest tożsama z wartością rynkową, gdyż nie jest szacowana przez
rzeczoznawców ale ustalana przez stosowne urzędy na podstawie wyceny nieruchomości reprezentatywnych na lokalnym rynku.
Wartość bankowo-hipoteczna to kwota pieniężna, która w ocenie banku hipotecznego odzwierciedla poziom ryzyka związanego
z nieruchomością jako przedmiotem zabezpieczenia kredytów udzielanych przez ten bank. Wartość tę ustala bank hipoteczny na podstawie ekspertyzy wykonanej zgodnie z odrębnymi przepisami regulującymi działalność banku hipotecznego. Wartość hipoteczna
odzwierciedla wartość nieruchomości stabilną w długim okresie
19
czasu, w odróżnieniu od wartości rynkowej, której poziom określony
jest na datę wyceny.
Wartość godziwa to kwota za jaką dany składnik aktywów może
być wymieniony na zasadzie transakcji rynkowej pomiędzy zainteresowanymi, dobrze poinformowanymi i niepowiązanymi ze sobą stronami. Znajduje zastosowanie w przepisach o rachunkowości. Z zasady wartość godziwa jest wartością rynkową, określaną na podstawie
transakcji rynkowych. Jednak przy braku transakcji wartość godziwą
można określić w podejściu dochodowym lub kosztowym.
Wartość indywidualna (inwestycyjna) to kwota pieniężna określana dla konkretnego inwestora lub grupy inwestorów, którzy mają
sprecyzowane oczekiwania i kryteria inwestowania oraz którzy zamierzają użytkować nieruchomość w określonym celu inwestycyjnym.
Jest określana na podstawie założeń wskazanych przez konkretnego
inwestora (inwestorów), dotyczących m.in. ich wymagań lub zamierzeń w zakresie rozwoju nieruchomości, w tym sposobu zarządzania,
stawek czynszu, poziomu pustostanów, warunków finansowych oraz
stopy zwrotu zainwestowanego kapitału. Jest ona wielkością subiektywną w odróżnieniu od wartości rynkowej.
Wartość ubezpieczeniowa to kwota pieniężna określona przez rzeczoznawcę majątkowego dla przedmiotu ubezpieczenia oznaczająca
górną granicę odpowiedzialności ubezpieczyciela za szkody powstałe
na nieruchomości z przyczyn wyszczególnionych w umowie ubezpieczeniowej.
Wartość dla wymuszonej sprzedaży to kwota pieniężna, którą
można otrzymać z tytułu sprzedaży nieruchomości w okolicznościach, w których sprzedający znajduje się pod presją konieczności
jej sprzedaży. Przy określaniu tej wartości należy wziąć pod uwagę,
że zbywca znajduje się w sytuacji przymusowej, co powoduje, że czas
wyeksponowania nieruchomości na rynku jest zwykle zbyt krótki,
aby uzyskać cenę rynkową.
Faza projektowania obiektu sportowego, która obejmuje działania o charakterze programistycznym, w tym przede wszystkim wykonanie studium wykonalności obiektu sportowego, koncentruje się
na dwóch rodzajach wartości obiektu sportowego: wartości kosztowej w trakcie budowy i wartości rynkowej po realizacji inwestycji.
20
Na wartość kosztową nieruchomości składa się cena nabycia gruntu niezbędnego do dokonania inwestycji oraz nakładów na budowę
Wartość rynkową nieruchomości po realizacji inwestycji ustala się
na podstawie projekcji przyszłych dochodów możliwych do uzyskania z eksploatacji obiektu sportowego.
W fazie realizacji inwestycji w obiekt sportowy podejmowane
są negocjacje z instytucjami finansującymi budowę, wykonawcami
projektu architektonicznego, wykonawcami prac budowlanych i dostawcami wyposażenia obiektu. Wycena obiektu sportowego jest wykorzystywana przede wszystkim w procesie zabezpieczania kredytu
inwestycyjnego. Bank finansujący budowę obiektu preferuje wycenę
wartości rynkowej przedmiotu zabezpieczenia kredytu, w sytuacji
wysokiego ryzyka preferowana jest wycena wartości rynkowej przy
założeniu sprzedaży wymuszonej.
W fazie eksploatacyjnej wycena nieruchomości sportowych wykorzystywana jest w dwóch głównych celach, podatkowym oraz finansowym. W obu tych przypadkach szacowana jest przede wszystkim
wartość rynkowa nieruchomości sportowej, a gdy jej określenie jest
niemożliwe – wartość odtworzeniowa.
W fazie rozbudowy, odbudowy, czy przebudowy obiektu sportowego dokonuje się wyceny jego wartości odtworzeniowej (dla potrzeb obliczania opłacalności inwestycji) oraz rynkowej (na potrzeby
zabezpieczenia kredytu).
Faza sprzedaży obiektu sportowego (także wniesienia obiektu
w formie aportu rzeczowego do spółki) wymaga określenia jego wartości zbywczej. Wartość tę ustala się jako wartość rynkową obiektu sportowego, albo na bazie znanych cen transakcyjnych kupna
sprzedaży podobnych obiektów, albo na bazie projekcji dochodów
możliwych do uzyskania z obiektu. W sytuacji, gdy brak jest cen
transakcyjnych podobnych obiektów z rynku lub obiekt nie może
generować dochodów, możliwe jest oszacowanie wartości odtworzeniowej obiektu.
W fazie likwidacji obiektu sportowego określa się jego wartość
rynkową rozumianą jako różnica pomiędzy wartością rynkową gruntu a kosztami rozbiórki obiektów budowlanych. Uzyskaną w ten sposób wartość rynkową nieruchomości sportowej należy powiększyć
21
o ewentualne dochody możliwe do uzyskania ze sprzedaży materiałów porozbiórkowych.
METODY WYCENY
Dla potrzeb wyceny nieruchomości sportowych w Polsce nie
wypracowano specjalnych metod. Ich wycena opiera się na ogólnej
metodologii szacowania nieruchomości określonej w krajowych standardach zawodowych, które są dostosowane do Europejskich Standardów Wyceny Nieruchomości wydanych przez Europejską Grupę
Rzeczoznawców Majątkowych TEGOVA15. Wycena nieruchomości
sportowych może być dokonywana przy zastosowaniu kilku zasadniczych sposobów (podejść). Podejście stanowi ogólną filozofię wyceny, w ramach podejść wyróżnia się metody i techniki, czyli sposoby
szczegółowe, które posiadają sformalizowane procedury postępowania
(zob. tabela 2). Wyboru właściwego podejścia oraz metody i techniki
szacowania nieruchomości dokonuje rzeczoznawca majątkowy.
Przy zastosowaniu podejścia porównawczego lub dochodowego
określa się wartość rynkową nieruchomości. Jeżeli istniejące uwarunkowania nie pozwalają na zastosowanie podejścia porównawczego
lub dochodowego, wartość rynkową nieruchomości ustala się w podejściu mieszanym. Przy zastosowaniu podejścia kosztowego określa
się wartość odtworzeniową nieruchomości.
Podejście porównawcze polega na określeniu wartości nieruchomości przy założeniu, że wartość ta odpowiada cenom, jakie uzyskano za nieruchomości podobne, które były przedmiotem obrotu
rynkowego. W przypadku nieruchomości sportowych zastosowanie
podejścia porównawczego w ich wycenie jest praktycznie niemożliwe.
Brak jest bowiem rynku na tego typu nieruchomości, z którego można by pozyskać informacje o transakcjach. Transakcje kupna-sprzedaży obiektów sportowych występują bardzo rzadko, a jeśli nawet mają
15 TEGOVA, Europejskie standardy wyceny 2000, Polska Federacja Stowarzyszeń
Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2001.
22
miejsce, to dotyczą zazwyczaj obiektów nieporównywalnych, zwłaszcza pod względem funkcji i sposobu wykorzystania. Ponadto z powodu niekomercyjnego charakteru obiektów sportowych transakcje
kupna-sprzedaży tych obiektów mają charakter zindywidualizowany,
często odbywają się na podstawie cen preferencyjnych, z powodu niskiej ich dochodowości lub ujemnej rentowności użytkowania.
Tabela 2. Schemat klasyfikacji sposobów szacowania nieruchomości
Podejście
Metoda
Porównawcze Metoda porównywania
parami
Metoda korygowania
ceny średniej
Metoda analizy
statystycznej rynku
Dochodowe
Metoda inwestycyjna
Metoda zysku
Kosztowe
Mieszane
Metoda kosztów
odtworzenia
Metoda kosztów
zastąpienia
Metoda pozostałościowa
Metoda kosztów
likwidacji
Metoda wskaźników
szacunkowych gruntów
Technika
Technika kapitalizacji
prostej
Technika dyskontowania
strumieni dochodów
Technika szczegółowa
Technika elementów
scalonych
Technika wskaźnikowa
Źródło: R. Cymerman, A. Hopfer, System, zasady i procedury wyceny nieruchomości,
Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2009, s. 15
Podejście dochodowe polega na określaniu wartości nieruchomości przy założeniu, że jej nabywca zapłaci za nią cenę, której wysokość
uzależni od przewidywanego dochodu, jaki uzyska z nieruchomości.
Podejście dochodowe stosuje się przy określaniu wartości nierucho-
23
mości przynoszących dochód lub mogących przynosić dochód pod
warunkiem, że wysokość tego dochodu jest znana lub możliwa do
określenia. W podejściu dochodowym stosuje się dwie metody: metodę inwestycyjną oraz metodę zysków.
Metodę inwestycyjną stosuje się przy określaniu wartości nieruchomości przynoszących lub mogących przynosić właścicielowi dochód
z czynszów (najmu, dzierżawy i innych praw do nieruchomości), oraz
wpływy pozaczynszowe. W przypadku najmu (dzierżawy) obiektów
sportowych trudno jest mówić o rynkowych stawkach czynszów i dochodów pozaczynszowych, gdyż obiekty te – jako niekomercyjne – są
zazwyczaj wynajmowane po stawkach preferencyjnych. Do rzadkości
należą przypadki budowania obiektów sportowych w celach inwestycyjnych – uzyskiwania z nich dochodu. W związku z tym metoda inwestycyjna nie ma ona zastosowania w wycenie obiektów sportowych.
Druga z metod podejścia dochodowego, metoda zysków ma zastosowanie przy określaniu wartości nieruchomości przynoszących lub
mogących przynosić dochód, którego wysokości nie można ustalić
w sposób podany przy metodzie inwestycyjnej. Typowymi nieruchomościami dla których stosuje się metodę zysków są: hotele, motele,
restauracje, stacje benzynowe, targowiska, sale widowiskowe, kina
i obiekty sportowo-rekreacyjne. Wymienione obiekty przynoszą właścicielowi korzyści finansowe, które uzależnione są od dochodów
z działalności prowadzonej na nieruchomości, w szczególności przez
użytkownika (np. klub sportowy, czy kilka klubów), i stanowią odpowiednik wpływów czynszowych.
Przez dochody z nieruchomości stanowiące odpowiednik wpływów czynszowych rozumieć należy część dochodów z działalności
gospodarczej prowadzonej na danej nieruchomości przez typowego,
przeciętnie efektywnie działającego użytkownika. Źródłem informacji o wysokości dochodów z nieruchomości są dane rynkowe i dane
z szacowanej nieruchomości. Dochód z nieruchomości sportowej
obliczany jest na podstawie przychodu użytkownika z działalności
operacyjnej, pomniejszonego o koszty operacyjne użytkownika i wydatki operacyjne.
Szacowanie wartości nieruchomości sportowej w metodzie zysków
prowadzi się w następujących etapach:
24
1) Etap I – dokonuje się wyznaczenia wpływów użytkownika (WU)
z działalności prowadzonej na nieruchomości. Wpływy użytkownika obiektu sportowego to przede wszystkim: przychody ze sprzedaży biletów wstępu na imprezy sportowe organizowane na
obiekcie, opłaty za miejsca parkingowe, wpływy z reklam umieszczanych na obiekcie sportowym, wpływy z udostępniania prawa
do korzystania z nazwy obiektu sportowego, wpływy z innych rodzajów działalności prowadzonych na obiekcie (sklep ze sprzętem
sportowym i odżywkami dla zawodników, punkt gastronomiczny,
hotel, wynajem powierzchni obiektu na szkolenia, narady, konferencje, pokazy, wystawy, pikniki itp.).
2) Etap II – polega na obliczeniu dochodu brutto użytkownika
(DBU) z różnicy wpływów użytkownika (WU) i kosztów operacyjnych użytkownika (KOU). Koszty użytkownika obiektu z działalności prowadzonej na nieruchomości bez wydatków operacyjnych związanych z nieruchomością to m.in. materiały, towary,
energia, woda, wynagrodzenia, usługi obce itp.
3) Etap III – dokonuje się obliczenia dochodu operacyjnego netto
użytkownika (DONU) z różnicy dochodu brutto użytkownika
(DBU) i wydatków operacyjnych (WO). Do wydatków operacyjnych użytkownika obiektu sportowego zalicza się: podatek od nieruchomości, opłatę roczną za użytkowanie wieczyste, media,
naprawy i konserwacje, ubezpieczenia, ochronę. Do wydatków
operacyjnych użytkownika obiektu sportowego nie zalicza się:
nakładów inwestycyjnych, amortyzacji, odsetek od kredytu, spłat
kredytu, opłaty pierwszej za użytkowanie wieczyste, podatku dochodowego.
4) Etap IV – oblicza się udział dochodu operacyjnego netto właściciela obiektu sportowego w dochodzie operacyjnym netto
użytkownika nieruchomości sportowej (DONU). Wysokość tego
dochodu wyznacza się na albo na podstawie danych rynkowych
(jeżeli to możliwe), lub w inny uzasadniony sposób.
5) Etap V – wartość nieruchomości sportowej określa się dwoma
technikami:
a) techniką kapitalizacji prostej – gdy dochód operacyjny netto
użytkownika obiektu sportowego jest stały:
W
N
=
25
U ⋅ DONU
R
gdzie:
WN – wartość nieruchomości sportowej
U – stopa udziału właściciela nieruchomości sportowej w dochodzie operacyjnym netto użytkownika obiektu
DONU – dochód operacyjny netto użytkownika nieruchomości sportowej
R – stopa kapitalizacji dochodu właściciela nieruchomości sportowej
b) techniką dyskontowania strumienia dochodów – gdy dochód
operacyjny netto użytkownika obiektu sportowego jest
zmienny
n
W
N
= ∑ at ⋅ U ⋅ DONUt + an ⋅ R
V
t =1
R
V =
DONUn
r
gdzie:
at – współczynnik dyskontowy dla roku t
DONUt – zmienny dochód użytkownika nieruchomości sportowej
w roku t
n – liczba lat zmiennego dochodu
r – stopa dyskontowa ustalona z rynku
RV – wartość rezydualna (pozostała)
DONUn – stały dochód użytkownika nieruchomości sportowej od roku n
Liczba lat okresu prognozy, w tej technice, jest zależna od przewidywanego okresu, w którym dochody z wycenianej nieruchomości
będą ulegały zmianie. Dyskontowania dokonuje się na dzień określenia wartości nieruchomości przy użyciu stopy dyskontowej, uwzględniającej stopę zwrotu oczekiwaną przez właścicieli podobnych nieruchomości.
Podejście kosztowe jest szeroko wykorzystywane w wycenie nieruchomości sportowych, gdyż stanowi ono podstawowy sposób wyceny
nieruchomości, które nie są lub nie mogą być przedmiotem obrotu
rynkowego. Podejście kosztowe polega na określaniu wartości nieru-
26
chomości sportowej przy założeniu, że wartość ta odpowiada kosztom jej odtworzenia, pomniejszonym o wartość zużycia nieruchomości. Przy podejściu tym określa się oddzielnie koszt nabycia gruntu
i koszt odtworzenia jego części składowych. W podejściu kosztowym
stosuje się: metodę kosztów odtworzenia i metodę kosztów zastąpienia. W metodzie kosztów odtworzenia wartość nieruchomości ustala
się według formuły:
n
W
N
=W
G + ∑ WBi ⋅ (1 − Szi )
WBi = KBi + KDi
i =1
gdzie:
WG- koszt nabycia gruntu (wartość rynkowa)
n – liczba części składowych gruntu
WBi – wartość obiektu (części składowej: budynku, budowli) w stanie
nowym według kosztów odtworzenia (repliki)
KBi – koszty wytworzenia obiektu i (według kalkulacji) – koszty bezpośrednie budowy
KDi – koszty dodatkowe (nadzoru i dokumentacji) – koszty towarzyszące
i inwestorskie)
SZi – stopień zużycia obiektu i (w procencie dziesiętnym)
Przy określaniu wartości odtworzeniowej nieruchomości sportowej za koszt nabycia gruntu, przyjmuje się wartość rynkową gruntu
o takich samych cechach. Za koszt odtworzenia części składowych
gruntu, przyjmuje się kwotę równą kosztom ich odtworzenia, pomniejszoną o wartość zużycia tych części składowych. Przy metodzie
kosztów odtworzenia określa się koszty odtworzenia części składowych gruntu przy zastosowaniu tej samej technologii i materiałów,
które wykorzystano do wzniesienia lub powstania tych części składowych.
Formuła metody kosztów zastąpienia jest identyczna jak w przypadku metody kosztów odtworzenia, przy czym zamiast kosztów
odtworzenia stosuje się koszty zastąpienia których wartość określa
się przy wykorzystaniu aktualnie stosowanych technologii i materiałów.
27
W obu wskazanych wyżej metodach podejścia kosztowego wycenia się nieruchomości sportowe trzema technikami: techniką szczegółową, techniką elementów scalonych i techniką wskaźnikową. Przy
użyciu techniki szczegółowej koszty odtworzenia albo koszty zastąpienia obiektu sportowego koszty wytworzenia obiektu budowlanego określa się na podstawie ilości niezbędnych do wykonania robót
budowlanych niezbędnych do wybudowania szacowanego obiektu
budowlanego oraz aktualnych, rynkowych cen jednostkowych tych
robót. Przy użyciu techniki elementów scalonych koszty odtworzenia
albo koszty zastąpienia obiektu sportowego określa się na podstawie
ilości scalonych elementów robót budowlanych oraz cen scalonych
elementów tych robót, także z uwzględnieniem kosztów dokumentacji i nadzoru. Przy użyciu techniki wskaźnikowej koszty budowy
obiektu sportowego określa się jako iloczyn ceny wskaźnikowej oraz
liczby jednostek odniesienia, dla których ta cena została ustalona.
W związku z tym, że znaczna część obiektów sportowych to obiekty niepowtarzalne, oparte na indywidualnych projektach, technika
wskaźnikowa jest najrzadziej stosowaną techniką wyceny podejścia
kosztowego.
Podejście mieszane stosuje się przy wycenie wartości obiektów
sportowych podlegających budowie, odbudowie lub rozbudowie
(metoda pozostałościowa) oraz obiektów sportowych likwidowanych
(metoda kosztów likwidacji). W metodzie pozostałościowej ustala się
wartość rynkową nieruchomości sportowej jako różnicę wartości nieruchomości po wykonaniu w/w robót oraz wartości przeciętnych
kosztów tych robót, z uwzględnieniem zysków inwestora uzyskiwanych na rynku nieruchomości podobnych. Wartość nieruchomości
sportowej zabudowanej obiektami przewidzianymi do likwidacji jest
równa kosztowi nabycia gruntu (wartości rynkowej gruntu o takich
samych cechach), pomniejszonemu o koszty likwidacji części składowych tego gruntu i powiększonemu o wartość materiałów porozbiórkowych.
Metoda wskaźników szacunkowych gruntu nie znajduje zastosowania w wycenie nieruchomości sportowych. Jest stosowana przy
określaniu wartości nieruchomości przeznaczonych na cele rolne
lub leśne, w przypadku braku transakcji rynkowych.
28
WNIOSKI KOŃCOWE
Przeprowadzona analiza pozwala sformułować następujące wnioski końcowe.
1) Stosownie do rodzajów sportu, w szczególności wyróżnianych
według kryterium dyscyplin sportowych, istnieje znaczna liczba
typów obiektów sportowych.
2) Obiekty sportowe są nieruchomościami, w ich skład wchodzi
grunt oraz związane z tym gruntem obiekty budowlane i urządzenia.
3) Zarządzanie obiektami sportowymi (nieruchomościami sportowymi) należy rozpatrywać w całym cyklu ich życia, od fazy
koncepcyjno-projektowej do fazy likwidacji.
4) W poszczególnych fazach procesu facility management nieruchomości sportowej oszacowaniu podlegają różne rodzaje jej
wartości.
5) Metodologia szacowania nieruchomości sportowych opiera się
głównie na metodach podejścia dochodowego i kosztowego,
gdyż nieruchomości sportowe mają charakter specjalistyczny,
trudno je wykorzystywać dla celów pozasportowych, oraz nie
funkcjonują na wolnym rynku nieruchomości.
Bibliografia
1. Bryx M., Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie, Poltext,
Warszawa 2006.
2. Cymerman R., Hopfer A., System, zasady i procedury wyceny nieruchomości, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców
Majątkowych, Warszawa 2009.
3. Foryś I., (red.), Zarządzanie nieruchomościami komercyjnymi, Poltext, Warszawa 2006.
4. Gawron H., Podstawy zarządzania nieruchomościami, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010.
5. Kisilowska H. (red.), Nieruchomości. Zagadnienia prawne, Wydawnictwo Prawnicze „LexisNexis”, Warszawa 2007.
29
6. Kodeks cywilny – ustawa a dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. Nr 16,
poz. 94 ze zm.)
7. Kucharska-Stasiak E. (red.), Leksykon rzeczoznawcy majątkowego,
Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych,
Warszawa 2004.
8. Manikowski A., Tarapata Z., Ocena projektów gospodarczych, modele i metody, cz.1, Difin, Warszawa 2001.
9. Niezabitowska E. (red.), Wybrane elementy facility management w
architekturze, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2004.
10. Prawo budowlane – ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. (tekst. jedn.
Dz. U. z 2003 r. Nr 207, poz. 2016 z późn. zm.)
11. Standardy zawodowe rzeczoznawców majątkowych, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa
2009-2011.
12. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.)
13. TEGOVA, Europejskie standardy wyceny 2000, Polska Federacja
Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2000.
14. Wycena nieruchomości, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2000.
30
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Marcin Janusz
Zarządzanie gospodarką
mieszkaniową województw Polski
w kontekście zmian
demograficznych i zasad CSR
Management of housing
management of Polish voivodship
in the context of the demographic
change and CSR
Streszczenie
Celem artykułu jest określenie zmian w zasobach i warunkach
mieszkaniowych województw Polski Wschodniej w latach 20042011, z uwzględnieniem kontekstu demograficznego. W zamyśle
autora może to być przyczynek do rozważań o idei CSR (społecznej odpowiedzialności organizacji) w tym zakresie. Dokonano zestawień wskaźników charakteryzujących tzw. Ścianę Wschodnią
na tle Polski i pozostałych polskich województw. Badania wykazały zróżnicowaną sytuację badanych województw. Analizowane obszary plasują się zazwyczaj na ostatnich miejscach rankingu
regionalnego, zaś dynamika zmian i struktura tych zasobów także nie jest jednakowa. Uwzględniając wzrost liczby zawieranych
małżeństw, dodatni przyrost naturalny oraz ujemne saldo migracji,
stwierdzić należy, iż województwo świętokrzyskie cechują niekorzystne zmiany, które w znacznym stopniu wpływają na poziom
życia zamieszkałej tam ludności. Wskaźniki pozostałych regionów
również niestety znacznie odbiega od oczekiwań społeczeństwa.
32
Summary
The purpose of this article is to identify changes in resources
of and housing conditions in the eastern Polish regions between
2004-2011, taking into account demographic trends. The intention
of the author may be a plaintiff to the discussion about the idea
of CSR (corporate social responsibility of the organization) in this
regard. There have been statements of indicators characterizing the
so-called the eastern wall of the Polish and the other Polish provinces. Studies have shown varying situations surveyed in the regions.
Analyzed areas usually followed by the last place regional ranking,
and the dynamics of change and the structure of these resources
is also not the same. Taking into account the increase in the number
of marriages, positive population growth and the negative balance
of migration, it should be noted that the swietokrzyskim there are
adverse effects, which greatly affect the quality of life of the population residing there. Indicators in other regions also, unfortunately,
falls far short of the expectations of society.
Słowa klucze: sytuacja mieszkaniowa, ściana wschodnia, województwo, zasady CSR
Keywords: housing situation, the Eastern region, state, CSR
Wprowadzenie
Idea CSR rozumiana jako świadome i dobrowolne uwzględnianie potrzeb społeczeństwa w strategii działania podmiotów
gospodarczych staje się pojęciem coraz szerzej znanym w kręgach gospodarczych (m.in. Bąk, Kulawczuk 2008). Pośród strategii
uwzględniających działania na rzecz społeczności lokalnych czy
ochrony środowiska uwzględnia się również przedsięwzięcia związane z mieszkaniem1, które stanowi podstawowy atrybut gospo1 Jako przykład tego rodzaju działalności wskazać można np. http://www.
saint-gobain.pl/fundacja_saint_gobain_initiatives/ [dostęp 18.09.2012]. Należy
Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową...
33
darstwa domowego, niezbędny do realizacji jego podstawowych
funkcji (Kulawczuk i in. 2008, s. 15).
Polskę zaś cechuje silne przestrzenne zróżnicowanie regionów.
Poszczególne województwa wyraźnie różnią się między sobą nie
tylko poziomem rozwoju, ale także potencjałem demograficznym, społecznym oraz ekonomicznym2. Wśród wielu problemów
przestrzennego zróżnicowania rozwoju Polski, niedorozwój województw wschodnich i północno-wschodnich zajmuje istotne miejsce z racji dysproporcji gospodarczych i społecznych, jakie występują między tymi obszarami a pozostałą częścią kraju.
Do najważniejszych czynników kształtujących i określających
wielkość potrzeb mieszkaniowych, ich rozmieszczenie oraz tendencje rozwojowe należą procesy demograficzne. Województwa Polski
Wschodniej, a więc warmińsko-mazurskie, podlaskie, świętokrzyskie, lubelskie i podkarpackie zamieszkuje niewiele ponad 8,1 mln
ludności, co stanowi 21,3% populacji kraju.
Demograficzna charakterystyka
województw Polski
W polskim społeczeństwie największe zapotrzebowanie na
mieszkania zgłaszają osoby młode, pragnące usamodzielnienia. Jednym z przejawów jest samodzielność zamieszkania. Ludność Polski oraz poszczególnych województw Polski Wschodniej w okresie
2004-2010 w 25% stanowią mieszkańcy w wieku 20-34 lat (tab. 1),
przy czym Warmia i Mazury oraz Podkarpacie osiągają udziały
w granicach średniej krajowej, natomiast pozostałych województwach udział tej ludności jest mniejszy o około 1%. Najwięcej młorównież zauważyć, że problematyka CSR jest szeroko omawiana w publikacjach
naukowych, stąd też na potrzeby tej publikacji wykorzystane zostały jedynie te pozycje, które, zdaniem Autora, ściśle korespondują z tematyką będącą przedmiotem
dalszych analiz.
2 Badania nad stanem zasobów i potrzebami mieszkaniowymi, ze szczególnym
uwzględnieniem województw Polski Wschodniej są głównym nurtem zainteresowań naukowych Autora.
34
dych ludzi zamieszkuje centralne ośrodki miejskie tych regionów.
Ma to swoje przełożenie także w zróżnicowaniu zapotrzebowania
na mieszkania ze względu na rodzaj budownictwa. Początek dorosłego życia związany jest w części przypadków z kształceniem
na poziomie wyższym3, co wiąże się z poszukiwaniem mieszkania
raczej na wynajem. Po skończeniu edukacji i podjęciu pracy zarobkowej absolwenci rozpoczynają poszukiwania własnego mieszkania, zarówno na rynku pierwotnym jaki i wtórnym. Intensyfikacja
samodzielności zamieszkiwania gospodarstw domowych jest w tej
sytuacji szczególnie istotna.
Tabela 1. Liczba ludności ogółem oraz w przedziale 20-34 w województwach w Polsce w latach 2004-2010
2004, w tym:
ogółem
20-34
Polska
38173835
9033764
Łódzkie
2587702
587497
Mazowieckie
5145997
1222037
Małopolskie
3260201
787963
Śląskie
4700771
1102413
Lubelskie
2185156
498487
Podkarpackie
2097975
494538
Podlaskie
1202425
272574
Świętokrzyskie
1288693
288881
Lubuskie
1009168
244333
Wielkopolskie
3365283
826947
Zachodniopomorskie 1694865
405010
Dolnośląskie
2893055
696319
Opolskie
1051531
245597
Kujawsko-pomorskie 2068258
491195
Wyszczególnienie
2010, w tym:
ogółem
20-34
38200037
9221722
2534357
580972
5242911
1238971
3310094
813853
4635882
1101210
2151895
517053
2103505
521556
1188329
285544
1266014
296048
1011024
250457
3419426
851818
1693072
410503
2877840
703457
1028585
247518
2069543
501038
3 Polskę charakteryzują jedne z najwyższych współczynników (>50%) scholaryzacji na poziomie wyższym w UE.
35
Pomorskie
Warmińsko-mazurskie
2194041
531985
2240319
547481
1428714
337988
1427241
354243
Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012
Pomimo podwyższenia wieku zawierania związku małżeńskiego oraz wieku, w którym rodziny decydują się na posiadanie potomstwa, liczba zawieranych małżeństw w okresie 2004-2011 sukcesywnie rośnie (tab. 2). Ma to związek z pokoleniem echa wyżu
demograficznego, które w tych latach podejmuje decyzje matrymonialne i prokreacyjne4. W Polsce liczba zawartych małżeństw
w 2011 roku wzrosła w porównaniu do 2004 o ponad 15 tysięcy.
W województwach Polski Wschodniej w tym czasie przybyło około
tysiąca gospodarstw domowych.
Tabela 2. Liczba zawartych małżeństw w województwach w
Polsce w latach 2004-2011
Wyszczególnienie
Polska
Łódzkie
Mazowieckie
Małopolskie
Śląskie
Lubelskie
Podkarpackie
Podlaskie
Świętokrzyskie
2004
191824
13011
26571
16871
23631
11947
11177
6128
6865
2011
206471
12640
27506
18484
25495
12150
12323
6294
6881
4 Według danych Głównego Urzędu Statystycznego dzietność Polski w 2010
roku wyniosła 1,39 dziecka. Ponadto średni wiek zawarcia związku małżeńskiego
dla kobiety wynosił 26, dla mężczyzny zaś 28. Podwyższeniu uległ także średni
wiek urodzenia dziecka, który wyniósł w Polsce 28,6 lat, a średni wiek urodzenia
pierwszego dziecka 26,6 lat.
36
Lubuskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Dolnośląskie
Opolskie
Kujawsko-pomorskie
Pomorskie
4445
16970
7402
13703
4618
10357
10953
5203
19274
8612
15106
5210
11299
12351
7175
7643
Istotnym wskaźnikiem demograficznym, dającym obraz przeobrażeń społecznych i wynikających z tego implikacji, jest przyrost
naturalny. W latach 2005-2009 liczba urodzeń żywych w Polsce ponownie przewyższyła liczbę zgonów (tab. 3). Było to efektem odwrócenia negatywnej tendencji spadku urodzeń, która ma jednak
społeczno-gospodarcze konsekwencje dla przyszłych pokoleń5.
Tabela 3. Przyrost naturalny ludności w województwach w Polsce w latach 2004-2011
Wyszczególnienie
Polska
Łódzkie
Mazowieckie
Małopolskie
Śląskie
Lubelskie
Podkarpackie
2004
-7391
-7990
-2941
3755
-5457
-2003
2568
2011
12915
-6864
4178
5797
-2906
-1618
2916
5 Coraz częściej spotkać można krytyczne głosy co do wiodącej roli przyrostu
naturalnego w kształtowaniu popytu mieszkaniowego, głównie w aglomeracjach
miejskich. Szerzej Śleszyński P., Możliwości prognozowania popytu mieszkaniowego
w świetle dostępnych danych. Problemy Rozwoju Miast nr 3/2007, s. 29.
Podlaskie
Świętokrzyskie
Lubuskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Dolnośląskie
Opolskie
Kujawsko-pomorskie
Pomorskie
-1036
-2075
932
2951
677
-3487
-988
939
4523
-492
-2125
773
7327
-147
-1736
-1033
1308
5727
2241
1810
37
W badanym okresie, poza warmińsko-mazurskim i świętokrzyskim, w analizowanych województwach zanotowano rosnący przyrost naturalny. Dotyczy to w szczególności podkarpackiego, które
systematycznie notują dodatnie wyniki liczby urodzeń. Na jednym
z ostatnich miejsc rankingu ulokować należy województwo świętokrzyskie. Mimo tendencji wzrostowej, w dalszym ciągu została
zachowana jednak nadwyżka zgonów nad urodzeniami. Analizując powyższe dane, należy przypuszczać, iż kolejne lata będą dla
wszystkich województw przełomowe, ponieważ już teraz dostrzec
można spadek liczby urodzeń, który jest konsekwencją wygaszania
echa wyżu demograficznego.
Problem dostępności mieszkań jest ściśle związany z mobilnością ludności, którą oszacować można na podstawie wielkości migracji wewnętrznej i zewnętrznej (emigracji). Przyczyny migracji,
które można odnieść do danych statystycznych, potwierdzają także
obserwacje z wielu dziesiątków lat o przemieszczeniu się ludności
ze wsi do miast, zwłaszcza z województw o wolniejszym rozwoju, zarówno wewnątrz kraju jak też poprzez wyjazdy zagraniczne.
Migracje wewnętrzne związane są przede wszystkim ze spadkiem
opłacalności produkcji rolnej, przemieszczaniem się w poszukiwaniu pracy (powstawanie nowych rynków pracy) oraz pozostawa-
38
niem w miastach absolwentów szkół wyższych i średnich (tab. 4),
których nie było w dotychczasowym miejscu zamieszkania [Werner 2008 s. 73].
Tabela 4. Pracujący w głównym miejscu pracy w województwach w Polsce w latach 2004-2011
Wyszczególnienie
Polska
Łódzkie
Mazowieckie
Małopolskie
Śląskie
Lubelskie
Podkarpackie
Podlaskie
Świętokrzyskie
Lubuskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Dolnośląskie
Opolskie
Kujawsko-pomorskie
Pomorskie
Warmińsko
-mazurskie
2004
7670167
497319
1251886
603106
1080527
339995
375715
188343
208069
192128
766451
302765
592966
185285
394305
437528
2011
8640456
562152
1449032
706124
1183573
368706
420759
210623
231218
218964
847975
326577
703090
202624
441937
494705
253779
272397
Obszary Polski Wschodniej wpisują się w tę charakterystykę.
W badanym okresie saldo migracji, zarówno wewnętrznych jak
i zewnętrznych kraju oraz wschodnich województw było ujemne
(tab. 5 i 6). Doniosłą rolę we współczesnych badaniach nad migracjami przypisuje się migracjom czasowym. W tej kategorii anali-
39
zowane województwa również notują negatywne wyniki. Każde
z nich boryka się problemem migracji zarówno czasowych jak i stałych. Najsilniej widoczne jest to na Podlasiu, Podkarpaciu czy Lubelszczyźnie, które wyludniają się w najszybszym tempie w kraju.
O ile liczba ludności dwóch ostatnich jest względnie wysoka, o tyle
w podlaskim problem może obrać niepokojące rozmiary.
Tabela 5. Saldo migracji czasowych w województwach w Polsce
w latach 2004-2011
Wyszczególnienie
Polska
Łódzkie
Mazowieckie
Małopolskie
Śląskie
Lubelskie
Podkarpackie
Podlaskie
Świętokrzyskie
Lubuskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Dolnośląskie
Opolskie
Kujawsko-pomorskie
Pomorskie
2004
-3 745
-3942
11045
15206
1004
-8046
-9988
-3088
-9081
-584
4706
1812
2088
894
-2114
4622
2011
-3 456
-3370
6217
11561
-1162
-5049
-6842
-2662
-5217
-1399
3442
1490
1663
1572
-389
2800
-4534
-2655
Perspektywa poprawy warunków życiowych ludności województw wydaje się w tej sytuacji wiodącym argumentem dla mo-
40
bilności. Migracje stymulują popyt na mieszkania. Saldo migracji
to efekt silnego napływu mieszkańców – zwłaszcza w strefach podmiejskich największych miast, co jest związane ze zjawiskiem suburbanizacji – oraz wysokich zarobków. Z tej perspektywy zaskakująca jest pozycja województwa świętokrzyskiego czy lubelskiego.
Stale rosnące ujemne saldo migracji może stać się przyczynkiem do
szczegółowych analiz.
Tabela 6. Saldo migracji permanentnych w województwach
w Polsce w latach 2004-2011
Wyszczególnienie
Polska
Łódzkie
Mazowieckie
Małopolskie
Śląskie
Lubelskie
Podkarpackie
Podlaskie
Świętokrzyskie
Lubuskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Dolnośląskie
Opolskie
Kujawsko-pomorskie
Pomorskie
2004
-9382
-1508
14158
3204
-8592
-4460
-2158
-1655
-2283
-393
2453
-1392
-1406
-3397
-1351
1916
2011
-4334
-1891
14354
4300
-5672
-5136
-2177
-1974
-2305
-830
1405
-855
1071
-2258
-1649
2279
-2518
-2996
41
Stan i cechy zasobu mieszkaniowego
Największe zasoby mieszkaniowe posiadają województwa o największej liczbie ludności, a więc mazowieckie i śląskie, odpowiednio około 1,9 i 1,6 mln mieszkań.
Rys. 1. Zasoby mieszkaniowe a liczba ludności województw
w Polsce w 2011 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Regiony Polski 2012, GUS, Warszawa 2012
Najmniej mieszkań zaś znajduje się w województwach opolskim,
podlaskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim. Z analizy danych statystycznych wynika, iż obszary Polski wschodniej są najsłabiej zurbanizowane i legitymują się niskim poziomem zasobów
mieszkaniowych.
Przeciętna powierzchnia użytkowa polskiego mieszkania w 2010
roku (rys. 2) nieznacznie przekraczała 70 m2. Metrażem znacznie
przewyższającym średnią krajową cechowało się województwo
podkarpackie (ponad 78 m2), natomiast przeciętna powierzchnia
użytkowa mieszkania w województwie warmińsko-mazurskim
42
była najniższa w kraju i wynosiła niemal 66 m2. Pozostałe województwa wschodniej Polski charakteryzowała powierzchnia przekraczająca 71 m2.
Rys. 2. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w województwach w Polsce w 2004 i 2010 roku
Analizując przeciętną powierzchnię użytkową przypadającą na
1 osobę w każdym województwie dostrzec należy progres, który
poprawia jednocześnie przestrzeń życiową każdego człowieka. Zestawiając te wartości z państwami rozwiniętymi Unii Europejskiej
trzeba jednak stale podkreślić, że wyniki te są niesatysfakcjonujące.
Województwo warmińsko-mazurskie, mimo zauważalnej poprawy
nadal legitymuje się najmniejszą powierzchnią użytkową w kraju
(22,4 m2 przy 24,9 m2 dla Polski).
43
Rys. 3. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w województwach w Polsce w latach 2004-2010
Polskie mieszkanie w 2010 roku zamieszkiwały średnio niespełna
3 osoby (rys. 4). Najludniej zamieszkane są mieszkania województwa podkarpackiego, gdzie na 1 mieszkanie przypada przeciętnie
około 3,5 osoby. Wydaje się, iż może to mieć związek z zamieszkiwaniem pod jednym dachem więcej niż jednego gospodarstwa domowego, z którego drugie jest zazwyczaj niepełne. W pozostałych
badanych województwach jedno mieszkanie zamieszkiwało około
3 osób. Analizując ten aspekt polskiego mieszkalnictwa obserwuje
się niewielkie zróżnicowanie przeciętnej liczby osób zamieszkujących jedno mieszkanie.
44
Rys. 4. Przeciętna liczba osób w mieszkaniu w województwach
w Polsce w 2011 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Regiony Polski 2012, GUS, Warszawa 2012
Warunki mieszkaniowe w mieszkaniach
oddanych do użytku w latach 2004-2011
Deficyt statystyczny mieszkań w Polsce szacuje się obecnie na
około 1,6 milionów mieszkań [Ślesicka 2007 s. 69]. W 2011 roku
oddano w Polsce ponad 3 mieszkania w przeliczeniu na 1000 ludności kraju (rys. 5). Jest to bez wątpienia zjawisko korzystne, choć
w dalszym ciągu niewystarczające, aby zaspokoić potrzeby ludności. Wzrost podobnego rzędu rozpatrywać można w odniesieniu do
województwa warmińsko-mazurskiego i podlaskiego. Szczególnie
niekorzystnie przedstawia się liczba oddanych mieszkań w świętokrzyskiem. W każdym przypadku była zdecydowanie niższa aniżeli wartość wskaźnika dla kraju i pozostałych województw Polski
Wschodniej. Nowych mieszkań nie przybywa dostatecznie szybko,
aby zaspokoić potrzeby mieszkaniowe tego regionu.
45
Rys. 5. Mieszkania oddane do użytku na 1000 ludności w województwach w Polsce w roku 2004 i 2011
Jednym z podstawowych wskaźników kwestii mieszkaniowej
jest liczba mieszkań oddanych do użytku do liczby zawartych małżeństw.6 W latach 2004-2011 w Polsce oddano od 330 do niemal 965
mieszkań na 1000 zawartych małżeństw (rys. 6). Na tej podstawie
można stwierdzić, iż zaledwie połowa nowych gospodarstw domowych ma szanse zamieszkać samodzielnie w swoim mieszkaniu
(kontrast pomiędzy województwami pomorskim a opolskim jest
szczególnie jaskrawy). Większość analizowanych regionów oddało
w badanych okresie znacznie mniej mieszkań w odniesieniu do zawartych małżeństw aniżeli średnia krajowa. Relatywnie najlepiej w tej
grupie wypada województwo warmińsko-mazurskie. W świętokrzyskiem sytuacja ponownie jest odmienna. W 2011 roku oddano tam do
6 Z aktualnością tegoż wskaźnika słusznie polemizuje m.in. Paweł Hut, Współ-czesna
kwestia mieszkaniowa w Polsce; geneza, uwarunkowania, perspektywy rozwiązań, [w:] FirlitFesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) Polityka społeczna, PWN Warszawa, 2007, s. 297.
46
użytku zaledwie 329 mieszkania na 1000 zawartych małżeństw, co
w znacznym stopniu utrudnia usamodzielnianie się. W pozostałych
latach wskaźnik ten dla każdego województwa znacznie wzrósł, lecz
w dalszym ciągu jest wielce niesatysfakcjo-nujący.
Rys. 6. Mieszkania oddane do użytku na 1000 zawartych małżeństw w województwach w Polsce w roku 2004 i 2011
Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania oddanego do
użytku w latach 2004-2011 w Polsce cechowała się dużą zmiennością. Poza kilkoma wyjątkami statystyczne polskie mieszkanie ma
teraz mniejszą powierzchnię użytkową aniżeli w 2004 roku. Podobne
wnioski nasuwają się przy analizie powierzchni użytkowej mieszkań
województw podlaskiego, podkarpackiego, lubelskiego czy świętokrzyskiego (rys. 7). Sukcesywnie wzrasta natomiast przeciętna powierzchnia nowego mieszkania w województwie warmińsko-mazurskim. Zauważyć można tendencję, że ilościowemu wzrostowi
zasobów mieszkaniowych towarzyszą relatywnie najmniejsze powierzchnie mieszkaniowe jednego mieszkania w kraju (woj. pomorskie, mazowieckie). Tam zaś, gdzie buduje się mniej, mieszkania mają
47
znacznie większy metraż (woj. opolskie). Z każdym kolejnym rokiem
przeciętna powierzchnia mieszkania w tym regionie zwiększa się,
co być może jest konsekwencją zmian w strukturze budownictwa
mieszkaniowego według inwestorów. Liczba ta jednak nadal pozwala lokować to województwo na czołowych pozycjach w Polsce.
Rys. 7. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania oddanego do użytku w województwach w Polsce w roku 2004 i 2011
Uwzględniając analizę standardów mieszkaniowych zbadano wyposażenie mieszkań w podstawowe urządzenia i instalacje
w ujęciu wojewódzkim. Zaobserowano znczne zróżnicowanie w ramach badanych województw (tab. 7).
Warmia i Mazury legitymują się wskaźnikami przekraczającymi średnią dla Polski. Było to szczególnie widoczne na przykładzie
zaopatrzenia w wodociąg, którego odsetek jest najwyższy w kraju.
W grupie wschodnich województw najsłabiej zaopatrzone okazało
się województwo świętokrzyskie. To województwo posiadało także
najmniejszy odsetek mieszkań wyposażonych w ustęp czy łazienkę.
48
Biorąc pod uwagę zróżnicowanie miasto-wieś, gorszy dostęp do
infrastruktury na wsi wydaje się rzeczą zrozumiałą. Dotyczy to również wschodniej części kraju, gdzie gospodarstwa wiejskie występują
w relatywnie większym rozproszeniu. Osobną kwestią jest tu również wyposażenie wiejskich mieszkań w centralne ogrzewanie.
Analiza wyposażenia mieszkań w podstawowe instalacje w ujęciu wojewódzkim wymaga uwzględnienia czołowej pozycji województwa warmińsko-mazurskiego nie tylko w odniesieniu do obszaru Polski Wschodniej, lecz także w kontekście średniej krajowej
i odniesieniu do wszystkich województw.
Podsumowanie i wnioski
Reasumując zauważyć trzeba, iż województwa Polski Wschodniej charakteryzują się widocznym na tle innych obszarów kraju
niedoposażeniem mieszkań.
Obraz sytuacji mieszkaniowej Polski wynikający z przedmiotowej analizy jest wielce niesatysfakcjonujący. Badane województwa
cechują się dużym zagęszczeniem mieszkań oraz niskim przeciętnym wyposażeniem. Uwzględniając kryteria przyjęte podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań7 stwierdzić
należy, iż przeciętne gospodarstwo domowe województw wschodniej Polski zamieszkuje w złych warunkach.
Większy metraż nowych zasobów mieszkaniowych poprawia
dopiero stan zasobów bieżących i należy przypuszczać, iż proces
ten będzie trwał długi czas. Istotną kwestią pozostaje przeciętna
liczba osób przypadających na jedną izbę oraz przeciętna liczba izb
w mieszkaniu. Znaczne różnice w porównaniu z krajami tzw. starej
Unii każą osądzać polską sytuację szczególnie niekorzystnie (Korniłowicz 2005, s.72).
Demograficzny kontekst przeobrażeń sytuacji mieszkaniowej wskazuje jednak dającą się przewidzieć poprawę. Dotyczy to
7 Szerzej: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, Rozdział III. Warunki
mieszkaniowe. GUS, Warszawa 2003, str. 98.
49
w szczególności podstawowych wskaźników, takich jak liczba oddanych mieszkań na 1000 ludności oraz liczba oddanych mieszkań
na 1000 zawartych małżeństw.
Skuteczna polityka mieszkaniowa oraz sukcesywne likwidowanie niekorzystnych zależności mających swoje korzenie w przeszłości powinny jednak poprawiać stan i ilość zasobów mieszkaniowych,
stanowiąc jednocześnie skuteczny argument w uwzględnieniu
czynników demograficznych. Podstawową kwestią wydaje się
m.in. dostosowanie substancji mieszkaniowej do potrzeb rynkowych, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. mieszkań na wynajem.
Szczególnie istotny argumentem w dyskusji nad kondycją polskiego mieszkalnictwa wydaje się w tym przypadku społeczna odpowiedzialność biznesu, która może dotyczyć przede wszystkim
umożliwienie dostępu do mieszkania najuboższym warstwom społeczeństwa. Z racji zmniejszonego odsetka budownictwa o charakterze zakładowym czy komunalnym uwzględnienie potrzeb mieszkaniowych wielu grup społecznych jest swoistym idee fixe polskiego
życia gospodarczego8.
Literatura
1. Andrzejewski A., Polityka mieszkaniowa, PWE 1987.
2. Bąk M., Kulawczuk P., Społeczna odpowiedzialność biznesu w małych i średnich przedsiębiorstwach. IBnDiPP, EQUAL, 2008
3. Cesarski M., Mieszkalnictwo społeczne w państwach i perspektywie UE. Retrospekcja i wyzwania., Problemy Rozwoju Miast
nr 1-2/2009.
4. Cesarski M., Sytuacja mieszkaniowa w Polsce w latach 1988-2005
– dziedzictwo i przemiany, Seria: Wyzwania Społeczno-Ekonomiczne, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2007.
8 Pionierskie w tej kwestii wydaje się budowanie przez warszawskiego dewelopera osiedla dla katolickich rodzin wielodzietnych. Zob: http://www.koneksim.pl/
index.php?cat=Osiedle%20Rodzinne http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,77
028,12473144,W_Warszawie_powstaje_osiedle_z_mysla_o_katolikach.html?bo=1
Polska
Łódzkie
Mazowieckie
Małopolskie
Śląskie
Lubelskie
Podkarpackie
Podlaskie
Świętokrzyskie
Lubuskie
Wielkopolskie
Zachodniopo-morskie
Dolnośląskie
Wyszczególnienie
2010
98,6
96,3
98,0
98,4
99,2
97,4
97,8
97,7
96,7
99,2
99,3
99,7
99,1
2004
98,4
96,1
97,7
98,2
99,0
97,2
97,8
97,9
96,5
98,9
99,2
99,6
99,0
wodociąg
88,8
93,1
2004
91,9
85,8
93,3
94,8
91,2
92,3
94,5
94,0
91,3
91,1
92,9
89,4
93,5
2010
92,4
86,4
94,2
95,3
91,6
92,7
94,5
94,0
91,7
91,7
93,3
łazienka
w miastach
79,6
86,9
80,8
87,6
centralne
ogrzewanie
2004 2010
84,0 85,0
79,5 80,4
89,7 90,7
84,3 85,6
79,0 80,0
88,5 89,1
87,1 87,5
89,7 89,9
88,7 89,1
81,3 82,4
82,8 83,7
93,8
96,3
2004
88,1
83,4
79,5
90,7
94,3
79,0
87,6
78,9
79,5
93,5
94,6
94,3
96,5
2010
89,1
84,1
83,6
91,4
94,7
79,7
88,0
79,9
80,0
93,9
95,0
wodociąg
79,8
84,8
2004
74,7
64,1
65,9
81,5
86,2
59,4
76,8
61,7
61,6
81,7
82,5
81,2
85,8
2010
76,4
65,5
70,2
82,7
87,0
60,8
77,6
63,3
62,6
82,8
83,8
łazienka
na wsi
65,0
66,8
67,4
68,7
centralne
ogrzewanie
2004 2010
63,3 65,2
56,4 58,1
61,0 63,4
66,7 68,6
77,3 78,5
52,8 54,4
59,7 61,0
48,0 50,1
59,4 60,5
61,4 63,5
69,1 71,0
Tabela 7 Wyposażenie mieszkań miejskich i wiejskich w podstawowe urządzenia i instalacje w
województwach w Polsce w 2004 i 2010 r. (% ogółu mieszkań)
50
Opolskie
Kujawsko-pomorskie
Pomorskie
99,3
99,1
99,7
99,8
99,2
99,0
99,6
99,8
95,0
94,7
90,6
93,4
87,8
85,8
82,2
83,3
88,7
86,8
83,0
84,2
90,2
96,0
92,2
95,6
90,7
96,4
92,7
95,8
94,6
94,1
90,1
93,1
75,3
84,1
77,6
86,0
76,5
85,4
78,9
86,5
60,2
68,2
66,4
72,4
62,2
70,6
68,3
73,3
51
52
5. Czapiński J., Panek T., Diagnoza społeczna 2007. Warunki i jakość życia
Polaków. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Warszawa 2007
6. Hut P., Współczesna kwestia mieszkaniowa w Polsce; geneza, uwarunkowania, perspektywy rozwiązań, [w:] Firlit-Fesnak G., SzylkoSkoczny M. (red.) Polityka społeczna, PWN Warszawa, 2007.
7. Korniłowicz J. Społeczne problemy polskiego mieszkalnictwa w miastach na przełomie XX i XXI wieku [w:] Frąckiewicz L. (red.) Przeszłość i przyszłość polskiej polityki mieszkaniowej, Instytut Pracy
i Spraw Socjalnych oraz Instytut Gospodarki Nieruchomościami, Warszawa 2005.
8. Kulawczuk P., Bąk M., Szcześniak A. Lokalizacja inwestycji w polskich gminach. Czy etyka samorządowa sprzyja rozwojowi gmin?
[w:] Bąk M., Kulawczuk P., Społeczna odpowiedzialność biznesu
w małych i średnich przedsiębiorstwach. IBnDiPP, EQUAL, 2008
9. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, Rozdział III. Warunki mieszkaniowe. GUS, Warszawa 2003.
10. Nieciuński W. Czterdzieści pięć i dziewięć lat polityki mieszkaniowej
w Polsce, [w:] Frąckiewicz L. (red.) Przeszłość i przyszłość polskiej
polityki mieszkaniowej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych oraz Instytut Gospodarki Nieruchomościami, Warszawa 2005
11. Rydzik W., Zróżnicowanie regionalne potrzeb i popytu mieszkaniowego w Polsce. Problemy Rozwoju Miast nr 2-4/2008.
12. Ślesicka A. Towarzystwa budownictwa społecznego i ich znaczenie
w zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych, [w:] Karpowicz A. (red.)
Polityka mieszkaniowa, Wydawnictwo Biura Analiz Sejmowych,
Warszawa 2007.
13. Śleszyński P., Możliwości prognozowania popytu mieszkaniowego w
świetle dostępnych danych. Problemy Rozwoju Miast nr 3/2007.
14. Werner W., Skala i przyczyny migracji wewnętrznej i zewnętrznej.
Problemy Rozwoju Miast, nr 2-4/2008.
Źródła internetowe
1. http://www.saint-gobain.pl/fundacja_saint_gobain_initiatives/ [dostęp 18.09.2012]
2. http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,77028,12473144,W_
Warszawie_powstaje_osiedle_z_mysla_o_katolikach.html?bo=1 [dostęp 18.09.2012]
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Jarosław Mioduszewski
Zygmunt Mietlewski
Rozwój zawodowy pracowników
urzędu skarbowego
Professional development
of employees of the Inland Revenue
Streszczenie
Organizacje, aby przetrwać, bez wyjątku, czy są to przedsiębiorstwa zorientowane na zysk, non profit, czy organizacje budżetowe,
podejmują działania zmierzające do poprawy efektywności gospodarowania. Jednym z głównych kierunków działań jest inwestowanie w rozwój zawodowy pracowników. Celem badań było określenie czynników warunkujących rozwój zawodowy pracowników
urzędu skarbowego. W badanej instytucji inwestowanie w rozwój
zawodowy wynika w głównej mierze z charakteru wykonywanej
pracy, wymogów formalno-prawnych, których odzwierciedleniem
są zapisy zawarte w standardach zarządzania zasobami ludzkimi
w służbie cywilnej. Realizację zadań w tym obszarze umożliwiają
przyjęte plany szkoleniowe, których zakres wynika z wymogów
poszczególnych stanowisk pracy, możliwości finansowych zakładu pracy oraz środków finansowych na rozwój kapitału ludzkiego
pochodzących z dofinansowań Unii Europejskiej. Do czynników,
mających istotny wpływ na kształtowanie postaw i aktywności
pracowników na płaszczyźnie doskonalenia zawodowego, można
zaliczyć poziom uzyskiwanych dochodów oraz niestabilną sytuację
na rynku pracy i obawy pracowników przed ewentualnym zwolnieniem.
54
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty
Summary
In order to survive organisations take up steps aiming to improve efficiency of management. It makes no difference whether these
are enterprises orientated on profit, nonprofit organisations or budget organisations. One of the main direction of their activity are
investitions in professional development of employees. Aim of the
research was to define factors determining professional development of employees of Inland Revenue. In the analysed institution
investitions in professional development of employees are mainly
effect of character of work and legal-formal requirements, which
are reflected in text of standards of human resources management
in civil service. Tasks in this area can be fulfilled because of the
established training plans, which range result from requirements
of each post, financial ability of the working place and from funds
given by European Union to finance development of human resources. Factors influencing creation of attitudes and activity in the
area of professional development of employees are level of gained
income and unstable situation in the labour market and fear of being fired.
Słowa klucze: rozwój zawodowy, pracownicy, uwarunkowania
Keywords: professional development, employees, determinants
Wstęp
Zasoby ludzkie uznawane są za jeden z najbardziej wartościowych aktywów każdej organizacji, a zarządzanie nimi jest
jednym z głównych kierunków działań, zmierzających do osiągania celów strategicznych. W swych działaniach kadra kierownicza powinna wyrażać troskę o ludzi przez działania związane
z pozyskiwaniem, zatrzymywaniem, rozwojem i motywowaniem
pracowników. Celem podejmowanych działań jest odpowiednie
Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy...
55
dopasowanie zasobów ludzkich do bieżących i przyszłych potrzeb organizacji1.
Proces przekształceń systemu społeczno-gospodarczego w Polsce po 1989 r. wywołał konieczność dokonania zmian w administracji publicznej. Zasadniczym celem podjętych działań była poprawa
szeroko rozumianej efektywności działania gospodarki kraju oraz
sprawniejszego zaspokajania potrzeb społeczeństwa. Głównym
zadaniem system administracji publicznej jest integracja działań
dotyczących spraw publicznych. Zapisami zawartymi w art. 146
Rozdziału VI Konstytucji Rzeczpospolitej przypisano Radzie Ministrów kierowanie administracją rządową, która realizuje politykę
państwa w zakresie niezastrzeżonym dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego. Zgodnie z art. 153 w urzędach administracji rządowej działa korpus służby cywilnej, którego zwierzchnikiem jest Prezes Rady Ministrów. Celem korpus jest
zapewnienie zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie
neutralnego wykonywania zadań państwa2. Zadania administracji rządowej w województwach realizuje administracja zespolona,
której zwierzchnikiem jest wojewoda oraz administracja niezespolona podporządkowana właściwemu ministrowi lub centralnym
organom administracji rządowej3. Administracja publiczna działa
na podstawie ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej.
Powołano ją „w celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa
(...)”4. Według stanu na koniec 2011 r., w administracji publicznej
zatrudnionych było ponad 429,3 tys. osób w tym około 182,4 tys.
to pracownicy administracji państwowej5, wśród których około
1 M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC, Kraków
200, s. 19-20.
2 Dz.U. 1997, NR 78 poz. 483 z poźn. zm. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 2 kwietnia 1997 r.
3 Dz. U. z 2009r. Nr 31, poz. 206 z pożn. zm. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r.
o wojewodzie i administracji rządowej w województwie
4 Dz. U. z 2008 r. Nr 227, poz. 1505. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie
cywilnej
5 Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Informacje i opracowania
statystyczne w 2011 r. GUS, Warszawa, 2012. s. 53
56
67,o% stanowił korpus służby cywilnej6. W Rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2009 r. określono wykaz stanowisk urzędniczych, wymagane kwalifikacje zawodowe, stopnie
służbowe urzędników służby cywilnej oraz zasady wynagradzania
członków korpusu służby cywilnej. Zgodnie z zapisami tego rozporządzenia na większości stanowisk urzędniczych wymagane jest
wykształcenie wyższe7. W urzędach skarbowych wg stanu na dzień
31 grudnia 2011 r. zatrudnionych jest w przeliczeniu na pełnozatrudnionych 38351 osób, z tego ok. 3,7% (1404 osób) to urzędnicy
korpusu służby cywilnej. Wymiana kadr, mierzona wskaźnikiem
fluktuacji zatrudnienia w urzędach skarbowych, wyniosła 6,4%
i była wyższa o ponad 1,4% w porównaniu do 2010 r. Poziom przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wraz z dodatkami kształtował się na poziomie 4511 złotych. W funduszu wynagrodzeń ogółem udział środków przeznaczonych na nagrody kształtował się
na poziomie 8%. W strukturze zatrudnienia pod względem wieku,
najmniej liczną grupę stanowią osoby w wieku do 30 lat (13,6%),
a najliczniejszą w wieku od 30 do 50 lat (58,5%), a powyżej 50 lata
27,9%. Pod względem płci większość pracowników w strukturze
zatrudnienia, w urzędach skarbowych stanowią kobiety (77,4%)8.
Szef Służby Cywilnej wydał zarządzenie9 określające standardy
zarządzania zasobami ludzkimi w służbie cywilnej, które powinno
przyczynić się do efektywnego realizowania misji i celów urzędu
6 W rozumieniu Art. 3. ustawy o służbie cywilnej członkiem korpusu służby
cywilnej są osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę (pracownik służby cywilnej) oraz na podstawie mianowania (urzędnik służby cywilnej) zgodnie z zasadami
określonymi w ustawie. Dz. U. z 2008r. Nr 227, poz. 1505. ustawa z dnia 21 listopada
2008 r. o służbie cywilnej
7 Dz. U. 2009 nr 211 poz. 1630 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia
9 grudnia 2009 r. w sprawie określenia stanowisk urzędniczych, wymaganych kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników służby cywilnej, mnożników
do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych zasad ustalania i wypłacania innych świadczeń przysługujących członkom korpusu służby cywilnej.
8 http://dsc.kprm.gov.pl/sites/default/files/pliki/zatrudnienie_i_wynagrodzenia_w_sluzbie_cywilnej_w_2011_roku_-_aktualizacja.pdf s. 2-18
9 http://dsc.kprm.gov.pl/zarzadzenia-szefa-sluzby-cywilnej Zarządzenie Nr 3
Szefa Służby Cywilnej z dnia 30 maja 2012 r. w sprawie standardów zarzadzania zasobami ludzkimi w służbie cywilnej.
57
oraz kształtowania pożądanych postaw, zwiększanie satysfakcji
i zadowolenia pracowników z wykonywanej pracy. W zarządzeniu określono standardy w pięciu obszarach zarządzania zasobami
ludzkimi obejmującymi organizację zarządzania zasobami ludzkimi, nabór i wprowadzenie do pracy, motywowanie pracowników,
rozwój i szkolenie oraz rozwiązania stosunku pracy. W ramach tych
standardów podejmowane są działania konieczne do tworzenia
możliwości do rozwoju zawodowego pracowników, a także planowanie rozwoju kariery zawodowej.
Jednym z głównych zadań zarządzania zasobami ludzkimi jest
jego rozwój. W ramach tych działań konieczne jest tworzenie możliwości nauki i rozwijania umiejętnością pracownikom, a także
planowanie rozwoju kariery zawodowej. Duży nacisk należy położyć na rozwój kadry kierowniczej ze względu na istotny jej wkład
w osiąganie celów organizacji. Na rozwój zasobów ludzkich wpływa szereg czynników o charakterze zewnętrznym, wynikającym
z otoczenia, w jakim działa organizacja i potrzeba ich systematycznego dopasowywania, oddziaływania menedżerów oraz uwarunkowań wewnętrznych wynikających ze środowiska pracy10.
Celem badań była identyfikacja uwarunkowań determinujących
rozwój zawodowy pracowników urzędu skarbowego.
Niniejsze opracowanie zawiera wyniki badań zrealizowanych
metodą kwestionariuszową11, której celem było poznanie poglądów pracowników terenowej administracji rządowej odnośnie
czynników kształtujących rozwój zawodowy na przykładzie jednego z urzędów skarbowych działającego na terenie woj. warmińsko-mazurskiego. Na posługiwanie się nazwą jednostki, w której realizowano badania nie uzyskano zgody, dlatego też w analizie i opisie
wyników jej nazwę pominięto. W badaniach zastosowano technikę
ankietową, której narzędziem był kwestionariusz ankiety dotyczący rozwoju zawodowego pracowników opracowany w Katedrze
10 M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC,
Kraków 200, s. 30-32
11 S. Stachak, Podstawy metodologii nauk ekonomicznych. Książka i wiedza,
Warszawa 2006, s. 173-178
58
Organizacji i Zarządzania na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olszynie. Następnie kierownictwo badanej jednostki dokonało jego weryfikacji w wyniku, której z kwestionariusza ankiety usunięto część pytań zawierających
dane osobowe oraz dodano pytania związane z klimatem i organizacją pracy. Po dokonanych uzupełnieniach i adaptacji kwestionariusz rozesłano drogą elektroniczną do wszystkich pracowników
badanej jednostki. W gromadzeniu i analizie wyników badań wykorzystano program statystyczny Qasystent. Z jednostki, w której
prowadzono badania otrzymano wyniki w formie zestawień sumarycznych, które uniemożliwiały dokonywanie grupowań i poszukiwanie zależności pod względem cech osobowych i innych
kryteriów. Niniejsze opracowanie zawiera tylko część wyników
badania kwestionariuszowego przeprowadzono w maju 2011 r.
dotyczącego zagadnień związanych z rozwojem zawodowym pracowników urzędu skarbowego. Zwrotnie otrzymano kompletnie
wypełnione kwestionariusze ankietowe od 250 osób, co stanowi
około 89,0% liczby zatrudnionych w danej jednostce. Na relatywnie wysoki poziom zwrotu miało wpływ zalecenie kierownictwa
jednostki wypełnienia kwestionariusza ankiety przez wszystkich
pracowników wykonujących obowiązki służbowe. W badaniach
nie wzięli udziału pracownicy będący poza zakładem pracy (urlop,
zwolnienie lekarskie, wyjazd służbowy itp.) w czasie prowadzenia
badań. W analizie i ocenie wyników badań wykorzystano metodę
statystyki tabelaryczno-opisowej, a część wyników przedstawiono
w formie graficznej.
Wyniki badań. Ogólna
charakterystyka respondentów
W badaniach wzięło udział łącznie 250 osób, wśród których
dominowały kobiety (82,8%). Taka struktura badanych osób pod
względem płci wynika głównie z charakteru wykonywanej pracy (praca administracyjna) i odzwierciedla strukturę zatrudnienia
w całym korpusie służby cywilnej. Wśród respondentów większość
59
(55,8%) stanowiły osoby relatywnie młode, w wieku do 45 lat, a blisko 1/3 to osoby w grupie wiekowej od 46 do 55 lat, a co dziesiąta
jest w wieku powyżej 55 lat. Większość badanych osób (71,6%) posiada wykształcenie wyższe w tym ponad 82,1% z nich ma wyższe
magisterskie. Badane osoby mają długoletnie doświadczenie zawodowe, gdzie 62,0% posiada ponad 10 letni staż pracy w obecnym
zakładzie pracy. Zdecydowana większość (85,6%) zatrudniona jest
na czas nieokreślony, a co dwunasta osoba pełni funkcje kierownicze (tab. 1).
Tabela 1. Metryczka badanych osób
Lp.
Wyszczególnienie
1. Ogółem
2. Płeć
Liczba osób
250
%
100,0
kobieta
207
82,8
mężczyzna
43
17,2
3.
Grupy wiekowe
od 18 do 25 lat
6
2,4
od 26 do 35 lat
66
26,4
od 36 do 45 lat
68
27,2
od 46 do 55 lat
83
33,2
od 56 do 60 lat
24
9,6
powyżej 60
3
1,2
4.
Wykształcenie
zawodowe
2
0,8
średnie ogólnokształcące
7
2,8
średnie zawodowe
62
24,8
wyższe licencjacie/inżynierskie
32
12,8
wyższe magisterskie
147
58,8
5.
Stanowisko pracy
kierownicze
20
8,0
60
nie kierownicze
230
92,0
6.
Forma zatrudnienia
umowa na czas nieokreślony
214
85,6
umowa na czas określony
36
14,4
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych
Postrzeganie miejsca pracy
Postrzeganie miejsca pracy przez pracowników jest jednym
z czynników wpływających na motywację do pracy, która jest głównym motorem aktywności zawodowej. Wyniki badań wskazują,
że większość badanych osób (80,4%) odczuwa satysfakcję z wykonywanej pracy mimo, że w ich odczuciu instytucja (urząd skarbowy),
w której pracują jest postrzegana w społeczeństwie raczej w sposób
neutralny, przy czym w opinii ponad ¼ z nich oceniana jest pozytywnie, a około ¼ uważa, że raczej negatywnie. Formułowane opinie odzwierciedlają niejako poglądy społeczeństwa na tego typu instytucje,
gdzie podstawą ocen są realizowane zadania mające charakter fiskalny. W swoich opiniach respondenci zakład pracy postrzegają przede
wszystkim, jako źródło dochodów umożliwiających zaspokojenie
podstawowych potrzeb egzystencjonalnych. Ponadto formułowane
oceny wskazywały, że wykonywana praca jest ciekawa i przyjemna, dająca zadowolenie oraz możliwości rozwoju i zdobycia praktyki
zawodowej. Tylko nieliczni uznali, że stanowi dla nich swoisty przymus i jest męcząca.
W swoich fundamentalnych założeniach, każda organizacja, aby
trwać musi się rozwijać. Rozwój organizacji związany jest z inwestowaniem w posiadane zasoby tak, aby poprawiać efektywność
prowadzonej działalności. W tym kontekście istotnym zadaniem
kadry zarządzającej jest integracja celów organizacji z celami osobistymi i zawodowymi pracowników. Jednym z działań umożliwiających realizację tych celów jest opracowanie ścieżki kariery.
Powinno się to przyczynić do zwiększenia satysfakcji z wykonywanej pracy, podniesienia kwalifikacji zawodowych oraz dopasowa-
61
nia zainteresowań poszczególnych pracowników do wykonywanej
pracy, w konsekwencji poprawy wydajności pracy i efektywności
prowadzonej działalności. Ponad połowa badanych osób wskazuje, że jest świadoma posiadania określonej ścieżki kariery zawodowej, a około 1/3 nie ma jasno sprecyzowanego poglądu i trudno
jej powiedzieć. Niespełna 1/5 z nich brakuje takiej świadomości
i jest przekonana, że nie określono im ścieżki kariery zawodowej
(rys. 1)
Rys. 1. Świadomość posiadania określonej ścieżki kariery zawodowej przez pracowników badanego urzędu skarbowego
62
Zarządzanie karierą zawodową pracowników obejmuje proces
planowania kariery, gdzie określa się rozwój pracownika pod katem potrzeb organizacji uwzględniając jego możliwości i aspiracje
oraz zarządzanie następstwami, których celem jest przygotowanie
przyszłej kadry kierowniczej uwzględniające przyszłe potrzeby
danej instytucji12. W badanej instytucji proces zarządzania karierą
zawodową jest systematycznie realizowany pod katem potrzeb,
czego potwierdzeniem są oceny miejsca w rozwoju zawodowym.
Największą grupę (49,6%) w tym zestawieniu stanowią respondenci będący w fazie stabilizacji, gdzie główne działania związane z ich
rozwojem skoncentrowane są na utrzymaniu już osiągniętej, stabilnej pozycji na określonym stanowisku pracy. Drugą grupę (39,6%)
stanowią osoby, które dążą do osiągnięcia stabilizacji zawodowej,
a ich działania skierowane są na systematyczne szkolenie i doskonalenie zawodowe. Najmniej liczną grupą wśród respondentów są
pracownicy w początkowej fazie kariery zawodowej (wejścia na
rynek pracy związanej poszukiwaniem najbardziej prawdopodobnego obszaru aktywności zawodowej, podejmowaniem pierwszej
pracy i testowaniem jej w kategoriach zawodu) oraz będący u końca
pracy zawodowej (fazy emerytury), która związana jest ze zmniejszoną aktywnością w pracy, stopniowym ograniczaniem i przekazywaniem zakresu obowiązków następcom. W coraz mniejszym
stopniu angażowani są w szkolenia zawodowe, ograniczone w zasadzie do tych, które są konieczne do realizacji powierzonych zadań. Proces ten wynika w głównej mierze ze zmniejszających się
możliwości psycho-fizycznych i społecznych (rys. 2).
12 M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC,
Kraków 200, s. 481
63
Rys. 2. Faza kariery zawodowej w której znajdują się pracownicy w badanym urzędzie skarbowym
Rozwój zawodowy pracowników
Zarządzanie rozwojem pracowników związane jest z działaniami, których głównymi celem jest zaspokojenie potrzeb kadrowych
organizacji, zatrudnienie i przygotowanie kadry do sprawnej realizacji zadań oraz umożliwienie samorealizacji i rozwoju zawodowego. Cele związane z rozwojem zawodowym mogą być realizowane
dwukierunkowo, tj.: na drodze koncentracji rozwoju poszczególnych pracowników oraz przez systematyczną realizację programu
rozwoju całego potencjału społecznego organizacji13. Respondenci
w swoich ocenach odnieśli się do wymogów, kierunków i zasad
13 Suchodolski A. Rozwój pracowników (w:) Zarzadzanie kadrami. Listwan T. (red.).
C. H. Beck, Warszawa, 2006, s. 147-148.
64
rozwoju zawodowego pracowników administracji publicznej. Byli
zgodni wskazując, że są potrzebne, przy czym dla około ¾ respondentów są one sprawiedliwe, przejrzyste, obiektywne i zrozumiałe.
W opiniach ponad ¼ badanych osób nie spełniają one ich oczekiwań (rys. 3).
Rys. 3. Opinia respondentów na temat wymogów, kierunków
i zasady rozwoju zawodowego pracowników administracji publicznej
W ramach wykonywanych obowiązków służbowych pracownicy powinni posiadać kwalifikacje interpersonalne umożliwiające
efektywne kształtowanie stosunków międzyludzkich w organizacji, które mogą być wyuczone lub nabyte w trakcie wykonywania
obowiązków służbowych14. W przeprowadzonych badaniach respondenci wskazywali, że na ich stanowiskach pracy w badanej
instytucji, większe wymagania są odnośnie kwalifikacji interpersonalnych, umożliwiających bezproblemowe utrzymywanie kontak14 Smid W. Leksykon menadżera. Wyd. PSB, Kraków 2000, s. 183
65
tów w relacjach z klientami zewnętrznymi, a w mniejszym stopniu
pomiędzy pracownikami urzędu (rys. 4).
Rys. 4. Wymagania stawiane pracownikowi na stanowisku pracy w relacjach z klientem zewnętrznym i wewnętrznym w badanym urzędzie skarbowym
Do wykonywania obowiązków służbowych na stanowisku pracy są niezbędne środki pracy rozumiane jako narzędzia, materiały i sprzęt, które umożliwiają pozyskanie niezbędnych informacji
i wiedzy niezbędnej do wykonywania pracy. Do głównych środków pracy respondenci zaliczyli różnego typu dokumenty oraz stanowiska komputerowe w połączeniu z siecią Internetową i Intranetową, umożliwiająca szybkie pozyskiwanie danych, informacji oraz
dzielenia się uzyskaną wiedzą z osobami współpracującymi. Istotnym środkiem pracy, umożliwiającym sprawne wykonywanie powierzonych zadań, są takie urządzenia jak kserokopiarka oraz faks,
umożliwiający szybkie i terminowe przesyłanie dokumentacji służbowej. Istotnym źródłem danych są tworzone banki danych, przy
czym niezbędne jest posiadanie określonego zakresu uprawnień
oraz możliwości samodzielnego podejmowania decyzji (rys. 5).
66
Rys. 5. Dostęp do środków pracy umożliwiających uzyskanie
informacji i wiedzy niezbędnej do wykonywania pracy
Wykonywanie obowiązków służbowych realizowane jest w szybko zmieniających się uwarunkowaniach społeczno-gospodarczych.
W związku z tym istnieje potrzeba systematycznego rozwoju zawodowego uwzględniająca potrzeby indywidualne pracowników i całej organizacji. W podnoszeniu kwalifikacji zawodowych większość
respondentów korzystała w głównej mierze ze szkoleń specjalistycznych, obejmujących zagadnienia bezpośrednio związane z zakresem wykonywanych obowiązków służbowych oraz kursy komputerowe, umożliwiające nabywanie i podnoszenia umiejętności
obsługi różnych aplikacji i programów komputerowych. Co szósty
respondent wskazuje, że korzysta również z krótszych form kształcenia i doskonalenia zawodowego, oferowanego na kursach specjalistycznych i dokształcających. Z form długookresowego szkolenia
badane osoby wskazują na uczestnictwo w studiach magisterskich,
licencjackich i podyplomowych (rys. 6).
67
Rys. 6. Uczestnictwo i formy doskonalenia zawodowego
Częstoliwość uczestnictwa w szkoleniach zawodowych determinowana jest zarówno potrzebami zakładu pracy jak celami osobistymi pracowników. Najliczniejszą grupę respondentów stanowią
osoby (45,6%) które uczestniczyły w ciagu ostatniego roku 2-3 krotnie oraz jednokrotnie (36,0%). Częstszy udział w szkoleniach brał
udział co dziesiąty respondent. Nie uczestniczenie w szkoleniach
zadeklarowało 7,6% badanych osób (rys. 7).
68
Rys. 7. Uczestnictwo w doskonaleniu zawodowym
Udział pracowników i zakres korzystania z poszczególnych form
kształcenia i doskonalenia zawodowego wynika w głównej mierze
ze sposobu finansowania. Wyniki badań wskazują, że większość respondentów korzysta głównie z bezpłatnych szkoleń (58,4%), a co
piąty z bezpłatnych szkoleń, finansowanych ze środków Unii Europejskiej. Jednak podnosząc swoje kwalifikacje wykorzystują tylko
własne zasoby finansowe lub korzystają z pełnego, albo częściowego dofinansowania zakładu pracy (rys. 8).
69
Rys. 8. Źródła finansowania udziału pracowników w szkoleniach
Charakter wykonywanej pracy określa znaczenie i przydatność
szkoleń z zakresu ekonomii i zarządzania w wykonywanej pracy.
W wyrażonych opiniach większość badanych (85,2%) wskazała na
bardzo duże i duże ich znaczenie dla efektywności wykonywanej
pracy. Tylko nieliczni wskazywali na niskie znaczenie przydatności
do wykonywania obowiązków (rys. 9).
70
Rys. 9. Znaczenie i przydatność szkoleń z zakresu ekonomii
i zarządzania w wykonywanej pracy
* ocena w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza bardzo duże znaczenie
1 niewielkie znaczenie
Wśród wymienianych źródeł informacji istotnym źródłem jest
Internet, który umożliwia szybki dostęp do różnego rodzaju danych, dokumentów, aktów prawnych i ich interpelacji, informacji
oraz wymiany tzw. „dobrych praktyk” między poszczególnymi
pracownikami lub jednostkami w całej strukturze organizacyjnej
urzędów skarbowych oraz uzyskiwanych informacji od klientów
zewnętrznych. Kolejnym istotnym źródłem informacji są książki
i czasopisma branżowe oraz możliwość konsultacji ze specjalistami
w sytuacjach problemowych. Relatywnie mniejsze znaczenie przypisywane jest filmom edukacyjnym, emitowanym przez telewizję
(rys. 10).
71
Rys. 10. Znaczenie różnorodnych źródeł informacji w procesie
samokształcenia
* ocena w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza istotne źródło, 1 nieistotne
W ocenie motywów aktywności zawodowej, związanej z rozwojem własnym pracowników, dominują bodźce finansowe, dzięki którym mają możliwość zwiększania poziomu wynagrodzenia (4,22 pkt
– tab. 2). Duże znaczenie mają również czynniki związane z bezpieczeństwem zatrudnienia (obawa przed utratą zatrudnienia i wymogi
pracodawcy) oraz rozwojem własnych zainteresowań. Nieco mniejsze znaczenie mają potrzeby wyższego rzędu potrzeba akceptacji
i uznania współpracowników oraz samorealizacja. Taka ocena poszczególnych czynników odzwierciedla niejako zaspokajanie potrzeb
w układzie charakterystycznym dla hierarchii potrzeb Maslowa. Cechą charakterystyczną ocen poszczególnych czynników jest mniejsza
skłonność respondentów do dawania niskich ocen poszczególnym
czynnikom. Taka struktura ocen wskazuje, że wszystkie czynniki są
ważne dla pracowników, jednakże ich wpływ na poszczególne osoby jest zróżnicowany i zależny od zajmowanego stanowiska w strukturze organizacyjnej, poziomu uzyskiwanych dochodów za wykonywaną pracę oraz relacji interpersonalnych (tab. 2).
80
Obawa przed
utratą pracy
5.
Rozwinięcie
zainteresowań
4. Wymogi pracodawcy
3.
46
45
82
18,4
18,0
32,0
32,8
42,0
100
106
90
101
100
40,0
42,4
36,0
40,4
40,0
92
88
67
56
40
36,8
35,2
26,8
22,4
16,0
%
%
6
8
6
8
5
2,4
3,2
2,4
3,2
2,0
6
3
7
3
0
liczba
osób
Ciekawość –
rozwijanie
2.
własnych
zainteresowań
1.
%
4
liczba
osób
5
%
3
liczba
osób
105
Wyszczególnienie
2
liczba
osób
Zwiększenie
zarobków
Lp.
1
liczba
osób
Skala istotności*
2,4
1,2
2,8
1,2
-
%
3,70
3,73
3,92
4,00
4,22
Ocena
średnia
ważona
(w pkt*)
Tabela 2. Wpływ motywów na aktywizację rozwoju własnego pracowników badanego urzędu
skarbowego
72
46
30
21
16
Szkolenia wpływają
7. na integrację
pracowników
Chęć przebywania
wśród ludzi /
8. nawiązania
kontaktów
Chęć pokazania
9. innego poza
służbowego oblicza
Uznanie, że
rozwój to swoistego
10. rodzaju przymus
(konieczność)
6,4
8,4
12,0
18,4
26,8
41
60
70
103
69
16,4
24,0
28,0
41,2
27,6
133
108
94
69
92
53,2
43,2
37,6
27,6
36,8
33
31
28
25
14
13,2
12,4
11,2
10,0
5,6
27
30
19
7
8
67
Chęć zdobycia
nowych kwalifikacji
6. w celu zmiany
miejsca pracy
10,8
12,0
7,6
2,8
3,2
2,94
3,04
3,15
3,62
3,69
73
74
Szkolenie i doskonalenie zawodowe pracowników umożliwia
właściwe wykonywanie powierzonych obowiązków służbowych
oraz przygotowanie się do pracy na innych stanowiskach w przyszłości. Oceniając wpływ pracowników i zakładu pracy na rozwój
zawodowy respondenci uznali, że obydwie strony w tym procesie
mają istotne znaczenie. W tych ocenach większe znaczenie respondenci przypisują organizacji wskazując, że to zakład pracy w większym stopniu powinien być inicjatorem działań zmierzających do
rozwoju zawodowego pracowników. Charakterystyczne dla formułowanych ocen jest, że większość respondentów przypisała duży
wpływ obu stronom, a dzięki takiemu połączeniu obustronnych
inicjatyw, można uzyskać tzw. efekt synergiczny podejmowanych
działań w rozwoju kadrowym (tab. 3).
59
23,6
98
39,2
93
37,2
%
Ocena średnia
ważona (w pkt*)
14,0
%
88
35,2
7
2,8
3,53
73
29,2
8
3,2
3,71
1
liczba
osób
35
%
2
liczba
osób
%
3
liczba
osób
liczba
osób
4
Pracownik
5
liczba
osób
Skala istotności*
Organizacja
Wyszczególnienie
Tabela 3. Wpływ pracowników i zakładu pracy na rozwój zawodowy według respondentów
%
22
8,8
17
6,8
*ocena w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza istotny wpływ ….. 1 nieistotny
75
Istnieje szereg czynników utrudniających podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Do istotnych barier utrudniających rozwój
zawodowy pracowników można zaliczyć zakres i tempo wykonywania obowiązków służbowych i związany z tym nadmiar obowiązków oraz brak czasu przekładający się na brak motywacji.
Mniejsze wpływy respondenci przypisali czynnikom wynikającym
z uzyskanych efektów dotychczasowych szkoleń i nie do końca
spełnionych oczekiwań działań, związanych z rozwojem zawodowym oraz brakiem potrzeby rozwoju. Wśród barier związanych
z zakładem pracy, największe znaczenie mają czynniki zasobowe, wynikające z ograniczonych środków finansowych na rozwój
pracowników oraz organizacyjne, przejawiające się nadmiarem
obowiązków, ograniczeniami czasowymi oraz koniecznością terminowej realizacji określonych zadań, brak zastępstw wynikający
ze zbyt małej liczby pracowników posiadających stosowne uprawnienia do dokonywania określonych czynności służbowych, a także
zakres i skala wykonywanych obowiązków. Niewielkie znaczenie
pod tym względem mają relacje interpersonalne, związane z podejściem kadry kierowniczej (niechęć kierownictwa) oraz ograniczenia
prawne w realizacji szkoleń (tab. 4).
Wyszczególnienie
1.5
Brak wymiernych efektów
dotychczasowych szkoleń
Szkolenia nie spełniają
1.6
oczekiwań
6,8
8,0
20
11,6
17,2
28,4
17
29
1.4 Brak potrzeby rozwoju
71
31,6
56
60
52
59
89
85
58
59
23,2
23,6
22,4
97
38,8
24,0 110 44,0
20,8 119 47,6
23,6 125 50,0
35,6
34,0
41
34
24
25
20
19
16,4
13,6
9,6
10,0
8,0
7,6
36
29
26
18
12
8
liczba
osób
43
Nadmiar obowiązków
pracy
%
liczba
osób
79
%
4
%
3
liczba
osób
5
%
2
liczba
osób
1.3 Brak motywacji
1.2
1.1 Brak czasu
1.0 Związane z pracownikiem
Lp.
1
liczba
osób
Skala istotności*
14,4
11,6
10,4
7,2
4,8
3,2
%
2,93
3,01
3,14
3,58
3,75
3,83
Ocena
średnia
ważona
(w pkt*)
Tabela 4. Bariery rozwoju kwalifikacji zawodowych według pracowników badanego urzędu
skarbowego
76
Ograniczone środki finansowe
4,0
22
34
37
49
46
69
77
76
8,8
13,6
14,8
19,6
18,4
27,6
30,8
30,4
94
75
96
94
85
77
65
44
37,6
30,0
38,4
37,6
34,0
30,8
26,0
17,6
53
48
51
42
37
35
25
14
21,2
19,2
20,4
16,8
14,8
14,0
10,0
5,6
71
73
44
39
34
24
18
9
*ocena w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza czynnik istotny ….. 1 nieistotny
10
8,8
22
2.8 Ograniczenia prawne
10,4
26
8,0
19,2
48
20
18,0
26,0
45
65
107 42,8
2.7 Niechęć kierownictwa
Ograniczenia czasowe/
2.3 terminowość określonych
zadań
Brak zastępstwa / mała
liczba osób mogąca wyko2.4
nywać te same czynności
w pracy
Zakres wykonywanych
2.5
obowiązków
Brak uprawnień do odby2.6
cia szkoleń
2.2 Nadmiar obowiązków
2.1
2.0 Związane z zakładem pracy
28,4
29,2
17,6
15,6
13,6
9,6
7,2
3,6
2,39
2,52
2,77
2,92
3,15
3,30
3,58
4,03
77
78
Podsumowanie
Rozwój pracowników jest jednym z warunków awansu zawodowego. Ich aktywność w obszarze doskonalenia zawodowego
związana jest z postawami i odpowiedzialnością za osiągane wyniki w pracy. W badanej jednostce rozwój zawodowy determinuje
głównie charakter wykonywanej pracy, wymogi formalno-prawne,
plany szkoleń i możliwości finansowe oraz postawa pracownika.
Wśród czynników mających istotne znaczenie w kształtowaniu
postaw i aktywności pracowników na płaszczyźnie doskonalenia
zawodowego znajdują się niestabilna sytuacja na rynku pracy i obawy przed ewentualnym zwolnieniem. Respondenci wykazują relatywnie dużą aktywność w podnoszeniu kwalifikacji przez inwestowanie w swój rozwój zawodowy, który jest jednym z warunków
utrzymania zatrudnienia i możliwości awansowania w urzędzie
skarbowym. Awans zawodowy jest wyrazem docenienia przez kadrę kierownicza pracy pracownika nad sobą, a także przekłada się
na poprawę sytuacji ekonomicznej, a pośrednio też pozycji społecznej. W tym kontekście duże znaczenie ma perspektywa zwiększenia poziomu uzyskiwanych wynagrodzeń i poprawy sytuacji materialnej oraz uzyskanie bezpieczeństwa zatrudnienia i możliwości
rozwoju własnych zainteresowań. Do czynników, które stymulują
rozwój zawodowy pracowników badanej jednostki, należą także
środki finansowe na rozwój kapitału ludzkiego, pochodzące z dofinansowań Unii Europejskiej. Z kolei do istotnych barier, utrudniających rozwój zawodowy, zaliczyć należy zbyt duży zakres przedmiotowy, podmiotowy oraz czasowy wykonywanych obowiązków
służbowych i związany z tym stres wynikający z „braku czasu”
przekładający się na brak motywacji. Wśród barier związanych
z zakładem pracy duże znaczenie mają czynniki zasobowe (zbyt
mała liczba pracowników posiadających stosowne uprawnienia
do dokonywania określonych czynności służbowych, ograniczone
środki finansowych na rozwój pracowników) oraz organizacyjne,
wynikające z „nadmiaru obowiązków służbowych”.
79
BIBLIOGRAFIA
M. Armstrong. Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 200, s. 19-20, 30-32, 481.
W. Smid. Leksykon menadżera. Wyd. PSB, Kraków 2000, s. 183.
S. Stachak. Podstawy metodologii nauk ekonomicznych. Książka i wiedza, Warszawa 2006, s. 173-178.
A. Suchodolski. Rozwój pracowników (w:) Zarządzanie kadrami. Listwan T. (red.). C. H. Beck, Warszawa, 2006, s. 147-148.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Dz. U. 1997, NR 78 poz. 483 z poźn. zm.
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2009 r.
w sprawie określenia stanowisk urzędniczych, wymaganych kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników służby cywilnej, mnożników do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych
zasad ustalania i wypłacania innych świadczeń przysługujących
członkom korpusu służby cywilnej. Dz. U. 2009 nr 211 poz. 1630.
Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie. Dz. U. z 2009 r. Nr 31, poz. 206 z pożn. zm.
Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej. Dz. U.
z 2008r. Nr 227, poz. 1505.
Zarządzenie Nr 3 Szefa Służby Cywilnej z dnia 30 maja 2012 r.
w sprawie standardów zarządzania zasobami ludzkimi w służbie
cywilnej. http://dsc.kprm.gov.pl/
Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Informacje i opracowania statystyczne w 2011 r. GUS, Warszawa,
2012. s. 53.
Zatrudnienie i wynagrodzenia w służbie cywilnej w 2011 roku.
Departament Służby Cywilnej Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,
Warszawa, s. 2-18.
80
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Małgorzata Olczak
EQ w zarządzaniu organizacją.
Scenariusze zajęć dla studentów
wydziałów organizacji
i zarządzania
EQ in Organisational Management.
Class Scenarios for Students
of Administration
and Management Departments
Streszczenie
D. Goleman definiuje inteligencję emocjonalną jako podstawową zdolność postrzegania samego siebie, obejmującą umiejętność
rozpoznawania własnych uczuć, samokontrolę, panowania nad
impulsami emocjonalnymi, zapał, wytrwałość w dążeniu do celu
mimo niepowodzeń, optymizm, zdolność motywacji i empatii,
a także współpracę i nawiązywanie poprawnych stosunków z innymi osobami.
Umiejętności określane mianem inteligencji emocjonalnej są dziś
szczególnie ważne w kontekście rozwijającego się przemysłu, gospodarki. W wielu firmach kładzie się nacisk przede wszystkim na
umiejętności interpersonalne, na umiejętność całkowitego poświęcenia się, na umiejętność współpracy. Są to umiejętności potrzebne na stanowiskach, które wymagają kontaktu z innymi ludźmi,
a w dzisiejszym świecie gospodarki kapitalistycznej powstaje coraz
więcej właśnie tego rodzaju miejsc pracy. Umiejętności emocjonalne
są również potrzebne na takich stanowiskach, gdzie ważne jest zaangażowanie oraz wysoka elastyczność emocjonalna.
82
Kształcenie wyższe zmierza do uformowania kwalifikacji zawodowych, stara się również ukształtować kompetencje społeczne.
Dbając o kształcenie kompetencji społecznych, w tym jednej z ważniejszych – umiejętności EQ, zaproponowano studentom Wydziału
Organizacji i Zarządzania Politechniki Łódzkiej warsztaty stymulujące umiejętności inteligencji emocjonalnej. Uzupełnienie wykładów
warsztatami zdaje się być zgodne z ogólną tendencją dydaktyczną,
preferującą przede wszystkim takie czynności dydaktyczne nauczyciela-wykładowcy, które ukierunkowane są na pomoc uczniomstudentom w kształtowaniu umiejętności produktywnego myślenia
oraz takie jego działania, dzięki którym uczniowie-studenci stają się
„konstruktorami” własnej wiedzy.
Summary
D. Goleman defines emotional intelligence as a basic capability
of self-perception that comprises the skill of recognising one’s own
feelings, self-control, control over one’s emotional impulses, zeal,
persistence in pursuing a goal in spite of failures, optimism, motivation and empathy ability, and also cooperation and engaging into
proper relationships with other people.
The skills of emotional intelligence are particularly important today in the context of developing industry and economy. The interpersonal skills, the ability to scarify and cooperate are being strongly
emphasised in many companies. This kind of skills are needed for
positions that require contact with other people. In today’s world
of capitalistic economy there is more and more jobs of that kind.
Emotional skills are also needed at positions where engagement
and high flexibility is relevant.
Higher education aims at forming vocational qualifications.
It aspires to shape social competencies as well. Taking care of forming social competencies including one of the most important – the
EQ skills the workshops stimulating emotional intelligence skills
were offered to the students of the Department of Organisation and
Management at the University of Lodz. Complementing the lec-
Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją...
83
tures with the workshops seems to be in accordance with a general
didactic tendency, which puts priority on such didactic activities
of the tutor-lecturer that are orientated towards helping the pupilsstudents in forming the skills of productive thinking and such tutorlecturer’s activities, on account of which the pupils-students become
the “constructors” of their own knowledge.
Słowa klucze: inteligencja emocjonalna, scenariusze zajęć dla
studentów.
Keywords: emotional intelligence, class scenarios for students.
Wprowadzenie
Inteligencja ludzka jest jednym z determinatorów życiowego
sukcesu i zarazem jednym z ważniejszych przedmiotów badań naukowców. Przez ostatnich kilkadziesiąt lat pojawiło się mnóstwo jej
koncepcji, ujęć i definicji. J.P. Guilford i R. Hoepfner doliczyli się stu
dwudziestu typów inteligencji, która sama w sobie określana jest
jako zdolność myślenia, przewidywania, dostrzegania związków
czy abstrakcyjnego rozumowania.
Zbliżone pojęcie do inteligencji emocjonalnej funkcjonowało
już wcześniej. Badania E.L. Thorndike’a, H. Gardnera ukazywały,
że zdolności społeczne (obok innych zdolności i talentów) oraz zdolności umysłowe są jednym z aspektów inteligencji emocjonalnej.
E.L. Thorndike uważał, że zdolności społeczne należy zaliczać do
jednego z ważniejszych aspektów inteligencji.
H. Gardner wyodrębnił wśród różnych rodzajów inteligencję:
językową, logiczno-matematyczną, cielesno-ruchową, muzyczną,
przestrzenną, interpersonalną i intrapersonalną. Nowością było
wyróżnienie dwóch zupełnie nowych kategorii inteligencji: zdolności interpersonalnych i wewnątrz psychicznych.
Inteligencję interpersonalną definiuje się jako umiejętność rozumienia innych ludzi, na co składa się m.in. pojmowanie motywów
działania, rozpoznawanie temperamentów, odczytywanie pragnień, emocji i nastrojów, znajomość ludzkich nawyków, upodo-
84
bań, zwyczajów, odróżnianie sposobów reagowania i reguł współpracy. Z kolei inteligencja intrapersonalna odnosi się do rozumienia
siebie, własnego wnętrza i wykorzystywania tej wiedzy w kierowaniu swoim życiem.
W przekonaniu H. Gardnera właśnie te rodzaje inteligencji sprawiają, że ludzie doskonale radzą sobie w kontaktach z innymi,
w rozwiązywaniu praktycznych problemów życiowych, jak również przyczyniają się do tego, że ludzie rozumieją samych siebie,
potrafią zarządzać innymi oraz rozróżniają motywy, intencje i myśli innych.
Czynniki te określane są dziś mianem inteligencji emocjonalnej.
Charakterystyka EQ
Pojęcie „inteligencja emocjonalna” – EQ (ang. emotional quality)
powstało w 1990 roku, a jego autorami są dwaj amerykańscy psycholodzy: P. Salovey i J.D. Mayer. Ich koncepcję rozszerzył D. Goleman w swej książce Emotional Intelligence: why it can master more than
IQ w 1995 roku.
D. Goleman definiuje inteligencję emocjonalną jako podstawową zdolnością postrzegania samego siebie, obejmującą umiejętność
rozpoznawania własnych uczuć, samokontrolę, panowania nad
impulsami emocjonalnymi, zapał, wytrwałość w dążeniu do celu
mimo niepowodzeń, optymizm, zdolność motywacji i empatii,
a także współpracę i nawiązywanie poprawnych stosunków z innymi osobami. D. Goleman twierdzi, że inteligencja emocjonalna
jest „mistrzowską zdolnością, darem mającym przemożny wpływ
na wszystkie inne zdolności, ułatwiającym lub utrudniającym ich
wykorzystanie”.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące kompetencje
inteligencji emocjonalnej:
1. Kompetencje psychologiczne – dotyczą naszego stosunku do samych siebie. Od tego, jak sami czujemy się ze sobą, zależy to
jak funkcjonujemy, jakie osiągamy efekty w pracy, jak jesteśmy
postrzegani przez innych. Należy przypomnieć sobie, jak czę-
85
sto oceniamy czy charakteryzujemy osoby, które nam imponują swoją postawą. Mówimy: „on wierzy we własne siły”, „ona
ma dobry stosunek do samej siebie”. Możemy często spotkać
się również z innymi opiniami: „nie lubię się”, „mam bardzo
krytyczny stosunek do tego, co robię”, „nie akceptuję swojego
wyglądu”, „czego lepszego mogłem się po sobie spodziewać?”.
Czy istnieje jakikolwiek związek pomiędzy powyższymi opiniami a tym, w jaki sposób funkcjonują i czują się ludzie, którzy je
wypowiadają? Związek jest bardzo silny, a wpływ takich sądów
na to, co i jak robimy, przejawia się praktycznie we wszystkich
podejmowanych działaniach.
2. Kompetencje prakseologiczne – dotyczą sposobu podejmowania
działań. To, w jaki sposób realizujemy zadania, jak wcześniej
je planujemy, jaki mamy stosunek do uzyskiwanych efektów,
a w szczególności do ponoszonych porażek – to wszystko stanowi o jakości naszej pracy i naszym do niej podejściu. Często słyszymy opinie na temat pracowników: „cenię sobie pańskie zaangażowanie”, „ona nie przelęknie się przeciwności”, „możemy na
nim polegać, on zadba o każdy detal”. Słyszymy też inne wypowiedzi: „czy on podoła? Tam trzeba kogoś naprawdę ambitnego”, „mam wątpliwości, czy da radę dostosować się do zupełnie
innych warunków”, „mamy kłopoty przez twoją nierzetelność”.
Każda taka ocena może mieć duży wpływ na losy pracownika.
Oznacza to, że inteligencja emocjonalna odnosi się również do
cech określających nasz stosunek do podejmowanych działań,
a także wyzwań stawianych sobie samym.
3. Kompetencje społeczne – dotyczą sposobu, w jaki utrzymujemy
relacje z innymi ludźmi. O tym, że ludzie potrafią nawet diametralnie różnić się w tej dziedzinie, łatwo przekonujemy się na co
dzień na własnej skórze, zarówno w pracy, jak i poza nią. „Możemy liczyć na jego zrozumienie”, „pociągnęłaby za sobą tłumy”,
„cenię sobie ją jako świetnego współpracownika”. Z drugiej zaś
strony: „to jest człowiek, z którym trudno się dogadać”, „nie
będzie w stanie przekonać ich do naszego rozwiązania”, „co?!
Tylko nie on, bez niego będzie pracowało nam się lepiej”. Nasze
życie praktycznie bez przerwy związane jest z innymi ludźmi.
86
Aktywność zawodowa opiera się na utrzymywaniu kontaktów
z innymi, na przekazywaniu im informacji, zarządzaniu pracą
innych. Emocje i ich wykorzystanie w tym aspekcie zaliczyć możemy do bardzo istotnego działu inteligencji emocjonalnej, do
kompetencji interpersonalnych.
Ważnym kryterium jest użyteczność wyżej wymienionych kompetencji, gdyż bez spełnienia ściśle określonych warunków inteligencja emocjonalna pozostałaby jedynie interesującą teorią bez
możliwości wykorzystania jej w praktyce, a chodzi przecież o zdefiniowanie trwałych podstaw dla badania i rozwijania EQ.
EQ w zarządzaniu organizacją
Na podstawie wielu analiz i przeprowadzonych badań naukowcy zajmujący się inteligencją emocjonalną wyróżnili następujące cechy i umiejętności określające wysoki poziom EQ:
• świadomość własnych potrzeb, zaangażowanie, nastawienie na
realizację pozytywnych celów;
• rozpoznawanie emocji, kierowanie nimi; regulowanie postępowania w różnych emocjach;
• pozytywne wykorzystanie energii emocjonalnej, wyrażanie
uczuć;
• rozróżnianie emocji innych osób, empatia, łatwe nawiązywanie
kontaktów z innymi;
• optymizm, entuzjazm, kreatywność, wyobraźnia, samoobserwacja, samomotywacja;
• zdrowa samoocena; umiejętność rozwiązywania problemów,
ocenianie ryzyka;
• umiejętność odnalezienia się w rzeczywistości, wyznaczanie sobie celów, potrzeba zmian;
• intuicja, odpowiedzialność, pracowitość, kultura osobista, respektowanie uniwersalnych wartości;
• dostosowanie swego wyglądu do samopoczucia, elegancja, dobry ton, dbanie o szczegóły;
• wiedza o emocjach i jej poszerzanie, rozróżnianie emocji;
87
• pracowitość, staranność w działaniach, samodzielność, tolerancja;
• towarzyskość, troska o innych, szacunek wobec innych, asertywność, kierowanie postępowaniem innych ludzi.
Podwyższenie poziomu EQ człowiek musi zacząć od siebie. Winien zatem nauczyć się rozpoznawać i zawierzać własnym uczuciom,
analizować własne postawy, zmieniać stosunek do siebie i otoczenia. Nauczyć się „godzić to, co dyktuje głowa, z tym, co podpowiada
serce”, nauczyć się odpowiedzialności za swoje emocje, przypisywania określonym emocjom adekwatnych przyczyn.1 Człowiek, który
rozwija w sobie inteligencję emocjonalną, może osiągnąć sukces we
wszystkich możliwych płaszczyznach życia, odnajdzie bowiem harmonię pomiędzy ciałem, umysłem i duchem. Zaowocuje to rodzinnym szczęściem, miłością, pasją pracy, zdrowiem, szacunkiem, empatią, kreatywnością, poczuciem wspólnoty i spełnienia.
Umiejętności określane mianem inteligencji emocjonalnej są dziś
szczególnie ważne w kontekście rozwijającego się przemysłu, gospodarki. W wielu firmach kładzie się nacisk przede wszystkim na
umiejętności interpersonalne, na umiejętność całkowitego poświęcenia się, na umiejętność współpracy. Są to umiejętności potrzebne na stanowiskach, które wymagają kontaktu z innymi ludźmi,
a w dzisiejszym świecie gospodarki kapitalistycznej powstaje coraz
więcej właśnie tego rodzaju miejsc pracy, gdzie umiejętność komunikacji międzyludzkiej jest gwarantem sukcesu. Umiejętności emocjonalne są również potrzebne na takich stanowiskach, gdzie ważne
jest zaangażowanie oraz wysoka elastyczność emocjonalna. „Umiejętność systematycznego wykorzystania własnych emocji, tworzenia klimatów emocjonalnych sprzyjających określonym procesom
przetwarzania informacji lub rozwiązywania problemów jest niezbędna w efektywnej pracy”.2
W dzisiejszych czasach amerykańskie firmy przy rekrutacji pracowników badają poziom EQ. Cechy wyróżniające EQ są wyko1 J. Heidtman, Czytaj napisy. Charaktery, nr 1, 2003
P. Salovey, D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna:
problemy edukacyjne. (tłum.) M. Karpiński. „Rebis”, Poznań, 1999, s.420
2 88
rzystane w podnoszeniu kreatywności pracowników, ich entuzjazmu w podejściu do działań wykonywanych w pracy, w szybkości
adaptacji do zmian. Dzięki temu firmy zwiększają swoją przewagę
konkurencyjną.
Wysoki poziom EQ warunkuje dobre funkcjonowanie intelektualne i społeczne. To on „czyni z nas dobrych współmałżonków, miłych sąsiadów, wyrozumiałych rodziców i charyzmatycznych szefów”.3 Osoby o wysokim poziomie EQ są bardziej zadowolone z życia
i działają skutecznej, są bardziej operatywne4, radzą sobie w każdej
sytuacji5, potrafią lepiej zrozumieć innych i stworzyć klimat do zespołowej pracy6, cechuje je innowacyjność, zdolność pozyskiwania
i rozwijania talentów. Ludzie z wysokim poziomem EQ „ułatwiają sobie życie prywatne i zawodowe. Rozumiejąc własne i cudze
emocje, potrafią dać sobie lepiej radę z potencjalnymi konfliktami
życia codziennego”7, znają mechanizmy wyrażania i manifestowania emocji, potrafią wyczuć jak ktoś manipuluje i fałszuje emocje.
Wysoki poziom EQ przyczynia się również do wyższych osiągnięć
jednostki w domu, szkole, pracy oraz innych środowiskach.8 Mistrzostwem w wykorzystaniu EQ dla celów poznawczych i intelektualnych jest osiągnięcie „stanu uskrzydlenia”. Neurobiolodzy
stwierdzili bowiem, iż w momencie takiego właśnie natchnienia
mózg ludzki „uspokaja się”, stąd realizacja najbardziej wymagających zadań pociąga za sobą mniejsze pobudzenie kory mózgowej,
niż wykonanie przyziemnych obowiązków. „Stan uskrzydlenia”9
3 S. Konrad, C. Hendl, Inteligencja emocjonalna. Podręcznik z zestawem ćwiczeń.
(tłum.) M. Dos Santos. „Videograf II”, Katowice, 2000, s.10
4 P. Salovey, D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna:
problemy edukacyjne. (tłum.) M. Karpiński. „Rebis”, Poznań, 1999
5 Z. Płużek, Rola uczuć wyższych w życiu człowieka. (w:) Świat ludzkich uczuć.
(red.) W. Szewczyk. Byblos, Tarnów, 1997
6 C. Nosal, Inteligencja emocjonalna (1). Charaktery, nr 4, 1998
7 S. Konrad, C. Hendl, Inteligencja emocjonalna. Podręcznik z zestawem ćwiczeń.
(tłum.) M. Dos Santos. „Videograf II”, Katowice, 2000, s.14
8 P. Salovey, D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna:
problemy edukacyjne. (tłum.) M. Karpiński. „Rebis”, Poznań, 1999
9 D. Goleman, Inteligencja emocjonalna. (tłum.) A. Jankowski. Poznań, „Media
Rodzina”, Poznań, 1997, s.153-154
89
jest – jak się okazuje – okresem największej efektywności pracy
kory, ponieważ jej funkcjonowanie pochłania minimalną ilość energii psychicznej.10
Wysoki poziom inteligencji emocjonalnej ma również ogromny
wpływ na ludzkie zdrowie, zapewniając większą energię oraz witalność, gdyż wszystkie uczucia to zjawiska fizyczne „przemawiające” do człowieka poprzez jego trzewia i mięśnie.11
Scenariusze zajęć dla studentów
wydziałów organizacji i zarządzania
Opierając się na założeniach koncepcji D. Golemana opracowano
scenariusze zajęć, kształcące i rozwijające umiejętności EQ, istotne
dla pracy menedżerskiej:
• samoświadomość – jest to kluczowa dla inteligencji emocjonalnej
umiejętność rozpoznawania uczuć. Osoby, które zdają sobie
sprawę z tego, w jakim nastroju się znajdują są bardziej pewni
siebie, mają pozytywny stosunek do siebie i innych, a także potrafią trafnie podejmować różne decyzje. Aby móc wykształcić
w sobie ową zdolność, trzeba nauczyć się rozpoznawać uczucia
w sygnałach wysyłanych przez własne ciało; w reakcjach organizmu, mimice, gestach, ruchach itp.
• nawiązywanie kontaktu, kształtowanie otwartości w stosunku do innych osób – na podstawie umiejętności nawiązania kontaktu
i otwartości w stosunku do innych osób rozwija się kompetencja społeczna pozwalająca odpowiednio kształtować stosunki
międzyludzkie, cieszyć się nimi, inspirować innych, wpływać
na nich, właściwie odczytywać ich uczucia, interpretować reakcje i zapobiegać sporom. Osoby nią obdarzone są doskonałymi
organizatorami, negocjatorami, przywódcami, potrafią bezkolizyjnie współdziałać, współpracować w zespole, cieszą się dużą
10 J. Segal, Jak pogłębić inteligencję emocjonalną: program treningu ujawniającego potęgę uczuć i intuicji. Warszawa, Jacek Santorski & Co, Warszawa, 2006, s. 37.
11 J. Heidtman, Czytaj napisy. Charaktery, nr 1, 2003, s. 34.
90
sympatią, popularnością, sprawiają, że inni bardzo dobrze czują
się w ich towarzystwie.
Umiejętność obcowania z innymi ludźmi pozwala człowiekowi
wpływać na swoje życie i otoczenie, decyduje o relacjach z rodzicami, nauczycielami i rówieśnikami. Dom, szkoła, grupa koleżeńska
to miejsca, w których człowiek odnosi sukcesy i niepowodzenia oraz
dowiaduje się, czy jest akceptowany i lubiany, a także doświadcza,
jak jego zachowania oddziałują na innych i jak jest przez nich odbierany. Ważne jest, aby człowiek był świadomy tego, że w kontaktach
z innymi może wiele otrzymać, ale może także wiele dać z siebie:
pomoc, życzliwość, zrozumienie, wzajemne oparcie oraz przekonanie, że w razie trudności może liczyć na innych.
• rozpoznawanie emocji, empatia – empatia to umiejętność utożsamiania się z innymi osobami, spojrzenia na sytuację z ich punktu
widzenia, wyczuwania i przeżywania ich uczuć oraz tworzenia
i podtrzymywania więzi porozumienia z nimi. Emocje ujawniają
się najczęściej w czynach a nie w słowach i dlatego konieczną
dla empatycznego współodczuwania jest zdolność odczytywania sygnałów niewerbalnych: tonu głosu, mimiki twarzy, gestu.
Osoby umiejętnie rozpoznające uczucia u innych osiągają sukcesy w szkole, pracy i życiu rodzinnym, są bardziej otwarte, wrażliwe i popularne.
Aby komunikacja pomiędzy ludźmi była skuteczna należy przestrzegać zasady: „staraj się najpierw zrozumieć innych, potem być
zrozumiany”. Wymaga ona wytworzenia umiejętności empatycznego słuchania, która inspiruje otwartość i zaufanie. Gdy ludziom
tworzy się szansę prawdziwego otwarcia, niejednokrotnie sami rozwiązują swoje problemy, a dzięki temu, że się ich naprawdę słucha,
uzyskuje się również możliwość poszerzenia własnego kręgu wpływów, gdyż głębokie zrozumienie stanowi podstawę do oddziaływania na innych. Im bardziej rozumie się drugiego człowieka, tym
więcej będzie się go doceniało i szanowało.
Aby wykształcić umiejętność empatycznego słuchania należy
uwrażliwić się na znajomość „mowy ciała” w odczytywaniu uczuć
innych ludzi, podkreślić znaczenie komunikacji niewerbalnej dla
przekazywania informacji o emocjach, rozwinąć zdolność wczuwa-
91
nia się w przeżycia drugiej osoby oraz umiejętność interpretowania
sytuacji z różnych punktów widzenia.
• kierowanie emocjami – znajomość własnych emocji i panowanie nad
nimi oraz zdolność dostosowania właściwego uczucia (o odpowiednim natężeniu) do każdej sytuacji ułatwia wykonanie wielu
różnych zadań. Celem nie jest tłumienie emocji, ale kierowanie
nimi, a taka umiejętność daje poczucie wewnętrznego spokoju,
harmonii i dobrego samopoczucia. Uczucia, które wymykają się
spod kontroli, przybierają często postać patologicznej depresji,
złości, pobudzenia maniakalnego, natomiast gdy są zbyt tłumione wywołują apatię, dystans i separowanie się od innych.
Obecnie w kontaktach międzyludzkich coraz częściej dominuje
niekontrolowana złość i agresja. Złość jest emocją, która jest wpajana dzieciom jako ta, której nie należy okazywać, toteż tłumią ją
w sobie, obciążając organizm ogromnym napięciem, powodującym
różne dolegliwości somatyczne: ból głowy, ból brzucha, smutek,
przygnębienie. Gdy człowiek nie wyraża tego uczucia, złość może
urosnąć do wściekłości lub furii, co może doprowadzić do agresji.
Może on zwrócić złość przeciwko sobie lub skierować ją przeciwko
innym, często słabszym osobom, niszcząc ich rzeczy, bijąc ich, dokuczając i wyzywając.
Przeżywanie i wyrażanie złości ma więc ogromne znaczenie,
gdyż jednostka uczy się radzić sobie z tym uczuciem, może być też
ono napędem do działania. Może jej użyć w negatywnym wymiarze – przekształcając ją w agresję i przemoc albo w pozytywnym
– może zmienić sytuację, która go złości, co pomoże mu zmniejszyć
napięcie, np. porozmawiać o problemie.
• zdolność motywowania się – zdolność ta oznacza umiejętne podporządkowanie emocji celom, jakie chce się osiągnąć. Wynikiem
jest efektywność i wytrwałość w pracy oraz sukces, jaki się przez
to osiąga. Entuzjazm, wiara w siebie, zapał, uśmiech, dobre samopoczucie, nadzieja i optymizm mają ogromne znaczenie dla
koncentracji uwagi, opanowania i twórczej pracy. Człowiek,
który osiągnął zdolność motywowania się, może wprowadzić
się w „stan uskrzydlenia”, kiedy to całkowicie pochłonie go to,
co robi.
92
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
SCENARIUSZ I
Faza ćwiczeń wstępnych
Cele:
samopoznanie jako warunek dobrego funkcjonowania człowieka,
samoakceptacja,
budowanie postawy otwartości,
poznanie siebie wzajemnie,
kształtowanie satysfakcjonujących stosunków międzyludzkich,
pozytywne wykorzystanie energii emocjonalnej.
Treść i przebieg ćwiczenia 1:
każdy z uczestników zajęć pisemnie formułuje zakończenie poniższych zdań, uzupełniając je argumentami:
o jestem jak kwadrat, ponieważ… ,
o jestem jak trójkąt, ponieważ… ,
o jestem jak koło, ponieważ… ,
o jestem jak kropka (punkt), ponieważ… ;
wypowiedzi prezentowane są na forum.
każdy z uczestników zajęć wyobraża sobie, że pod wskazanym
materiałem przyrodniczym ukryte są pewne osoby (osobowości):
o pożółkłe źdźbło trawy,
o omszały kamień,
o sękaty patyk,
o grudka wilgotnego piachu;
następnie, pisemnie charakteryzuje wymienione osoby, wskazując ich dyspozycje osobiste;
Faza ćwiczeń właściwych
Cele I etapu:
• przełamywanie barier konwencji i nawyku,
• tworzenie atmosfery bezpieczeństwa, wzajemnego zaufania i nie narzucania własnej woli, tworzenie atmosfery życzliwości i sympatii,
• sprzyjanie kierowanej ludyczności,
93
• zacieśnianie stosunków interpersonalnych,
• budowanie zespołów,
• odkrywanie mocnych i słabych stron pracy zespołu.
• każdy z uczestników zajęć utożsamia się z jedną z najbardziej go
charakteryzującą figurą geometryczną (kwadratem, trójkątem,
kołem, kropką),
• następnie utworzone zostają grupy z osób, które utożsamiły się
z tą samą figurą geometryczną,
• osoby z danej grupy odszukują wspólne cechy, umiejętności,
zainteresowania, charakteryzujące wszystkich członków danej
grupy, zapisując je na kartce,
• wynik odnajdywania wspólnych cech, umiejętności, zainteresowań przedstawiany jest na forum.
• dla scharakteryzowanych uprzednio przez siebie osób, ukrytych
pod postacią materiału przyrodniczego (pożółkłe źdźbło trawy,
omszały kamień, sękaty patyk, grudka wilgotnego piachu) każdy z uczestników zajęć odnajduje i zapisuje na kartce wspólne
dla tych osób cechy, umiejętności, zainteresowania itp.
• wypowiedzi prezentowane są na forum.
Cele II etapu:
umiejętność współpracy i synergii,
sprzyjanie efektom facylitacji społecznej,
kształcenie zachowań asertywnych,
zdolność motywowania się,
kształtowanie woli charakteru,
przełamywanie bariery sztywności myślenia,
rozpoznawania celów i preferencji poszczególnych członków
grupy,
• nastawienie na realizację pozytywnych celów,
• krzewienie kultury osobistej, respektowanie uniwersalnych
wartości.
•
•
•
•
•
•
•
94
• dany jest schematyczny rysunek człowieka.
Rys. 1. Sylwetka człowieka
• każda z utworzonych grup zaznacza na rysunku organ człowieka, który uznaje za najważniejszy,
• grupa zapisuje główne funkcje wskazanego organu,
• następnie zastanawia się, jaki dział przedsiębiorstwa jest analogiczny do tego organu,
• czy funkcje ludzkiego organu są tożsame z funkcjami działu
przedsiębiorstwa? Każda z grup pisemną wypowiedź uzupełnia
komentarzem.
• pierwszy z członków grupy modeluje z plasteliny dowolny
przedmiot. Zapamiętuje co wykonał,
• kolejna osoba w grupie odszyfrowuje jaki to przedmiot i dokonuje zmian ale tak, by zachować część (ok. 50%) z poprzedniego
przedmiotu. Również zapamiętuje wymodelowany przedmiot,
• procedura jest powtarzana do momentu aż wszyscy uczestnicy
dokonają przekształceń.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
95
Faza ćwiczeń końcowych
Cele:
doskonalenie umiejętności czytelnego i jasnego precyzowania
myśli,
zdolność rozpoznawania uczuć i emocji, nazywania ich stosownie do sytuacji, rozróżnianie emocji,
kształcenie zdolności empatii,
krzewienie tolerancji,
kształcenie intuicji i wyczucia.
uczestnicy zajęć na kartkach wypisują cechy idealnego współpracownika (jaki, według nich, powinien być),
cechy odczytywane są na głos, a te z nich, na które wszyscy
uczestnicy się zgadzają, zapisywane są na tablicy,
zadanie kończy refleksja (porównanie siebie i opisanego cechami współpracownika):
o czy ja mógłbym być idealnym współpracownikiem?,
o jakich cech, umiejętności mi brakuje?,
o w jaki sposób wykształcę w sobie pożądaną przeze mnie
cechę, umiejętność?;
uczestnicy zajęć na forum grupy dodają możliwe sposoby pozyskania przez daną osobę pożądanych przez nią cech, umiejętności.
• każdy z uczestników zajęć szkicuje na kartkach dwie jednakowej wielkości płaszczyzny. Na każdej z nich zaznacza dowolnie
10 punktów,
• następnie łączy ze sobą dowolną linią punkty tak, aby można
było nadać im kolejno tytuły:
a) teraźniejszość – ja jako student,
b) przyszłość – ja jako menedżer;
• po przyjrzeniu się kompozycjom a i b, należy znaleźć różnice
i w oparciu o nie powiedzieć, jakie działania należy podjąć, aby
przejść od a do b.
96
•
•
•
•
•
•
SCENARIUSZ II
Cele:
samoakceptacja,
• Jak postrzegasz dany kolor? Każdy z uczestników zajęć uzupełnia tabelkę zgodnie ze swoim odczuwaniem i własnymi skojarzeniami.
Tabela 1. Postrzeganie kolorów
SMAK
DOTYK
SŁUCH
WĘCH
Żółty
Czarny
Zielony
Fioletowy
Szary
Biały
Czerwony
• Wypowiedzi prezentowane i porównywane są na forum.
• po przypomnieniu nazw głównych żywiołów (woda, ogień, ziemia, powietrze) każdy z uczestników zajęć utożsamia się z jednym z nich, formułując odpowiednie zakończenie zdania:
o jestem jak żywioł wody, ponieważ…,
o jestem jak żywioł ognia, ponieważ…,
97
o jestem jak żywioł ziemi, ponieważ…,
o jestem jak żywioł powietrza, ponieważ…;
•
•
•
•
•
•
Cele I etapu:
przełamywanie barier konwencji i nawyku,
tworzenie atmosfery bezpieczeństwa, wzajemnego zaufania
i nie narzucania własnej woli, tworzenie atmosfery życzliwości
i sympatii,
sprzyjanie kierowanej ludyczności,
zacieśnianie stosunków interpersonalnych,
budowanie zespołów,
odkrywanie mocnych i słabych stron pracy zespołu.
• uczestnicy zajęć tworzą grupy z osób, które utożsamiły się z tym
samym żywiołem (grupa: woda, grupa: ogień, grupa: ziemia,
grupa: powietrze),
• osoby z danej grupy odszukują wspólne cechy, umiejętności,
zainteresowania, charakteryzujące wszystkich członków grupy,
zapisując je na kartce,
• wynik odnajdywania wspólnych cech, umiejętności, zainteresowań przedstawiany jest na forum.
• każda z osób z zespołu (grupa: woda, grupa: ogień, grupa: ziemia, grupa: powietrze) otrzymuje kartkę i kredkę w dowolnym
kolorze,
• każda z osób z zespołu kreśli na kartce jedną kreskę z wyobrażonego przez siebie rysunku i podaje ją partnerowi siedzącemu po
swojej lewej stronie,
• ćwiczenie kończy się w momencie, gdy kartka autora pierwszej
kreski „obejdzie” wszystkich członków zespołu i powróci do
niego,
• następuje refleksja:
98
o jak zmienił się rysunek względem mojej pierwotnej wizji
szkicu?,
o czy celnie i właściwie zostały odczytane moje intencje przez
członków mojego zespołu?,
o czy trudno było mi odczytać intencje rysunków moich kole gów z zespołu?,
o czy sprawiło mi trudność dostosowanie się do tworzącego się
rysunku, gdy otrzymywałem go od kolejnych autorów?
Cele II etapu:
grupy,
wartości.
•
•
•
•
•
•
•
• wykorzystując dowolne środki plastyczne, członkowie grup
projektują biurko dla:
o charyzmatycznego szefa produkcji,
o szalonego menedżera,
o pracownicy działu kadr;
• prace wraz z komentarzem prezentowane są na forum.
• członkowie grup wypisują cechy organizacji, posługując się kolejnymi literami alfabetu:
o a – np. ambitni pracownicy,
o b – …,
99
o c – …,
o itd;
•
•
•
•
•
•
•
Cele:
myśli,
członkowie grup przydzielają pozostałym grupom zwierzęta,
stosownie argumentując swój wybór, np. grupa – ogień przydziela:
o grupie – woda (zwierzę), ponieważ…,
o grupie – ziemia (zwierzę), ponieważ…,
o grupie – powietrze (zwierzę), ponieważ…;
• każdy z uczestników zajęć otrzymuje odbitkę ksero z wydrukowanymi na niej zdjęciami 10 przedmiotów: korek od butelki,
długopis, nożyczki, kubek jednorazowy, zegarek, znak drogowy
„Niebezpieczeństwo”, linijka, lampka nocna, ramka do zdjęć,
kompas;
• dobierając i wycinając odpowiednie zdjęcia przedmiotów, buduje symboliczną kompozycję: „Lider zespołu – jaki powinien
być”;
• każdemu użytemu do kompozycji przedmiotowi dopisuje znaczenie symboliczne, np. kubek jednorazowy – lider pełen pomysłów;
100
• kompozycja plastyczna wraz z komentarzem prezentowana jest
na forum.
•
•
•
•
•
•
SCENARIUSZ III
Cele:
samoakceptacja,
• każdy z uczestników zajęć zapisuje na kartce od 3 do 5 charakterystycznych dla siebie elementów osobowości (np.: cechy charakteru, ulubione zajęcia, hobby);
• następnie kartki gromadzone są w woreczku (pudełku);
• każdy z uczestników zajęć wyciąga dowolną kartkę i próbuje
odgadnąć, kim jest ta osoba, czyja to charakterystyka.
„Ja – poszukiwanie”
• każdy uczestnik zajęć dobiera jednorodny materiał przyrodniczy z podanych: kamień, patyk, źdźbło trawy, liść, piasek, ale
taki, z jakim się identyfikuje;
• z wybranego materiału tworzy kompozycję odzwierciedlającą
jego osobowość,
• prezentuje swoją pracę opatrując ją komentarzem (np. wybrałem kamienie, ponieważ jestem twardy i nieustępliwy, ułożyłem
z kamieni kwadrat, gdyż mam swoje nienaruszalne zasady).
„Ja i TY – porozumienie”
• po zapoznaniu się z pracą i omówieniem wszystkich uczestników zajęć, następuje łączenie się osób w pary,
101
• warunkiem łączenia się osób w pary jest odmienny materiał, ale
zbliżone cechy i preferencje osób dobierających się,
• w parach tworzone są kompozycje dwu-materiałowe, które będą odzwierciedlać cechy, preferencje, postawy wspólne dla osób w parze,
• następuje prezentacja kompozycji uzupełniona komentarzem
uwzględniającym wspólne cechy, preferencje, postawy osób
w parze (np. wyznajemy proste reguły i zasady – dla kompozycji: kamień i patyk).
•
•
•
•
•
•
Cele I etapu:
przełamywanie barier konwencji i nawyku,
tworzenie atmosfery bezpieczeństwa, wzajemnego zaufania
i nie narzucania własnej woli, tworzenie atmosfery życzliwości
i sympatii,
sprzyjanie kierowanej ludyczności,
zacieśnianie stosunków interpersonalnych,
budowanie zespołów,
odkrywanie mocnych i słabych stron pracy zespołu.
• uczestnicy zajęć dobrani w pary pisemnie opracowują uzasadnienie, dlaczego na emblemacie (logo) firmy:
o KOMFORT widnieje jeż,
o ATLAS – bocian,
o DOMAR – nosorożec,
o PITARELLO – słoń,
o ERA GSM (karta tak-tak) – pingwin;
• następnie decydują i zapisują na kartce, jakie zwierzę umieściliby w logo firmy produkującej:
o dzianinę, włóczki,
o sprzęt sportowy,
o urządzenia oświetleniowe,
o materiały opatrunkowe,
o blachę nierdzewną;
102
•
•
•
•
Wersja A:
uczestnicy zajęć zostają podzieleni na 6-8 osobowe zespoły,
każda z osób w zespole losuje karteczkę z nazwą przedmiotu,
np. papier śniadaniowy, grzebień, cukierek itp.;
osoba, która jako pierwsza losowała karteczkę z nazwą przedmiotu, rozpoczyna opowiadanie, tworząc zdanie z nazwą wylosowanego przedmiotu;
kolejno, pozostali członkowie zespołu, tworzą zdania z nazwami
przedmiotów przez siebie wylosowanymi tak, by powstało sensowne opowiadanie.
Wersja B:
• osoba wytypowana jako pierwsza losuje karteczkę z nazwą
przedmiotu, np. papier śniadaniowy, grzebień, cukierek itp.,
i rozpoczyna opowiadanie, tworząc zdanie z nazwą wylosowanego przedmiotu;
• kolejno, pozostali członkowie zajęć losując karteczkę z nazwą
przedmiotu, a po usłyszeniu zdania osoby uprzedniej, tworzą
zdania z nazwami przedmiotów przez siebie wylosowanymi
tak, by powstało sensowne opowiadanie.
Cele II etapu:
grupy,
wartości.
•
•
•
•
•
•
•
103
• uczestnicy zajęć, podzieleni uprzednio na 6-8 osobowe zespoły,
wykonują prace plastyczne o charakterze symbolicznym z materiału gazetowego pt. „Organizacja”, na kolejno wskazanych
formatach:
o 50 × 50 cm.,
o 10 × 10 cm.,
o 1 × 1 cm.;
• zespoły prezentują prace na forum, uzupełniając je komentarzem.
•
•
•
•
•
•
•
utworzone uprzednio 6-8 osobowe zespoły, dobierają prezenty
z gazet reklamowych hipermarketów dla:
o prezesa banku,
o kolegi/koleżanki z pracy,
o menedżera szczebla średniego,
o handlowca,
o sekretarki,
o brygadzisty,
o sprzątaczki;
zespoły prezentują prace na forum, uzupełniając je komentarzem.
Cele:
myśli,
• każdy z uczestników zajęć wyobraża sobie, że okrąg to organizacja (zakład, instytucja, macierzysta placówka), a punkty w nim
to pracownicy;
104
Rys. 2. Okrąg jako symboliczna reprezentacja organizacji
• zaznacza siebie „Ja – teraz” w okręgu, przyjmując, że celem jest
środek okręgu;
• następnie, zapisuje co zrobi, jakie działania zamierza podjąć, aby
osiągnąć punkt docelowy?
• każdy z uczestników zajęć ma przygotowane trzy kwadraty:
dwa białe, jeden czarny (wszystkie o jednakowych wymiarach);
• należy dokonać podziału czarnego kwadratu tnąc go na takie
elementy, aby posługując się nimi utworzyć na dwu pozostałych
białych kwadratach maksymalnie różne układy plastyczne. Należy wykorzystać cały czarny kwadrat;
• następnie, należy odnieść obie kompozycje do sytuacji zawodowej (jedna) i domowej (druga);
• prace uzupełnić komentarzem, odpowiadając na pytanie: jakie
podejmiesz działania, aby każda z tych sytuacji mogła zaistnieć
wymiennie, tzn. kompozycja uznana przez ciebie za przedstawiającą sytuację domową, mogła stać się sytuacją zawodową
i odwrotnie.
105
Podsumowanie
Kwalifikacje zawodowe obejmują umiejętności, wiadomości
i cechy psychofizyczne niezbędne do wykonywania danego zawodu.12 Kwalifikacje zawodowe są zawsze potwierdzane określonym
certyfikatem. Można przyjąć za T. Oleksynem, że kwalifikacje zawodowe obejmują wykształcenie, wiedzę zawodową, umiejętności
zawodowe i cechy psychofizyczne.13
Kompetencje zawodowe to zdolność wykonywania czynności
w zawodzie dobrze lub skutecznie, zgodnie ze standardami wymaganymi na stanowisku pracy, wspierana określonymi zakresami
umiejętności, wiadomości i cechami psychofizycznymi, jakie powinien posiadać pracownik.14 Przywołując definicję T. Oleksyna możemy powiedzieć, iż kompetencje to czynniki leżące po stronie pracownika, które zapewniają zdolność do skutecznego działania.15
Kompetencje zawodowe to pojęcie szersze, obejmujące zarówno potrzebne do wykonywania zawodu kwalifikacje, jak i zdolność
przystosowania się do nowych sytuacji, wymagająca wiele własnej
inicjatywy i zaangażowania, prowadząca do skutecznego działania.
„Skuteczność” to domena kompetencji odróżniająca je od kwalifikacji.16 Zatem kompetencje to zdolność skutecznej realizacji określonych
zadań związanych z pracą lub osiągania pożądanych wyników.
Prowadzone badania naukowe nad kompetencjami menedżerów
wykazały, że źródłem sukcesów zawodowych były w dużym stop12 S.M. Kwiatkowski, Z. Sepkowska, Budowa standardów kwalifikacji zawodowych
w Polsce. Biblioteka Pedagogiki Pracy, Warszawa-Radom, 2000, s. 9.
13 T. Oleksyn, Zarządzanie kompetencjami w organizacji. (w:) Szkolenie i rozwój
pracowników a sukces firmy. (red.) A. Ludwiczyński. Polska Fundacja Promocji
Kadr, Warszawa, 2000, s. 61.
14 S.M. Kwiatkowski, Z. Sepkowska, Budowa standardów kwalifikacji zawodowych
w Polsce. Biblioteka Pedagogiki Pracy, Warszawa-Radom, 2000, s. 13.
15 T. Oleksyn, Zarządzanie kompetencjami w organizacji. (w:) Szkolenie i rozwój
pracowników a sukces firmy. (red.) A. Ludwiczyński. Polska Fundacja Promocji
Kadr, Warszawa, 2000, s. 61-62.
16 K. Konecki, Pozyskiwanie pracowników o strategicznych kompetencjach. (w:) Szkice
z zarządzania zasobami ludzkimi. (red.) H. Król. Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa, 2002 .
106
niu kompetencje społeczno-psychologiczne oraz cechy osobowości
kadry zarządzającej. Wśród kluczowych umiejętności określających
menedżera skutecznego wyróżniono:
• umiejętność komunikowania się, w tym: uważnego słuchania
werbalnego i niewerbalnego, współdziałania w komunikacji;
• umiejętność przywództwa (analiza relacji pomiędzy osobą kierującą a zespołem);
• kompetencję emocjonalna, w tym: sposób radzenia sobie ze sobą
i z innymi ludźmi;
• umiejętność rozpoznawania emocji, w tym: rozpoznawanie
schematów, czyli myślenie „całościowe”, co pozwala na selekcję
informacji strategicznych;
• skuteczne radzenie sobie ze stresem;
• poczucie koherencji (bodźce ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego są wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania);
• innowacyjność i umiejętność przystosowania się;
• otwartość na nowe metody i formy pracy;
• motywacja, w tym dążenie do osiągnięć, zaangażowanie, inicjatywa i optymizm;
• empatia.
Badania dowiodły jednocześnie, że im wyższe stanowisko, tym
mniejszego znaczenia nabierają kwalifikacje, a ważniejsze stają się
kompetencje.
Kształcenie wyższe zmierza do uformowania kwalifikacji zawodowych, stara się również ukształtować kompetencje społeczne.
Dbając o kształcenie kompetencji społecznych, w tym jednej
z ważniejszych – umiejętności EQ, w ramach przedmiotu: Psychologia zarządzania, zaproponowano studentom Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Łódzkiej warsztaty stymulujące
umiejętności inteligencji emocjonalnej. Uzupełnienie wykładów
warsztatami zdaje się być zgodne z ogólną tendencją dydaktyczną,
preferującą przede wszystkim takie czynności dydaktyczne nauczyciela-wykładowcy, które ukierunkowane są na pomoc uczniomstudentom w kształtowaniu umiejętności produktywnego myślenia
oraz takie jego działania, dzięki którym uczniowie-studenci stają się
„konstruktorami” własnej wiedzy.
107
Wśród strategii postępowania dydaktycznego (modeli kształcenia) za najważniejsze można uznać17:
• nauczanie poszukujące,
• uczenie się we współpracy,
• uczenie się przez doświadczenie.
Osnową nauczania poszukującego, zwanego niekiedy „poszukującym uczeniem się” lub „metodą dociekań” są koncepcje myślenia
i rozwiązywania problemów. Strategia nauczania poszukującego
sprzyja myśleniu dywergencyjnemu i twórczemu rozwiązywaniu
problemów za sprawą stosowania zasad twórczego myślenia, ograniczania barier myślenia, stawiania problemów, wykorzystania metod i technik heurystycznych do ich rozwiązywania.
Warsztaty EQ dla przyszłych menedżerów wplatają się w ideę
nauczania poszukującego. Ich wartość upatruje się w wykorzystaniu przez studentów myślenia dywergencyjnego nie tylko podczas
procesu poszukiwania rozwiązań, ale i w trakcie dostrzegania problemów.
Cenną strategią współczesnego postępowania dydaktycznego jest „uczenie się przez doświadczenie”. Uczenie się przez doświadczenie jest procesem ciągłym, składającym się z czterech
etapów18:
• konsekwentnego doświadczania (samodzielne działanie zaplanowane lub przypadkowe),
• refleksyjnej obserwacji (aktywne myślenie o zdobytym doświadczeniu i jego znaczeniu dla podejmowanych działań),
• abstrakcyjnej konceptualizacji (uogólnianie zdobytych uprzednio
doświadczeń w celu stworzenia różnych koncepcji i pomysłów,
mogących znaleźć zastosowanie w podobnych sytuacjach),
• aktywnego eksperymentowania (wdrażanie koncepcji i pomysłów do nowych sytuacji).
Istota uczenia się przez doświadczenie ukryta jest w cykliczności
tego procesu – nowe konkretne doświadczenie daje początek nowe17 R.A. Arends, Uczymy się nauczać. WSiP, Warszawa, 1994
M. Amstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Dom Wydawniczy ABC,
Kraków, 2000, s. 436.
18 108
mu cyklowi. Uproszczona wersja cyklu uczenia się przez doświadczenie najlepiej ten fakt podkreśla19:
• doświadczenie,
• ewaluacja (ocena) doświadczenia, refleksja,
• wnioski wynikające z doświadczenia – teoria,
• planowanie następnego doświadczenia.
Wydaje się, że warsztaty stymulujące umiejętności inteligencji
emocjonalnej dla „uczenia się przez doświadczenie” mogą okazać
się wielce użyteczne na każdym etapie uczenia się.
Ludzie pracujący razem jako jedna grupa potrafią dokonać rzeczy, których osiągnięcie nie zawsze jest możliwe z osobna – stwierdzeniu temu trudno zaprzeczyć w obliczu literatury przedmiotu. Model „uczenia się we współpracy” wyrasta na gruncie tego
stwierdzenia, jednocześnie odwołując się do psychologii społecznej
i teorii małych grup.20
Uczenie się we współpracy sprzyja osiągnięciu trzech podstawowych celów21:
• podwyższeniu efektów kształcenia – „uczenie się we współpracy zmienia często normy związane z osiągnięciami dydaktycznymi, podwyższa poziom wiedzy i umiejętności uczniów
o niskim i wysokim poziomie percepcji. Uczniowie dobrzy pomagają słabym w nauce, a przez to uczniowie słabi otrzymują
indywidualną porcję wiedzy, a uczniowie dobrzy rozpoznają
strukturę i związki pomiędzy poszczególnymi partiami kształcenia”;
• zapewnieniu większej akceptacji dla innych osób, „np. sprawnych inaczej, czy osób innego pochodzenia. Uczenie się we
współpracy powoduje wzajemne zależności pomiędzy członkami grupy i wspólną pracę nad stawianymi zadaniami, co w efekcie powoduje tolerancję i wzajemny wobec siebie szacunek”;
19 G. Uhman, Uczenie się przez doświadczenie. Vademecum nauczyciela szkoły zawodowej. KOWEZ, Warszawa, 2000
20 R.A. Arends, Uczymy się nauczać. WSiP, Warszawa, 1994
21 A. Mikina, B. Zając, Jak wdrażać metodę projektów. Oficyna Wydawnicza IMPULS,
Kraków, 2004, s.33-34
109
• ukształtowaniu u uczących się umiejętności zespołowego działania. „Umiejętności te odgrywają coraz większą rolę w społeczeństwie, gdzie większość ludzi pracuje w instytucjach, oczekujących od pracowników tych umiejętności”.
Warsztaty EQ dla przyszłych menedżerów z powodzeniem
uczestniczą w strategii dydaktycznej: „uczenia się we współpracy”.
Bibliografia
Amstrong M. (2000), Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków,
Dom Wydawniczy ABC.
Arends R. A. (1994), Uczymy się nauczać. Warszawa, WSiP.
Goleman D. (1997), Inteligencja emocjonalna. (tłum.) A. Jankowski.
Poznań, „Media Rodzina”.
Goleman D. (1999), Inteligencja emocjonalna w praktyce. (tłum.)
A. Jankowski, Poznań, „Media Rodzina”.
Heidtman J. (2003), Czytaj napisy. Charaktery, nr 1.
Konecki K. (2002), Pozyskiwanie pracowników o strategicznych
kompetencjach. (w:) Szkice z zarządzania zasobami ludzkimi. (red.)
H. Król. Warszawa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego.
Konrad S., Hendl C., (2000), Inteligencja emocjonalna. Podręcznik
z zestawem ćwiczeń. (tłum.) M. Dos Santos. Katowice, „Videograf II”.
Kwiatkowski S. M., Sepkowska Z. (2000), Budowa standardów
kwalifikacji zawodowych w Polsce. Warszawa-Radom, Biblioteka Pedagogiki Pracy.
Mikina A., Zając B. (2004), Jak wdrażać metodę projektów. Kraków,
Oficyna Wydawnicza IMPULS.
Nosal C. (1998), Inteligencja emocjonalna (1). Charaktery, nr 4.
Oleksyn T. (2000), Zarządzanie kompetencjami w organizacji. (w:)
Szkolenie i rozwój pracowników a sukces firmy. (red.) A. Ludwiczyński. Warszawa, Polska Fundacja Promocji Kadr.
Płużek Z. (1997), Rola uczuć wyższych w życiu człowieka. (w:) Świat
ludzkich uczuć. (red.) W. Szewczyk. Tarnów, Byblos.
110
Salovey P., Sluyter D. J. (1999) (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: problemy edukacyjne. (tłum.) M. Karpiński. Poznań, „Rebis”.
Santorski J. (1998), Sukces emocjonalny. Inteligencja emocjonalna
w miłości i pracy. Warszawa, Jacek Santorski & Co.
Segal J. (2006), Jak pogłębić inteligencję emocjonalną: program treningu ujawniającego potęgę uczuć i intuicji. Warszawa, Jacek Santorski & Co.
Uhman G. (2000), Uczenie się przez doświadczenie. Vademecum nauczyciela szkoły zawodowej. Warszawa, KOWEZ.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Katarzyna Lechowicz
funkcjonalny charakter
przywilejów i immunitetów
honorowych urzędników
konsularnych
functional nature of the privileges
and immunities of honorary
consular officers
Streszczenie
W artykule przedstawione zostały podobieństwa i rozbieżności
w zakresie przywilejów oraz immunitetów jakie posiadają honorowi
i zawodowi urzędnicy konsularni. Przywileje oraz immunitety konsulów honorowych są kształtowane odmiennie przez poszczególne
państwa. Taki stan nie sprzyja ujednoliceniu statusu prawnego konsula honorowego oraz zawodowego. Trudności praktyczne mogą
powstać między innymi przy próbie rozszerzenia funkcji honorowego urzędnika konsularnego o funkcje przewidziane w Konwencji.
W konsekwencji może okazać się, że zakres przywilejów i immunitetów honorowego urzędnika konsularnego nie jest wystarczający
i adekwatny w do zadań, jakie są przed nim stawiane. Ponadto niesienie efektywnej pomocy obywatelom wymaga ściślejszej współpracy zawodowych i honorowych urzędników konsularnych.
summary
The article presents the similarities and differences in the privileges and immunities as are honorary and professional consular of-
112
ficers. Privileges and immunities of honorary consuls are shaped
differently by each state. Such a situation is not conducive to the
unification of the legal status and the Honorary Consul of training.
Practical difficulties may arise, inter alia, when you try to extend
the functions of honorary consular officer of the functions provided
for in the Convention. As a result, it may be that the scope of the
privileges and immunities of honorary consular officer is not sufficient and adequate for the tasks that are placed in front of him.
In addition, bringing effective assistance to citizens requires closer
collaboration of professional and honorary consular officers.
Słowa klucze: honorowy urzędnik konsularny, zawodowy
urzędnik konsularny, honorowy urząd konsularny, przywileje, immunitety, stosunki konsularne, prawo międzynarodowe, archiwum
konsularne, służba konsularna państwa.
Keywords: honorary consular officers, career consular officer,
honorary consular, privileges, immunities, consular relations, international law, consular archives, state consular service.
uwagi wstępne
Zgodnie z zasadami prawa konsulatu każdemu państwu przysługuje prawo wysyłania przedstawicieli konsularnych do innych
państw oraz przyjmowania przedstawicieli konsularnych z innych państw1. W XIX wieku, kiedy wyraźnie wzrosła liczba koniecznych interwencji w zakresie opieki obywateli, wyodrębnił się
podział konsulów na dwie różne, z punktu widzenia położenia
prawnego w państwie przyjmującym, kategorie: konsulów zawodowych (łac. consules missi)2 i konsulów honorowych (łac. con1 A. Łazowski, A. Zawidzka, Prawo międzynarodowe publiczne, C.H. Beck,
Warszawa 2001, s. 131.
2 Konsul zawodowy zwany także etatowym to: „urzędnik wykonujący funkcje
konsularne w państwie przyjmującym.”, P. Czubik, Definicje konsula w prawie polskim i międzynarodowym, „Jurysta” 2004, nr 4, s. 34.
Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów...
113
sules electi)3. Mimo dwóch wieków funkcjonowania odrębnych
kategorii urzędników konsularnych zakres terytorialny, rzeczowy i osobowy immunitetu honorowego urzędnika konsularnego
wciąż budzi liczne kontrowersje, a instytucja honorowego urzędnika konsularnego zachowuje nadal fakultatywny charakter4.
Praktyka wskazuje, że dotychczasowy zakres przywilejów i immunitetów honorowego urzędnika konsularnego jest węższy od
zawodowego urzędnika konsularnego5 i personelu dyplomatycznego6, skutkiem czego efektywność pracy konsulów honorowych
nierzadko może być niższa niż oczekiwana. Założeniem przedmiotowego opracowania jest przedstawienie przywilejów i immunitetów honorowego urzędnika konsularnego oraz próba wskazania
niezbędnych zmian w organizacji służby konsularnej.
instytucja konsula honorowego
w praktyce
Rozwój stosunków międzynarodowych oraz ruchu osobowego na świecie w drugiej połowie XIX wieku wpłynął na rozbudowę służby konsularnej. Możliwość utrzymania dotychczasowego
modelu zawodowej służby konsularnej była jednak ograniczona
z powodu narastających barier ekonomicznych, kadrowych i politycznych. Odpowiedzią na wspomniane trudności była instytucja
honorowego urzędnika konsularnego, którego działalność szybko
znalazła szerokie zastosowanie. Niektóre państwa oparły nawet
organizację swojej służby konsularnej na konsulach honorowych.
Praktyka ta przynosiła najczęściej pomyślne rezultaty.
Pod koniec XX wieku proporcje pomiędzy zawodową, a honorową służbą konsularną na świecie wskazywały wyraźnie na oparcie
3 K. Libera, Instytucja konsula honorowego i jej wykorzystanie w polskiej służbie zagranicznej, „Zeszyty Naukowe SGPiS” 1958, nr 6, s. 16.
4 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, LexisNexis, Warszawa 2008, s. 574.
5 S. Sawicki, Konsul honorowy, „Sprawy Międzynarodowe” 1987, nr 6, s. 121.
6 J. Osiecki, Służba dyplomatyczna i konsularna w świetle kodyfikacji prawa konsularnego, „Państwo i Prawo” 1964, z. 5-6, s. 797.
114
zagranicznej służby konsularnej na instytucji konsula honorowego. Obecnie trend ten można zauważyć także w Polsce7. Działania
podejmowane przez honorowych urzędników konsularnych korespondują z potrzebami zawodowej służby konsularnej oraz istotnie ją uzupełniają w zakresie promocji współpracy kulturalnej, turystycznej, gospodarczej lub naukowej. Zaangażowanie konsulów
honorowych przynosi wymierne efekty8.
7 Wzrost liczby urzędów konsularnych kierowanych przez honorowych
urzędników konsularnych przypada w Polsce na lata dwudzieste XX wieku.
Jeszcze w 1929 roku Polska posiadała 140 urzędy konsularne, z czego 104 urzędy
konsularne kierowane były przez zawodowych, a 36 przez honorowych urzędników konsularnych. Już w 1938 roku liczba urzędów konsularnych kierowanych
przez honorowych urzędników konsularnych wynosiła 79, a tylko 28 urzędów
konsularnych kierowanych było przez zawodowych urzędników konsularnych.
W czasie II wojny światowej liczba konsulów honorowych zaczęła się zmniejszać.
W 1940 roku Polska posiadała 192, w 1941 roku 135, natomiast w 1945 roku tylko
78 placówki konsularne kierowane były przez honorowych urzędników konsularnych. (por. E. Pałyga, Stosunki konsularne Drugiej Rzeczypospolitej, PWN, Warszawa
1970, s. 154-155). Od 1945 roku Polska odstąpiła od praktyki ustanawiania konsulatów kierowanych przez honorowych urzędników konsularnych. Dopiero w latach
osiemdziesiątych powrócono do praktyki ustanawiania konsulów honorowych.
W 1990 roku Polska posiadała ogółem 125 urzędów konsularnych, w tym 13 kierowanych było przez honorowych urzędników konsularnych (por. T. Joniec, Polska
służba konsularna 1918-1995, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996,
s. 69). W 1995 roku było 55 polskich konsulatów kierowanych przez konsulów
honorowych, w 1996 roku – 70, a w 2000 roku aż 117. (por. B. Wierzbicki, Prawo
międzynarodowe publiczne, Temida 2, Białystok 2001, s. 82). W ostatniej dekadzie zauważyć należy dynamiczny wzrost liczby konsulatów kierowanych przez honorowych urzędników konsularnych. O ile w 2006 roku odnotowano 175 honorowych
urzędów konsularnych (przy ogólnej liczbie 313 urzędów konsularnych), o tyle
w 2011 roku liczba ta zwiększyła się i wyniosła 177 honorowych urzędów konsularnych przy ogólnej liczbie 285 urzędów konsularnych (por. Raport o pracy polskiej
służby konsularnej w 2011 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament
Konsularny, Warszawa 2012, s. 4).
8 W 2005 roku konsul honorowy w Brnie udzielał pomocy prawnej oraz popularyzował studia w języku polskim na Uniwersytecie w Ostrawie, a konsul honorowy w Sheffield (Anglia) wspierał akcję zakupu sprzętu medycznego dla polskich
szpitali. W tym samym roku konsul honorowy w Bari (Włochy) odegrał istotną rolę
w działaniach na rzecz zwalczania procederu nielegalnego zatrudniania obywateli polskich na plantacjach oraz udzielał aktywnej pomocy finansowej i organizacyjnej pokrzywdzonym (por. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2005 roku,
Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2006,
115
honorowy, a zawodowy urzędnik
konsularny
Pozycja prawno międzynarodowa konsula honorowego uregulowana została w rozdziale III Konwencji wiedeńskiej o stosunkach
konsularnych podpisanej 24 kwietnia 1963 roku. W jedenastu artykułach tego rozdziału (58-58) zawarte zostały regulacje bezpośrednio odnoszące się do konsulów honorowych i kierowanych przez
nich urzędów konsularnych.
Nie istnieje legalna definicja „konsula honorowego”9. Konwencja
wiedeńska w art. 1 ust. 2 ogranicza się jedynie do podziału konsulów na dwie kategorie: zawodowych oraz honorowych urzędników
konsularnych10. Część przedstawicieli doktryny stoi na stanowisku,
s. 34). W 2006 roku z inicjatywy konsula honorowego w Hull (Wielka Brytania)
doszło do intensyfikacji wymiany kulturalno-naukowej z polskimi uczelniami, natomiast honorowy w Anchorage (USA) wsparł finansowo polską szkołę (por. Raport
o pracy polskiej służby konsularnej w 2006 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych,
Departament Konsularny, Warszawa 2007, s. 35). W 2007 roku konsul honorowy
w RP w Antananarivo (Madagaskar) przyczynił się do zrealizowania dwóch projektów rozwojowych polegających na hodowli ryb i uprawie ziemniaków, natomiast
konsul honorowy RP w Quito (Ekwador) z zaangażowaniem świadczył pomoc
polskim więźniom, co skutkowało przeniesieniem ich do polskich zakładów karnych. W tym samym roku konsul honorowy w Bostonie (USA) aktywnie wspierał
program wymiany studentów pomiędzy Boston University, a polskimi uczelniami (por. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2007 roku, Ministerstwo Spraw
Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2008, s. 35-36). W 2010 roku
konsul honorowy RP na Haiti aktywnie uczestniczył w poszukiwaniach poszkodowanych w wyniku trzęsienia ziemi Polaków oraz udzielił pomocy polskim ratownikom podczas ich pobytu z misji humanitarnej. W tym samym roku konsul honorowy w Concepcion (Chile) po trzęsieniu ziemi wspomagał finansowo, dostarczał
żywność i lekarstwa poszkodowanym oraz pomógł w ich transporcie w bezpieczne
rejony. Z kolei konsul honorowy w Antalyi (Turcja) pomógł 400 Polakom, którzy
znaleźli się w trudnej sytuacji z powodu bankructw biur podróży Selectours i Orbis
(por. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2010 roku, Ministerstwo Spraw
Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2011, s. 29).
9 L. T. Lee, Consular Law and Practice, Clarendon Press, Oxford 1991, s. 58.
10 Tekst Konwencji [w:] A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo
dyplomatyczne i konsularne, Wybór dokumentów, Lubelskie Wydawnictwo
Prawnicze, Lublin 2001, s. 30.
116
że brak legalnej definicji jest poważną wadą Konwencji11. Przykłady definicji legalnych instytucji konsula honorowego można jednak
wskazać w dwustronnych konwencjach konsularnych12.
Konsulem honorowym może być osoba, która posiada obywatelstwo państwa przyjmującego, może być także obywatelem państwa
wysyłającego, lub państwa trzeciego, a nawet bezpaństwowcem
zamieszkującym stale w państwie przyjmującym13. Zakres przywilejów i immunitetów konsula honorowego, posiadającego obywatelstwo państwa przyjmującego lub stałe w nim zamieszkanie, jest
węższy niż pozostałych konsulów honorowych. Wynika to z powszechnie przyjętej przez państwa zasady równości wobec prawa
wszystkich obywateli.
Zakres przyznawanych funkcji honorowym urzędnikom konsularnym, w praktyce państw jest różny i zmienia się w zależności od
potrzeb. Konsul honorowy wykonuje swe funkcje z upoważnienia
państwa wysyłającego. Katalog funkcji honorowego urzędnika konsularnego może podlegać ograniczeniu lub rozszerzeniu14. Zakres
przyznanych funkcji, podobnie jak w przypadku konsula zawodowego, jest zależny od charakteru stosunków z państwem przyjmującym15. Zwykle zadania konsulów honorowych wykonywane są
jednak w ograniczonym zakresie w porównaniu z zadaniami wykonywanymi przez konsulów zawodowych, którzy funkcjonując
w obcym systemie prawnym, dokonują czynności, które wynikają
11 Z. Czubiński, Instytucja konsula honorowego w polskim prawie konsularnym
i w polskiej praktyce, „Zeszyty Naukowe UJ, Prace z zakresu nauk politycznych”
1987, z. 31, s. 8.
12 W Konwencji zawartej w 1972r. pomiędzy Francją i Tunezją znajduje się
stwierdzenie, iż honorowym urzędnikiem konsularnym jest każda osoba niezależnie od wykonywania funkcji konsularnych, która oprócz wykonywania funkcji konsularnych może zajmować się inną działalnością zawodową mająca na celu
osiągnięcie zysku. S. Sawicki, Konsul… op. cit., s. 121.
13 W. S. Staszewski, Instytucja konsula honorowego we współczesnym prawie i praktyce polskiej, „Prawo –Administracja – Kościół” 2000, nr 4, s. 123.
14 P. Czubik, Zmiana ustawy o funkcjach konsulów RP, „Państwo i Prawo” 2004,
z. 1, s. 77.
15 J. Sutor, Funkcje konsularne w zakresie obrotu prawnego zagranicą, „Palestra”
1978, nr 9, s. 43.
117
z przestrzeni prawnej państwa wysyłającego16. Nie wszystkie działania podjęte przez konsula honorowego mogą być wykonywane
samodzielnie17. Często funkcje przyznane konsulowi honorowemu
ograniczają się do wykonywania najprostszych czynności o charakterze symbolicznym18. Niekiedy funkcje sprowadzają się do reprezentacji państwa wysyłającego w państwie przyjmującym19.
Profesjonalne przygotowanie do służby konsularnej jest elementarną różnicą, jaka występuje pomiędzy zawodowym i honorowym
urzędnikiem konsularnym. Ponadto zawodowy urzędnik konsularny jest organem monokratycznym, ponieważ wykonuje funkcje
konsularne osobiście, bądź upoważnia do ich wykonywania pracowników posiadających stopnie służbowe20. Zawodowy urzędnik
konsularny posiada charakter publicznoprawny, natomiast honorowy urzędnik konsularny ma charakter prywatnoprawny. Wśród
kryteriów odróżniających instytucję honorowego urzędnika konsularnego od zawodowego urzędnika konsularnego, wskazuje się także: wynagrodzenie, umowę o pracę, obywatelstwo, wykonywanie
innego zawodu21. Chociaż konsul honorowy nie pobiera żadnego
wynagrodzenia, to może zajmować się równocześnie działalnością
mającą na celu osiągniecie zysku.
Honorowy urzędnik konsularny zajmuje zazwyczaj liczącą
się pozycję w środowisku miejscowym, przeważnie zna dobrze
stosunki miejscowe, szczególnie handlowo-gospodarcze i żeglugowe. Może przynieść państwu wysyłającemu korzyści większe
16 s. 98.
P. Czubik, Prawo dostępu do konsula, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2011,
17 P. Czubik, M. Kowalski, Konsul honorowy – studium prawno międzynarodowe,
Zakamycze, Kraków 1999, s. 93.
18 J. Sutor, Przywrócenie instytucji konsula honorowego do praktyki konsularnej PRL,
„Nowe Prawo” 1989, Nr 5-6, s. 132.
19 P. Czubik, Granice opieki konsularnej w prawie wspólnotowym (wybrane problemy dotyczące interpretacji i możliwości zastosowania decyzji 95/553/WE), „Kwartalnik
Prawa Publicznego” 2003, nr 4, s. 101.
20 A. Suławko-Karetko, Status konsula w prawie polskim, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 2008, s. 39.
21 S. Sawicki, Przywileje i immunitety konsularne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989, s. 195.
118
niż konsul zawodowy, przyczyniać się do szerszej współpracy
i większej efektywności konsulatów zawodowych oraz urzędów
konsularnych.
funkcjonalny charakter przywilejów
i immunitetów honorowego
urzędnika konsularnego
Najpełniejszą regulację przywilejów i immunitetów konsularnych zawiera Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych
z 1963 roku. Regulacje odnoszące się do przywilejów i immunitetów honorowych urzędników konsularnych znajdują się w art. 42,
43, 44 ust. 3, 45, 53, 55 ust. 1, 58 ust. 2. Problematykę przywilejów
i immunitetów konsularnych regulują również dwustronne konwencje konsularne.
Procedura mianowania oraz odwoływania konsula honorowego
jest analogiczna, jak w przypadku konsula zawodowego22. Do wykonywania funkcji honorowego urzędnika konsularnego, konieczna jest
akceptacja (exequatur) władz państwa przyjmującego23. Przez przedstawione listy komisyjne państwa wysyłającego, państwo przeznaczenia zostaje powiadomione, że określonej osobie nadano charakter
oficjalny i ma pełnić funkcję konsula w określonym okręgu24. Udzielenie exequatur przez państwo pobytu należy uznać za jednoznaczne
ze zobowiązaniem przyznania konsulowi honorowemu przywilejów
i immunitetów, chroniących go bezpośrednio i wyłącznie, ale w mierze wystarczającej dla jego czynności oficjalnych25.
Zgodnie z art. 40 Konwencji wiedeńskiej obowiązkiem państwa
przyjmujące jest traktowanie urzędników konsularnych z należy22 B. Dobrzańska, M. Sitek, Mini leksykon dyplomatyczny, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi, Józefów 2011, s. 34.
23 J. Sutor, Leksykon dyplomatyczny, LexisNexis, Warszawa 2005, s. 131.
24 A. Całus, Istota listów komisyjnych i ich znaczenie w procesie ustanawiania konsula, „Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Planowania i Statystyki”, Warszawa 1958,
z. VI, s. 8.
25 K. Libera, Zasady … op. cit., s. 383.
119
tym im szacunkiem oraz podjęcie stosownych środków dla zapobiegania zamachom na ich wolność, godność lub cześć26.
Art. 53 ust. 1 Konwencji wiedeńskiej stanowi, że: „Każdy członek
urzędu konsularnego korzysta z przywilejów i immunitetów przewidzianych w Konwencji z chwilą przybycia na terytorium państwa
przyjmującego w celu objęcia swego stanowiska lub jeżeli znajdzie
się już na tym terytorium, z chwilą przystąpienia do wykonywania
swych funkcji w urzędzie konsularnym”27. Jeśli konsul honorowy
zamieszkuje na obszarze danego państwa w chwili powołania go
do pełnienia funkcji w urzędzie konsularnym, to ochrona powstaje
z chwilą otrzymania przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych lub
inną upoważnioną władzę państwa przyjmującego oficjalnej informacji o jego przystąpieniu do wykonywania obowiązków konsularnych. Powyższy artykuł wprowadza zmiany w prawie zwyczajowym, które do czasu kodyfikacji wiedeńskiej stanowiło mechanizm
wyraźnie widoczny w praktyce państw28. Granicą przyznania
przywilejów i immunitetów był według międzynarodowego prawa
zwyczajowego termin przyznania exequatur29.
Konsulowie (zarówno honorowi jak i zawodowi) zwolnieni są od
obowiązków dotyczących rejestracji cudzoziemców i zezwolenia na
pobyt. Wyjątkiem są honorowi urzędnicy konsularni, którzy w państwie przyjmującym wykonują działalność zawodową lub handlową
w celu osiągnięcia zysku30. Honorowi urzędnicy konsularni korzystają ponadto z nietykalności osobistej, ale tylko w zakresie czynności wykonywanych przy pełnieniu swych funkcji urzędowych31.
Mocą postanowień Konwencji wiedeńskiej, honorowi urzędnicy
konsularni korzystają z przywileju odmowy składania zeznań doty26 Por. A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo… op. cit., s. 46.
Ibidem, s. 51.
28 P. Czubik, K. Żółkiewicz, Metematyczne ustalenie zakresu obowiązywania prawa międzynarodowego umownego i zwyczajowego, „Problemy Współczesnego Prawa
Międzynarodowego Europejskiego i Porównawczego”, Kraków 2011, vol. IX,
s. 216.
29 M. Muszyński, Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych. Komentarz,
Wydawnictwo STO, Bielsko-Biała 2003, s. 123.
30 Por. A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo… op. cit., s. 55.
31 Ibidem, s. 57.
27 120
czących wykonywanej funkcji oraz nie są obowiązani do przedkładania urzędowej korespondencji lub dokumentów odnoszących się
do funkcji. Zgodnie z art. 63 Konwencji wiedeńskiej postępowanie
powinno być wszczęte w możliwie krótkim terminie. Konsul honorowy ma prawo odmowy zeznań jako ekspert w zakresie prawa
państwa wysyłającego32.
Artykuł 71 ust. 1 in fine stanowi ponadto, że jeżeli przeciw honorowemu urzędnikowi konsularnemu wszczęto postępowanie karne, to powinno być ono prowadzone, o ile to możliwe, w sposób
nie utrudniający wykonywania funkcji konsularnych33. W sytuacji
wszczęcia postępowania karnego konsul honorowy musi się stawić
przed kompetentnymi władzami. Postępowanie karne powinno
być prowadzone w sposób respektujący urzędową pozycję konsula i w sposób minimalizujący niedogodności przy wykonywaniu
funkcji konsularnych, a także ze względami należnymi mu z uwagi
na zajmowane stanowisko34.
Zakres przywilejów i immunitetów honorowych urzędników
konsularnych rozciąga się na świadczenia osobiste oraz wojskowe,
a także na opłaty i podatki, jakie związane są z wykonywaniem
funkcji konsularnych. Konsulowie honorowi nie pobierają wynagrodzenia za wykonywane czynności konsularne, mogą pobierać
wynagrodzenie w postaci ekwiwalentu części opłat za czynności
konsularne, bądź otrzymywać zwrot kosztów za wydatki związane
z wykonywaniem funkcji.
Konwencja wiedeńska nie reguluje zagadnienia przywilejów
i immunitetów dotyczących środków transportu konsuli honorowych, pozostawiając tę kwestię regulacji wewnętrznej państw.
Większość państw nie stosuje oznaczeń wyróżniających pojazd
należący do konsula honorowego. Niektóre państwa zezwalają na
umieszczenie na samochodzie znaczka CC obok cywilnych tablic
rejestracyjnych.
32 Por. A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo… op. cit., s. 47-48.
P. Czubik, M. Kowalski, Konsul… op. cit. , s. 111.
34 M. N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”,
33 Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów...
121
Zgodnie z art. 34 Konwencji wiedeńskiej, honorowy urzędnik
konsularny może poruszać się po całym terytorium państwa przyjmującego. Natomiast art. 35 precyzuje art. 34 Konwencji wiedeńskiej, dodając swobodę poruszania się urzędnika konsularnego we
wszystkich celach urzędowych.
Wymiana poczty konsularnej, która zgodnie z art. 58 ust. 4
Konwencji wiedeńskiej jest nietykalna, dopuszczalna jest za zgodą
państw przyjmujących. Państwa trzecie zobowiązane są przyznać
korespondencji urzędowej i innym środkom urzędowego porozumiewania się znajdującym się w tranzycie, łącznie z korespondencją sporządzoną kodem lub szyfrem, taką samą swobodę i ochronę,
jaką zobowiązane jest przyznawać państwo przyjmujące. Zgodnie
z art. 54 ust. 3 Konwencji wiedeńskiej państwo trzecie zobowiązane jest także przyznać kurierom konsularnym oraz bagażowi konsularnemu znajdującemu się w tranzycie taką samą nietykalność
i ochronę, jaką przyznaje państwo przyjmujące kurierom i poczcie
zawodowej służby konsularnej35.
Honorowi urzędnicy konsularni, podobnie jak konsulowie zawodowi, posiadają ułatwienie w związku z porozumiewaniem się
z rządem, misjami dyplomatycznymi, innymi urzędami konsularnymi oraz obywatelami. W tym celu mogą wykorzystać wszystkie
publiczne środki łączności, pocztę dyplomatyczną lub konsularną, posługiwać się kurierami dyplomatycznymi lub konsularnymi
swego państwa oraz wysyłać i otrzymywać korespondencję zaszyfrowaną36. Praktyka nieskrępowanego porozumiewania się przy
pomocy kuriera dyplomatycznego oraz poczty przesyłanej przez
kuriera dyplomatycznego łączy się z zasadą swobody komunikowania się państwa wysyłającego, z jego misjami dyplomatycznymi
lub urzędami konsularnymi37.
Zgodnie z art. 36 Konwencji wiedeńskiej konsul honorowy, podobnie jak zawodowy może porozumiewać się z obywatelami pań35 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, LexisNexis, Warszawa 2008, s. 579.
A. Żebrowski, Przywileje i immunitety dyplomatyczne podczas konfliktu zbrojnego, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Warszawa 1999, s. 66.
37 J. Sutor, Status kuriera i poczty dyplomatycznej, „Nowe Prawo” 1987, Nr 478, s. 67.
36 122
stwa wysyłającego na obszarze państwa przyjmującego, odwiedzać
aresztowanych lub uwięzionych obywateli państwa wysyłającego,
rozmawiać i korespondować z nimi, a także zapewniać im zastępstwo prawne38. Prawo konsula do porozumiewania się z obywatelami pozbawionymi wolności, w okresie poprzedzającym przyjęcie
Konwencji wiedeńskiej z 1963 roku, było uznawane za normę międzynarodowego prawa zwyczajowego39.
Konsul honorowy ma obowiązek poinformowania o przypadkach: zgonu obywatela państwa wysyłającego, o ustanowieniu
opieki lub kurateli40, o przypadkach otwarcia spadku na skutek
zgonu, a także o przypadkach utknięcia na mieliźnie lub rozbicia
się statku – jeśli statek ma przynależność państwa wysyłającego.
W przeciwieństwie do zawodowego urzędnika konsularnego,
konsul honorowy nie dokonuje czynności notarialnych41 oraz nie
poświadcza podpisów42, nie pełni funkcji urzędnika administracji,
nie dokonuje rekwizycji, nie reprezentuje obywateli przed organa38 A. Żebrowski, Przywileje … op. cit., s. 67.
Zasadę tę respektowały nawet faszystowskie Niemcy. Świadczy o tym
skuteczna interwencja w 1935r. konsula generalnego Stanów Zjednoczonych
w Hamburgu w sprawie marynarza Lawrence’a Simpsona zatrzymanego za przemyt do Niemiec materiałów propagandowych. Więziono go piętnaście miesięcy
bez sądu. Jednakże nawet Niemcy uznały prawo konsula do odwiedzin oraz wymiany korespondencji, co skutkowało uwolnieniem więźnia. J. Sandorski, Opieka
dyplomatyczna a międzynarodowa ochrona praw człowieka, Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006, s. 293.
40 S. Sawicki, Uprawnienia konsula w zakresie opieki i kurateli, „Przegląd Sądowy”
1993, Nr 1, s. 47-48.
41 Konsul honorowy nie wykonuje czynności notarialnych, gdyż tylko urzędnicy zawodowi, mogą dać gwarancję należytego wykonania tego rodzaju czynności. P. Czubik, Ograniczenie funkcji i czynności notarialnych konsula RP w świetle
polskiego prawa konsularnego na tle uregulowań prawa publicznego międzynarodowego,”
Rejent” 1997, nr 10 (8), s. 74; A. Oleszko, Funkcje konsularne w sprawach notarialnych według konwencji zawartych przez Polskę w latach 1991-1995, „Rejent” Nr 3 (59),
s. 28-29; R. Wrzecionek, Konsul wykonujący czynności notarialne, „Europejski Przegląd
Sądowy” 2008, Nr 1, s. 29-30.
42 P. Czubik, Konsularne poświadczanie podpisów na pełnomocnictwach do przeniesienia własności nieruchomości sporządzonych zagranicą w zwykłej formie pisemnej,
„Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego Europejskiego i Porównawczego” 2009, Vol. VII, z. 2, s. 176.
39 Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów...
123
mi państwa przyjmującego43. Należy odnotować, że zakres przywilejów i immunitetów konsularnych, przyznanych honorowemu
urzędnikowi konsularnemu może zostać rozszerzony w drodze
umowy pomiędzy poszczególnymi państwami lub przez państwo
przyjmujące.
wnioski
Przytoczone przykłady uregulowań prawnych statusu konsula
honorowego wskazują, że we współczesnych stosunkach międzynarodowych nie jest on jeszcze ujednolicony. W efekcie przywileje oraz immunitety konsula honorowego są różnie kształtowane
w praktykach państw, a część ułatwień może posiadać charakter
zmienny lub indywidualny. Może to prowadzić do sytuacji, w których wykonywane przez konsula honorowego zadania nie są w pełni adekwatne do bieżących potrzeb i efektywne.
Korzystniej byłoby zapewnić szerszy zakres uprawnień i ewentualnie ograniczyć je w praktyce, aniżeli ustalić węższe uprawnienia i rozszerzać je unormowaniami prawno międzynarodowymi.
W pierwszym przypadku zawężenie zakresu funkcji wymusi na
konsulu obowiązek zapewnienia zgodności jego zadań z prawem
międzynarodowym, a jednocześnie nie dojdzie do sprzeczności
z prawem państwa przyjmującego. W drugim przypadku, rozszerzenie czynności ponad literę ustawy zawsze postrzegane będzie
jako działanie sprzeczne z ustawą, niezależnie od ustawowego dozwolenia w tej materii.
43 J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2005, s. 358.
124
bibliografia
Wydawnictwa zwarte:
1. Białocerkiewicz J., Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys
wykładu, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2005.
2. Dobrzańska B., Sitek M., Mini leksykon dyplomatyczny, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im.
Alcide De Gasperi, Józefów 2011.
3. Czubik P., Kowalski M., Konsul honorowy – studium prawno
międzynarodowe, Zakamycze, Kraków 1999.
4. Czubik P., Prawo dostępu do konsula, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2011.
5. Joniec T., Polska służba konsularna 1918-1995, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 1996.
6. Lee L. T., Consular Law and Practice, Clarendon Press, Oxford
1991.
7. Łazowski A., Zawidzka A., Prawo międzynarodowe publiczne,
C. H. BECK, Warszawa 2001.
8. Muszyński M., Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych. Komentarz, Wydawnictwo STO, Bielsko-Biała 2003.
9. Pałyga E., Stosunki konsularne Drugiej Rzeczypospolitej, PWN,
Warszawa 1970.
10. Przyborowska-Klimczak A., Staszewski W., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wybór dokumentów, Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, Lublin 2001.
11. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2005 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny,
Warszawa 2006.
Warszawa 2007.
Warszawa 2008.
125
Warszawa 2011.
Warszawa 2012.
16. Sandorski J., Opieka dyplomatyczna a międzynarodowa ochrona praw człowieka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006.
17. Sawicki S., Przywileje i immunitety konsularne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989.
18. Shaw M. N., Prawo międzynarodowe, Wydawnictwo „Książka
i Wiedza”, Warszawa 2006.
19. Suławko-Karetko A., Status konsula w prawie polskim, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 2008.
20. Sutor J., Leksykon dyplomatyczny, Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis, Warszawa 2005.
21. Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wydawnictwo
Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2008.
22. Wierzbicki B., Prawo międzynarodowe publiczne, Temida 2,
Białystok 2001.
23. Żebrowski A., Przywileje i immunitety dyplomatyczne podczas konfliktu zbrojnego, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły
Biznesu, Warszawa 1999.
Artykuły prasowe i okolicznościowe:
1. Całus A., Istota listów komisyjnych i ich znaczenie w procesie
ustanawiania konsula, „Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Planowania i Statystyki” 1958, z. VI.
2. Czubik P., Definicje konsula w prawie polskim i międzynarodowym, „Jurysta” 2004, nr 4.
3. Czubik P., Granice opieki konsularnej w prawie wspólnotowym (wybrane problemy dotyczące interpretacji i możliwości
zastosowania decyzji 95/553/WE), „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2003, nr 4.
126
4. Czubik P., Konsularne poświadczanie podpisów na pełnomocnictwach do przeniesienia własności nieruchomości sporządzonych zagranicą w zwykłej formie pisemnej, „Problemy
Współczesnego Prawa Międzynarodowego Europejskiego i Porównawczego” 2009, Vol. VII, z. 2.
5. Czubik P., Ograniczenie funkcji i czynności notarialnych konsula RP w świetle polskiego prawa konsularnego na tle uregulowań prawa publicznego międzynarodowego, „Rejent” 1997,
nr 10 (8).
6. Czubik P., Zmiana ustawy o funkcjach konsulów RP, „Państwo
i Prawo” 2004, z. 1.
7. Czubik P., Żółkiewicz K., Metematyczne ustalenie zakresu obowiązywania prawa międzynarodowego umownego i zwyczajowego, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego
Europejskiego i Porównawczego” 2011, vol. IX.
8. Czubiński Z., Instytucja konsula honorowego w polskim prawie konsularnym i w polskiej praktyce, „Zeszyty Naukowe UJ”
1987, z. 31.
9. Libera K., Instytucja konsula honorowego i jej wykorzystanie w
polskiej służbie zagranicznej, „Zeszyty Naukowe SGPiS” 1958,
nr 6.
10. Oleszko A., Funkcje konsularne w sprawach notarialnych według konwencji zawartych przez Polskę w latach 1991-1995,
„Rejent” Nr 3 (59).
11. Osiecki J., Służba dyplomatyczna i konsularna w świetle kodyfikacji prawa konsularnego, „Państwo i Prawo” 1964, z. 5-6.
12. Sawicki S., Konsul honorowy, „Sprawy Międzynarodowe”
1987, nr 6.
13. Sawicki S., Uprawnienia konsula w zakresie opieki i kurateli,
„Przegląd Sądowy” 1993, Nr 1.
14. Staszewski W. S., Instytucja konsula honorowego we współczesnym prawie i praktyce polskiej, „Prawo –Administracja – Kościół” 2000, nr 4.
15. Sutor J., Funkcje konsularne w zakresie obrotu prawnego zagranicą, „Palestra” 1978, nr 9.
127
16. Sutor J., Przywrócenie instytucji konsula honorowego do praktyki konsularnej PRL, „Nowe Prawo” 1989, Nr 5-6.
17. Sutor J., Status kuriera i poczty dyplomatycznej, „Nowe Prawo” 1987, Nr 478.
18. Wrzecionek R., Konsul wykonujący czynności notarialne, „Europejski Przegląd Sądowy” 2008, Nr 1.
128
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Zygmunt Mietlewski
Budżetowanie działalności
gospodarczej w sektorze MŚP
w województwie
warmińsko-mazurskim.
Sposób identyfikacji i propozycja
rozwiązania problemu
The budgeting of economic
activity in micro, small and medium
enterprises in
warmińsko-mazurskie Voivodeship.
Way of identification
and proposition of solving
the problem
Streszczenie
W poprzednim artykule, zatytułowanym: Budżetowanie działalności gospodarczej w sektorze MMŚP w województwie warmińsko-mazurskim. Wprowadzenie w problematykę badań, dokonaliśmy
refleksji epistemologicznej na temat budżetowania. Wyeksponowaliśmy problem badawczy, który sformułowaliśmy w formie pytania: Dlaczego przedsiębiorcy są negatywnie nastawieni do budżetów i budżetowania? Uzasadniliśmy, dlaczego budżetowanie jest
w centrum naszej uwagi. Zaproponowaliśmy metody, za pomocą
których rozwiążemy problem badawczy. W tym artykule identyfikujemy problem badawczy i dokonujemy wyboru strategii rozwiązania problemu. Formułujemy również kolejne pytanie badawcze,
130
na potrzeby nowego, bardziej przyjaznego, paradygmatu budżetowania: Czy jest możliwe konstytuowanie budżetów za pomocą
mniejszej, niż ma to miejsce obecnie, ilości danych – liczby kategorii
ekonomicznych?
Summary
In the previous article titled: The budgeting of economic activity
in micro, small and medium enterprises in warmińsko-mazurskie
Voivodeship. The introduction into problems of research we made
epistemological reflection about the budgeting. We exhibited research problem, which we formulated as the question: Why are
businessmen set to budgets and budgeting negatively? We substantiated why the budgeting is in the limelight of our consideration.
We proposed methods whereby we will solve the research problem.
In this article we are identifying the research problem and we are
making the choice of research problem strategy. We are formulating
another research question needed to new and more friendly paradigm of budgeting: Is it possible to make the budgets with using
smaller quantity of data – the number of economic categories, as it
take place today?
Słowa klucze: Budżet, budżetowanie, działalność gospodarcza.
Keywords: budget, budgeting, economic activity.
Wprowadzenie
Budżetowanie, jako ostatni etap planowania – jednej z funkcji
zarządzania – jest częścią nauki organizacji i zarządzania – tą częścią nauki o przedsiębiorstwie, która będąc częścią ekonomii (mikroekonomii) jest też nauką społeczną. W odróżnieniu od nauk
przyrodniczych, ekonomia nie ma prawd absolutnych i wiecznych.
W naukach przyrodniczych często musi upłynąć bardzo wiele czasu, zanim zrozumie się odkryte i sformułowane prawa. Przywile-
Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności...
131
ju takiego dziś nie ma ta część ekonomii, która zajmuje się teorią
przedsiębiorstwa, tj. mikroekonomia. W praktyce oznacza to, że
spory prowadzone przez ekonomistów o mechanizm procesów zachodzących w przedsiębiorstwie, podobnie jak w całej gospodarce,
nigdy się nie skończą1. Jako nauka deskryptywna, ekonomia osądza
fakty, a jako nauka normatywna, osądza wartości. W przypadku
przedsiębiorstwa opisuje je takim, jakim ono jest, a przynajmniej być
powinno. Formułuje programy i strategie ich realizacji, podpowiadając, jakim przedsiębiorstwo być powinno, aby pracownikom żyło
się lepiej i bezpieczniej, zaś zatrudnienie było normą, a nie przywilejem nielicznych2. Testem dla dobrej teorii przedsiębiorstwa jest to,
jak wiele wyjaśnia zjawisk gospodarczych. Im więcej, tym większa
popularność i częstsze stosowanie jej przez innych badaczy zajmujących się nauką organizacji i zarządzania, analizujących zgodność
istniejącej teorii przedsiębiorstwa z rzeczywistością. Z uwagi na
złożoność badanej rzeczywistości, w której operuje przedsiębiorstwo, badacze wprowadzają konieczne uproszczenia, stąd z natury
rzeczy teorie są redukcyjne, a ich poprawność ocenia się według
rozmaitych kryteriów3. Dotyczy to także budżetowania. Jednak zawsze podstawą tego typu działań jest refleksja epistemologiczna,
dla której pożywką są wszelkie dysfunkcje w istniejących teoriach,
a ujawniające się w tym, że nie dają sobie rady z objaśnianiem coraz
to nowych faktów, bądź stają się zapomniane, bo okazały się nieskuteczne.
1 Grzegorz W. Kołotko, Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 23.
2 Czarny Bogusław., Pozytywizm i falsyfikacjonizm a sądy wartościujące w ekonomii,
Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2004, s. 117-142.
3 „(1) zrozumienie zagadnienia lub procesu; (2) siła wyjaśniająca; (3) zdolność
przewidywania; (4) spójność intelektualna; (5) zasięg; (6) zdolność do krytycznej samo refleksji i intelektualnej polemiki z innymi teoriami”. [z:] Burchill Scott.
Introduction, [w:] Theories of International Relations, Scott Burchill, Andrew Linklater
{red.}, London 1996, Macmillan, s. 23-24.
132
Identyfikacja problemu
i propozycja jego rozwiązania
Jak wspomnieliśmy w pierwszej części artykułu, identyfikacji
problemu badawczego podjęto się za pomocą dwóch metod, metody Dziewięciostopniowego modelu rozwiązywania problemów
i metody projektowej – Zarządzanie cyklem projektu4, by upewnić
się, że problem badawczy zidentyfikowano poprawnie. Takie podejście umożliwiło bieżącą kontrolę prowadzonych badań i chroniło przed zbaczaniem z wytyczonej wcześniej drogi. Poza tym
oszczędziło czas i amortyzowało niecierpliwość przedsiębiorców,
biorących udział w badaniach i oczekujących na praktyczne rezultaty prowadzonej pracy badawczej.
Identyfikacji problemu badawczego oraz sposobu jego rozwiązania, w pierwszej kolejności podjęto się korzystając z metody projektowej: Zarządzanie cyklem projektu. W ramach tej metody skupiono uwagę na trzech rodzajach analiz: analizie problemu, analizie celu
i analizie strategii jego rozwiązania – rysunek 1.
Rys. 1. Schemat rozwiązania problemu badawczego
⇒
Problem (1) Cel (2) Rezultaty (3) Działania (4)
⇒
Problem (1) Cel (2 Rezultaty (3) Działania (4)
Źródło: Opracowanie własne.
4 „Od roku 1992 Dyrektoriaty Generalne I oraz VIII (obecnie EuropeAid)
Komisji Europejskiej stosują metodę PCM we wszystkich programach pomocy zewnętrznej. Od początku lat osiemdziesiątych korzystają z niej oraz rozwijają m.in.
Bank Światowy, niektóre agendy ONZ, a także pokaźna liczba agend bilateralnych, np. Departament Rozwoju Międzynarodowego (DIFD) w Wielkiej Brytanii
czy Agencja Rozwoju Międzynarodowego (USAID) w Stanach Zjednoczonych.”
[w:] Podręcznik zarządzania projektami miękkimi w kontekście Europejskiego Funduszu
Społecznego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006, s. 8.
133
Jak wynika z rysunku 1, cel badań (2) uznać za zrealizowany można tylko wtedy, a tym samym problem badawczy (1) za rozwiązany,
gdy podejmując działania (4) osiągnięty zostanie rezultat (3). Postępując, jak pokazano to na rysunku 1, przeprowadzono kolejno:
– analizę problemu, identyfikując jego przyczyny i skutki – rysunki: 2a i 2b,
– analizę celu, przeformułowując (przekształcając) problem w cel,
przyczyny w środki, i skutki w cele – rysunki: 3a i 3b,
– wymieniono środki na rezultaty i dokonano wyboru strategii
osiągnięcia celu, tym samym rozwiązania problemu – rysunki:
4a i 4, a następnie opracowano (sporządzono) matrycę logiczną
badań, aby nadać badaniom właściwy kierunek.
Analiza problemu (przyczyny – skutki)
Problemem w badanych firmach jest budżetowanie działalności gospodarczej z użyciem ułomnych danych – rysunek: 2a i 2b. Wiele jest
tego powodów. Za najważniejsze, w świetle przeprowadzonych
badań, uznano:
– celowe działanie przedsiębiorcy,
– ambiwalentny stosunek przedsiębiorcy do działalności gospodarczej,
– budżetowanie działalności gospodarczej (samo w sobie trudne),
– nieprecyzyjne przepisy.
Przedsiębiorcy podejmują decyzje, dotyczące prowadzonej działalności gospodarczej, w oparciu o niewłaściwe informacje m.in.
dlatego, że budżetują działalność gospodarczą za pomocą ułomnych danych. Uważają, że nie ma potrzeby zachowywać należytej
staranności przy budżetowaniu działalności gospodarczej, gdyż
teoria budżetowania rozmija się z praktyką gospodarczą. W ich
opinii, budżetowanie jest absorbujące i asymetryczne wobec czasu,
którego ciągle im brakuje. Niemałą rolę odgrywa też permanentny
niedobór środków finansowych na szkolenia. Stąd m.in. zarówno
przedsiębiorcy, jak i ich pracownicy, nie uczestniczą we właściwych szkoleniach. Nie mają więc gruntownej wiedzy teoretycznej
na temat budżetowania działalności gospodarczej, ani roli, jaką ono
odgrywa w zarządzaniu przedsiębiorstwem.
134
W opinii badanych przedsiębiorców, do budżetowania działalności gospodarczej zniechęca ich to, że jest ono trudne samo w sobie. Również fakt, że dostęp do źródeł wielu ważnych danych jest
skomplikowany i czasochłonny, a jeśli się do niektórych danych dotrze, to trudno zweryfikować ich nieułomność.
Powodem awersji do budżetowania są także nieprecyzyjne przepisy. One również determinują jakość budżetów. Zdaniem badanych,
nieprecyzyjne przepisy niewłaściwie realizują potrzebę bezpieczeństwa przedsiębiorcy. Przedsiębiorcy uważają, że jest to jawne okazywanie im braku zaufania ze strony Państwa. Stąd, ich zdaniem, taka
ich mnogość, w tym tak wiele niestarannie opracowanych. Poza tym
Państwo jest zbyt pazerne, a przejawem tego są wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej. Dlaczego często zmuszeni są
działać w szarej strefie, żeby ukryć rzeczywiste dochody po to, aby
przetrwać!
Wymienione przyczyny (problemy cząstkowe) problemu głównego: budżetowanie działalności gospodarczej z użyciem danych ułomnych, skutkują na ogół tym, iż przedsiębiorcy podejmując decyzje
w oparciu o niewłaściwe informacje, niepoprawnie realizują budżet.
Narażają przedsiębiorstwo na utratę płynności finansowej, destabilizację, upadłość, a nawet bankructwo. Podejmowanie decyzji
w oparciu o niewłaściwe informacje często osadza przedsiębiorcę
i jego przedsiębiorstwo w szarej strefie, co powoduje uszczuplenie wpływów do budżetu Państwa. To zaś rodzi spadek zaufania
Państwa do przedsiębiorcy i zmusza Państwo do mnożenia przepisów, często pospiesznie, a te na ogół utrudniają przedsiębiorcy
prowadzenie działalności gospodarczej. W sumie, przedsiębiorcy
zarządzają działalnością gospodarczą za pomocą niedostatecznych
środków finansowych. W praktyce oznacza to zajmowanie się „gaszeniem pożarów”, a nie realizacją misji przedsiębiorstwa i wizji
przedsiębiorcy.
Analiza celu (środki – cele)
Zidentyfikowany problem badawczy: budżetowanie działalności
gospodarczej z użyciem danych nieprawdziwych (asymetrycznych) przekształcono w cel: budżetowanie działalności gospodarczej za pomocą da-
135
nych prawdziwych (symetrycznych) – rysunek: 3a i 3b., co spowoduje,
że działanie przedsiębiorcy, jako podmiotu sprawczego zidentyfikowanego problemu, będzie celowe oraz odpowiedzialne. Służyć będą
temu następujące środki. Budżetowanie działalności gospodarczej
łatwe, a przepisy, które należy uwzględnić w trakcie budżetowania
kategorii ekonomicznych przejrzyste. Celowe działanie przedsiębiorcy wynika z faktu, ze nie funkcjonuje on w szarej strefie, gdyż nie
ma powodów do ukrywania rzeczywistych dochodów. Działalność
gospodarczą przedsiębiorca prowadzi zgodnie z prawem. Docenia
teorię w praktyce zarządzania i chętnie z niej korzysta. Właściwie
zarządza czasem i dysponuje wystarczającą ilością środków finansowych, aby uczestniczyć we właściwych szkoleniach. Dzięki temu ma
dużą wiedzę na temat organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem.
Jest odpowiedzialny, przykłada należytą staranność w pozyskiwaniu danych na potrzeby budżetowania działalności gospodarczej.
Do budżetowanie działalności gospodarczej przedsiębiorcę zachęca
to, że jest ono łatwe, a dostęp do wielu ważnych źródeł z danymi jest
nieskomplikowany i nie jest czasochłonny, a do tego nieułomność
(wiarygodność) danych można zweryfikować. Przepisy prowadzenia działalności gospodarczej są przyjazne i precyzyjne. Zapewniają
bezpieczne prowadzenie działalności gospodarczej. Przedsiębiorca
ma zaufanie do Państwa, a Państwo do przedsiębiorcy. Wyspecyfikowane środki służą następującym celom. Przedsiębiorcy podejmują
decyzje w oparciu o właściwe informacje. To skutkuje właściwym
sposobem realizacji budżetów, tym samym przedsiębiorstwo nie jest
narażone na utratę płynności finansowej i nie grozi jemu destabilizacja. Poza tym nie działa w szarej strefie i nie uszczupla wpływów
do budżetu Państwa. Państwo ma duże zaufanie do przedsiębiorcy
i nie mnoży pospiesznie przepisów, przez co tworzy dobry klimat
dla prowadzenia działalności gospodarczej. Korzyści odnoszą tak
przedsiębiorcy, jak i Państwo. Przede wszystkim z uwagi na dostateczne środki finansowe, będące w dyspozycji obu Stron.
Analiza celów i wybór strategii (rezultaty – cele)
Przeprowadzona analiza problemu (rysunek: 4a i 4b) i kolumn
z celami (rysunek: 4a i 4b), odzwierciedla punkt widzenia przed-
136
siębiorcy na temat rozwiązywanego problemu i obszaru wiedzy
z tym problemem związanego. Kolumny na rysunku: 4a i 4b przedstawiają różne części oraz strategie (sposoby) rozwiązania tego samego problemu. Każda z kolumn z celami stanowi autonomiczny
problem badawczy lub jego całość. Dokonując strategicznej oceny
celów, wybrano ten spośród nich, który można osiągnąć dzięki
posiadanej wiedzy, a tym samym rozwiązać problem badawczy.
W znalezieniu strategii umożliwiającej cel ten osiągnąć i rozwiązać
problem badawczy przydatna posłużono się metodą Model dziewięciostopniowy model rozwiązywania problemu i podejmowania decyzji
(podpunkt 3).
Wyspecyfikowane na rysunku: 4a i 4b cele podzielono na: „Cele
nadrzędne badań”, „Cel główny badań” oraz „Rezultaty”. Za pomocą metody Dziewięciostopniowy model rozwiązywania problemów
i podejmowania decyzji zidentyfikowano następujące strategie:
– strategię szkoleń przedsiębiorców,
– strategię restrukturyzacji paradygmatu budżetowania,
– strategię lobbingu.
Cel główny badań, budżetowanie działalności gospodarczej za
pomocą danych prawdziwych (symetrycznych, nieułomnych), pozwoli osiągnąć następujące rezultaty. Przedsiębiorcy podejmują decyzje w oparciu o prawdziwe informacje, tym samym nie narażają
przedsiębiorstwa na utratę płynności finansowej i chronią je przed
destabilizacją. A także, nie ulegają pokusie działania w szarej strefie i uszczuplania, z tego powodu, wpływów do budżetu Państwa.
Państwo nie traci zaufania do przedsiębiorcy i tworzy dobry klimat
do prowadzenia działalności gospodarczej.
Paradygmat
gospodarczej za pomocą danych nieliniowy SKS.
nieułomnych.
Cele
główny
Weryfikacji danych
(źródła)
Analiza CVP.
Rachunek wyników,
rachunek przepływów
pieniężnych, bilans,
informacje dodatkowe.
Laboratorium
Budżety.
diagnostyczne: Klinika
biznesu – Analiza skuteczności menedżera.
1. Właściwy sposób realizacji
budżetu przez przedsiębiorcę.
2. Przedsiębiorca podejmuje
decyzje w oparciu o właściwe
informacje.
3. Przedsiębiorstwo zachowuje
płynność finansową.
4. Przedsiębiorstwo ma
ustabilizowaną sytuację.
5. Przedsiębiorstwo nie działa
w „szarej strefie”.
6. Przedsiębiorstwo nie uszczupla wpływów do budżetu
„państwa”.
Cel
Nadrzędne
Wskaźniki
Cele
Kryteria
Tabela 1. Matryca logiczna
Liczba
przedsiębiorstw, które
wytrwały
w badaniach do
samego końca.
Założenia
(ryzyka)
137
Działania
Rezultaty
Przedsiębiorstwa uczestniczą
w badaniach.
Rozdział 2.
Rozdział 4.
Warunek
konieczny
Hipoteza
Wniosek
Opracowanie własne.
Artykuły, referaty, książka.
Budżety.
Zrestrukturyzowany
Paradygmat liniowy
SKS.
Restrukturyzacja paradygmatu
liniowego SKS.
Sformułowanie hipotezy.
Zweryfikowanie hipotezy.
Udostępnienie
sprawozdań
finansowych.
Rejestr zgłoszeń
i umów.
Liczba zgłoszonych
firm.
Podpisanie
umów.
Liczba
przedsiębiorstw, które
zrezygnowały
z uczestniczenia
w badaniach.
Przedsiębiorstwa deklarują
udział w badaniach.
Równanie
Zredukowanie przestrzeni
do przechowywania charakteβ − biznes .
rystyk operatywności przedsiębiorstwa,
oraz ułatwienie do nich dostępu.
Rachunek wyników.
Liczba kolejnych
Liczba korzystających
rejestracji na stronie
z portalu w Internecie.
internetowej.
Zysk operacyjny, ryzyko operacyjne.
Rentowność
sprzedaży.
Implementacja metody
Analiza kanoniczna w diagnozowaniu działalności gospodarczej.
Laboratorium diagnostyczne
pn. Klinika biznesu.
gospodarczej za pomocą
co najwyżej dwóch kategorii
ekonomicznych.
138
139
Korzyści finansowe z takiej postawy Stron wobec działalności
gospodarczej odnoszą obie strony. Przedsiębiorca, podobnie Państwo, ma dostateczne środki finansowe na osiąganie swoich celów.
Za najodpowiedniejsze strategie, dla rozwiązania głównego problemu badawczego, wybrano strategię szkoleń przedsiębiorców oraz
strategię restrukturyzacji paradygmatu budżetowania – rysunek
(4a) i (4b). W przypadku drugiej strategii, aby uczynić budżetowanie przyjaznym przedsiębiorcy i nieskomplikowanym, uwagę skupiono na ograniczeniu liczby danych niezbędnych do opracowania
budżetów oraz zwiększeniu liczby źródeł ich pozyskiwania.
Zebrany w trakcie analiz materiał: analiza problemu, analiza
celu oraz analiza celu i wybór strategii, wyspecyfikowano w matrycy logicznej – tabela 1. Matryca logiczna ma charakter sformalizowanego zestawienia przyjętej przez autora metodologii badań
nad konstytuowaniem budżetów i samym procesem budżetowania
działalności gospodarczej przedsiębiorstw operujących w sektorze MŚP. Za zaletę matrycy logicznej uznać należy to, że zapewnia
przejrzystość badaniom i jest pomocna przy omawianiu wszystkich
możliwych koncepcji ich przeprowadzenia. Wspomaga w działaniach planistycznych oraz podejmowaniu decyzji, kiedy badany
problem omawiany jest w grupie przez wielu Interesariuszy. Wymusza na autorach prowadzących badania metodą Zarządzanie projektami zidentyfikowania założeń (ryzyka krytycznego) oraz określenia wskaźników i udokumentowanych źródeł ich weryfikacji
(dowodów), które należy bezwzględnie wykorzystać w planowaniu szczegółów badań, aby w ten sposób usprawnić monitorowanie
realizacji prowadzonych badań.
Do identyfikacji i wyboru strategii, za pomocą której ostatecznie
rozwiązano problem badawczy, posłużono się metodą Dziewięciostopniowy model rozwiązywania problemu i podejmowania decyzji.
140
Identyfikacja i wybór strategii
dla rozwiązanego problemu
Przy pomocy metody Dziewięciostopniowy model rozwiązywania
problemu i podejmowania decyzji ustalono fakty na podstawie charakterystyk sytuacji problemowej, dostarczonej przez uczestniczące
w badaniach przedsiębiorstwa. Przeprowadzono analizę tych faktów, aby następnie zdefiniować problem oraz cele badawcze (krótko-, średnio- i długoterminowe). Następnie pozyskano brakujące
informacje z otoczenia biznesu, we wszystkich tych przypadkach,
gdzie było to wskazane. Sformułowano uzasadnione hipotezy,
opracowano listy strategii (cele – strategie) i przeprowadzono ich
analizę. Na końcu, podjęto decyzję dotyczącą sposobu rozwiązania problemu badawczego, starając się w trakcie jej podejmowania,
przewidzieć tego skutki. Zaproponowano też kontrolę wykonania
decyzji. Poniżej przedstawiono scenariusz tej części badań, który
został zrealizowany w wyżej opisany sposób.
Fakty
Przedsiębiorcy budżetują działalność gospodarczą z użyciem ułomnych
danych. Często są to celowe działania przedsiębiorcy, albo ambiwalentny
stosunek przedsiębiorcy do działalności gospodarczej. W opinii badanych
przedsiębiorców budżetowanie działalności gospodarczej jest trudne samo w
sobie. Podobnie, jak dotarcie do źródeł wielu ważnych danych, jest skomplikowane i czasochłonne, a jeśli się do niektórych danych dotrze, to trudność
sprowadza się do tego, aby zweryfikować ich prawdziwość. Przedsiębiorcy
są przeświadczeni, że teoria kierowania (zarządzania) przedsiębiorstwem
ma się nijak do praktyki gospodarczej. Przedsiębiorcy osiągają swoje cele
pod presją czasu i deficytu środków finansowych. Czym m.in. tłumaczą nie
uczestniczenie w właściwych szkoleniach, które podnosiłyby ich kompetencje z zakresu organizacji zarządzania przedsiębiorstwem?
Przedsiębiorca, z własnej, nieprzymuszonej woli, budżet dla działalności gospodarczej opracowuje wówczas, kiedy stara się o zewnętrzne
wsparcie finansowe, a przedstawienie budżetu jest jednym z wymogów,
aby przystąpić do negocjacji z właścicielem kapitału, o wsparcie finansowe
dla działalności. Takiej postawie przedsiębiorcy wobec budżetowania działalności gospodarczej sprzyjają nieprecyzyjne przepisy, które niewłaściwie
141
realizują potrzebę bezpieczeństwa przedsiębiorcy. W opinii badanych, Państwo ma małe zaufanie do przedsiębiorcy. Stąd taka wielość i mała staranność tworzonych przepisów. Przedsiębiorcy budżetujący działalność
gospodarczą za pomocą ułomnych danych na ogół działają w szarej strefie
i ukrywają rzeczywiste dochody. Działalność taka nie jest zgodna z prawem. Wszystko to przyczynia się do tego, iż często przedsiębiorcy podejmują decyzje związane z prowadzona działalnością gospodarczą w oparciu
o niewłaściwe informacje. To skutkuje niewłaściwym sposobem tak konstytuowania, jak i realizacji budżetów, tym samym naraża firmę na utratę płynności finansowej, to zaś grozi destabilizacją przedsiębiorstwa, a ta,
upadłością, bądź nawet jego bankructwem.
Synteza faktów
1. Przedsiębiorca budżetuje działalność gospodarczą z użyciem
danych ułomnych, gdyż dotarcie do wielu źródeł z danymi, których wiarygodność sprawdzić nie sposób, jest skomplikowane
i czasochłonne.
2. Przedsiębiorca opracowuje budżet dla działalności gospodarczej, kiedy stara się o zewnętrzne wsparcie finansowe, a jednym
z warunków uzyskania wsparcia finansowego jest przedłożenie
budżetu pro forma.
3. Budżetowaniu działalności gospodarczej za pomocą danych
ułomnych sprzyjają tworzone w przez Państwo – często w pośpiechu - nieprecyzyjne przepisy prawa. Często wręcz zachęcają
one przedsiębiorcę do działania w szarej strefie i ukrywania rzeczywistych dochodów.
4. Przedsiębiorca nie ma ani czasu, ani środków finansowych, żeby
uczestniczyć w szkoleniach.
Definicja problemu oraz cele do osiągnięcia
Problem: 1. Podejmowanie przez przedsiębiorcę decyzji w oparciu o nieprawdziwe informacje.
Cele:
Krótkoterminowy: Szkolenie przedsiębiorców MŚP z zakresu
wiedzy na temat roli i zasad budżetowania działalności gospodarczej oraz jej wpływu na zachowanie płynności finansowej przez
przedsiębiorstwo.
142
Średnioterminowe: Utworzenie KLINIKI BIZNESU - laboratorium diagnostycznego do bieżącego diagnozowania działalności
gospodarczej prowadzonej przez MŚP, a także, dla podejmujących
działalność gospodarczą na własny rachunek, do jej zaprojektowania, w postaci interaktywnego narzędzia umieszczonego na stronie
internetowej.
Długoterminowy:
1. Lobowanie na rzecz tworzenia przez Państwo warunków do
bezpiecznego prowadzenia działalności gospodarczej po przez
staranne tworzenie przepisów i ograniczenia ich do niezbędnego minimum.
2. Opracowanie paradygmatu budżetowania działalności gospodarczej, który umożliwi ukonstytuowanie budżetu za pomocą,
co najwyżej dwóch wielkości ekonomicznych, poddanie go publicznej ocenie, oraz zarekomendowanie go praktyce gospodarczej.
Brakujące informacje
– Czy są przepisy obligujące MŚP do opracowania budżetów?
– Czy przedsiębiorcy MŚP są skłonni uczestniczyć w szkoleniach
na temat roli i zasad budżetowania działalności gospodarczej?
– Czy w otoczeniu biznesu znajdą się partnerzy chcący wesprzeć
badania wiarygodności budżetów?
Sformułowanie uzasadnionych hipotez
– Nie ma obowiązku budżetowania działalności gospodarczej
prowadzonej przez MŚP.
– Awersja przedsiębiorcy do budżetowania wynika z nie znajomości zasad budżetowania oraz z niewiedzy na temat korzyści,
jakie daje przedsiębiorcy budżetowanie.
– Przedsiębiorca preferuje marną, ale pewną przyszłość, od zdecydowanie lepszej, ale niepewnej. Nie budżetowanie działalności
gospodarczej temu sprzyja.
– Zawsze można uprościć reguły i zasady budżetowania, czyniące
je przyjaznym przedsiębiorcy i partnerom biznesowym przedsiębiorstwa.
143
Lista celów i strategii
Cele:
– Indywidualne podejście do MŚP, ułatwiające wprowadzenie koniecznych zmian, sprzyjających budżetowaniu działalności gospodarczej.
– Opracowanie narzędzia diagnostycznego pod nazwą Klinika
biznesu i umieszczenie go na stronie internetowej.
– Restrukturyzacja paradygmatu budżetowania.
Strategie:
a. Strategia szkoleń przedsiębiorców MŚP.
b. Strategia wsparcia MŚP po przez uruchomienia strony internetowej z narzędziem diagnostycznym pod nazwą e-laboratorium
diagnostyczne.
c. Strategia restrukturyzacji paradygmatu budżetowania.
d. Strategia lobbingu ustawodawczego.
Analiza strategii
ad. a – Wskazana, ze względu na brak wiedzy przez przedsiębiorcę z zakresu zasad budżetowania oraz roli budżetowania
w działalności przedsiębiorstwa.
ad. b – Najbardziej właściwa strategia na zrealizowanie celu
krótkoterminowego.
ad. c – Może wywołać nieprzychylne reakcje w środowisku naukowym, ale motywująca.
ad. e – Dobra strategia na realizowanie celu długoterminowego.
Podjęcie decyzji oraz przewidywane ich skutki
– Decyzje realizujące cel krótkoterminowy: opracowanie i utworzenie portalu KLINIKA BIZNESU – laboratorium diagnostycznego, wspomagającego przedsiębiorcę w procesie budżetowania
działalności gospodarczej.
– Decyzje realizujące cel średnioterminowy: restrukturyzacja paradygmatu budżetowania (konstytuowania struktury kosztów
sprzedaży).
– Decyzje realizujące cel długoterminowy: Popularyzowanie budżetowania działalności gospodarczej wśród przedsiębiorców oraz
szeroko rozumianego otoczenia biznesowego.
144
Przewidywane skutki5
Przedsiębiorcy podejmują decyzje w oparciu o nieułomne informacje, tym samym nie narażają przedsiębiorstwa na utratę płynności finansowej i chronią ją przed destabilizacją. A także nie ulegają
pokusie działania w szarej strefie i uszczuplania, z tego powodu,
wpływów do budżetu Państwa. Państwo nie traci zaufania do
przedsiębiorcy i tworzy dobry klimat do prowadzenia działalności gospodarczej. Korzyści finansowe z takiej postawy Stron wobec działalności gospodarczej odnoszą obie strony. Przedsiębiorca,
podobnie Państwo, ma dostateczne środki finansowe na osiąganie
swoich celów.
Kontrola wykonania decyzji
– Po ośmiu miesiącach, od opracowania narzędzia „e-Laboratorium
diagnostyczne” skontrolować czy został uruchomiany portal.
– Na bieżąco śledzić postęp prac nad restrukturyzacją paradygmatu budżetowania działalności gospodarczej.
– Raz w roku sprawdzić, jak realizowane jest popularyzowanie
budżetowania działalności gospodarczej przez otoczenie biznesowe, które wspierało idee promowania budżetowania działalności gospodarczej w oparciu o dane nieułomne wśród przedsiębiorców MŚP biorących udział w badaniach.
W przypadku nieskuteczności wykryć tego przyczynę i kontynuować działania, które zapewnią realizację celów.
Przyjmując definicję problemu badawczego, jako różnicę pomiędzy stanem zastanym, a pożądanym (oczekiwanym), główny problem badań na podstawie dwóch wyżej metod, ostatecznie zidentyfikowano w sposób następujący.
Stan zastany. Rozmiar działalności gospodarczej (sprzedaż) determinują: dochody, zysk i koszty, w tym koszty zmienne i koszty
stałe. Aby ukonstytuować budżety dla działalności gospodarczej
należy odwołać się do tych czterech kategorii ekonomicznych.
Podobnie, chcąc ocenić ryzyko, Np. za pomocą metody punktów
krytycznych CVP (Cost-Volume-Profit). Wówczas wyniki obliczeń,
5 Przewidywane skutki, to rezultaty zdiagnozowane za pomocą metody projektowej Zarządzanie cyklem projektu, w dalszej części opracowania.
145
dokonane w oparciu o reguły i zasady paradygmatu liniowego konstytuującego budżety – struktury kosztów sprzedaży (SKS) mają
rzetelne odniesienie do praktyki, o ile mieszczą się w przedziale
określającym rozmiar produkcji i sprzedaży, co, do którego założenie liniowości zostało zachowane (spełnione)6.
Stan oczekiwany. Rozmiar działalności gospodarczej determinują:
zysk i ryzyko operacyjne7. Te dwie charakterystyki są wystarczające, tak, do ukonstytuowania budżetów działalności gospodarczej,
jak i do przeprowadzenia analizy punktów krytycznych. Wyniki
obliczeń, dokonane w oparciu o ten paradygmat, mają rzetelne odniesienie do praktyki wówczas, gdy dla kryterium ekonomicznego
sprzedaż spełnione jest założenie nieliniowości.
Różnica. Zaprojektowanie budżetów oraz analiza punktów krytycznych wymaga czterech kategorii ekonomicznych w przypadku
posłużenia się paradygmatem liniowym ukonstytuowania budżetów. Natomiast, co najwyżej dwóch, w przypadku paradygmatu
nieliniowego. Im z większa liczba danych bierze udział w konstytuowaniu budżetów, tym większe prawdopodobieństwo, że wśród
nich znajdą się dane ułomne, a tym samym mniejsza wartość budżetów dla przedsiębiorstwa. Stąd ostatecznie problem badawczy
sformułowaliśmy następująco: Budżetowanie działalności gospodarczej
z użyciem danych ułomnych.
Wyniki badań
W badanych firmach nie funkcjonował zestandaryzowany
system budżetowania. Właściciele tych przedsiębiorstw nie widzieli potrzeby formalizowania, w postaci budżetów, prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej. Twierdzili, że budżety
„mają w głowie”. Tylko sytuacje takie, jak ubieganie się o kredyty
6 Dobija M., Rachunkowość zarządcza i controling, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2002, s. … .
7 Bądź, zysk i koszty stałe lub koszty stałe i ryzyko operacyjne, z których to
zależności daje się wyprowadzić zysk lub miara ryzyka operacyjnego.
146
w banku, wymuszały na badanych przedsiębiorstwach opracowanie biznesplanu; wówczas jego elementem był budżet – część ekonomiczno-finansowa. Budżety konstytuowali w oparciu o dane
asymetryczne, gdyż, w opinii badanych, tylko w ten sposób mogli
przekonać banki do udzielenia wsparcia finansowego. (Banki zawsze interesowały się przede wszystkim możliwością zabezpieczenia kredytu przez przedsiębiorców posiadanym przez nich majątkiem, nie zaś tym, czy wynikający z biznesplanu biznes to dobry
biznes. Gdy mieli wątpliwość do wartości zabezpieczenia, żądali
dodatkowego, w postaci żyrantów instytucjonalnych, bądź indywidualnych). Nigdy, w żadnym z badanych przedsiębiorstw, finansowo-ekonomiczna część biznesplanu nie stanowiła narzędzia, które
przedsiębiorca traktował by „serio”, jako narzędzie wspomagające
zarządzanie, prowadzonej przez niego działalności gospodarczej.
W takich sytuacjach, kiedy przedsiębiorcy ubiegali się o kredyty
z źródeł zewnętrznych, priorytetem zawsze był cel – pozyskanie
pieniędzy za wszelką cenę. Dane asymetryczne stanowiły do tego
celu strategię. Asymetria danych w budżetach była normą! Fakt,
iż przedsiębiorcy namiastkę budżetowania „uprawiali” tylko wtedy, kiedy potrzebowali pieniędzy, był działaniem celowym. W ten
sposób przedsiębiorcy ukrywali rzeczywiste dochody i uciekali,
nie tyle od płacenia podatków, ile, przed ujawnienie prawdy o bardzo trudnej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Często wręcz
już dawno powinni byli ogłosić upadłość. Nie robili tego, przede
wszystkim dlatego, iż obawiali się utraty szacunku w środowisku,
utraty władzy w przedsiębiorstwie, oraz utraty własnego majątku,
w tym ,często rozpadu rodziny.
Trudne sytuacje w badanych przedsiębiorstwach powodowane
były głównie brakiem płynności finansowej. Ta zaś, nie umiejętnością zarządzania! A te, brakiem wiedzy przedsiębiorcy na temat organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem w gospodarce rynkowej,
w tym z zakresu budżetowania działalności gospodarczej. Także nie
ogarnianiem przez przedsiębiorców przepisów prawa, zwłaszcza
podatkowego, często nieprecyzyjnego. Nierzadko, taką trudna sytuacje powodował ambiwalentny stosunek przedsiębiorcy do prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej. Bywały, sytuacje
147
„pozornie trudne”, których źródłem była niechęć przedsiębiorców
do rzetelnego rozliczania się z budżetem państwa. Dane asymetryczne przesądzają (determinują) o skuteczności strategii pozyskania środków finansowych w otoczeniu przedsiębiorstwa, na kontynuowanie działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwa, gdy
borykają się one z płynnością finansową. (Podobnie, mało staranne
opracowywanie budżetów, bo o te dane). Stąd, asymetryczne dane
u tych przedsiębiorców w sprawozdaniach finansowych.
Poszukiwanie, w trakcie badań, odpowiedzi na pytanie: Dlaczego podejmujący oraz prowadzący działalność gospodarczą tak niechętnie
konstytuują budżety, a jeśli już to robią, to mało starannie( bo z danymi
asymetrycznymi – ułomnymi) nie tylko pozwoliło znaleźć nam odpowiedź
na pytani, ale również, na wytworzenie nowej wiedzy teoretycznej oraz
wiedzy praktyczne z zakresu konstytuowania budżetów – rysunki: 2, 2a,
3, 3a i4, 4a. Wiedza ta posłużyła m.in. do opracowania narzędzia
diagnostycznego w technologii IT, nazwanego laboratorium diagnostycznym8, umieszczonego w Internecie pod adresem: www.
wmklinkabiznesu.pl.
W trakcie badań przedsiębiorcy wielokrotnie zwracali uwagę na
mnogość danych niezbędnych do ukonstytuowania budżetów, jako
powód, dla którego w ogóle, albo niechętnie, podejmują się budżetowania działalności gospodarczej. Problemowi mnogości, wielości
danych, w trakcie badań, przyjrzeliśmy się w szczególny sposób.
Stąd kluczowe pytanie, na które poszukujemy odpowiedzi w dalszej części opracowania brzmi: Czy jest możliwe konstytuowanie
budżetów za pomocą mniejszej, niż ma to miejsce obecnie, ilości danych – liczby kategorii ekonomicznych? Zaś cel, to daleko posunię8 Laboratorium diagnostyczne Klinika biznesu – interaktywne narzędzie diagnostyczne, które wspomaga przedsiębiorcę w podejmowaniu decyzji biznesowych.
(Przedsiębiorca otrzymuje informacje pochodzące z budżetów ukonstytuowanych
o wiarygodne dane, co ogranicza ryzyko utraty płynności finansowej przez przedsiębiorstwo i poprawia stabilność ekonomiczno-finansową przedsiębiorstwa. I co
również ważne, przedsiębiorstwo nie ma potrzeby operowania w „szarej strefie”,
a więc i uszczuplania podatków należnych Państwu. Opracowane laboratorium to
jeden ze wskaźników mierzących skuteczność rozwiązanego problemu i realizacji
podjętego w badaniach celu: budżetowanie działalności gospodarczej za pomocą
danych nieułomnych.
148
ta redukcja aktorów – kategorii ekonomicznych – uczestniczących
bezpośrednio w konstytuowaniu budżetów. Mnogość aktorów (ilości danych), nie tylko w opinii badanych przedsiębiorstw sektora
MŚP, nadmiernie komplikuje obraz działalności gospodarczej i ułatwia oraz prowokuje do różnego rodzaju patologii, ale i zniechęca
przedsiębiorców do zachowania daleko idącej rozwagi w trakcie
konstytuowani budżetów i spycha ich do szarej strefy. Poszukiwanie odpowiedzi na sformułowane wyżej pytanie rozpoczynamy w
kolejnym artykule od retrospekcji projektowania budżetów działalności gospodarczej metodą tradycyjną. Następnie zaproponujemy
nową metodę alternatywną budżetowania, a następnie dokonamy
analizy porównawczej obu metod, specyfikując ich zalety i wady.
Literatura
Czaputowicz J., Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Czarny B., Pozytywizm i falsyfikacjonizm a sądy wartościujące w ekonomii, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa, Warszawa
2004.
Dobija M., Rachunkowość zarządcza i controling, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Drury C., Management and cost accounting, Chapman & Hall,
London 1992.
Drury C., Rachunek kosztów, PWN, Warszawa 1995.
Encyklopedia Britannica. London, Toronto, Geneva, Sydney 1964,
t. 21.
Hope J., Fraser R., Metody. Precz z budżetowaniem, Harvard Business Review Polska, Grudzień 2003.
Kołotko G., Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i S-ka,
Warszawa 2008.
Krawczyk W., Bek-Galik, M. Budżetowanie działalności przedsiębiorstw, Agencja Wydawniczo-Poligraficzna ART.-TEKST, Kraków
2001,
Łada-Cieślak Metodyka analizy i oceny danych w budżetach przed-
149
sięwzięć gospodarczych podejmowanych przez bezrobotnych, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ” w Warszawie,
Warszawa 2003.
Mietlewski Z., Budżetowanie działalności gospodarczej, Prace naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, Gdynia 2005.
Mietlewski Z., Metodyka analizy i oceny danych w budżetach przedsięwzięć gospodarczych podejmowanych przez bezrobotnych, Instytut
Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ” Warszawa
2003.
Mietlewski Z., Metodyka analizy i oceny danych w budżetach przedsięwzięć gospodarczych…, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2003.
Podręcznik zarządzania projektami miękkimi w kontekście Europejskiego Funduszu Społecznego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Warszawa 2006.
PRZEDSIĘBIORSTWO PRZYSZŁOŚCI fikcja i rzeczywistość, Praca zbiorowa pod redakcją Hejduk K.I, Instytut Organizacji i zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2002.
Sasin W., Poradnik analityka czyli analiza ekonomiczno-finansowa
w praktyce, Agencja Wydawnicza INTERFART, Łódź 1992.
Schlesinger F.P., Sathe V., Schlesinger A.L., Kotter J., Projektowanie organizacyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Steimann H., Schreyogg G., Zarządzanie. Podstawy kierowania
przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1992.
Theories of International Relations, Scott Burchill, Andrew Linklater {red.}, London 1996, Macmillan.
Sułkowski Ł., O potrzebie rozwoju epistemologii w zarządzaniu, Master of Business Administration, Nr 4(96) lipiec – sierpień 2009.
150
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Julianna Bartosewicz
PROFESSIONAL AIR PROTECTION
MANAGEMENT
ONE OF PREVENTIVE METHODS
FOR THE GALLOPPING GLOBAL
WARMING PROCESS AND IMPROVEMENT
IN THE INCREASINGLY THREATENED
ECODEVELOPMENT
PROFESJONALNE ZARZĄDZANIE
OCHRONĄ POWIETRZA JEDNYM ZE
SPOSOBÓW ZAPOBIEGANIA
GALOPUJĄCEMU PROCESOWI
GLOBALNEGO OCIEPLENIA ORAZ
POPRAWY CORAZ BARDZIEJ
ZAGROŻONEGO EKOROZWOJU
SUMMARY
The article treats on the necessity for the proper air protection management, in the aim such as slowdown in pace of the global warming
progressive process and improvement in the increasingly threatened
ecodevelopment that have an influence on human’s life conditions
of the present and future generations as well as other living organisms.
The essentials of notions in the presented problems among other things,
are air, ecodevelopment, greenhouse effect; global warming, the air
protection, the air protection management are crucial. The conception
of improvement in the air quality by tools and equipment, mentioned
in the study, that is devices to air pollutants removal also its purifica-
152
tion. They can be helpful to users in the air protection, for improvement in quality of the air by usage various equipment to support the air
quality and its protection. It is also worth to direct readers’ attention to
the proposal of improvement and strengthen the professional air protection management in order to achieve the above mentioned aims.
STRESZCZENIE
Artykuł traktuje o konieczności prawidłowego zarządzania
ochroną powietrza w celu spowolnienia tempa postępującego procesu globalnego ocieplenia oraz poprawy zagrożonego ekorozwoju, wywierających wpływ na warunki życia człowieka obecnych
i przyszłych pokoleń oraz innych żyjących organizmów. Istotne
jest zrozumienie podstawowych pojęć dotyczących prezentowanej
problematyki, takich jak: powietrze, ekorozwój, efekt cieplarniany;
globalne ocieplenie, ochrona powietrza, zarządzanie ochroną powietrza. Godna uwagi jest propozycja poprawy jakości powietrza
za pomocą narzędzi i wyposażenia, wymienionego w opracowaniu,
czyli urządzeń do usuwania zanieczyszczeń powietrza jak również
do jego oczyszczania. Mogą one być pomocne dla użytkowników
różnych rodzajów wyposażenia i urządzeń w celu ochrony i poprawy jakości powietrza. Warto również zwrócić uwagę na propozycję
poprawy i wzmocnienia profesjonalnego zarządzania ochroną powietrza, w kierunku osiągnięcia wytyczonych wyżej zamierzeń.
Keywords: air, ecodevelopment, greenhouse effect; global warming,, the air protection, the air protection management.
Słowa klucze: powietrze, ekorozwój, efekt cieplarniany, globalne ocieplenie, ochrona powietrza, zarządzanie ochroną powietrza.
INTRODUCTION
The study is addressed to everyone, especially students, pupils,
teachers and society. Its main aim is presentation of basic views
Julianna Bartosewicz – proffessional air protection...
153
connected with the air protection management such as the air, the
air protection, global warming, ecodevelopment, greenhouse effect. Besides, a present situation in the subject also gases emission
or total emission of sulphur dioxide, nitrogen oxides, airborne particulate atmospheric dust. Total emission of greenhouse gases like
carbon dioxide, methane, nitrous oxide were taken into consideration. Total emission of gases can be expressed as carbon dioxide
equivalent (carbon dioxide, methane, nitrous oxide, hydrocarbon
halides). Total pollutants retained and neutralized in cleaning
them especially in Poland. Other, also essential issues, such as the
process of global warming and ecodevelopment were considered
in the study.
ELEMENTARY NOTIONS ON THE
AIR PROTECTION MANAGEMENT,
GLOBAL WARMING AND ECODEVELOPMENT
The air, the basic and indispensable element of the human’s life
and living organisms also the world plant, should have high quality. This component of environment, similarly as water, the Earth’s
surface and the necessity for noise protection require scientific together with practical approach that should be respected by the all
world societies.
Air pollutants follow as a result of solid, liquid or gaseous substances released in quantities that can cause human health impact, climate, living nature, water, soil, or also cause other damaging effect in environment. Substances that cause atmospheric
pollutants on account of their character and pollutant dissemination easiness, impact on all environmental components, on living
resources of nature also on human health as well as their activities
products.
The atmospheric air is polluted the most often through:
• natural pollution – formed as a result of volcanic eruption, forests fires, dust storms, hurricanes, processes of organic matter
decomposition, e.g. on marshlands.
154
• anthropogenic pollutants (connected with the man activity) –
dusts and gases1.
Essential notions were explained for the better understanding
of the study, among other things, air, the air protection, the air protection management, global warming, greenhouse gases, ecodevelopment2.
The air is mixture of gases that creates the terrestrial atmosphere.
It contains mainly: nitrogen N2 (78,08% cubic), oxygen O2 (20,95%
cubic), the Macaws argon (approx. 1% cubic) and other noble gases,
water vapour H2O (0–4% cubic), carbon dioxide CO2 (0,02–0,04%
cubic); condensed the air, is helpful in order to receive oxygen and
nitrogen. The detailed composition of the dry air were presented in
table 1.
Table 1. Composition of the dry air
Component
Kind
of component
Nitrogen – N2
Stable
Oxygen – O2
Stable
Argon – Ar
Stable
Noble gases:
He, Ne, Kr, Xe
Carbon dioxide
– CO2
Stable
Methane – CH4
Slow-changeable
Slow-changeable
Average
existing time
Concentrationa
in the
atmosphere
Tens of millions
78,09%
years
Tens of millions
20,95%
years
Tens of millions
0,93%
years
24 ppm
Tens of millions
years
0,033%
5–10 years
1,5 ppm
approx. 3 years
1 http://naszaekologia.pl/ochrona_powietrza_atmosferycznego.php, the state
on the day: 4th December 2012.
2 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3961248/powietrze.html, the state on the
day: 30th August 2012.
155
Hydrogen – H2
Dinitrogen
monoxide
– N2O
Slow-changeable
Slow-changeable
Ozone – O3
Changeable
Oxides of nitrogen – NOx
Changeable
Ammonia –
NH3
Sulphur compounds (H2S,
SO, SO2)
Changeable
Changeable
0,5 ppm
0,25 ppm
from 10 ppm,
5–50 ppm,
to 500 ppmb
from 0 to 100
ppb
in the polluted
air
6 ppb above
the land
from a few ppb
in the polluted
air
Over 200 years
A few days
1–4 days
A few days
a ppm - the number of a given substance molecules on million molecules of mixture,
ppb – means the number of substance molecules on milliard molecules of mixture.
b to 10 ppm in stratosphere, 5–50 ppb in the chemically clean air.
Source: http://encyklopedia.pwn.pl/hasło/3961248/powietrze.html,
the state on the day: 30th August 2012.
The table 1. shows that to stable components of the dry air belong: nitrogen (N2), oxygen (O2), argon (Ar) on the total concentration equals 99,97% and noble gases (He, Ne, Kr, Xe) which concentration equals 2 ppm.
The average existing time of stable gases in the atmosphere was
qualified on tens of millions years, while the existing time of changeable gases in the atmosphere equals oxides of nitrogen (NOx) a few
days, ammonia (NH3) (1–4 days), sulphur compounds (H2S, SO,
SO2) also a few days.
Slow-changeable gases that are environmental arduous such as
carbon dioxide (CO2) on approx. 0,033% concentration (the existing
time in the atmosphere equals 5=10 years), and methane (CH4 – 3
years in the atmosphere), dinitrogen monoxide (N2O – 200 years
in the atmosphere), which the total concentration equals 2,25 ppm.
156
The scoresheet leads readers to the conclusion, that the air protection requires a special care, attention, professionalism and involvement in societies from individual countries in the immediate working, in order to improve the air quality situation.
The air components together with their proportional volume
were presented in table 2.
Table 2. Components of the air
Nitrogen N2
Volumetric content
(%)
78,09
Oxygen O2
20,95
Argon Ar
Carbon dioxide CO2
0,93
0,033
Component
Water H2O
Neon Ne
Helium He
Krypton Kr
Xenon Xe
Methane CH4
Hydrogen H2
Dinitrogen monoxide
N2O
Ozone O3
0–4
18,18 · 10–4
5,24 · 10–4
1,14 · 10–4
0,09 · 10–4
1,5 · 10–4
0,5 · 10–4
Comments
Absorbs distant ultraviolet rays radiation
in the upper atmosphere layers
Greenhouse gas
Changeable component that exists in all
states of aggregation,
greenhouse gas
Greenhouse gas
0,25 · 10–4
10–6
(0–7) ·
at land
(1–3) · 10–4
in 25–40 km high
Greenhouse gas, the
component of photochemical smog,
in stratosphere absorbs close ultraviolet
rays
Oxides of nitrogen
NOX
Ammonia NH3
Sulphur compounds
(H2S, SO, SO2)
157
0–10–4
6 · 10–6
(0–9) · 10–6
Source: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3961248/powietrze.html,
The data, contained in the table 2., suggest that it is worth to pay
attention on greenhouse gases or gaseous components of the atmosphere which create the greenhouse effect. Greenhouse gases prevent getting out infrared radiation from the Earth that result in enlargement the Earth’s surface temperature3.
The following gases are included in greenhouse gases: carbon
dioxide (CO2), methane (CH4), ozone (O3), freons, Dinitrogen monoxide (N2O), halons, water vapour that degrade the environment.
Nitrogen (78,09%) reveals the largest volumetric content and oxygen (20,95%) that function fundamental part in the man’s also living
organisms and plants existence.
Carbon dioxide is responsible for the greenhouse effect development in 60%. Man enlarges the carbon dioxide quantity in the
atmosphere by burning organic fuels (among other things, carbon,
oil or natural gas) and by deforestation – plants absorb CO2. Statistical molecule of CO2 persists in the atmosphere by more or less
a hundred years.
Methane is the anaerobic fermentation product of cellulose under
methane bacteria influence, which living environment determine
boggy soils, silted bottoms of water reservoirs, swamps, municipal
sewage and ruminants also termites alimentary canals. The part
of methane is icebouned in polar regions in permafrost (constantly
frozen the soil layer).
3 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the day: 4th
December 2012.
158
As the global climate is warming, and ice cover, as well as permafrost are melting, methane is released to the atmosphere. An essential methane source in the atmosphere is also process that occur in home animals alimentary canals. It is estimated that quantity
of methane in the atmosphere was doubled during last hundred
years4.
Methane (CH4) provides heat 21 times more efficiently than
CO2, but it also stays in the atmosphere considerably at a shorter
time, because it is decomposited approx. 10 years. Methane is also
responsible for 20% of warming as a result of man’s activity. The
main methane sources are underground leaks from coal-mines, gas
pipelines and oil wells, also sewage treatment plants and farm animals, mainly sheep, as well as goats that liberate methane on both
sides of alimentary canal.
Methane stays in the atmosphere longer than CO2. Fossil fuels
utilization, cattle breeding, arable crops (especially that require
abundant irrigation of rice crops), wastes utilization - these forms of
man’s activity are sources beyond half of methane emission at the
same time5.
Dinitrogen monoxide N2O is about 6% responsible for the greenhouse effect. It absorbs heat 310 times more efficiently than CO2,
and is persisted in the atmosphere by approx. 120 years. Its quantity
in the atmosphere increases mainly due to taking fertilizers that include nitrogen in its composition6.
Cars engines produce nitrogen oxide in huge quantities on the
world scale, also harmful to the air7.
Greenhouse gases
4 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the
December 2012.
5 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the
December 2012.
6 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the
December 2012.
7 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the
December 2012.
day: 4th
day: 4th
day: 4th
day: 4th
159
One of the most important greenhouse gases is CO2 or natural
component of the atmosphere that rises in respiration processes,
rotting process or even combustion process. At present using fossil
fuels (among other things, carbon, oil and gas) causes about 80 per
cents of the man’s activity part in the emission CO2, that is the aboveaverage growth of this gas concentration in the atmosphere.
This gas is absorbed through plants in the assimilation process in
which rises organic matter, as a result of reaction with water and CO2
under the sunlight influence. Supplement of this process is transpiration in which from organic matter and oxygen rises energy, water
and CO2 that are released to the atmosphere. Plants regulate in this
way CO2 quantities in the atmosphere.
Oscillations of carbon dioxide (CO2) concentration in the ground
layer are caused, quite often, by metabolism of plants smaller in day
than in night, because of intensive assimilation, more in a cloudy
winter day, when light reaches to the ground less, and the assimilation process slows down.
Large quantity of CO2 are storage through marine and oceanic
waters, where this gas exchange occurs between the atmosphere
and oceans, as a result of this gas ratio in the air, that is permanent.
Seas and oceans are the environment of phytoplancton life that has
the same ability to CO2 assimilation as land plants.
Excess of phytoplancton can be dangerous, due to its harmful
and toxic blooms on inshore waters, formed, as a result of a higher
temperature of sea waters and the excessive concentration of pollutants. They effect on plant plankton as fertilizers on cultivated
plants. Atmospheric carbon dioxide concentration also grows due
to the man’s activity.
Quantity CO2 equals even to 0,05-0,07% in large industrial cities
(average pollutants of CO2 in the atmosphere equals 0,03%), particularly in cloudy weather winter. Carbon dioxide is a side product
of burning wood and fossil fuels.
Civilization dependency on fuels (among other things, coal, oil
or natural gas), as the basic energy source, in the connection with
a demographic explosion, caused CO2 quantity growth emitted
to the atmosphere. Huge quantities of this gas also occur as a result
160
of forest burning, particularly in order to land release for new fields
and pasture. Natural processes, such as breathing and decomposition of living organisms are the source of CO2 majority emission
to the atmosphere. Emissions, caused by man, upset disturbances
of nature. Statistical CO2 molecule exists in the atmosphere by about
hundred years8.
Over half of the world CO2 emission comes from industrialized countries, due to using fossil fuel as the main this gas source
emission. Industrialized countries also take part in CO2 emission
to the atmosphere, through e.g. fall forests also existence place almost a half of the world animal and vegetable species. Forest is also
a source of priceless natural materials used, among other things in
part of medicines production. Slush-and-burn farming stimulate
climatic changes that cause increased the emission level of greenhouse gases. Apart from CO2 forests also absorb solar energy.
Forests liquidation therefore causes among other things, change
of the earth’s surface albedo (quantity ratio of radiation, reflected
through the planet, to the radiation quantity, penetrated to earth
which value depends on the surface character). The upper surface
and cloud cover characterizes a high albedo. Temperature growth
on the earth, as a result of radiation reflection, is proportional to
areas surface covered permanent snow. Temperatures growth and
effected droughts cause the more frequent forests fire. Deforestation
cause CO2 growth in the atmosphere and progressive at more and
more large pace dangerous climate changes, exertion of negative
influence on forests (e.g. invasion of parasites attacking trees)9.
Prevention excessive emission of greenhouse gases is also essential. One of effective methods is possibility of minimizing residential heating results that causes harmful gases emission to the air,
through applying filters to cleaning gases released through chimneys to the air.
8 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th
December 2012.
December 2012.
161
Insulating materials can also be applied in order to protect buildings from excessive energy loss, also coal burning limitation, and
simultaneously receiving identical warmth quantity which was
planned earlier. It is worth to consider an applying heating variant
by other substances, e.g. oils, natural gas that will not be able to release huge pollutants quantities together with harmful substances.
Suitable waste disposal and storage belong to other ways of harmful substances limitation emission to the air, and then wastes burning on dumping ground. Suitable location of new industrial firms
can also influence on negative element of dangerous substances
limitation (as well as industrial effluents on the environment). Near
industrial factories, together with other cities parts can be used
vegetation strips which will help to eliminate or limit harmfulness
of dangerous substances from the atmosphere, and even additionally can decrease noise about twenty decibels10.
An effective coal desulphurization was introduced to the atmospheric air, during which chemical reaction occur among sulphur
compounds, and iron oxide added to this reaction ferric oxide
(Fe2O3), in order to limit sulphur dioxide (SO2) emission11.
Global warming or phenomenon of the earth’s average temperatures growth occur comprehensively in atmosphere and waters surface. It is connected with one of the main reasons for progressive
climatic changes. Gradual climate warming, observed from XIX
century end, but at the beginning of XXI century the average year
earth’s temperature grew up about 0,7°C. According to estimation
of the International Team for Climate, the warming growth will
equal from 1,4°C to 5,8°C in next century. Temperatures changes
and other climatic changes (e.g. warming resulting from moving
of climatic zones) inclined the international community to systematic measurements also observations. It resulted in assessment, that
one of the main reasons for the global warming is human activity
December 2012.
December 2012.
162
(e.g. emission of greenhouse gases as well as progressive forest decline). It was a base of undertaking activities, so that to limit man’s
influence on pace of these processes progress through intensifying greenhouse effect limitation, caused by increased greenhouse
gases concentration. The progressive global warming can have
catastrophic effect for life on the Earth. Professional air protection
management creates chance to contribute towards dangerous gases
reduction. The International Team estimated people’s negative influence on the global warming12.
Industry and motorization development determine the main
reasons for the global warming. Temperature growth is almost imperceptible by the man, but influence of this phenomena on the
planet can have disastrous consequences. Droughts, catastrophic
floods, hurricane-force winds and fires can also caused the global
warming of the Earth. Perceptible changes are also connected with
the plants and animals world. Essential are both the cause of getting climate warm and ways of prevention this process and its results13.
One of reasons for growth of the Earth’s temperature is excessive
accumulation of steam vapour and CO2, NO, SO2, CH4. Considerable these gases quantities also get to the atmosphere as a result
of natural processes, but man is the most responsible for these gases
concentration growth in the atmosphere in the last century.
A way of gases accumulation in the atmosphere interact with
the Earth heat balance, that can be compared to processes which occur in a glasshouse. The earth atmosphere, similarly as glasshouse
walls, leaks short-wave radiation of the Sun (sunlight and ultra-violet radiation), owing to the fact that a considerable solar energy part
reaches to the earth’s surface, where is exchanged for heat (longwave radiation). The Earth would emit back thermal energy in the
cosmic space due to the atmosphere, strictly speaking water vapour
and other gases, that are the same “trap” for heat like glasshouse
12 http://mojaekologia.pl/globalne_ocieplenie.html, the state on the day: 4th
December 2012.
December 2012.
163
walls. Only just a part of solar radiation that comes to the earth’s
surface does not absorb and exchange for heat, but it undergoes reflection also turns back in the cosmic space14.
Ice cover melting can also be caused by the global warming. Hypothesis that ice cover crack of Western Antarctica is a result of the
global warming, in the last years, that is worth to consider in depth
and to submit this issue\for farther investigations. Ice cover melting
can cause sea level rise and danger to millions people living on lowsituated sea coasts, as well as in the vicinity of the river-mouth. It
was estimated that rise in the sea level equals about 6 cm during the
last decade. If the earth’s temperature still rises, cities like Rotterdam, London, New Orlèan or Venice will be able to be under water.
An increase in the temperature of water and its volume can enhance
effect caused by ice melting15.
Catastrophic droughts occur due to getting climate warming
in many regions, resulted in a larger threat of fires and frequency
of their occurrence16.
Combustion more and more quantity of fuels, forests cutting
and establish cities, industrial plants and fields under cultivation
on their place, contributes to the global warming and climatic
changes indirectly. Lack of water in some world fertile regions
causes crops lowering. At present climatic changes also bring
about more frequent that appear catastrophic hurricanes in many
world areas.
The temperature growth also causes water liberalization that occurs in mountain snow-covers, glaciers and lakes surrounded by
ice barriers that can intensify flood phenomena. Catastrophic floods
are also connected with mountain forests cutting.
Vegetation-free slopes, that do not cause water retention, are
more susceptible to erosion and pose a threat to residents of moun14 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th
December 2012.
December 2012.
December 2012.
164
tain towns and villages. The scale of this threat is testified the best
that mountains make 40% land surface17.
Little temperatures changes also influence seriously on the world
human beings, that causes animals migration and displacement
of plants areas towards cooler regions so far, that is north on the
northern hemisphere, as well as south on the south hemisphere18.
The largest part in the global warming, through greenhouse
gases emission, should attribute to high industrialized countries.
Example of this issue is a fact that during coal and petroleum also
natural gas burning, comes into being above 90% CO2. It is worth
to consider possibility of nuclear energy use that can be applied
as alternative energy source such as cleaner energy, from point
of view harmfulness to air, however also noxious to the environment. Location conditions for such investments should be taken
into account. The need for increase in the earth’s temperature prevention should mobilize all countries immediately, to become involved in the minimization process of greenhouse gases emission
to the air19.
Ecodevelopment denotes the process of long-lasting economic
growth that occur together with protection of the environment,
caused particularly with attention to intergeneration justice for future generations of a suitable environment quality, also its resources
and extraeconomic20.
Ecodevelopment should be taken into consideration parallel
with the economic development, which means that everyone should
take care about both economic as well as the natural environment
in larger concentration context on all environment components protection (air, waters, the earth’s surface and noise protection).
17 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day:
December 2012.
December 2012.
December 2012.
20 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3897021/ekorozwój.html, the state
the day: 30th August 2012.
4th
4th
4th
on
165
The concept of ecodevelopment was developed in the early 1970s
as a visionary alternative to modernization and the sustainable development genesis to promote a sustainable use of local resources in
locally needs context. Important are the following events: the Stockholm 1972 world conference on the environment and development
from 1970-1972 and the Earth Summit (1992) (United Nations Conference on the Environment and Development) or Rio Conference.
Thanks to am. occurrence ecology and economics were taken into
consideration comprehensively. In ecodevelopment issue important is approach to the following aspects: development, sustainable
development or even a real sustainable development that also could
be examined. Furthermore, important are ecoregions scale like homogeneous ecosystem areas with self-contained human populations. Natural resources should be managed, developed and distributed socially also ecologically efficiently, as well as equitably on
account of present and future generations. Local authorities should
establish the population’s of ecoregions effective participation. Human settlements with natural resources can also be contemplated.
Ecodevelopment conceptions and projects can cause improvement
in the ecological situation. This kind of development should parallel
mainly with sustainable development and even a real sustainable
development.
The notion the greenhouse effect can also be interpreted as a physical phenomenon, based on the earth’s surface temperatures growth,
as a result of atmosphere occurrence around the earthly globe.
If, for instance, the earth’s surface temperature equals 14–15°C, then
it would be approx. 44°C lower in case of the atmosphere lack.
The atmosphere lets into the earth’s surface a considerable part
of solar radiation (short-wave radiation from 0,1 to 4 µm), but it arrests a substantial part of radiation emitted through this planet surface (long-wave radiation from 4 to 80 µm).
The greenhouse effect occurs according to scheme: solar radiation reaches the earth’s surface, through which this kind of radiation is absorbed (a little part is reflected off) also exchanged for heat,
but the warmed earth’s surface emits radiation, that is absorbed
in a large degree by the atmosphere (mainly through water va-
166
pours particles, carbon dioxide and water drops in clouds). Energy
is transferred to the atmosphere radiated through itself (in the form
of long-wave radiation as turning) mainly in the earth’s side return,
partly in the cosmic space. Turning radiation is a basic cause of the
greenhouse effect occurrence.
Substances absorbing long-wave radiation concentration (socalled greenhouse gases, mainly carbon dioxide, methane, nitrogen
oxides, ozone, freons) increases in the earthly atmosphere gradually,
as a result of the man’s economic activity, that can cause deepening
the greenhouse effect, temperatures growth and climate changes
on the earthly globe21.
The greenhouse effect, as the natural phenomenon, is more and
more dangerous as a result of incessant also indispensable man’s
activity. The greenhouse effect working was above compared to the
glasshouse functioning, during which greenhouse gases let a part
of solar radiation in one side higher. Emitted greenhouse gases
quantity, by the man, began violently to grow from industrial revolution, in half XVIII century, together with the huge demand for
mineral energy coming from fuels22.
It is worth to take into consideration all possibilities of solution
to this immense problem, and make every effort even the smallest,
that is individual ones in order to this phenomenon decrease.
Gases contribution in temperatures changes caused through the
greenhouse effect was presented in table 3.
21 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3896611/efekt-cieplarniany.html,
the
state on the day: 30th August 2012.
December 2012.
167
Table 3. The greenhouse effect. Contribution of trace gases
in temperature changes
Contribution of trace gases in temperature changes caused
by the greenhouse effect
Trace gases
Increase in temperature [°C]
Water vapour (and clouds)
+ 20,6
Carbon dioxide CO2
+ 7,2
Dinitrogen monoxide N2O
+ 1,4
Ozone O3
+ 2,4
Methan CH4
+ 0,8
Freons
< 0,08
Total
32,2
Source: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/492486/efekt-cieplarniany-wklad-gazowsladowych-w-zmiany-temperatury.html, the state on the day: 30th August 2012.
The table 3. shows that the largest contribution in temperature
changes, resulted in the greenhouse effect, is attributed to carbon
dioxide CO2 (7,2°C) and ozone O3 (2,4°C). Therefore, it is worth
to act maximum in order to their elimination.
Freons, fluorochloric derivative of methane and ethane are incombustible liquids of low boiling temperatures and durable particles. Their use (cold factors in refrigerating machines, buoyant gases
in aerosol packagings, foaming means) is very limited, due to they
contribute to enlargement the ozone hole after getting through ozonosphere (liberate atomic chlorine, which takes part in reactions that
lead to ozone dissociation under ultraviolet radiation working23.
After wear out packaging very durable freons penetrate to the
atmosphere and accumulate in the stratosphere on 20-25 km height,
that cause ozone particles breaking. The ozone layer, destroyed,
23 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3902739/freony.html, the state on the
168
in this way, lets to the earth’s surface more ultraviolet radiation contributes to the global warming24.
According to principles, connected with the atmospheric air protection, in factories, foundries or other industrial centres should be
installed appropriate chimneys, in order to combustion gas release
to suitable chimney filters. They reduce harmful substances quantity through devices for gases deodorization, situated by emitters.
Dangerous gases reduction emission to the atmosphere should continue improvement in production airtightening, in order to maximum isolation from environment.
Air pollution by transport, that is automobile components and
car exhausts determines a serious threat to environment. At the moment the best method, applied the most often are various kinds of
catalysts that should influence on burning petrol quality. At present
unleaded petrol is used for lead oxide emission limitation.
Models of old damaged cars in a bad technical condition, also old
types cars that do not burn fuels entirely should be eliminated, in order to avoid excessive carbon monoxide (CO) pollutants. Another
way of dangerous gases emission reduction is using private transport limitation as much as possible, and to aim for use transport centres (municipal transport, cars, motorbikes, pedestrian walking)25.
Everyone should follow regulations in the environment scope,
especially the environmental law from the day 20th November 2009
(enter in life 1st January 2010) that is in the range of environmental (natural) resources, part II, the air protection, in order to the air
protection professional management so that to prevent the global
warming process as well as improvement in ecodevelopment.
It is worth to pay attention on:
Art. 85. § 3. reduction and maintenance of substances levels
in the air below target levels or levels of long-term aims or at least
on these levels.
December 2012.
December 2012.
169
Art. 86. § 1. Environment minister in agreement with health minister, acting the necessity for principles unification of the air assessment quality, that can determine by directive:
1) permissible levels for some substances in the air,
2) target levels for some substances in the air,
3) long-term aims levels for some substances in the air,
4) alarming levels for some substances in the air, even which shortterm exceeding can cause threat for people health,
4a)informative levels for some substances in the air,
4b)upper limit of pollutants concentration.
5) Conditions in which the level of substances such as temperature
and pressure is established,
6) numerical sign of substances, that let on their unequivocal identification,
7) periods for which instrumental results are averaged.
In the directive, mentioned in art. 1. can be established:
1) permissible frequency of exceeding emission limits, mentioned
in art. 1. p. 1. and 2.,
2) time limit of emission levels achievement, mentioned in art. 1.
p. 1-3 and 4b., for some substances in the air,
3) diverse levels, mentioned in art. 1. p. 1-3 and 4a. on account
of people health and plants protection,
4) tolerance margins for some permissible levels, expressed as diminishing proportional value in relation with the permissible
level of substances in the air in next years.
Executive deeds
Art. 86a. § 1. Environment minister with health minister approval, consider the need for compliance with pollutants limits concentration and define, as well as compliance the national reduction aim
of exposure to health loss, can determine by directive:
1) calculation way of the average pollution exposure indicator for
city, that is larger number of inhabitants than 100 thousands and
agglomeration,
2) the way of the national average pollution exposure calculation,
3) the way of compliance with concentration on pollutants limits
assessment.
170
Art. 86c. Environment minister can determine, by directive, the
national exposure reduction aim to people health as a result of protection people against pollutants.
Art. 86d. Environment minister, considering the need for unification of making the air quality principles assessment, and regard in
its results participation of pollutants, coming from natural sources
or salt-spring also put sand on roads in winter, can determine by directive the defining pollutants participation way, coming from the
am. sources in concentrations of the air pollutants.
Art. § 1. The air quality assessment should be made in zones.
2. Zone makes
1) agglomeration on larger number of inhabitants than 250 thousands,
2) city on larger number of inhabitants than 100 thousands,
3) remaining area of voivodeship, not entering in cities composition on larger number of inhabitants than 100 thousands and agglomeration.
Executive deeds
Art. 88. 1. The air quality assessment and changes observation
are made by environment monitoring.
2. Regional environment protection inspector makes at least every 5 years zones classification with restriction of § 4. for determination needs of a suitable air quality assessment way in individual zones, separately as each substance level, and isolates zones,
in which:
1) permissible levels are exceeded,
1a)target levels are exceeded,
1b)long-term levels are exceeded,
2) level of substances does not exceed a permissible level and
is higher than upper threshold of estimation,
2a)level of substances does not exceed a target level and is higher
than upper threshold of estimation,
3) level of substances does not exceed the upper threshold of estimation and is higher than lower threshold of estimation,
4) level of substances does not exceed lower threshold of estimation.
171
Art. 89. 1. Regional environment protection inspector, on time
of 30th April every year, makes the air levels substances assessment
in an individual zone in the previous year, and makes individually
classification of zones for each substance, in which the level appropriately:
1) exceed permissible level enlarged for about margin of tolerance,
2) it is within among permissible level and permissible level enlarged about the tolerance margin,
3) it does not exceed permissible level,
4) it exceeds target level,
5) it does not exceed target level,
6) it exceeds a long-term aim level,
7) it does not exceed a long-term aim level.
Art. 90. 1. Regional inspector of environment protection with
health minister approval, based on principles need for making the
air quality assessment in zones,, can determine by enactment.
3. Environment minister with health minister approval, considering need for principles unification of making the air quality in zones
assessment, can determine by enactment:
1) methods and range of making substances in the air levels assessment,
2) upper and lower thresholds of estimation for some substances
in the air.
5. In the enactment, mentioned in § 3, can be established:
1) permissible frequency of exceeding thresholds estimation;
2) determination way of exceeding thresholds estimation frequency;
3) range of aid measurements for the air quality assessment, particularly in the range of chemical dust composition analyses.
10. Environment minister can determine by enactment, detailed
requirements related to the air protection programmes and plans
of short-term activities, compilation forms, also indispensable elements of the above-mentioned programmes. Important also is the
range of activities that should be determined and qualified, as well
as estimated in these programmes and plans, with regard of programmes aims and plans, also the necessity for assurance of peoples
health protection with environment protection.
172
Art. 91a. One of regional environment protection programmes
purposes, is the aims long-term levels achievement, in case of occurrence zones on voivodeship area, mentioned in art. 89. § 1. p. 6.
Art. 91b. In case of occurrence zones on voivodeship area, mentioned in art. 89 § 1. p.1. possible is information transfer on intention
of stay terms of permissible nitrogen dioxide, and benzene levels
achievement to the day 1st January 2015, under condition that the
air protection programme was enacted with regard to detailed definite requirements, based on art. 91. § 10.
2. Board of directors should transmit notification to environment
minister, together with the air protection programme for the given
zone.
Environment minister should transmit am. notification for the
European Commission through the Permanent Representatives
of the Republic of Poland at the European Union.
4. Stay of terms of permissible nitrogen dioxide and benzene levels achievement, mentioned in § 1. is possible after issuing decision
through the European Commission.
Art. 91c. 1. In case of exceedance of permissible or target levels
of substances in the air, that occur on a considerable country area,
and resources undertaken through local authority do not influence
on limitation of pollutants emission to the air, environment minister can prepare national the air protection programme. This strategic document can determine aims and activities directions, which
should be considered in the air protections programmes.
2. Environment minister after preparation of the national air protection programme, announces, in Gazette of the Republic of Poland “Polish Monitor”, the communiqué about the web page address, on which this programme was put, as well as the term from
which this programme should be applied.
Art. 91d. In case of exceedance of permissible substances concentration levels, achievement in the national aim of exposure to health
loss reduction should be the main aim of regional environmental
protection programmes. Additional action, connected with improvement in the air protection, should be considered in the nearest
programme revision.
173
Art. 92. 1. In case of the risk of occur exceedance of permissible
or target substances in the air alarm level in the given zone, board
of directors on time 15 months, since the day of taking information
about this risk from regional environmental inspector, prepares and
represents for village heads, mayors or starosts for giving opinion
on resolution project to do a plan of short-term activities in which
action is established in order to:
1) decrease in the risk of this kind of exceedances occur,
2) results limitation and time of ensuing exceedances duration.
1d. In case of occur the risk exceedance alarm level of permissible
or target substances in the air in zone, regional critical management
team, mentioned in art. 14. § 7. of the law from the day 26 April 2007
about critical management (law gazette No. 89, p. 590. with later
changes) who informs proper organs on the necessity for undertaking actions, determined a plan of short-term activities.
2. A short-term plan workings should particularly contain:
1) the list of economic units using environment, obliged to limitation or discontinuance of gases entry or dusts from installation
to the air;
2) the way of organization and limitation or prohibition of vehicles
traffic and other motor-driven devices;
3) the way of organs proceedings, institution and economic units
taking advantage of environment, as well as citizens behaviour
in case of exceedances appearance;
4) procedure determination and the way of announcement about
exceedances appearance.
5. Environment minister can undertake cooperation with other
membership states of European Union and European Commission, in the range of coordination on the Republic of Poland territory, common air protection programmes or short-term actions
plans, when he recognizes these enterprises as purposeful, because
of weight or the issue complexity in the range, mentioned in § 6.
6. Environment minister undertakes cooperation, through the
board of directors, competent for the area on which the risk of exceedances was affirmed, with other membership states of European Union and European Commission in the range of coordination
174
on the Republic of Poland territory. Helpful can also be common
the air protection programmes or short-term actions plans, also exchange of information on possible sources of substances levels exceedances in the air and, as an example workings in order to these
exceedances limitation.
7. The main environment protection inspector undertakes cooperation through regional inspector mediation, competent for
the area on which affirm the exceedances risk, with specific organ
in other membership state of European Union and European Commission, in the range of assessment and assurance on the air quality
measurements.
8. The main environmental protection inspector can undertake
cooperation with other membership states of EU and European
Commission, in the range of information exchange about assessment and assurance of the air quality measurements, if he recognizes these enterprises as purposeful because of weight or the issue
complexity.
Art. 92b.
2. Environment minister transmit information to the main environment protection inspector about decisions on adjournment
of the air protection programmes, and short-term actions plans,
mentioned in § 1., in order to make them available to everybody on
the web page.
Art. 93. 1. Regional critical management team, mentioned in art.
14. § 7. law from the day 26 April 2007 on critical management, informs immediately society and economic units, referenced of this
issue, in art. 92. § 2. p. 1. in the way received, according to custom,
on particular terrain, on exceedance risk appearance of permissible
or target substances in the air, as well as appearance of permissible
or target substances in the air exceedance.
2. Notification should particularly contain:
1) date, hour and area on which the risk of exceedance occurred
or even the very exceedance, as well as reason for this state;
2) prognoses on levels changes of substances in the air, together
with reasons for these changes, area that it concerned, and the
time of exceedance duration or the risk of its occurrence;
175
3) indication of population groups sensitive to exceedance, including particularly older persons and children also precautions that
have to be undertaken by them;
4) information on binding limitations and other preventive means.
3. Environment minister considering the necessity for data gather and information on the national needs and international obligations, can determine, as directive on the range and the way of information transmission, mentioned in § 1. 2. and 2a.
4. In directive mentioned in § 3. will be established:
1) time limit for transmission information,
2) transmitted information form,
3) transmitted information system,
4) transmission information technique requirement 26.
The air protection, that is protection of the atmosphere, quantity
limitation or removing substances introduced to the atmospheric air
through industrial and service plants, mechanical vehicles, wastes
heaps, dumping grounds and other pollutants sources, as well as
prevention of concentration substances exceedance that cause the
air pollution27.
The air protection is the process resulted in not to let pollution
the air, or with as minimize degree of the air pollution as possible,
especially through industrial and service enterprises during the
production and service processes.
The air protection management is possible by using four classic
management functions: planning, organizing, leadership/motivation, control. It is connected with strictly obey Polish legal articles
and union (EU) also the world with regard to international conventions and preparing programmes, plan, diagram and organizational
structure. Supplementary to am. elements is a suitable leading/motivation of organization members or others from internal and external environment, as well as the whole society.
26 http://www.arslege.pl/prawo-ochrony-srodowiska/k67/s1294, the state
on the day: 10th December 2012.
27 http://encyklopedia.pwn.pl/hasło/3949657/ochrona_atmosfery.html, the
state on the day: 19th November 2012.
176
Analogous to the air protection management can manage ecodevelopment applying management functions, that is according to order also present norms.
Helpful tools for improvement in the air quality
Additional tools supported the air protection are devices to pollutant removal and cleaning. To the most popular belong devices:
Cyclone - technical device (kind of cyclone separator) to separation dust particles or liquid drops from gas, thanks to exploitation
of centrifugal force working28.
Dust collector, apparatus for dust collection; dry dust collector
– dust chamber, cyclone, electrofilter, filter dust collector (filter to
gas); wet dust collector (dedusted particles are water-wetted before
release) – scrubber, hydrocyclone29.
Sccruber, wet dust collector as high line column, in which sprayed
water wets gases particles of solid body and causes their deposition
or scavenging30.
Filter, device to separation of particles from liquid or gases
by the filtration; kinds of filters: rotational, belt, squeezing, dynamic, strainer, filter press31.
Electrofilter, electrostatic precipitator, electrostatic filter, Cottrell’s dust collector, electrostatic precipitator, cleaning gases and
smokes apparatus (e.g. in power stations). Gas flows between electrodes powered by one-way electric current, and ionizates; negative
ions send electric charge to dust particles suspended in gas, and
particles deposit on the positive electrode32.
28 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3888687/cyklon.html, the state on the
29 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3949988/odpylacz.html, the state on the
30 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3976184/skruber.html, the state on the
day: 30st August 2012.
31 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3901039/filtr.html, the state on the day:
30th August 2012.
32 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3897331/elektrofiltr.html, the state on
the day: 30th August 2012.
177
THE PROPOSAL OF THE AIR PROTECTION
MANAGEMENT STRENGTHENING
AND SLOWING DOWN IN THE GLOBAL
WARMING PROCESS TOGETHER WITH
ECODEVELOPMENT IMPROVEMENT
Precise acquaintance educational organizations with environmental issues is recommended in schools, universities, clubs, local,
national, international society with environment protection like its
components, also the air. Their meaning is exceptionally essential
of the present and future generations with about resource depletion possibility, as well as renewable resources impossibility, also
their limitation. It is also worth taking into consideration scientists’
prognoses on the results of the air pollutants and the climate warming. Helpful can also be integrated conferences with experts participation in this field, particularly professionals, also with people
from behind trade, volunteers, students and pupils’ involvement
in application of European Union and different funds resources.
Competent using EU funds, together with consistent checking and
accounting for results of undertaken decisions on the air protection
from kindergarten through schools, universities to industrialists,
ałso the world society can be an additional tool solution of am. issues. Establishment of numerous, more and more modern foundations, associations or other organizations (apart from existing ones)
for the air protection and the global climate warming can be next
preventive method for the galloping global warming process, and
improvement in endangered ecodevelopment. Presentation, as an
example, training programmes with data about degree of the air
pollution, and consequences like the data on the air pollution results, also the necessity for prevention pollution (forests fires, municipal and other wastes fire-raising, particularly on illegal dumpings, supervision children also irresponsible adults conduct can
be additional educational material, handy for the whole society.
It’s also worth to liquidate reason for ecopathological phenomenon
and its results, in order to restraint on unthinking, in many cases,
exploitation of environmental components (air, water, the earth’s
178
surface) and their pollution, also to increase a degree of the noise
protection.
CONCLUSION
Correct and effective, also professional management of the air
protection on the international level, is now one of major global
activities, and focus of the rapidly growing academic discipline
of modern studies. Scientists, teachers, students or even people from
outside trade have to discuss on key concepts in order to solve this
issue, and to improve the present situation. A helpful instrument
that determines definitive guides to international development, described in the study, could be useful for not only above mentioned
people but also for everyone to develop their level of ecological conscious. Helpful can be set and comprehensive system, also easier
access to different kinds of scientific sources such as publications,
articles, e-books that can associate with international development,
as well as motivate to common activities. Above mentioned elements can prevent the galloping global warming process or even
to improve more and more threatened ecodevelopment. Presented
approach to the air protection management, and the proposal of
improvement in the situation can cause slowing down the global
warming process, together with decrease in dangerous gases emission, also in greenhouse gases, as a result of applying the proposed
devices in order to remove, decrease, arrest or neutralize the air
pollutants. The present Earth’s ecological condition, slowing down
the warming climate process, and improvement in ecodevelopment
depend on all over the world people for the present and future generations.
REFERNCES
Cyklon, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3888687/cyklon.html,
179
Efekt cieplarniany, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/38966
11/efekt-cieplarniany.html, the state on the day: 30th August 2012.
Efekt cieplarniany, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/492486/
efekt-cieplarniany-wklad-gazow-sladowych-w-zmiany-temperatury.html, the state on the day: 30th August 2012.
Ekorozwój, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3897021/ekorozwój.html, the state on the day: 30th August 2012.
Elektrofiltr, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3897331/ elektrofiltr.html, the state on the day: 30th August 2012.
Filtr, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3901039/filtr.html, the
state on the day: 30th August 2012.
Freony,
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3902739/freony.
html, the state on the day: 30th August 2012.
Gazy cieplarniane, http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.
php, the state on the day: 4th December 2012.
Globalne ocieplenie, http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th December 2012.
Globalne ocieplenie, http://mojaekologia.pl/globalne_ocieplenie.html, the state on the day: 4th December 2012.
Ochrona atmosfery, http://encyklopedia.pwn.pl/hasło/39496
57/ochrona_atmosfery.html, the state on the day: 19th November
2012.
Ochrona powietrza, http://naszaekologia.pl/ochrona_powietrza_atmosferycznego.php, the state on the day: 4th December
2012.
Odpylacz, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3949988/odpylacz.html, the state on the day: 30th August 2012.
Powietrze, http://encyklopedia.pwn.pl/hasło/3961248/powietrze.html, the state on the day: 30th August 2012.
Prawo ochrony środowiska, http://www.arslege.pl/prawoochrony srodowiska/ k67/s1294, the state on the day: 10th December 2012.
Skruber, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3976184/skruber.
html, the state on the day: 30st August 2012.
180
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Tomasz Kochański
Współczesne tendencje
rozwoju gospodarki opakowaniami
w aspekcie ekologii
– gospodarka zużytymi
opakowaniami w Polsce,
w świetle wymogów Unii Europejskiej
Modern trends of economic
development in terms
of environmental – use of used
packaging in Poland, according
to the requirements
of the European Union
Streszczenie
Gospodarka zużytymi opakowaniami jest przedmiotem szczególnego zainteresowania przedsiębiorstw, które realizują swój biznes
na współczesnym rynku. Gospodarka tymi opakowaniami winna
w szczególności obejmować poddawanie ich procesowi recyklingu
oraz przemysłowego wykorzystania energii z ich przerobu przy zachowaniu stosownych przepisów prawa w tym zakresie. Wielkość
i skala procesu przerobu zużytych opakowań przyniesie przedsiębiorstwu relatywnie wysokie korzyści ekonomiczne i społeczne.
Określone i przyjęte do realizacji w biznesie wymagania w zakresie zarządzania środowiskiem, dużą uwagę przykładają do
gospodarki opakowaniami. Przedsiębiorstwa w tym zakresie poszukują innowacyjnych rozwiązań w odniesieniu do opakowań,
182
które będą spełniać kreślone wymagania w aspekcie ekologii. Nowoczesne technologie wytwarzania opakowań są ukierunkowane
na możliwość przedłużenia ich trwałości, ekologiczną modyfikacje
a zarazem ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko.
Summary
The issue of packaging waste economy is especially interesting for enterprises that carry out their business on the market.
The economy of these packaging should cover particularly its recycling process and industrial utilization energy from its processing
while maintaining the applicable law in this area. The size and scale
of packaging waste processing will bring relatively high economic
and social benefits for enterprise.
Requirements defined and approved to implementation in business in scope of environmental management attach great importance
to the packaging economy. Enterprises in this area look out for innovative solution for packaging what will fulfil particular requirements
in terms of ecology. Modern technologies used during production
of packaging make possible to: extend their durability, ecological
modification and reduce negative impact on the environment.
Słowa klucze: ekologia, gospodarka odpadami, zużyte opakowania, recykling, projektowanie opakowań.
Keywords: ecology, waste management, waste packaging, recycling, packaging design.
Istota opakowań i odpadów
opakowaniowych w aspekcie
gospodarki odpadami
Każda rzecz, każdy przedmiot posiada dziś swoje własne opakowanie, stało się to nieodłączną częścią samego produktu, często
nawet ważniejszą od zawartości samego opakowania. Nie wolno
Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju...
183
jednak zapominać, że wszystkie te opakowania są to prawdopodobne odpady. Dlatego bardzo ważne jest aby w jakimś stopniu
kontrolować ten proces.
W związku z rozwojem gospodarczym i społecznym, a także
ciągle rosnącą konsumpcją, pojawiła się potrzeba wyodrębnienia
zużytych opakowań jako grupy wymagającej prowadzenia odrębnej gospodarki. Ciągły wzrost ilościowy opakowań, a także rosnąca
różnorodność materiałów, z których zostały wykonane, spowodowały stworzenie oddzielnych norm prawnych regulujących zasady
postępowania ze zużytymi opakowaniami.
System racjonalnej gospodarki odpadami jest swoistym narzędziem pomocniczym w podejmowaniu decyzji w zakresie gromadzenia i redukcji masy odpadów, ich recyklingu oraz najmniej pożądanego unieszkodliwiania1. Unia Europejska stworzyła kolejność działań
w procesie gospodarki odpadami. Działania te zostały uporządkowane ze względu na stopień ich ekologiczności. Wspólnotową hierarchię
postępowania z odpadami w sposób graficzny przedstawia rys. 1.
Rys. 1. Kolejność działań w procesie racjonalnej gospodarki odpadami
Źródło: Z. Korzeń, Ekologistyka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2001, s. 189.
1 Z. Korzeń, Ekologistyka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2001, s. 188.
184
Analizując powyższy rysunek w aspekcie gospodarki zużytymi opakowaniami racjonalne postępowanie z nimi rozpoczyna się od redukcji czyli unikania ich powstawania. Faktem jest
bezspornym, że całkowite wyeliminowanie opakowań jest niemożliwe, dlatego też w zakres pierwszego etapu wchodzą dodatkowe działania. Najbardziej pożądanymi działaniami z punktu
widzenia środowiska jest zmniejszenie toksyczności opakowań
czyli dobór odpowiednich materiałów opakowaniowych, a także
redukcja ich masy czyli zmniejszenie opakowania i tym samym
zużycia materiałów opakowaniowych. Pożądanymi działania są
również ponowne wykorzystanie czyli projektowanie opakowań
wielokrotnego użytku, a także projektowanie trwalszych opakowań, tak by cykl ich życia był dłuższy tzn., dobór trwalszych materiałów opakowaniowych, by opakowania dłużej mogły pełnić
swoje funkcje. Do pierwszego etapu również zalicza się kompostowanie zużytych opakowań w miejscu powstawania odpadów.
Wszystkie powyższe działania realizowane są na etapie projektowania opakowań.
Kolejne działania związane są z opakowaniami, które już powstały i zakończyły swój cykl życia. Jednak nie są zbędnymi śmieciami, z którymi nic nie możemy już zrobić. Działania te związane
są z recyklingiem czyli z odzyskiwaniem surowców wtórnych ze
zużytych opakowań. Recykling jest procesem, którym może obejmować kilka etapów np. zbiórka a najlepiej selektywna zbiórka
zużytych opakowań. Istotne dla rzeczywistego działania recyklingu jest stworzenie efektywnego systemu selektywnej zbiórki,
gdyż sprzyja on redukcji masy zużytych opakowań kierowanych
na składowiska jak również przyczynia się do pozyskiwania coraz
większej ilości surowców wtórnych i zmniejszenia zużycia surowców pierwotnych. Do działań związanych z recyklingiem zalicza
się również przeróbkę czyli przetwarzanie zużytych opakowań
i wykorzystanie odzyskiwanych surowców do produkcji wyrobów
finalnych, a także kompostowanie centralne zużytych opakowań.
Recykling to procesy zwracania materiałów pochodzących np. ze
zużytych opakowań do fazy produkcji w związku z tym ma ogromne znaczenie dla ochrony środowiska naturalnego i jest coraz sze-
185
rzej stosowany2. Najmniej pożądanymi działaniami w systemie gospodarki odpadami jest ostateczne unieszkodliwianie pozostałości
z recyklingu poprzez kierowanie na składowisko, spalanie bez
odzysku energii lub z jej odzyskiem pozostałości z odpadów opakowaniowych, których nie udało się poddać recyklingowi. Przez
„odzysk” w odniesieniu do zużytych opakowań należy rozumieć
działania mające na celu redukcję ilości odpadów składowanych
na składowiskach przez przemysłowe wykorzystanie z zużytych
opakowań energii3.
W trakcie negocjacji akcesyjnych Polska zobowiązała się do przyjęcia unijnego porządku prawnego m.in. również w zakresie poziomów recyklingu i odzysku zużytych opakowań. Od 1 maja 2004
roku w naszym kraju obowiązują analogiczne przepisy jak w innych
krajach członkowskich Unii Europejskiej. Z tym, że obowiązek, który został nałożony przez dyrektywy jest realizowany w sposób uzależniony od szczegółowych rozwiązań przyjętych przez państwa
członkowskie.
W rezultacie zobowiązań wobec Unii Europejskiej, Polska
w 2002 roku wprowadziła w życie dwie nowe ustawy, które z ostatecznymi zmianami weszły w życie 2005 roku jako transpozycja
wyżej wspomnianych dwóch nowych dyrektyw o opakowaniach
i odpadach opakowaniowych. Mowa o ustawie z dnia 11 maja 2001
roku o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania
niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i depozytowej4
oraz ustawie z dnia 11 maja 2001 roku o opakowaniach i odpadach
opakowaniowych5.
Polska starając się osiągnąć do 2014 roku docelowe poziom recyklingu, ogłosiła Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
2 Z. Dudziński, Opakowania w gospodarce magazynowej z dokumentacją i wzorcową instrukcją gospodarowania opakowaniami, Ośrodek Doradztwa
i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2007, s. 86.
3 Z. Dudziński, Opakowania w gospodarce magazynowej z dokumentacją i wzorcową instrukcją gospodarowania opakowaniami, Ośrodek Doradztwa
i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2007, s. 87-88.
4 Dz. U. z 2001 r., Nr 63, poz. 639.
5 Dz. U. z 2001r., Nr 63, poz. 638.
186
14 czerwca 2007 roku w sprawie rocznych poziomów recyklingu
i odzysku odpadów opakowaniowych i poużytkowych6. Na mocy
tego rozporządzenia wprowadzono wymagane poziomy recyklingu poszczególnych materiałów opakowaniowych, które są sukcesywnie podwyższane od 2008 roku do 2014 roku, tak by w 2014
roku poziomy recyklingu wymagane w Polsce zrównały się z wymaganymi w Unii Europejskiej na mocy dyrektywy 2004/12/WE.
Wymagane w poszczególnych latach poziomy recyklingu w Polsce
w sposób graficzny przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Roczne poziomy recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych poszczególnych latach do dnia 31 grudnia
2014 roku
Źródło: Załącznik do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 roku
w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych
i poużytkowych.
6 Dz. U. z 2007 r., Nr. 109, poz. 752.
187
Polska sukcesywnie zwiększa poziomy recyklingu poszczególnych materiałów opakowań, by osiągnąć docelowe poziomy recyklingu ustanowione przez Unię Europejską. W taki sposób unikniemy ewentualnych kar, które nakładane są na państwa wspólnoty
w przypadku nieosiągnięcia określonych poziomów recyklingu.
Oczywiste jest to, że diametralne wprowadzenie wysokich poziomów recyklingu byłoby nie osiągalne, z uwagi na kulejący w momencie wejścia do Unii Europejskiej system gospodarki odpadami.
Gospodarka ta powinna z jednej strony uwzględniać wymagania ekologiczne, zaś z drugiej strony być przystępna, we wzajemnych układach między producentem, sprzedawcą i użytkownikiem
oraz unikać stwarzania przeszkód dla wymiany handlowej. Spowodowało to podjęcie w krajach Unii Europejskiej, dużych wysiłków
w celu znalezienia efektywnych systemowych rozwiązań problemu
gospodarowania opakowaniami. Mimo wielu inicjatyw występują
problemy na wielu płaszczyznach:
• ekologicznych – preferowanie minimalizacji masy i wymiarów
opakowań, wytwarzanie opakowań z tworzyw łatwo poddających się recyklingowi i charakteryzujących się mała szkodliwością dla środowiska naturalnego,
• logistycznych – na wkomponowaniu opakowań wielokrotnego
użytku w łańcuch dostaw w takich obszarach jak: transport, magazynowanie, przemieszczanie, identyfikacja,
• marketingowych – stosowania atrakcyjnych wizualnie tworzyw
opakowaniowych i form konstrukcyjnych do prowadzenia skutecznej promocji i reklamy firm oraz towarów7.
Przedsiębiorcy jaki i konsumenci oczekują wprowadzania na rynek opakowań: bezpieczniejszych, wygodniejszych, bardziej ekonomicznych, bardziej ekologicznych oraz bardziej zróżnicowanych.
By sprostać tym problemom wprowadzane są różne systemy zarządzania gospodarką opakowaniami, które w największym stopniu
mają wpływać na działania dotyczące zapobiegania i minimalizacji
wytwarzania odpadów opakowaniowych.
7 J. Szymczak, Gospodarka opakowaniami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
188
Przedsiębiorstwa tworzący łańcuch opakowaniowy wdrażają
systemy zarządzania zgodne z międzynarodową normą ISO 14001.
Przykładem tego jest otwarty system EMAS (Eco Management and Audit Scheme). Jest to wspólnotowy system ekozarządzania i audytu.
Przedsiębiorstwa uczestniczące w EMAS mają prawo w gospodarowaniu opakowaniami do używania logo na:
• zatwierdzonych informacjach,
• zatwierdzonych deklaracjach środowiskowych,
• papierze firmowym,
• opakowaniach,
• reklamach wyrobów8.
Logo nie może być stosowane na wyrobach lub ich opakowaniach oraz łącznie z porównawczymi twierdzeniami dotyczącymi
innych wyrobów, działań i usług Rozporządzenie Komisji (WE)
nr 196/2006. Logo sytemu EMAS ukazuje poniższy rysunek.
Rys. 2. Logo sytemu EMAS
Źródło: http://www.emas.mos.gov.pl.
8 Z. Korzeń, Ekologistka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań, 2001,
s. 168.
189
Wprowadzając system EMAS w gospodarce opakowaniami
można dostrzec następujące korzyści:
• uporządkowanie działalności środowiskowej,
• gwarancja pełnej zgodności z prawem dotyczącym aspektów
środowiskowych,
• redukcja kosztów opłat środowiskowych i zmniejszenie ryzyka
kar wynikających z prawodawstwa środowiskowego,
• poprawa wizerunku firmy9.
System EMAS jest swego rodzaju elitarną grupą organizacji
szczególnie angażujących się w działalność pro-środowiskową.
Wykaz organizacji w nim zarejestrowanych jest prowadzony przez
Komisję Europejską i ministerstwa środowiska poszczególnych
państw członkowskich UE. Istotnym atutem rejestracji w EMAS są
różnego rodzaju regulacje prawne, stosowane przez rządy poszczególnych państw członkowskich Wspólnoty. Dodatkowo istnieją
możliwości pozyskiwania środków z unijnych funduszy na wdrażanie, doskonalenie i certyfikowanie systemów zarządzania środowiskowego10.
Posługiwanie się logo systemu EMAS uznawane jest za dowód
wiarygodności organizacji dla kontrahentów, jednostek administracji publicznej oraz opinii publicznej i konsumentów. Systemy zarządzania środowiskowego są skutecznym sposobem wdrażania idei
ciągłej minimalizacji negatywnego oddziaływania na środowisko.
Można je traktować jako narzędzie służące realizacji zrównoważonego rozwoju w praktyce gospodarczej11.
Regulacje prawne państw Unii Europejskiej dotyczące gospodarki opakowaniami, zmierzają do maksymalizacji stosowania opakowań zwrotnych. Obligujące producentów towarów do zwrotnego odbioru wykorzystanych opakowań jednostkowych, zbiorczych
9 M. Lisińka-Kuśnierz, Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010 s. 155.
Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010 s.157.
190
i transportowych oraz ich ponownego użycia albo przekazania do
recyklingu materiałowego z wykluczeniem włączenia ich do publicznego systemu usuwania odpadów. Nałożono również obowiązek kaucjonowania i zwrotnego odbioru opakowań na napoje,
środki piorące, czyszczące itp., ze zwolnieniem z tego obowiązku
opakowań wielokrotnego użytku.
Dyrektywy unijne nakładają obowiązki na państwa członkowskie. Jednocześnie sposób realizacji tych obowiązków, zależy od
indywidualnych rozwiązań przyjmowanych przez poszczególne
państwa w zakresie budowy systemu oraz podejścia do realizacji
obowiązków. Państwa członkowskie przerzucają te obowiązki wynikające z dyrektywy na przedsiębiorców w taki sposób, aby zapewnić realizację obowiązków na poziomie krajowym, a informacje
przekazać do Komisji Europejskiej.
Do obowiązków przedsiębiorców w zakresie gospodarki opakowaniami w aspekcie EMAS należy: zapewnienie zgodności opakowań z wymaganiami zasadniczymi dyrektywy, realizacja odzysku
i recyklingu.
Zapewnienie zgodności opakowań z wymaganiami zasadniczymi dyrektywy polega na:
• zrównoważonym wykorzystaniu surowców do produkcji opakowań,
• ograniczaniu negatywnego działania opakowań na środowisko,
• zapewnieniu przydatności odpakowania do odzysku,
• ograniczanie zawartości metali ciężkich w opakowaniach,
W realizacji odzysku i recyklingu należy mieć na uwadze to, że
odzysk może być prowadzony przez spalenie z wykorzystaniem
energii a recykling przez kompostowanie lub biodegradacje.
Ponadto przedsiębiorcy zobligowani są do składania sprawozdań z ilości wprowadzonych na rynek opakowań oraz zrealizowanych poziomów odzysku i recyklingu. Aby zrealizować
obowiązki, przedsiębiorcy mogą podpisać umowę z organizacją
odzysku, która w imieniu firmy organizuje realizacje obowiązków
w zakresie odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych lub,
w przypadku braku osiągnięcia odpowiednich poziomów wnosi
191
stosowną karę, czyli opłatę produktową ustaloną oddzielnie dla
każdego z materiałów podlegających obowiązkom odzysku i recyklingu12.
Europaleta jako ekologiczne
opakowanie wielokrotnego użytku
Rosnąca ilość opakowań sprawia, że coraz powszechniej poszukuje się rozwiązań racjonalizujących gospodarkę opakowaniami. Jedną z takich propozycji są opakowania zwrotne. W celu
wyjaśnienia pojęcia „opakowanie zwrotne”, można posłużyć się
definicją zgodnie z którą, opakowaniem zwrotnym jest każde
opakowanie, które po sprzedaży towaru jest zwracane jego dostawcy, nawet takie, które przeznaczone jest do jednokrotnego
użytku13.
W związku z tym ustawodawca stosuje także pojęcie „opakowań wielokrotnego użytku”, do których zalicza się każde
opakowanie przeznaczone i zaprojektowane do co najmniej
dwukrotnego wykorzystania do tego samego celu, do którego
było i pierwotnie przeznaczone. Przedmiotowa ustawa zobowiązuje również producentów i importerów do oznakowania
opakowań wielokrotnego użytku. Oznakowanie to powinno
określać:
• rodzaj materiałów wykorzystanych do produkcji opakowania,
• możliwość wielokrotnego użytku opakowania,
• przydatność opakowania do recyklingu14.
Najbardziej rozpowszechnionymi opakowaniami transportowymi wielokrotnego użytku są palety ładunkowe płaskie. Sto12 Korzeniowski A., Skrzypek M., Szyszka G., Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010, s. 127.
13 Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych
Dz. U. Nr 63 poz. 638.
14 A. Korzeniowski, M. Skrzypek, G. Szyszka, Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010, s. 51.
192
suje się je powszechnie podczas dostaw produktów, surowców
do produkcji oraz w czasie magazynowania i przemieszczania
gotowych wyrobów. Zaprojektowane są, by można było łatwo
manipulować nimi za pomocą wózków widłowych. Powszechność ich wykorzystywania spowodowała, że środki transportu
oraz urządzenia magazynowe w większości dostosowane są do
umieszczania w nich określonych typów palet. Wymiary palet zostały ustandaryzowane. Najbardziej rozpowszechnionym typem
w Europie jest tak zwana „europaleta”, oznaczana z boku napisem EUR.
Europaleta została stworzona po raz pierwszy w 1950 roku przez
szwedzki koncern BT Industries, jako uniwersalna paleta pasująca
do wszystkich rodzajów wózków widłowych. Obecnie znormalizowane palety EUR produkowane są w 4 wymiarach nominalnych
800 × 600 mm, 800 × 1200, 1200 × 1000, 1000 × 1200, w oparciu
o kartę Międzynarodowego Związku Kolei – w skrócie UIC15. Karta ta szczegółowo określa właściwości palety oraz wymagania wykonawcze, jak również zasady ich jakościowego odbioru. W celu
uporządkowania obrotu i użytkowania palet płaskich drewnianych
Międzynarodowy Związek Kolejowy UIC zawiązał Europejskie Porozumienie Paletowe EPAL16.
UIC przekazał EPAL-owi uprawnienia do udzielania producentom licencji na produkcję i naprawę palet. System EPAL jest
ponadbranżowym otwartym poolem17 wymiany palet, opartym na znormalizowanych paletach EUR o zapewnionej jakości.
Na podstawie kryteriów wymiany palet opracowanych przez
EPAL i UIC18 przykład oznakowania palet EUR-o pokazuje poniższy rysunek:
15 International Union of Railways UIC 435-2:2005.
ang. European Pallet Association.
17 Pool – wspólne korzystanie z urządzeń przez pewną liczbę użytkowników.
18 A. Korzeniowski, M. Skrzypek, G. Szyszka, Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010, s. 57.
16 Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju...
193
Rys. 3. Sposób oznakowania Europalet
Źródło: www. epal.org.pl.
Wszystkie Europalety posiadają znak EUR wypalony na skrajnych wspornikach palety, który jest prawnie zastrzeżony oraz
palety płaskie są oznakowane klamrą kontroli jakości ze znakiem
jakości EPAL. Natomiast wszystkie naprawione palety płaskie są
certyfikowane gwoździem do oznaczania naprawy EPAL.
W Polsce działa kilka rodzajów systemów obrotu paletami (pooli paletowych), które zajmują się obrotem paletami ładunkowymi
płaskimi. Zaliczyć do nich można:
• system wymiany palet EPAL;
• system obrotu paletami własnymi CHEP;
• system obrotu paletami powierzonymi EUROPAL;
• systemy wynajmu palet UNIVERPAL, ProEkoPlast;
• system paletowy NPP Raben;
• system paletowy SOP Schenker19.
System wymiany palet EPAL, stworzony został przez Europejskie Porozumienie Paletowe EPAL jako ponadbranżowy otwarty
system wymiany palet oparty na znormalizowanych paletach EUR
o zapewnionej jakości.
19 Ł. Wojciechowski, A. Wojciechowski, T. Kosmatka, Infrastruktura magazynowa
i transportowa, Wyższa Szkoła Logistyczna, Poznań 2009, s. 198.
194
System obrotu paletami własnymi CHEP jest międzynarodowym
systemem obrotu paletami zwrotnymi. Palety ładunkowe płaskie w
tym systemie mają wymiar 800 mm × 1200 mm, ale nie są paletami
EUR. Dla rozpoznania zabarwiane są kolorem niebieskim. Firma
CHEP dostarcza zamówione palety do najemcy i odbiera ze wskazanego miejsca. Dokonując zarazem własnej weryfikacji do dalszej
ich eksploatacji. System obrotu paletami powierzonymi EUROPAL
jest bardzo podobny do sytemu CHEP, oferuje usługę „Transfer palet”, która polega na zarządzaniu obrotem przekazanych do sytemu
przez klientów drewnianych palet płaskich typu EUR.
System wynajmu palet UNIVERPAL, ProEkoPlast to usługa na
niżej wymienionych zasadach:
• wypożyczenie palet odbywa się na podstawie umowy najmu na
okres od 6 do 12 miesięcy;
• opłata za wynajem palet jest wnoszoną w okresach co miesięcznych;
• uszkodzone drewniane palety naprawia UNIVERPAL;
• uszkodzone lub zniszczone palety z tworzywa sztucznego są
wymieniane w relacji 1:1, pod warunkiem dostarczenia uszkodzonych palet do punktu wymiany ProEkoPlast.
System obrotu palet NPP Raben jest wymiana pustych palet na
palety z towarem podczas odbioru przesyłki u dostawcy.
System paletowy SOP Schenker opiera się na rejestracji ruchu palet pomiędzy uczestnikami sytemu za pomocą ewidencji komputerowej. Uczestnictwo w tym systemie zwalnia firmę od konieczności
zorganizowania odbioru palet od klienta i zmniejsza ryzyko „podrzucenia” fałszywych palet oraz zmniejsza liczbę palet w obrocie.
Kierunki innowacyjnych rozwiązań
w opakowaniach w aspekcie ekologii
Potrzeba ochrony środowiska naturalnego skłania do wdrażania
innowacji prowadzących do rozwoju materiałów opakowaniowych
i opakowań przyjaznych środowisku. Rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństwa powoduje, że zwiększa się zapotrzebowanie
195
na materiały biodegradowalne i bazujące na substancjach organicznych o dobrych właściwościach mechanicznych i barierowych. Wymagania stawiane opakowaniom z punku widzenia ochrony środowiska sprowadzają się zatem do konieczności realizacji zasady 4R
czyli:
• reduction
• re – use
• recover
• recykling20.
Wpływ na środowisko w większości jest zdeterminowana przez
wejścia materiałów i energii oraz wyjścia występujące na wszystkich
etapach życia opakowania. Może być także wywołany działaniami
organizacji tworzących łańcuch opakowaniowy oraz efektami ich
działalności gospodarczej w postaci opakowań i odpadów. Przedsiębiorstwa branży opakowaniowej, chcąc sprostać potrzebom oraz
oczekiwaniom użytkowników opakowań i konsumentów zapakowanych produktów, muszą być zainteresowane wprowadzaniem innowacji by wykazywać zdolność do ich realizacji. Zdolność
przedsiębiorstwa do wprowadzania innowacji produktowych, procesowych i organizacyjnych, określa jego innowacyjność. Co za tym
idzie projektowania innowacyjnych opakowań, które kreują nowe
trendy i technologie w opakowalnictwie a zarazem spełniają potrzeby podmiotów tworzących łańcuch dostaw oraz konsumentów.
Realizacja tych potrzeb skłania do wdrażania technologii, prowadzących do rozwoju materiałów opakowaniowych, wprowadzających na rynek opakowania, spełniające wymagania:
• jakości i trwałości opakowania podczas użytkowania,
• informacyjności,
• różnorodności dla danego produktu,
• przyjazności dla środowiska,
• bezpieczeństwa zapewniające: przedłużony okres trwałości
produktu, przedostaniu się zanieczyszczeń, zafałszowaniu, zabezpieczenie przed niepożądanym otwarciem, identyfikację po20 M. Lisińka-Kuśnierz, Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo
196
przez technologię kodów kreskowych, śledzenie w łańcuchach
dostaw, poprzez technologię RFID21.
Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw działających w branży
opakowań oceniana jest jako znacząca. Badania przeprowadzone w
2007 r. wśród przedsiębiorstw produkujących opakowania pokazały, że spośród przedsiębiorstw wprowadzających innowacje produktowe na rynek prawie 70% w okresie ostatnich 5 lat wprowadzało 1-5 nowych opakowań rocznie, niecałe 10% 6-10 opakowań,
natomiast 22% ponad 10 opakowań.
W ocenie przedsiębiorstw wprowadzających nowe opakowania,
większość opakowań odnosi sukces na rynku - aż 46% przedsiębiorstw oceniło, że wskaźnik powodzenia wynosi 76%, a 15% wskazało, iż liczba ta waha się między 51% a 75%. Tylko 19% przedsiębiorstw oceniło, że zdecydowana większość opakowań ponosi
porażkę na rynku. Uzyskane wyniki świadczą o akceptacji oferty
produktowej w branży opakowaniowej w zakresie potrzeb i oczekiwań producentów pakowanych produktów22.
Powyższe innowacje w zakresie opakowań mają często negatywny wpływ na środowisko naturalne co ilustruje tabela nr 2.
Tabela 2. Tendencje rozwoju opakowań i ich wpływ na środowisko
Trendy w rozwoju
opakowań
Sprzedaż produktów
w mniejszych
porcjach
Przyczyny i potrzeby
wzrost liczy gospodarstw jednoosobowych;
popularność małych
porcji dla dzieci w
pudełkach;
Wpływ
na środowisko
Więcej materiału na
jednostkę produktu
Zwiększenie zakresu
kompletacji posiłków
w postaci zestawów
w pojemnikach
Pakowanie (mięsa
i warzyw) w modyfikowanej atmosferze
MAP
Produkty
o przedłużonej
trwałości
Zabezpieczenie
opakowań
większa liczba kobiet
pracujących;
dłuższy czas pracy;
rosnąca popularność
żywności wygodnej;
zmiana priorytetów
w stylu życia;
mniejsze zainteresowanie i umiejętności przygotowania
posiłku
rosnąca popularność
żywności wygodnej;
wzrost ilości świeżych produktów
dostarczanych do
supermarketów w
porcjach dostosowanych do sprzedaży
detalicznej;
wzrost zapotrzebowania na świeżą i
zdrową żywność
tendencja do zwiększania wygody konsumentów;
zakupy rzadsze, w
większych opakowaniach
zafałszowania zapakowanego produktu;
przypadki zanieczyszczania produktów farmaceutycznych
197
Wiele opakowań nie
jest przydatnych do
recyklingu
Brak przydatności do
recyklingi. Więcej materiału na jednostkę
produktu.
Brak przydatności do
recyklingu laminatów
i butelek wielowarstwowych
Dodatkowe opakowania, wiele materiałów nie nadaje się do
recyklingu
198
Oferowanie zapakowanych produktów
„premium” (bardziej
zaawansowanych) w
przeciwieństwie do
tradycyjnie zapakowanych produktów
poprawa stylu życia
Więcej różnych opakowań tego samego
produktu
Źródło: K.L. James, Out of the Box. How LCA Will Create Opportunities for Packing
Industry, Centre for Desing RMIT University, Melbourne 2004, s. 6.
Dlatego też Unia Europejska dla ujednolicenia głównych założeń
polityki ekologicznej w odniesieniu do opakowań i odpadów opakowaniowych ustanowiła i wprowadziła Dyrektywę Nr 94/62/EC
Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 20 grudnia 1994 r.
Wytyczne Dyrektywy ukierunkowane zostały na: przeciwdziałanie
powstawaniu odpadów opakowaniowych, stosowanie w możliwie
szerokim zakresie opakowań wielokrotnego użytku, odzyskiwanie
z odpadów użytecznych surowców oraz energii23.
Dyrektywa ta zobowiązuje kraje członkowskie do zapewnienia odpowiedniego poziomu odzysku materiałów opakowaniowych zawartych w odpadach z opakowań w granicach 50%-65%
oraz poziomu recyklingu materiałów opakowaniowych zawartych
w odpadach z opakowań w granicach 25%-45% z zastrzeżeniem,
iż dla poszczególnych grup materiałów poziom ten nie może być
niższy niż 15%. W ostatnich latach weszły w życie dwie nowelizacje
dyrektywy opakowaniowej: 2004/12/EC z lutego 2004 roku oraz
2005/20/EC z marca 2005 roku. Najważniejsza zmiana to wprowadzenie nowych, wyższych poziomów odzysku do 60%, natomiast
recyklingu minimalnie 55%, a maksymalnie 80%.
W Unii Europejskie w skali roku, odpady opakowaniowe stanowią 17-18% (w ujęciu wagowym) i w granicach 20-30% (w ujęciu
objętościowym). Masa wytworzonych odpadów opakowaniowych
w całej Unii Europejskiej w 2006 r. wyniosła 81 mln Mg, przy odzy23 A. Korzeniowski, M. Skrzypek, G. Szyszka, Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010, s. 196.
199
sku wy noszącym 56,8%. W związku z tym, ważne jest by podmioty gospodarcze, w tym również związane z branżą opakowaniową,
były świadome odpowiedzialności oraz prawnie i etycznie zobligowane do uczestnictwa w ochronie środowiska.
Polska w systemie EMAS
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowało, że
w kraju zaczęło obowiązywać rozporządzenie dotyczące EMAS.
Poza rozporządzeniem EMAS w prawie polskim obowiązuje również ustawa, na której opiera się funkcjonowanie systemu EMAS.
W Polsce system EMAS opiera się (poza samym rozporządzeniem
EMAS) na ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS)24 oraz trzech aktach wykonawczych:
• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2007 r.,
w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych25,
• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r.,
w sprawie współczynników różnicujących wysokość opłaty
rejestracyjnej w krajowym systemie ekozarządzania i audytu
(EMAS)26,
• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r.,
w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki
oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim27.
Jeśli chodzi o strukturę organizacyjną systemu EMAS w Polsce
tworzą ją niżej wymienione organy:
• minister właściwy do spraw środowiska,
• generalny Dyrektor Ochrony Środowiska,
• regionalni dyrektorzy ochrony środowiska,
24 Dz. U. z 2004 r., nr 70, poz. 631 z późn. zm.
Dz. U. z 2007 r., nr 247, poz. 1842.
26 Dz. U. z 2004 r., nr 94, poz. 932.
27 Dz. U. z 2004 r., nr 94, poz. 931.
25 200
• Polskie Centrum Akredytacji,
• Krajowa Rada Ekozarządzania28.
Elementy polskiego systemu EMAS w sposób graficzny przedstawia rysunek 4.
Rys. 4. Struktura EMAS w Polsce
Źródło: R. Nowosielski, M. Spilka, A. Kania, Zarządzanie środowiskowe
i systemy zarządzania środowiskowego, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej w Gliwicach,
Gliwice 2010, s. 150.
Z powyższego rysunku wynika, że Minister Środowiska zobowiązany jest do współpracy z Polskim Centrum Akredytacji w zakresie spraw związanych z weryfikatorami środowiskowymi. Ponadto, Minister środowiska prowadzi politykę dotycząca rozwoju
systemu EMAS i współpracuje w tym zakresie z odpowiednimi organami Unii Europejskiej.
28 R. Nowosielski, M. Spilka, A. Kania, Zarządzanie środowiskowe i systemy zarządzania środowiskowego, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010, s. 148.
201
Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska prowadzi krajowy
rejestr organizacji uczestniczących w programie EMAS oraz sporządza rejestr weryfikatorów środowiskowych. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska zapewnia harmonijną postawę dotyczącą
procedur rejestracji organizacji a także utrzymywanie ich w rejestrze. Odpowiada za sprawny przepływ informacji, ważnych dla
prawidłowego działania systemu ekozarządzania i audytu.
Zadaniami regionalnych dyrekcji ochrony środowiska jest współpraca z Generalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska oraz przyjmowanie, analizowanie i ocenianie wniosków, które wpływają od
organizacji zainteresowanych uczestnictwem w EMAS.
Unia Europejska nakłada na kraje członkowskie obowiązek wyznaczenia krajowej jednostki, która będzie odpowiedzialna za prawidłowe funkcjonowanie systemu EMAS w danym kraju. W Polsce
organem centralnym jest Minister właściwy do spraw środowiska.
Akredytowani weryfikatorzy zajmują się okresowym sprawdzaniem organizacji uczestniczących w systemie. Akredytowani weryfikatorzy powinni być specjalistami w dziedzinie zarządzania środowiskowego, posiadając przy tym wiedzę i doświadczenie. Ich ocena ma
być niezależna i jak najbardziej obiektywna, dlatego nie mogą być oni
powiązania z organizacją drogą komercyjną, finansową czy rodzinną.
Polskie Centrum Akredytacji zajmuje się zatwierdzaniem weryfikatorów środowiskowych systemu ekozarządzania i audytu
(EMAS), zgodnie z wytyczonym programem akredytacji. Polskie
Centrum Akredytacji kontroluje pracę akredytowanych weryfikatorów a konkretnie nadzoruje jakość ich pracy.
Krajowa Rada Ekozarządzania wydaje opinie, a także doradza
Ministrowi Środowiska. Zajmuje się promowaniem systemu EMAS,
rozpoczyna działania dotyczące promowania systemu EMAS w organizacjach, a także wydaje opinie związane z aktami prawnymi
systemu ekozarządzania i audytu (EMAS).
System EMAS przyczynia się do poprawy efektywności ekologicznej w przedsiębiorstwach różnego rodzaju a także kreuje
świadomość ekologiczną podmiotów mających wpływ na jakość
środowiska. Zainicjowanie systemu EMAS jest kolejnym dowodem
na ogromne zainteresowanie Unii Europejskiej sprawami dotyczą-
202
cymi ekologii, a także sposobem na ekologizację wszystkich procesów logistycznych już od momentu projektowania wyrobu poprzez
ciągłe monitorowanie wyników środowiskowych, aż do osiągnięcia
minimalnego oddziaływania na środowisko naturalne. EMAS działa na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji poprzez ciągłe
doskonalenie procedur i systemów w przedsiębiorstwach.
Realizacja ustawowo wymaganych
poziomów recyklingu zużytych
opakowań w Polsce za lata 2007-2010
Polska jako kraj należący do Wspólnoty Europejskiej zobowiązała
się do realizacji wymaganych poziomów recyklingu do roku 2014.
Uzyskanie docelowych poziomów recyklingu wymaga stałego doskonalenia systemu gospodarki odpadami pod względem prawnym,
gospodarczym i społecznym. Realizacja celów recyklingowych wymaga wzrostu liczby instalacji do recyklingu zużytych opakowań.
Według Krajowego planu gospodarki odpadami na rok 2010 największymi problemami dotyczącymi zużytych opakowań są: niewystarczający system selektywnej zbiórki tych odpadów, zbyt mała
liczba instalacji do recyklingu i brak wiarygodnego rejestru przedsiębiorców prowadzących działalność w zakresie przetwarzania
i recyklingu. Podjęto próby walki z powyższymi problemami, tak
by ogółem dla opakowań uzyskać co najmniej w:
• 2007 roku – 25% recyklingu,
• 2010 roku – 38% recyklingu,
• 2014 roku – 60 % recyklingu29.
Okazuje się, że najniższy cel od roku 2007 w roku 2007 i 2008
został zrealizowany. Osiągnięte poziomy nie były zbliżone do minimalnych 25% recyklingu, nadwyżki były znaczne. Dane dotyczące
osiągniętych poziomów recyklingu zostały zawarte w tabeli 3.
29 Sprawozdanie z realizacji Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za
okres od dnia 1 stycznia 2007 roku do dnia 31 grudnia 2008 roku, http://www.mos.
gov.pl, (stan na 24.05.2012 r.).
203
Tabela 3. Opakowania wprowadzone na rynek oraz osiągnięte
poziomy recyklingu w latach 2007-2008
Źródło: Opracowano na podstawie sprawozdania Ministerstwa Środowiska z realizacji
Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia 2007roku
do dnia 31 grudnia 2008 roku zawartych na stronie – http://www.mos.gov.pl,
(stan na dzień 24.05.2012 r.).
Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, że z roku na rok wzrasta liczba ogólna opakowań wprowadzanych na rynek, ale również
wzrasta liczba opakowań nadających się do recyklingu. Osiągnięte poziomy recyklingu w latach 2007–2008 znacznie przekroczyły
minimalne cele zawarte w Krajowym planie gospodarki odpadami. W 2007 roku cel został przekroczony o 23,2%, natomiast w 2008
roku o 18%. Z roku na rok wzrasta liczba zużytych opakowań poddawanych recyklingowi, ale osiągnięty poziom recyklingu w 2008
roku jest niższy niż w roku 2007. Zadowalający jest fakt, iż osiągnięte poziomy recyklingu nie tylko przekroczyły cel z roku 2007, ale
również cel na rok 2010, czyli 38%.
Z informacji zawartych w sprawozdaniu Ministerstwa Środowiska, poziomy recyklingu zostały osiągnięte dzięki zużytym opakowaniom pochodzącym z działalności gospodarczej, co nie ma wpływu na poprawę stanu gospodarki odpadami komunalnymi. Dlatego
ważna jest edukacja społeczeństwa i umożliwianie prowadzenia aktywnej, selektywnej zbiórki wszystkim gospodarstwom domowym.
204
W kolejnych latach, czyli w latach 2009–2010 osiągnięte poziomy
recyklingu były niższe niż w latach 2007–2008, natomiast wzrosła
liczba opakowań nadających się do recyklingu w stosunku do ogółu wprowadzanych opakowań. Dane dotyczące osiągniętych poziomów recyklingu w sposób graficzny przedstawia tabela 4.
Tabela 4. Opakowania wprowadzone na rynek oraz osiągnięte
poziomy recyklingu w latach 2009 - 2010
Źródło: Opracowano na podstawie sprawozdania Ministerstwa Środowiska z realizacji
Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia 2009 roku
do dnia 31 grudnia 2010 roku zawartych na stronie – http://www.eko-pak.com.pl
(stan na dzień 24.05.2012r.).
Dane zamieszczone w tabeli wyraźnie wskazują na spadek osiągniętych poziomów recyklingu w stosunku do lat 2007–2008, chociaż porównując rok 2009 i 2010 obserwujemy niewielki wzrost osiągniętego poziomu recyklingu w 2010 roku. Cele minimalne za rok
2007 i 2010 zostały spełnione z niewielką nadwyżką w przypadku
roku 2010, gdyż minimalny założony poziom do osiągnięcia wynosi
już 38%, a nie 25% tak jak dla roku 2009. Z roku 2009 na rok 2010
zwiększyła się ilość opakowań wprowadzanych na rynek , jak również ilość opakowań poddawanych recyklingowi. Porównując lata
2009–2010 do roku 2008 pod względem zużytych opakowań poddanych recyklingowi okazuje się, że odnotowany został spadek.
205
Zagrożenie niezrealizowania wymaganych poziomów recyklingu zużytych opakowań do 2014, to ewentualna groźba wnoszenia
wysokich sankcji finansowych, dlatego konieczny jest rozwój systemów selektywnej zbiórki zużytych opakowań w gminach, co ułatwiłoby realizację recyklingu, wzrost opłaty za składowanie, gdyż
nielegalne tzw. „dzikie wysypiska” powinny być bardziej kosztowne niż, proces, które pozwalają realizować wytyczne dyrektyw.
Niezbędna jest również regulacja opłat produktowych tak by opłaty recyklingowe były wyraźnie niższe, a także edukacja społeczeństwa i promowanie ekologicznych postaw dotyczących gospodarki
zużytymi opakowaniami30.
Realizacja zobowiązań Polski wobec Unii w zakresie recyklingu
zużytych opakowań to sprawa ogólnokrajowa i ogólnospołeczna.
Efektywna realizacja zobowiązań dotyczących recyklingu pozwoli uniknąć kar finansowych, mniej wykorzystywanych będzie surowców pierwotnych, gdy zwiększy się odzyskiwanie wtórnych
i ponowne ich wykorzystanie, to także dodatkowe miejsca pracy
w sektorze przetwórstwa zużytych opakowań. W naszym wspólnym interesie leży dołożenie wszelkich starań do spełnienia naszych deklaracji wobec Unii Europejskiej, zarówno ze strony władz,
przedsiębiorców, a także gospodarstw domowych. Deklaracji wobec Unii, ale również wobec środowiska naturalnego.
BIBLIOGRAFIA
1. Dudziński Z., Opakowania w gospodarce magazynowej z dokumentacją i wzorcową instrukcją gospodarowania opakowaniami, Ośrodek
Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2007.
2. James K. L., Out of the Box. How LCA Will Create Opportunities for
Packing Industry, Centre for Desing RMIT University, Melbourne 2004.
30 A. Jaworska, Zarządzanie gospodarką odpadami- gospodarowanie odpadami w świetle obowiązującego prawa, Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych
Oddział Wielkopolski w Poznaniu, Poznań 2006, s. 133.
206
3. Jaworska A., Zarządzanie gospodarką odpadami – gospodarowanie odpadami w świetle obowiązującego prawa, Polskie Zrzeszenie
Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski
w Poznaniu, Poznań 2006.
4. Korzeniowski A., Skrzypek M., Szyszka G., Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010.
5. Korzeń Z., Ekologistyka, Instytut Logistyki i Magazynowania,
Poznań 2001.
6. Lisińka-Kuśnierz M., Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010.
7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007
roku w sprawie rocznych poziomów recyklingu i odzysku
odpadów opakowaniowych i poużytkowych. Dz. U. z 2007 r.,
Nr 109, poz. 752.
8. Sprawozdanie Ministerstwa Środowiska z realizacji Krajowego
planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia
2007roku do dnia 31 grudnia 2008 roku zawartych na stronie http://www.mos.gov.pl, (stan na dzień 24.05.2012 r.).
9. Sprawozdanie Ministerstwa Środowiska z realizacji Krajowego
planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia
2009 roku do dnia 31 grudnia 2010 roku zawartych na stronie http://www.eko-pak.com.pl, (stan na dzień 24.05.2012 r.).
10. Sprawozdanie z realizacji Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia 2007 roku do dnia 31 grudnia 2008 roku, http://www.mos.gov.pl, (stan na 24.05.2012 r.).
11. Szymczak J., Gospodarka opakowaniami, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1970.
12. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych/ Dz. U. Nr 63 poz. 638.
13. Ustawa z dnia 11 maja 2001 roku o obowiązkach przedsiębiorców
w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie
produktowej i depozytowej. Dz. U. z 2001r., Nr 63, poz. 639.
14. Wojciechowski Ł., Wojciechowski A., Kosmatka T., Infrastruktura magazynowa i transportowa, Wyższa Szkoła Logistyczna,
Poznań 2009.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Stanisław Chrobak sdb
Wychowanie w perspektywie nadziei.
Jan Paweł II do młodzieży
w pielgrzymkach do Polski
Education in the perspective
of hope. Pope John Paul II to
the youth during the pilgrimage
to Poland
Streszczenie
Nadzieja motywuje każde działanie, sprawia, że trudne do
osiągnięcia dobra stają się osiągalne. Konieczność nadziei wynika z samej natury człowieka. Nadzieja, motywując i dynamizując
podejmowane przez człowieka działania, przyczynia się do jego
wszechstronnego i pełnego rozwoju. Doświadczenie rozczarowań,
poczucie bezsensu, a także rozpaczy rodzi konieczność poszukiwania prawdziwego źródła nadziei. Próbując rozwikłać kwestię ludzkiej nadziei należy pamiętać, że stawiane pytania muszą służyć wyzwalaniu w człowieku nadziei prawdziwie ludzkiej, nieokrojonej,
służącej pełnemu jego rozwojowi i pełnej jego aktualizacji. Człowiek nie tyle „jest”, co permanentnie „staje się” podczas swego istnienia. Dlatego – jak podkreśla Jan Paweł II – dzisiejsze „więcej być”
młodego człowieka to odwaga trwania pełnego inicjatywy, trwania
pulsującego świadectwa wiary i nadziei. Miejsce wiary i nadziei nie
znajduje się gdzieś poza człowiekiem, w innym świecie, w odległym punkcie kosmosu, ale w samym człowieku.
208
Summary
Hope motivates every action and it makes difficult things possible to be achieved. The necessity to hope results from the human
nature itself. Hope, motivating and dynamising all the actions taken
by people, supports their broad and full development. Experiences
of disappointment, sense of nonsense and also despair result in the
necessity to look for a real source of hope. Trying to determine the
issue of human hope, one should remember that the questions that
are asked must support releasing hope which is authentically human, full and which helps a man’s full development and their full
actualisation. A man not only “is”, but he/she permanently “becomes” during his/her existence. That is why – as John Paul II emphasises – today “more to be” of a young person means the courage
to last with the testimony of faith and hope which are still alive. The
place of faith and hope is not located somewhere far from a man, in
a different world, in a distant place in the outer space, but it can be
found in a person.
Słowa klucze: człowiek, wiara, nadzieja, prawda.
Keywords: man, faith, hope, truth.
Nadzieja realizuje się w konkretnej egzystencji podmiotu. Można dodać, że „człowiek jest istotą, która ma nadzieję” lub „która
żyje nadzieją”. „Człowiek żyje różnymi nadziejami. Jedne nadzieje
kierują go ku Bogu, inne ku drugiemu człowiekowi, jeszcze inne
pojawiają się na linii jego stosunku do świata przedmiotów, rzeczy,
materii”1. Nadzieja zatem jest darem, który człowiek otrzymuje, ale
też i darem, który mu się powierza. Jest to odwołanie się do pewne1 J. Tischner, Dialog z filozofią marksistowską, w: Filozofia chrześcijańska w dialogu,
red. K. Bukowski, Wydawnictwo SMCDA, Kraków 1981, s. 23.
„Trzeba nadzieję umieścić w kontekście poważnego myślenia o człowieku. (…)
Człowiek rozpięty jest w czasie – między przeszłością a przyszłością. Jestem wędrowcem, w drodze, jestem homo viator – nie tyle jestem, co staję się”. J. Kłoczowski,
Rekolekcje o nadziei, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s. 16.
Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei...
209
go doświadczenia, które wyraża się w stwierdzeniu „mam nadzieję”. W tym sensie owa nadzieja ludzka opiera się o doświadczenie
„wczoraj” ludzkości, ale kieruje się całkowicie ku jutru. W istocie,
człowiek powołany jest do nadziei w świadomości swojego indywidualnego bytu, jak też swego bytu w związku ze światem, innymi
ludźmi, historią. Dla chrześcijanina nadzieja ma swój historyczny
logos, Boski sens świata zmierzającego do ostatecznego spełnienia
swoich dziejów. W swej najgłębszej treści jest ona zaufaniem wobec
Boga, który jest wierny swoim obietnicom. Refleksja zatem nad istotą chrześcijańskiej nadziei nie może być oderwana od opisu kondycji współczesnego człowieka i kontekstu jego życia. „Nadzieja
zawsze zmierza w kierunku jakiejś osoby. A nadzieja religijna, ta,
która ożywia wszelką cząstkową nadzieję – dokąd zmierza ta nadzieja? Gdy zrodzi się w człowieku świadomość, że jest w sytuacji
próby i że w tej sytuacji jest w końcu bezradny, bo nie wszystko od
niego zależy, wtedy też rodzi się w nim nadzieja boska: «W Tobie
Boże pokładam swą nadzieję…» (…) Zatem tę nadzieję egzaminu,
miłości, nadzieję tego, że ma sens każde moje spotkanie z ludźmi,
mój dzień i moja noc, mój uśmiech i mój płacz. Nadzieja swym naturalnym ciężarem zmierza w stronę Boga”2.
Wypowiedziane przez Jana Pawła II – nie tylko w imieniu ludzi
wierzących – nadzieje i lęki współczesnego człowieka trzeba odczytywać w świetle jego wezwania z dnia inauguracji pontyfikatu.
„Wezwanie «Nie lękajcie się!» musimy odczytywać w bardzo szerokim wymiarze. W pewnym sensie było to wezwanie pod adresem
wszystkich ludzi, wezwanie do przezwyciężania lęku w globalnej
sytuacji współczesnego świata (…). Nie lękajcie się tego, coście
sami stworzyli, nie lękajcie się świata tych wszystkich ludzkich wytworów, które coraz bardziej stają się dla człowieka zagrożeniem!
Nie lękajcie się wreszcie siebie samych!”3. Nadzieja w obliczu tych
wszystkich trudnych sytuacji i zagrożeń nie sprowadza się do zwy2 J. Tischner, Jak żyć?, Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej,
Wrocław 1997, s. 66.
3 Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin
1994, s. 160.
210
kłej kalkulacji możliwości, lecz jest odpowiedzią człowieka na tę
sytuację. Konieczność nadziei wynika z samej natury człowieka.
Doświadczenie rozczarowań, poczucie bezsensu, a także rozpaczy
rodzi konieczność poszukiwania prawdziwego źródła nadziei. Im
groźniejsze pojawiają się oznaki beznadziejności, mocniejszych fundamentów winien poszukiwać człowiek, by móc pomimo wszystko
żyć nadzieją.
1. Źródła nadziei chrześcijańskiej
Chrześcijańska specyfika życia ludzkiego uwyraźnia się w ramach historii, która jest nie tylko historią ludzi, ale nade wszystko wypełnieniem się Bożego planu zbawienia. Podstawą nadziei
w tradycji biblijnej jest Bóg, który jest obecny i działa we wszechświecie, otaczając opieką ziemię i człowieka. Bóg objawia się jako
stwórca całej rzeczywistości i jako Ten, który nią kieruje, podtrzymuje jej istnienie oraz ciągle działa na rzecz zbawienia człowieka.
Objawienie Boże jest nie tylko komunikacją określonych prawd, ale
nade wszystko jest samoudzieleniem się Boga, jest wejściem Boga
we wspólnotę z ludźmi. Człowiek przyjmując Boże objawienie,
poprzez wiarę, nadzieję i miłość wchodzi we wspólnotę z Bogiem,
a zarazem przyjmuje Jego wolę, cały Jego plan zbawienia. Objawienie Boże dokonuje się zawsze ze względu na człowieka, który
jest jego odbiorcą i partnerem dialogu. Człowiek uświadamia sobie, że jest zawsze w drodze ku pełni życia, a więc ostatecznie ku
Bogu. Spotyka się z nadzieją i zaczyna żyć nadzieją wówczas, gdy
spotyka Boga, a ostatecznym akcentem tego spotkania nadziei jest
Chrystus z całym swym posłannictwem, a więc także ze swoim Kościołem. Kościół zaś wskazuje na Chrystusa jako ostateczny fundament wszelkich nadziei. Akt nadziei jako pełna ufność człowieka w
miłość Boga przybiera absolutne znaczenie zbawczego czynu Boga
poprzez Chrystusa, gdyż łączy się z aktem łaski dokonanym przez
Boga w śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa. To otwarcie się na Boga
i żywa nadzieja w Jego pomoc w życiu człowieka prowadzi do dialogu człowieka z Bogiem. Chrześcijańska nadzieja opiera się na
211
Bożym działaniu w historii4. Bóg obecny w dziejach świata i nimi
kierujący powołał człowieka do współpracy. „Człowiek – podkreśla Jan Paweł II – który czuwa i wyczekuje spełnienia się obietnic
Chrystusa, potrafi natchnąć nadzieją także swoich braci i siostry,
często zniechęconych i pesymistycznie patrzących w przyszłość.
Jego nadzieja opiera się na Bożej obietnicy, zawartej w objawionym
Słowie: historia ludzi zmierza ku «nowemu niebu i ziemi nowej»
(por. Ap 21,1), gdzie Bóg «otrze z ich oczu wszelką łzę, a śmierci
już odtąd nie będzie. Ani żałoby, ni krzyku, ni trudu już [odtąd] nie
będzie, bo pierwsze rzeczy przeminęły» (Ap 21,4)”5.
Źródłem chrześcijańskiej nadziei jest wiara w Chrystusa Zbawiciela, który jest „naszą nadzieją” (1 Tm 1,1). „Skoro zaś Chrystus –
podkreśla Jan Paweł II – zjednoczył się jakoś z każdym człowiekiem (…)
w Jezusie Chrystusie ukrzyżowanym, złożonym do grobu, a z kolei
zmartwychwstałym, zabłysła człowiekowi raz na zawsze nadzieja
życia wiecznego, nadzieja zmartwychwstania w Bogu, ku któremu
człowiek idzie poprzez śmierć ciała, dzieląc wraz z całym stworzeniem widzialnym tę konieczność, jakiej poddana jest materia”6.
Tylko w świetle Chrystusa człowiek może poznać siebie i się urzeczywistnić. Nowe Przymierze zawarte we Krwi Jezusa Chrystusa,
w którym spełniły się oczekiwania wieków, jednocześnie ujawnia
to, co pozostawało ukrytą tajemnicą wieków, a co z Jezusem Chrystusem i w Jezusie Chrystusie zostało objawione, i co wytycza nowe
drogi nadziei wierzących w Chrystusa. Drogi te wiążą pojęcie nadziei z wyzwoleniem z grzechów i królestwem Ojca niebieskiego.
Ta nadzieja odnosi się do czasów ostatecznych, ale przeżywana
jest ze świadomością pielgrzymowania przez całe życie doczesne.
4 Por. R. Fabris, Attualità della speranza, Paideia Editrice, Brescia 1984, s. 11-14; Jan
Paweł II, Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela, red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy,
Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 1987, s. 47-67.
5 Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Vita consecrata, (Rzym 25.03.1996),
n. 27.
6 Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, (Rzym 04. 03. 1979), n. 18. W innym miejscu czytamy: „Prawdziwa chrześcijańska nadzieja jest bowiem teologalna
i eschatologiczna; jej źródłem jest Zmartwychwstały, który przyjdzie znowu jako
Odkupiciel oraz Sędzia i który powołuje nas do zmartwychwstania i do wiecznej
nagrody”. Tenże, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, (Rzym 28. 06. 2003), n. 21.
212
Nadzieja chrześcijańska nie usuwa w cień tych wartości, których
człowiek oczekuje w życiu doczesnym7. „Fundamentalna postawa
nadziei z jednej strony nie pozwala chrześcijaninowi stracić z oczu
ostatecznego celu, który nadaje sens i wartość całej jego egzystencji, z drugiej zaś dostarcza mu trwałych głębokich uzasadnień dla
codziennego wysiłku przekształcania rzeczywistości zgodnie z Bożym zamysłem”8. W kategoriach wiary chrześcijanin zaangażowany w dobro człowieka i społeczeństwa jest przekonany, że „sytuacja
nigdy nie jest beznadziejna. Chrześcijanin jest człowiekiem nadziei”9. Realizm nadziei chrześcijańskiej odpowiada realizmowi chrześcijańskiej wiary.
W analizie teologicznej – zdaniem Jana Pawła II – nadzieja jest
cnotą, „zawsze związaną z przyszłością, jest oczekiwaniem «dóbr
przyszłych». Jako cnota «chrześcijańska» jest ona związana z oczekiwaniem tych dóbr wiecznych, które Bóg przyobiecał człowiekowi w Jezusie Chrystusie. Równocześnie zaś ta nadzieja, jako cnota
«chrześcijańska» i «ludzka» zarazem, jest oczekiwaniem dóbr, które człowiek wypracuje, korzystając z talentów danych mu przez
Opatrzność”10. Tym samym Papież podkreśla, że to „dzięki pomocy
łaski Bożej i przy współpracy ludzkiej wolności zawsze pozostaje dla
człowieka otwarta duchowa przestrzeń nadziei”11.
Cnota nadziei odpowiada dążeniu do szczęścia, złożonemu
przez Boga w sercu każdego człowieka. Tę moc Bóg daje człowiekowi w Chrystusie. Bóg, który stwarzając widzi, że to, co stwarza jest
dobre (por. Rdz 1, 1-25) jest źródłem radości wszystkich stworzeń,
7 Por. Jan Paweł II, Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela, red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Libreria Editrice Vaticana, Citta’ del Vaticano 1989, s. 449-485.
8 Jan Paweł II, List apostolski Tertio millenio adveniente, (Rzym 10. 11. 1994), n. 46.
9 Jan Paweł II, Mocą Chrystusa dążcie do świata bardziej ludzkiego. Przemówienie do
młodzieży na Westerplatte, Gdańsk 12 czerwca 1987, w: Jan Paweł II, Odwagi! Ja jestem,
nie bójcie się. III podróż apostolska do Polski (8-14 VI 1987), Wydawnictwo „W drodze”,
Poznań 1987, s. 114.
10 Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata „Parati semper”, (Rzym 31.
03. 1985), n. 1. Papież odwołując się do nauczania św. Tomasza zauważa, że „cnotą
(czyli sprawnością moralną) nazywamy to, przez co człowiek staje się dobry jako
człowiek”. Tenże, Encyklika Laborem exercens, (Rzym 14. 09. 1986), n. 9.
11 Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor, (Rzym 06. 08. 1993), n. 103.
213
a przede wszystkim człowieka. Wszystko, co zostało stworzone,
zostaje objęte odkupieńczym uświęceniem, wciągnięte w orbitę Boskości i życia Boga. Zbawiciel człowieka jest również jego Odkupicielem. Zatem radość zwycięstwa nad złem nie przesłania realistycznej świadomości zła, które istnieje w świecie i w każdym człowieku.
Źródłem nadziei pozostaje wiara w zbawcze udzielanie się Boga
w Chrystusie. Kiedy więc człowiek potrafi nazwać zło po imieniu
i od niego się zdystansować, wówczas rodzi się nadzieja na zwycięstwo nad grzechem. Wejście na drogę nawrócenia i przemiany
moralnej w sposób istotny wiąże się z pobudzeniem nadziei. W tym
świetle trzeba również rozpatrywać ścisłe powiązanie nadziei
z wiarą w Boże miłosierdzie. Radość z dobra i nadzieja na jego zwycięstwo w człowieku i w świecie nie odsuwa na margines lęku o to
dobro, o zniweczenie nadziei. Świadomość tych zagrożeń nie rodzi
pesymizmu, tylko mobilizuje do zmagania się o zwycięstwo dobra
w każdym wymiarze. Kto przyjmuje Objawienie, a w szczególności Ewangelię jest wezwany do doskonalenia tego wszystkiego, co
stworzone – i siebie i świata12. „Dla wierzących Jezus Chrystus jest
nadzieją każdej osoby ludzkiej (…) ukazuje On nam, że prawdziwy
sens życia człowieka nie zamyka się w horyzoncie doczesności, ale
otwiera się na wieczność”13. Tylko w świetle Chrystusa człowiek
może poznać siebie i się urzeczywistnić.
12 Por. Jan Paweł II, Przekroczyć próg…, dz. cyt., s. 36-40.
„Nie ma dla człowieka innego źródła nadziei, jak miłosierdzie Boga. Pragniemy
z wiarą powtarzać: Jezu, ufam Tobie! To wyznanie, w którym wyraża się ufność we
wszechmocną miłość Boga, jest szczególnie potrzebne w naszych czasach, w których człowiek doznaje zagubienia w obliczu wielorakich przejawów zła. Trzeba,
aby wołanie o Boże miłosierdzie płynęło z głębi ludzkich serc, pełnych cierpienia,
niepokoju i zwątpienia, poszukujących niezawodnego źródła nadziei”. Jan Paweł II,
Bóg bogaty w miłosierdzie. Jan Paweł II w Ojczyźnie 16-19 sierpnia 2002, Wydawnictwo
„M”, Kraków 2002, s. 71-72.
13 Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, dz. cyt., n. 21.
214
2. Młodość to pewien wymiar
człowieczeństwa
Człowiek nie jest kimś statycznym, raz na zawsze danym i niezmiennym. Młodość to czas odkrywania swojego „ja”, swojego
człowieczeństwa. „Człowiek musi – jak stwierdza Jacques Maritain – korzystając ze swojej wolnej woli, uzupełniać to, co zostało
w ogólnych zarysach wyryte w jego naturze. Według popularnego
określenia, bardzo zresztą głębokiego, człowiek musi stać się człowiekiem. W porządku moralnym musi sam zdobyć swoją wolność
i swoją osobowość”14. Człowiek stawiał i stawia sobie pytanie o to,
kim jest i jaki jest? Chce znać prawdę o sobie i szuka jej korzystając z pomocy różnych nauk filozoficznych, teologicznych i społecznych, czy też w teoriach psychologicznych. Poznanie to ma charakter wielowymiarowy i wieloaspektowy i powinno zwracać uwagę
na sytuację kulturową i egzystencjalną, w której zanurzony jest dzisiejszy człowiek. Pozwala to uchwycić istotne właściwości osoby,
jak rozumność i wolność, stanowiące o jej godności. Osoba to nie
tylko „jednostkowe człowieczeństwo”, ale właściwy człowiekowi
sposób jednostkowego bytowania i działania kogoś a nie czegoś.
„Okres młodości jest bowiem czasem – pisał Jan Paweł II – szczególnie intensywnego odkrywania ludzkiego «ja» i związanych z nim
właściwości oraz uzdolnień. Stopniowo i sukcesywnie odsłania się
przed wewnętrznym widzeniem rozwijającej się osobowości młodzieńczej lub dziewczęcej owa specyficzna, poniekąd jedyna i niepowtarzalna – potencjalność konkretnego człowieczeństwa, w którą
wpisany jest jakby cały projekt przyszłego życia. Życie rysuje się jako
realizacja owego projektu: jako «samourzeczywistnienie»”15.
W każdym młodym człowieku istnieją twórcze i nowatorskie
zarodki, zdolność poszukiwania nowych wartości, dążenie do samorealizacji. Rezultatem całożyciowego procesu rozwoju człowieka, jego ustawicznej autoformacji, powinna być pełna aktualizacja
14 J. Maritain, Pisma filozoficzne, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków
1988, s. 335.
15 Jan Paweł II, List apostolski do młodych…, dz. cyt., n. 3.
215
jego możliwości. Młodość jest czasem odkrywania świata i siebie.
Silnie odczuwana potrzeba znalezienia swojego miejsca w społeczeństwie zmusza młodych do określenia własnej hierarchii wartości, do wyrobienia własnych poglądów i przekonań, do głębokiego zastanowienia się nad sobą. Jest to okres szukania sensu, celu
i wartości życia. Od stopnia poznania i zrozumienia siebie samego:
kim jestem, jaki jestem, jaki chcę być, co pragnę w życiu osiągnąć? zależą możliwości poprawnego wyznaczania celów samodoskonalenia.
„Osoba – jak stwierdza M.A. Krąpiec – może wchłonąć cały świat
«w siebie», może się dynamicznie rozwijać «downętrznie» dobierając sobie w sposób wolny te akty poznania i miłości, które z własnego wyboru doskonalą byt osobowy, nadając mu niepowtarzalną
«osobistą twarz»”16. A zatem człowiek, który poszukuje prawdy
o sobie i o otaczającej go rzeczywistości, który uczy się kochać innych ludzi i ćwiczy się w dokonywaniu samodzielnych wyborów
wartości oraz podejmuje odpowiedzialność za dobro wspólne jest
podmiotem pracującym nad sobą. „Młodość (niezależnie od jakichkolwiek dóbr materialnych) – podkreśla Jan Paweł II – jest szczególnym bogactwem człowieka. (…) Jest to bogactwo odkrywania a zarazem planowania, wybierania, przewidywania i podejmowania
pierwszych własnych decyzji, które mają znaczenie dla przyszłości
w wymiarze ściśle osobowym ludzkiej egzystencji. Równocześnie
są one społecznie ważne”17.
Wiek młodzieńczy jest zawsze związany z dążeniem do wzniosłych ideałów, takich jak prawda, dobro i piękno, sprawiedliwość
i solidarność. Dzisiejsza młodzież chce samodzielnie odkrywać,
przeżywać i aktualizować to, co autentyczne. „W takim odniesieniu «projekt życia» nabiera znaczenia «życiowego powołania» (…).
Przekonuje się wówczas, że zadanie, jakie Bóg mu stawia, jest całkowicie pozostawione jego wolności, a równocześnie określone szeregiem okoliczności natury wewnętrznej i zewnętrznej. Wnikając
w nie, młody człowiek, chłopiec czy dziewczyna, równocześnie
16 M.A. Krąpiec, Metafizyka. Zarys teorii bytu, Redakcja Wydawnictw KUL,
Lublin 1984, s. 328.
17 Jan Paweł II, List apostolski do młodych…, dz. cyt., n. 1.
216
buduje swój projekt życia i rozpoznaje ten projekt jako powołanie, do
którego wzywa go Bóg”.18
Odkrywanie swojego „ja” w całej jego wielorakiej potencjalności, swojego człowieczeństwa jest jednym z najistotniejszych elementów koncepcji życia, szczególnie w okresie młodości. Tak więc
młodość jest wzrastaniem, w którym trzeba podjąć trud rozwoju
rozeznanych talentów i predyspozycji, aby kiedyś móc służyć budowaniu dobra wspólnego. Każdy, korzystając z tego, co jest mu
dane, musi sam nauczyć się żyć w wolności i prawdzie. Wzrastanie oznacza więc umiejętność rozpoznawania prawdy i umiejętność odczytywania, co jest dobrem, a co złem. Wzrastanie to także
poznanie świata, które umożliwia spotkanie z dziełami człowieka,
które są wyrazem zawartej w nich na przestrzeni wieków prawdy,
dobra i piękna. Bogactwo i różnorodność tych dzieł tworzy księgę
objawiającą prawdę o ludziach, prawdę zdolną ukształtować i pogłębić człowieczeństwo. „Chodzi tu zarazem o pełną i dogłębną autentyczność człowieczeństwa, o takąż autentyczność rozwoju ludzkiej
osobowości, kobiecej czy męskiej, z wszystkimi właściwościami, jakie
stanowią niepowtarzalny rys tej właśnie osobowości, a równocześnie wywołują wieloraki rezonans w życiu środowisk i wspólnot”19.
Młody człowiek zatem jest zdolny do aktów doświadczania samego
siebie, poznania, kierowania i pracy nad sobą, a więc urzeczywistniania swojego człowieczeństwa.
3. Horyzonty nadziei – „więcej być”
Wchodzenie w kolejne etapy życia można rozważać jako sekwencję zmieniających się warunków, podejmowanych zadań,
pełnionych ról, a także zmian zachodzących w mechanizmach
funkcjonowania procesów poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych. Punktem wyjścia jest „fakt ludzki” – zarówno oglądany
„z zewnątrz”, jak i ten sam fakt oglądany „od wewnątrz”, w do18 19 Tamże, n. 9.
Jan Paweł II, List apostolski do młodych…, dz. cyt., n. 7.
217
świadczeniu ludzkiego działania. Proces ten urzeczywistnia się na
wielu różnych, wzajemnie dopełniających się płaszczyznach, tak
więc można powiedzieć, że człowiek nie tyle „jest”, co „staje się”
podczas swego istnienia. W tym stawaniu się, szczególne znaczenie ma podmiotowo-osobowe bycie i aktywność. Człowiek na sobie
właściwy sposób jest otwarty i kreatywny – stający się i spełniający
siebie. Wielowymiarowość bycia, stawania się i spełniania siebie,
wskazuje na możliwości tych procesów, które w swej podstawowej
funkcji są rozwojowe, ale mogą również podlegać destrukcji i degradacji. Każdy więc człowiek stawia sobie – wcześniej czy później
– pytania o sens życia, o stosunek do siebie, świata i społeczeństwa.
Te fundamentalne pytania (jako niezbywalne i nie do ominięcia)
pojawiają się nieustannie w życiu ludzkim i odkrywają bogate pokłady ludzkich doświadczeń. Zdarzenia, które stają się udziałem
człowieka – niezależnie od wieku, wykształcenia, poziomu intelektualnego, zajmowanego stanowiska – wpisują się w historię jego życia, wyznaczają ważne obszary jego aktywności i zaangażowania.
W tym świetle codzienność nadziei jawi się jako głębokie, płynące
z wiary przeświadczenie, że umocnieniem nadziei w życiu codziennym jest doświadczenie obfitości darów Bożych. Człowiek zdolny
do kształtowania swojego własnego losu i własnych dziejów nie jest
przypadkiem w stwórczych zamiarach Boga. Przyjmuje od Boga
ostateczny sens swojego istnienia – dar wiary i nadziei20.
Konieczność nadziei wynika z samej natury człowieka. „To
prawda, że niejednokrotnie człowiek uważa, iż jest w stanie budować swą nadzieje na pewnikach naukowych, na materializmie
dialektycznym lub praktycznym, na pieniądzu i na przychylności
mocniejszych, względnie na wsparciu przyjaciół i bliskich. W końcu
jednak uświadamia sobie, że taka nadzieja jest fałszywa i nierealna.
Według Jana Pawła II, człowiek dzisiejszy potrzebuje «prawdziwej
i realnej nadziei»; potrzebuje «nadziei konkretnej». Czym jednak
20 Por. K. Popielski, Pytanie o człowieka, w: Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji, red. K. Popielski, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996, s. 1517; J. Mariański, W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Redakcja
Wydawnictw KUL, Lublin 1990, s. 9-15.
218
jest ta nadzieja? (…) tą «konkretną», «prawdziwą i realistyczną» nadzieją jest sama osoba Jezusa Chrystusa”21.
Świadectwo nadziei wiąże się z odmiennością powołania chrześcijańskiego i różnych sytuacji życiowych. Papieskie wezwanie
«Nie lękajcie się!», stało się zawołaniem pokolenia młodych. Refleksja nad świadectwem nadziei w życiu młodego człowieka prowadzi do ukazania konkretnych cnót i postaw, poprzez które to
świadectwo się konkretyzuje. Jest to między innymi wezwanie
o nadzieję:
a) pełną męstwa i męstwo wyrastające z nadziei. Męstwo jest wezwaniem do życia zgodnego z odkrywaną w sumieniu prawdą
oraz do obrony tejże prawdy dla siebie i dla innych. Męstwo na
płaszczyźnie życia moralnego, to świadectwo, które przybiera
charakter męczeństwa. Chodzi o świadectwo ładowi moralnemu, będącemu obowiązkiem chrześcijan nawet za cenę cierpień
i wielkich ofiar. Męstwo nie jest wyłącznie cnotą naturalną, nabytą przez ludzki wysiłek formowania siebie, ale jest przede
wszystkim darem Ducha Świętego. Papież wskazuje na Ducha
Świętego jako źródło mocy potrzebnej do realizacji powołania.
Męstwo jest nie tylko tematem papieskiego nauczania, ale także świadectwem jego życia22. „Jest to zaś szczególnie ważne
dla was, młodych – podkreślał Jan Paweł II. W was bowiem
rozstrzyga się ów kształt miłości, jaką będzie miało całe wasze życie. A przez was – życie ludzkie na ziemi polskiej. Życie małżeńskie, rodzinne, społeczne, patriotyczne – ale także:
życie kapłańskie, zakonne, misyjne. Każde życie określa się
i wartościuje poprzez wewnętrzny kształt miłości. (…) Musicie
od siebie wymagać nawet gdyby inni od was nie wymagali.
Doświadczenia historyczne mówią nam o tym, ile kosztowała
cały naród okresowa demoralizacja. Dzisiaj, kiedy zmagamy
21 D. Xerri, Jezus Chrystus jedyną nadzieją człowieka w nauczaniu Jana Pawła II, tłum.
L. Balter, w: Młodzież nadzieją Kościoła i świata, red. L. Balter, Kolekcja Communio,
t. 18, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2008, s. 445.
22 Por. M. Pokrywka, J. Nagórny, Męstwo, w: Jan Paweł II. Encyklopedia Nauczania
Moralnego, red. J. Nagórny, K. Jeżyna, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne,
Radom 2005, s. 314-317.
219
się o przyszły kształt naszego życia społecznego, pamiętajcie,
że ten kształt zależy od tego, jaki będzie człowiek”23.
b) wierności i zaufania. Wierność manifestuje się na wielu płaszczyznach ludzkiego życia, służy kształtowaniu własnego „ja”,
ma wymiar społeczny, a ostatecznie wyraża postawę wobec
Stwórcy. Wierność nie krępuje wolności osoby, ale zabezpiecza
ją od wszelkiego subiektywizmu i relatywizmu, dając jej uczestnictwo w stwórczej Mądrości. Uzdalnia człowieka do złożenia
siebie w darze. Jan Paweł II ukazuje także negatywne konsekwencje wszelkich niewierności, zarówno względem Boga, jak
i względem człowieka. Poddaje krytyce takie formy wynaturzonej wierności jak: konformizm, fanatyzm, nieprzejednanie, upór,
łatwowierność. Wierność jako znak nadziei jest jednym z najważniejszych wyznaczników miłości24. „Ta moc ducha – mówił
Papież – moc sumień i serc, moc łaski i charakterów, jest nieodzowna szczególnie w tym waszym pokoleniu. Ta moc jest potrzebna, aby nie ulec pokusie rezygnacji, obojętności, zwątpienia
czy wewnętrznej, jak to się mówi, emigracji; pokusie wielorakiej
ucieczki od świata, od społeczeństwa, od życia, także ucieczki
w znaczeniu dosłownym – opuszczania Ojczyzny; pokusie beznadziejności, która prowadzi do samozniszczenia własnej osobowości, własnego człowieczeństwa poprzez alkoholizm, narkomanię, nadużycia seksualne, szukanie doznań, wyżywanie
się w sektach czy innych związkach, które są tak obce kulturze,
tradycji i duchowi naszego narodu”25.
c) przyjęcia odpowiedzialności za świat doczesny. Odpowiedzialność za świat jest konsekwencją nadziei. Jan Paweł II przypomina o odpowiedzialności wszystkich wobec wszystkich; wzywa
do zaangażowania się w rozwój ludów, eliminację niesprawiedliwości i nierówności ekonomiczno-społecznych. Jednocześnie
23 Jan Paweł II, Rozważanie w czasie Apelu Jasnogórskiego. Częstochowa – Jasna Góra,
18 czerwca 1983, w: Jan Paweł II do młodzieży (1978-2005). Listy, orędzia, przemówienia,
homilie, red. M. Dąbrowska, Poznań, Wydawnictwo Pallottinum 2005, s. 399-400.
24 Por. T. Zadykowicz, Wierność, w: Jan Paweł II. Encyklopedia…, dz. cyt., s. 573-575.
25 Jan Paweł II, Przemówienie do młodzieży. Gdańsk – Westerplatte, 12 czerwca 1987,
w: Jan Paweł II do młodzieży…, dz. cyt., s. 411.
220
to świadectwo nadziei oznacza, że chrześcijanie odważnie ujawniają swoje przekonania religijne w środowiskach, w których
wypełniają swoje powołanie26. „Ogromnie wiele zależy od tego
– podkreślał Papież – jaką każdy z was przyjmie miarę swojego życia, swojego człowieczeństwa. (…) Bowiem «stworzenie
z upragnieniem oczekuje objawienia się synów Bożych» (Rz 8,
9). A więc oczekuje nie tylko na to, że uniwersytety i różnego
typu wyższe uczelnie, a przedtem średnie, a przedtem szkoły
podstawowe przygotują inżynierów, lekarzy, prawników, filologów, historyków, humanistów, matematyków i techników, ale
oczekuje na objawienie się synów Bożych! Oczekuje od was tego
objawienia – od was, którzy w przyszłości będziecie lekarzami,
technikami, prawnikami, profesorami…”27.
d) wspólnoty i solidarności. Jednym ze znaków nadziei w wymiarze społecznym jest rosnąca świadomość współzależności ludzi
i całych narodów. Kształtowanie i przekazywanie motywów
życia i nadziei obejmuje zatem bardzo wiele konkretnych nadziei ludzkich związanych z codzienną egzystencją, z konkretnymi planami rozwoju życia społeczno-gospodarczego, a także
z duchowym wymiarem tego życia. Z podstawowym wymiarem ludzkiej egzystencji związane są zarówno nowe nadzieje,
jak i różnego rodzaju obawy i zagrożenia, w obrębie narodów
i w skali globalnej28. „Dzisiejsze «więcej być» młodego człowieka to odwaga trwania pełnego inicjatywy – nie możecie z tego
zrezygnować, od tego zależy przyszłość każdego i wszystkich –
trwania pulsującego świadectwa wiary i nadziei. «Więcej być» to
na pewno nie ucieczka od trudnej sytuacji. (…) Ta moc potrzebna jest, by apostołować w swoim otoczeniu radością i nadzieją
26 Por. J. Nagórny, Nadzieja chrześcijańska wobec wyzwań współczesności, w: Nadzieja
chrześcijańska a nadzieje ludzkie, red. J. Nagórny, M. Pokrywka, Wydawnictwo KUL,
Lublin 2003, s. 92-96; J. Koral, Dobro wspólne, w: Encyklopedia nauczania społecznego
Jana Pawła II, red. A. Zwoliński, Radom, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne
2003, s. 115-119.
27 Jan Paweł II, Przemówienie do młodzieży akademickiej, Warszawa – przed kościołem św. Anny, 3 czerwca 1979, w: Jan Paweł II do młodzieży…, dz. cyt., s. 384.
28 Por. Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens, n. 1.
221
mimo wszystko, by dawać siebie innym w pracy, w rodzinie,
w szkole czy na uczelni, we wspólnocie parafialnej, w środowisku i wszędzie – na miarę swoich możliwości”29. Nadzieja jest
zatem swego rodzaju gotowością miłości i motywującą siłą całego stworzenia.
Nadzieja motywuje każde działanie, sprawia, że trudne do
osiągnięcia dobra stają się osiągalne. Konieczność nadziei wynika z samej natury człowieka. Nadzieja, motywując i dynamizując
podejmowane przez człowieka działania, przyczynia się do jego
wszechstronnego i pełnego rozwoju. Doświadczenie rozczarowań,
poczucie bezsensu, a także rozpaczy rodzi konieczność poszukiwania prawdziwego źródła nadziei. Próbując rozwikłać kwestię ludzkiej nadziei należy pamiętać, że stawiane pytania muszą służyć
wyzwalaniu w człowieku nadziei prawdziwie ludzkiej, nieokrojonej, służącej pełnemu jego rozwojowi i pełnej jego aktualizacji.
Człowiek nie tyle „jest”, co permanentnie „staje się” podczas swego
istnienia. Dlatego – jak podkreśla Jan Paweł II – „nie lękajcie się iść
w przyszłość przez Bramę, którą jest Chrystus. Wierzcie Jego słowom, wierzcie Jego miłości. W Nim jest nasze zbawienie. Zanieście
przyszłym pokoleniom świadectwo wiary, nadziei i miłości. Bądźcie wytrwali. Nie wystarczy przekroczyć próg, trzeba iść w głąb!”30.
Dzisiejsze „więcej być” młodego człowieka to odwaga trwania pełnego inicjatywy, trwania pulsującego świadectwa wiary i nadziei.
Miejsce wiary i nadziei nie znajduje się gdzieś poza człowiekiem,
w innym świecie, w odległym punkcie kosmosu, ale w samym człowieku.
29 Jan Paweł II, Przemówienie do młodzieży. Gdańsk – Westerplatte, 12 czerwca 1987,
w: Jan Paweł II do młodzieży…, dz. cyt., s. 412.
30 Jan Paweł II, Przesłanie na Lednicę, 2 czerwca 1997, w: Jan Paweł II do młodzieży…, dz. cyt., s. 427.
222
BIBLIOGRAFIA
Fabris R., Attualità della speranza, Paideia Editrice, Brescia 1984.
Jan Paweł II do młodzieży (1978-2005). Listy, orędzia, przemówienia,
homilie, red. M. Dąbrowska, Poznań, Wydawnictwo Pallottinum
2005.
Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, (Rzym
28.06.2003).
Jan Paweł II, Bóg bogaty w miłosierdzie. Jan Paweł II w Ojczyźnie
16-19 sierpnia 2002, Wydawnictwo „M”, Kraków 2002.
Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens, (Rzym 14.09.1986).
Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, (Rzym 04.03.1979).
Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor, (Rzym 06.08.1993).
Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata „Parati semper”, (Rzym 31.03.1985).
Jan Paweł II, List apostolski Tertio millenio adveniente, (Rzym
10.11.1994).
Jan Paweł II, Odwagi! Ja jestem, nie bójcie się. III podróż apostolska do
Polski (8-14 VI 1987), Wydawnictwo „W drodze”, Poznań 1987.
Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Vita consecrata,
(Rzym 25.03.1996).
Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Redakcja Wydawnictw
KUL, Lublin 1994.
Jan Paweł II, Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela, red. S. Dziwisz,
J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 1987.
Jan Paweł II, Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela, red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Libreria Editrice Vaticana, Citta’ del
Vaticano 1989.
Kłoczowski J., Rekolekcje o nadziei, Wydawnictwo Znak, Kraków
2005.
Koral J., Dobro wspólne, w: Encyklopedia nauczania społecznego Jana
Pawła II, red. A. Zwoliński, Radom, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne 2003, s. 115-119.
Krąpiec M. A., Metafizyka. Zarys teorii bytu, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1984.
223
Mariański J., W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1990.
Maritain J., Pisma filozoficzne, Społeczny Instytut Wydawniczy
Znak, Kraków 1988.
Nadzieja chrześcijańska a nadzieje ludzkie, red. J. Nagórny, M. Pokrywka, Wydawnictwo KUL, Lublin 2003.
Pokrywka M., Nagórny J., Męstwo, w: Jan Paweł II. Encyklopedia
Nauczania Moralnego, red. J. Nagórny, K. Jeżyna, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2005, s. 314-317.
Popielski K., Pytanie o człowieka, w: Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji, red. K. Popielski, Redakcja Wydawnictw
KUL, Lublin 1996.
Tischner J., Dialog z filozofią marksistowską, w: Filozofia chrześcijańska w dialogu, red. K. Bukowski, Wydawnictwo SMCDA, Kraków
1981.
Tischner J., Jak żyć?, Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1997.
Xerri D., Jezus Chrystus jedyną nadzieją człowieka w nauczaniu Jana
Pawła II, tłum. L. Balter, w: Młodzież nadzieją Kościoła i świata, red.
L. Balter, Kolekcja Communio, t. 18, Wydawnictwo Pallottinum,
Poznań 2008, s. 443-463.
Zadykowicz T., Wierność, w: Jan Paweł II. Encyklopedia Nauczania
Moralnego, red. J. Nagórny, K. Jeżyna, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2005, s. 573-575.
224
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Józef Placha
Pedagogika Janusza Tarnowskiego
i Janusza Korczaka
w dialogu z dzieckiem
Pedagogy of Janusz Korczak
and Janusz Tarnowski
in dialogue with your child
Streszczenie
Pedagogika personalno-egzystencjalna, której twórcą jest Janusz Tarnowski, wydaje się być jedną z najważniejszych koncepcji
wychowania minionego wieku. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że również jest czołową propozycją wychowania na miarę
współczesnych poszukiwań pedagogicznych.
W swoich głównych założeniach Janusz Tarnowski podkreśla
podmiotowość dziecka i pomocniczą rolę wychowawcy w procesie
rozwoju człowieka. Wyróżnia cztery podstawowe kategorie: autentyzm, dialog, zaangażowanie i spotkanie.
Mimo iż najważniejsza jest kategoria spotkania, to z uwagi na
zestawienie pedagogiki Janusza Tarnowskiego z koncepcją pedagogiki Janusza Korczaka, na plan pierwszy wysuwany jest dialog, jaki
po mistrzowsku zastosował Stary Doktor – szczególnie w relacji do
dziecka opuszczonego przez najbliższych.
Naukowo uporządkowana w kontekście założeń pedagogiki Janusza Tarnowskiego strategia wychowania Janusza Korczaka nabiera dodatkowego waloru i może stanowić model dla optymalnego budowania przez współczesnych najbardziej pożądanych relacji z dzieckiem.
W świetle powyższego J. Tarnowski i J. Korczak stanowią swoistego
rodzaju „tandem pedagogiczny” zasługujący na szczególną uwagę.
226
SUMMARY
Personal and existential pedagogy which was created by Janusz
Tarnowski, seems to be one of the most important concepts of education of the past century. You can even venture to say that is the most important proposal which offering contemporary pedagogical research.
In its main assumptions Janusz Tarnowski emphasizes the subjectivity of the child and the role of teachers in supporting the process of human development.
There are four basic categories: authenticity, dialogue, engagement and encounter.
Although the meeting is the most important in the category, due
to the juxtaposition of pedagogy Tarnowski with Janusz Korczak
concept of education, becomes more important dialogue that was
applied masterfully by the Old Doctor – particularly in relation to
the child abandoned by loved ones.
Education strategy science organized in the context of the assumptions of pedagogy by janusz Tarnowski with Janusz Korczak
is gaining value and could be a model for the optimal most desirable relation relationship with the child
In light of this, Janusz Korczak and Janusz Tarnowski and represent
a kind of “the tandem of pedagogy“ that deserves special attention.
Słowa klucze: pedagogika personalno-egzystencjalna, pedagogika Janusza Tarnowskiego, strategia wychowania Janusza Korczaka, personalizm, kategorie pedagogiczne, strategie wychowania.
Keywords: the pedagogy of personal and existential, the pedagogy of Janusz Tarnowski, strategy education by Janusz Korczak,
personalism, the categories of teaching, education strategies.
Janusz Tarnowski, jako twórca pedagogiki personalno-egzystencjalnej, przyjmuje, że w jej centrum jest OSOBA, która jawi się
nam jako oryginalna i niepowtarzalna rzeczywistość, realizująca się
w kontekście konkretnej, egzystencjalnej sytuacji życiowej. Zresztą
i ci, którzy ograniczają się jedynie do terminu: pedagogika persona-
227
listyczna, mówią podobnie: „Podmiotem i przedmiotem wysiłków
pedagogicznych w pedagogii personalistycznej jest osoba ludzka
usytuowana w rzeczywistości współczesnych dziejów i konkretnej
egzystencji ludzkiej, społecznej i politycznej”1.
Choć często traktuje się te dwa – personalne i egzystencjalne –
aspekty oddziaływania pedagogicznego rozdzielnie, sam twórca
koncepcji – Janusz Tarnowski – bardzo chętnie łączy obydwa nurty
poszukiwań. Połączenie tego, co niezmienne w naturze ludzkiej –
jak np. klasyczna już definicja osoby według Boecjusza („individua
substantia, pełny i jednolity byt jednostkowy”)2 – z tym, co zmienne
w egzystencji człowieka, (jak np. zaskakujące często sytuacje losowe), w pełni uzasadnia proponowaną „zbitkę” pojęciową, wyrażoną w terminie: pedagogika personalno-egzystencjalna.
Zatrzymajmy się nad tym, co sam twórca pedagogiki personalno-egzystencjalnej mówi na temat połączenia tych dwóch kierunków filozoficznych. Przedstawiając rodowód swoich założeń,
mówi: „Jak łatwo się domyśleć, początkiem jej są dwa kierunki filozoficzne: personalizm i egzystencjalizm. Rozwinięcia pierwszego z nich w kierunku pedagogicznym dokonał Jacques Maritain
(1882-1973). Według niego, centrum oddziaływania wychowawczego stanowi osoba ludzka. Podobnie widział problem Jan Paweł II. Jego zdaniem, nie można człowieka traktować przedmiotowo, a jedynym właściwym odniesieniem się do osoby ludzkiej
jest miłość.
Drugim natomiast tworzywem proponowanej tu pedagogiki jest
filozofia egzystencjalna. Z niej wynikają cztery kategorie, które stosujemy w procesie wychowawczym: spotkanie, dialog, autentyczność i zaangażowanie”3.
1 S. Chrobak, Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu Karola Wojtyły,
Warszawa 1999, s. 135
2 S. Swieżawski, Byt. Zagadnienia metafizyki tomistycznej, Lublin 1948, s. 373; Za:
J. Tarnowski, Pedagogika egzystencjalna, w: Pedagogika, Z. Kwieciński, B. Śliwerski
(red.), Warszawa 2003, Tom I, s. 256.
3 J. Tarnowski, Paradoks chrześcijańskiej pedagogiki, w: Wychowanie chrześcijańskie, A. Rynio (red.), Lublin 2007, s. 71; tenże, Paradoks chrześcijańskiej pedagogiki, w:
Środowisko Lasek w perspektywie historii i chrześcijańskiej myśli pedagogicznej, J. Placha
(red.), Warszawa 2011, s. 176.
228
Dalej Janusz Tarnowski kolejno rozpatruje cztery kategorie pedagogiczne pod kątem ich paradoksalności, oraz nachyla je ku konkretnym, egzystencjalnym sytuacjom z życia. Na razie nie będziemy
ich dokładniej analizować, a jedynie poprzestaniemy na krótkich
i uproszczonych definicjach.
Zacznijmy od głównej kategorii, jaką jest spotkanie: „Spotkanie w
najszerszym znaczeniu rozumiemy jako zetknięcie się z jakąś rzeczywistością, w nieco natomiast węższym, gdy wpływa ono w pewnym
stopniu na nasze postępowanie. Natomiast w ujęciu egzystencjalnym,
kiedy taka rzeczywistość dotyka jakby <<rdzenia>> osoby i zmienia
nasze życie. /…/ Czy można spotkanie z Bogiem (ale również z człowiekiem i jakąś inną rzeczywistością) wymusić, spowodować? Jest
ono raczej darem, łaską, a więc czymś nieprzewidywalnym”4.
O drugiej kategorii – a więc dialogu – Janusz Tarnowski mówi,
że jest on przygotowaniem do spotkania: „Wielokrotnie określałem
rozumienie tego terminu. Tutaj ograniczę się do wyliczenia trzech
jego typów. Dialog rzeczowy ma miejsce wtedy, kiedy zmierza się
do wzajemnego poznawania prawdy; personalny, jeśli odsłania się
partnerowi własną osobę i egzystencjalny, kiedy następuje oddanie
swego <<ja>> drugiej osobie przez miłość”5.
Trzecią kategorię – autentyczność – „rozumie się potocznie jako
identyfikację z samym sobą. Młodzi ludzie mają wtedy na myśli
raczej poddawanie się nastrojom, uczuciu lub panującej modzie.
Natomiast autentyzm pojęty egzystencjalnie polega na wierności
naszemu najgłębszemu <<ja>>, co wyraża się przylgnięciem do
Wartości Najwyższych”6.
I wreszcie ostatnia kategoria: zaangażowanie. J. Tarnowski wyjaśnia, że jest ono „terminem pochodzącym od francuskiego słowa engage, które pierwotnie oznaczało żołnierza podejmującego się służby wojskowej nie z poboru, lecz na ochotnika. Dzisiaj rozumiemy ten termin,
jako dobrowolne i całkowite oddanie się jakiejś osobie lub sprawie”7.
4 Tamże, s. 71-72.
Tamże, s. 72.
6 Tamże, s. 73.
7 Tamże, s. 74.
5 Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei...
229
S. Chrobak wskazuje na uniwersalność personalizmu i jego przydatność w opisie sytuacji człowieka w jego perspektywie chrześcijańskiej i zobligowaniu go do nieustannego wysiłku w zakresie życia wewnętrzno-duchowego8.
Taki permanentny wysiłek wpisany jest także w koncepcję wychowania w ujęciu Janusza Tarnowskiego, który uważa, że „wychowanie to całokształt sposobów i procesów pomagających istocie
ludzkiej – zwłaszcza przez interakcję – urzeczywistniać swoje człowieczeństwo”9.
W nawiązaniu do tej definicji wychowania S. Chrobak porusza
wiele istotnych wątków, przybliżających całą złożoność i bogactwo
tego podstawowego terminu pedagogicznego.
Jednym z elementów tego bogactwa jest z pewnością odwołanie
się do kategorii uczestnictwa, której odkrywcą jest późniejszy papież: Karol Wojtyła10.
Z kolei T. Gadacz postrzega wychowanie jako „bycie osobowe”
i nazywa je swoistego rodzaju „spotkaniem osób”11. Przy czym –
jak zauważa ów autor – nie należy „tego rozumieć w ten sposób,
iżby osoba miała być czymś pośrednim między całkowitym zamknięciem a otwarciem. Bycie osobowe pochodzi z innego wymiaru, z uczestnictwa w wartościach – od najniższych do miłości Bożej.
To relacja do Boga, jak pisze Mounier, jest gwarancją równowagi
osoby w jej relacji do świata.”12.
T. Kukołowicz zwraca uwagę na fakt, że człowiek ze swej natury
jest istotą in statu nascendi, czyli kimś, kto nieustannie się rozwija,
w związku z czym potrzebuje wychowania, które jest swoistego rodzaju „wsłuchiwaniem się”13.
8 S. Chrobak, Podstawy pedagogiki nadziei, Warszawa 2009, s. 331-332.
J. Tarnowski, Człowiek – dialog – wychowanie. Zarys chrześcijańskiej pedagogiki
personalno-egzystencjalnej, „Znak”(1991), nr 9 (436), s. 69.
10 S. Chrobak, Podstawy pedagogiki…, dz. cyt., s. 513.
11 T. Gadacz, O ulotności życia, Warszawa 2008, s. 50-62.
12 Tamże, s. 54.
13 Por. T. Kukołowicz, A. Hamerlska, Przyczyny podejmowania działalności wychowawczej, w: Teoria wychowania. Wybrane zagadnienia, T. Kukołowicz (red.), Stalowa
Wola 1996, s 16.
9 230
Prowadzi to do wychowania w kierunku „budowania autentycznej egzystencji, polegającej na b y c i u s o b ą ”14.
Wśród różnych określeń przybliżających nam rzeczywistość
wychowania, a także korespondujących z założeniami pedagogiki personalno-egzystencjalnej Janusza Tarnowskiego, na uwagę
zasługuje definicja wychowania w ujęciu A. Przecławskiej, która podkreśla szczególną rolę kategorii spotkania15. Jednocześnie
ustosunkowując się do jej stanowiska, B. Adamczyk wyjaśnia, że
„A. Przecławska rozumie wychowanie nie tylko jako spotkanie
z innymi ludźmi, ale w sposób szczególny akcentuje wychowanie
także jako spotkanie z samym sobą, spotkanie ze światem wartości
zawartym w tradycji, a także jako spotkanie z wyobrażeniami i marzeniami o przyszłości”16.
Biorąc pod uwagę aplikację pedagogiki personalno-egzystencjalnej do kultury społecznej, przypomnijmy raz jeszcze jej podstawową konstrukcję. Janusz Tarnowski za podstawę przyjął trzy
kategorie pedagogiczne: autentyzm, dialog i zaangażowanie, które podporządkował czwartej, stanowiącej centralne zagadnienie
w wychowaniu chrześcijańskim, jakim jest spotkanie człowieka
z Bogiem oraz innymi ludźmi – w tym również odnalezienie samego siebie. Uobecnia się w tych założeniach niewątpliwie integralna
koncepcja człowieka.
O najważniejszej kategorii tej koncepcji pedagogicznej – SPOTKANIU – napisałem szerzej w pozycji: „Pedagogika – wczoraj,
dziś i jutro”17. Podkreślę tylko, że zarówno w spotkaniu człowieka z człowiekiem, jak i człowieka z Bogiem, chodzi o spotkanie
osób; w jednym i drugim przypadku może dojść wówczas do
prawdziwej, wewnętrznej przemiany i przyjęcia zupełnie nowego sposobu bycia.
14 s. 43.
Za: B. Adamczyk, Model pedagogii Jezusa w przekazie biblijnym, Kraków 2008,
15 A. Przecławska, Personalistyczne odniesienie pedagogiki społecznej (propozycje i pytania), w: Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej,
F. Adamski (red.), Kraków 1993, s. 128.
16 B. Adamczyk, Model pedagogii Jezusa w przekładzie biblijnym, Kraków 2008, s. 46.
17 J. Placha, J.K. Zabłocki (red.), Pedagogika – wczoraj, dziś i jutro, Olecko 2003.
231
Łączy się to z wielką pracą nad sobą, pogłębionym życiem wewnętrznym, co w naturalny sposób – również przy pomocy wychowania – stwarza warunki do pełniejszego rozwoju. Stopień tego
rozwoju uzależniony będzie również od miary autentyzmu, zdolności do dialogu i jakości zaangażowania.
Pedagogika personalno-egzystencjalna w sposób szczególny
respektuje zasadę podmiotowości i pomocniczości. Wychowanek,
jako wolna i rozumna osoba – nawet już częściowo w przypadku
małego dziecka – w miarę swojego rozwoju zmierza do coraz bardziej odpowiedzialnego działania, aż do osiągnięcia pełnej samodzielności życiowej. Naturalną konsekwencją takiej strategii wychowawczej jest samowychowanie. Niektórzy nazywają to stanięciem
na własnych nogach.
Dalszą konsekwencją strategii takiego wychowania jest konieczność uświadomienia sobie roli samego procesu wychowania, jak
i roli pedagoga; jest nią funkcja pomocnicza w osiąganiu życiowej
samodzielności wychowanka18.
Do takiego rozumienia wychowania skłania się również Papież
Jan Paweł II, którego poglądy na ten temat streszcza Stanisław Dziekoński: „U papieża autorem swego życia jest sam człowiek, który
powinien kierować sobą w sposób świadomy i celowy. Ojciec Święty traktuje młodych ludzi bardzo podmiotowo, czemu daje wyraz
podczas spotkań z nimi. Traktuje każdego z nich jako partnera, a nie
tylko chwilowego słuchacza”19.
Mówiąc o wychowaniu, Papież w wielu dokumentach podkreśla ową potrzebę upodmiotowienia i samowychowania. „Wychowanie – jak to zaznacza Jan Paweł II w „Liście do Rodzin” – jest
przede wszystkim obdarzaniem człowieczeństwem – obdarzaniem
dwustronnym” (LR, 16), a więc jest procesem, w którym wzajemna
komunia osób dochodzi do głosu w sposób szczególny” (LR, 16).
W innym z kolei dokumencie Papież zaznacza, że nawet tak
18 1992.
J. Placha (red.), Wychowanie jako pomoc. Dialogi Pedagogiczne, t. 2, Warszawa
19 S. Dziekoński, Rozwój wychowawczej myśli Kościoła na przestrzeni ostatnich wieków, Warszawa 2004, s. 64-65.
232
podstawowe komórki społeczne jak rodzina i szkoła powinny
uświadamiać sobie swoją pomocniczą rolę: „Jeśli bowiem nie ulega
wątpliwości, że rodzina wychowuje, że szkoła kształci i wychowuje, to równocześnie tak działanie rodziny, jak i szkoły pozostanie
niekompletne (a może nawet zostać wręcz zniweczone) – jeżeli każdy i każda z Was, Młodych – jak zwraca się Papież do młodzieży
z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży [przyp. J.P.] – sam
nie podejmie dzieła swojego wychowania. Wychowanie rodzinne
i szkolne może tylko dostarczyć Wam elementów do dzieła samowychowania”20.
Personalno-egzystencjalna koncepcja wychowania akcentuje
rolę prawdy. Czyni to również Papież w wyżej wymienionym dokumencie, zwracając uwagę na to, że prawda jest podstawowym
warunkiem autentycznego i wolnego życia: „poznacie prawdę,
a prawda was wyzwoli”21.
Takie wychowanie „winno pomagać wychowankowi uczenia
się prawdy o sobie i o świecie”22.
Można by dodać, że chodzi o swoistego rodzaju triadę w aplikacji prawdy: zarówno wobec siebie, bliźnich i Boga samego. W personalno-egzystencjalnej koncepcji człowieka istota ludzka z natury
niejako jest otwarta na te trzy płaszczyzny realizacji swojego człowieczeństwa23.
* * *
O księdzu Januszu Tarnowskim mówią niektórzy, że był „Korczakiem w sutannie”. Bo rzeczywiście, tworząc swoją koncepcję
pedagogiki personalno-egzystencjalnej, w dużej mierz był kontynuatorem myśli Starego Doktora, przy jednoczesnym i mocnym
zakorzenieniu jej na fundamentach pedagogiki chrześcijańskiej.
20 Jan Paweł II, List Apostolski „Parati semper” Ojca Świętego Jana Pawia II do młodych całego świata z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży, w: Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II, S. Urbański (red., Warszawa 2000, s. 47.
21 Tamże.
22 Za: Stanisław Dziekoński, dz. cyt., s. 56.
23 J. Tarnowski, Wychowanie do autentyczności, „Chrześcijanin w świecie”, nr
29/3, 1974, s. 70-71.
233
Podobieństwo jednego i drugiego pedagoga bardzo wyraźnie
zarysowuje się na płaszczyźnie praktycznego zastosowania dialogu
pedagogicznego z dzieckiem
Mając na uwadze współczesne rozumienie dialogu, odwołam się
do już znanej definicji, jakiej użył Janusz Tarnowski w swojej koncepcji pedagogiki personalno-egzystencjalnej. Mianowicie – idąc za
skróconą wersją tej definicji – jest to proces, w którym dwa podmioty używają słowa, w wyniku czego dochodzi do porozumienia
i wzajemnego zbliżenia oraz zmiany sposobu bycia.
Nie wnikając w szczegóły, spróbujmy zestawić tę koncepcję dialogu z założeniami pedagogiki Janusza Korczaka, kierując się w dużej mierze inspiracją pedagogiczną Janusza Tarnowskiego.
Przede wszystkim wyjaśnijmy, że dialog w ujęciu zarówno J. Tarnowskiego, jak i J. Korczaka, głównie jest nastawiony na dialog
z dzieckiem – w kontekście metody, procesu i postawy dialogowej.
Wszystkie te elementy są obecne w koncepcji pedagogiki jednego i drugiego pedagoga. Również obecne są takie rodzaje dialogu,
jak: dialog rzeczowy, personalny i egzystencjalny; o tych rodzajach
dialogu wspominaliśmy już wcześniej, prezentując koncepcję pedagogiki personalno-egzystencjalnej w ujęciu Janusza Tarnowskiego,
która jest w pewnym sensie próbą naukowego uporządkowania
strategii pedagogicznej Janusza Korczaka.
Ta ostatnia odmiana dialogu – egzystencjalna – wydaje się szczytem porozumienia i jest ściśle powiązana z pozostałymi rodzajami
dialogu.
W dialogu rzeczowym dochodzi do sytuacji, gdy nie tylko nauczyciel-wychowawca przekazuje dziecku wiedzę, ale także dziecko sprawia, że osoba dorosła uczy się czegoś od dziecka.
Idąc śladem analizy koncepcji pedagogicznej J. Korczaka w ujęciu ks. Janusza Tarnowskiego, można mówić o modelu relacji dialogowej z dzieckiem w kategoriach: „na górze” dziecko a „na dole”
dorosły, oraz dziecko „obok” dorosłego.
W pierwszym przypadku relacji dialogowej można nawiązać
do słów J. Korczaka z „Pedagogiki żartobliwej”: „Nie zawiedliście
mnie (zwraca się J. Korczak do dzieci, z którymi wspólnie spędzał
wakacje – przyp. J.P.) – Pragnę podziękować. – Nie przeszkadza-
234
liście mi wcale. Wiele nowych myśli i wspomnień zawdzięczam
wam, wiele nauczyłem się”24.
Natomiast w drugim przypadku, mamy do czynienia z procesem wzajemnego uczenia się. Widać to podczas opisywanych obrad
Sądu Koleżeńskiego lub wspólnego redagowania z dziećmi „Małego Przeglądu”, gdzie J. Korczak mocno stawia na inwencję dziecka, a w końcowym efekcie, także na wzajemne oddziaływanie na
siebie dorosłych i dzieci: „Redaktorów będzie trzech – pisze J. Korczak (przyp. J.P.). Jeden stary (łysy, w okularach), żeby nie było
bałaganu. Drugi młody redaktor dla chłopców i jedna dziewczynka
– redaktorka dla dziewczynek. Żeby się nikt nie wstydził a każdy
mówił szczerze i głośno, czego mu potrzeba, jak mu się krzywda
dzieje, jakie ma zmartwienia i troski. Kto chce, może powiedzieć,
kto chce, może przyjść i napisać nas miejscu, w samej redakcji…
Temu, kto się krępuje, że brzydko pisze albo z błędami, redaktor
powie: – Nie szkodzi. W korekcie się poprawi. Albo jeżeli zupełnie
nie zechce napisać, więc redaktor zadzwoni na stenografa i powie: Proszę. Wejdą do osobnego pokoju i tam podyktuje… Prosimy bardzo, żeby nasi Czytelnicy przysyłali opisy przygód i wypadków…
Pismo będzie rozważało wszystkie sprawy uczniów i szkół”25.
Ciekawostką może być fakt, że przywołane powyżej dwa modele relacji dialogowej z dzieckiem poprzedzone były porażką pedagogiczną J. Korczaka, do której uczciwie przyznał się. Mianowicie
pewnego razu, gdy po kilku dniach pracy z grupą niesfornych dzieci został zmuszony do fizycznej przemocy. Swoje brutalne zachowanie słusznie uznał za porażkę, która stała się dla niego punktem
zwrotnym w budowaniu zupełnie innej relacji z dzieckiem. Pisze:
„Zrozumiałem, że dzieci są siłą, którą można zachęcić do współdziałania, zrazić lekceważeniem, z którą trzeba się liczyć. Tych prawd,
dziwną rzeczy koleją, nauczył mnie kij. Nazajutrz podczas pogadanki w lesie, po raz pierwszy mówiłem nie do dzieci, a z dziećmi,
mówiłem nie o tym, czym chcę, aby były, ale czym one chcą i mogą
24 J. Korczak Pisma wybrane, t. 2, Warszawa 1978, s. 208., Za: J. Tarnowski, Janusz
Korczak dzisiaj, Warszawa 1990, s. 69.
25 J. Korczak, Myśl pedagogiczna J. Korczaka, Warszawa 1983, s. 135-137; 141.
235
być. Może wówczas po raz pierwszy przekonałem się, że od dzieci
można wiele się nauczyć, że i one stawiają i mają prawo stawiać
swe żądania, warunki, czynić zastrzeżenia”26.
Co do najbardziej odpowiedniego czasu rozpoczęcia dialogu
z dzieckiem Janusz Korczak uważa, że należy wykorzystać do tego
każdą okazję, szczególnie pytania, jakie dzieci chętnie stawiają dorosłym. Nie można ich lekceważyć; również ze swej strony trzeba
się uczyć stawiać pytania dzieciom, oczekując od nich odpowiedzi:
„Rozumny wychowawca – stwierdza J. Korczak w Jak kochać dziecko – nie dąsa się, że nie rozumie dziecka, ale rozmyśla,, poszukuje,
wypytuje dzieci. One go pouczą, by ich nie urażał zbyt dotkliwie,
- byle chciał się uczyć”27.
Można wykorzystać również lekturę książki do wspólnych przemyśleń z dzieckiem.
Znany jest również pomysł uruchomienia „skrzynki zapytań”,
z której dzieci chętnie korzystały, a J. Korczak miał więcej czasu,
aby kompetentnie przygotować się do odpowiedzi.
Podsumowując refleksję nad dialogiem rzeczowym między
dorosłym i dzieckiem oraz fenomenem ich wzajemnego oddziaływania, J. Korczak konkluduje: „Albo życie dorosłych – na marginesie życia dziecięcego. Albo życie dzieci – na marginesie życia
dorosłych.” I pyta: – Kiedy nadejdzie owa szczera chwila, gdy życie
dorosłych i dzieci stanowić będzie równoważny tekst?”28 – (układ
– przyp.. J.P.).
A jak przedstawia się kwestia dialogu personalnego między dorosłymi a dziećmi, gdzie elementy zrozumienia, wzajemnego zbliżenia i współdziałania osób zderzają się często z naturalną dysproporcją życiowego doświadczenia?
J. Korczak radzi w takim układzie, aby na samym początku kontaktu tych dwóch światów zapoznać się z dziećmi poprzez nauczenie się ich imion, co niektórym sprawia czasem niemałe trudności.
Również warto notować zachowania dziecka w różnych sytuacjach.
26 J. Korczak, Pisma wybrane, t. 1, Warszawa 1978, s. 267.
Tamże, s. 217.
28 J. Korczak, Pisma wybrane, t. 2, dz. cyt., s. 269.
27 236
Wszystko po to, aby – jak mówi J. Korczak – lepiej poznać dziecko,
zbliżyć się do niego, bardziej zrozumieć i mądrze kochać.
W strategii dialogowego kontaktu z dzieckiem J. Korczak podkreśla także element identyfikacji z dzieckiem na zasadzie ewangelicznego postulatu. J. Korczak mówi: „najcięższą moją winą jest, że
przestałem być dzieckiem”29.
Efektem tego rodzaju wyrzutu sumienia jest opowiadanie pt.
„Kiedy znów będę mały”.
Ten swoisty zabieg identyfikacyjny nie ma nic wspólnego z infantylizmem lub oderwaniem od życia. Jest bliski temu, co kiedyś
przeżył Jan Paweł II, gdy nie mógł zrozumieć słów małego dziecka.
Zirytowany malec zwrócił się więc do Papieża: „Jak nie słyszysz,
to się zniż”. Papież wówczas pokornie przykucnął i kontynuował
rozmowę z rezolutnym malcem.
J. Korczak mówi o nieco innym kierunku, ale prowadzącym do
tego samego, czego doświadczył Jan Paweł II. Mianowicie, ten jedyny w swoim rodzaju proces porozumienia, J. Korczak nazywa
nie zniżaniem się do poziomu dziecka, lecz wspinaniem się. We
wspomnianym wyżej opowiadaniu „Kiedy znów będę mały” pisze: „Powiadacie: – Nuży nas obcowanie z dziećmi. Macie słuszność. Mówicie: – Bo musimy się zniżać do ich pojęć… Mylicie się.
Nie to nas męczy. Ale – że musimy wspinać się do ich uczuć.
Wspinać się, wyciągać, na palcach stawać, sięgać. Żeby nie urazić”30.
I wreszcie trzecia odmiana współczesnego rozumienia dialogu: dialog egzystencjalny. Przestają w nim odgrywać istotna rolę
różnice między partnerami dialogu. A dochodzi między nimi do
doświadczenia najgłębszego „ja”. Prowadzi to do przezwyciężenia
wszelkich niepotrzebnych barier, dotykając samej istoty człowieczeństwa, co J. Korczak zaświadczył najbardziej przekonująco, idąc
razem z dziećmi na pewną śmierć do komory gazowej.
By jeszcze bardziej uwyraźnić ów dialog egzystencjalny, warto
w tym miejscu wesprzeć się terminologią księdza Janusza Tarnow29 30 J. Korczak, Pisma wybrane, t. 1, dz. cyt., s. 236.
J. Korczak, Pisma wybrane, t. 3., dz. cyt., s. 271.
237
skiego, który wyróżnia dialog współwiny, dialog współcierpienia
i dialog współ-radości.
Pierwszy objawia się dopuszczeniem grzechu w życiu dziecka, z nadzieją na jego przezwyciężenie, ale także przyznanie się do własnych
słabości. To sprawiało, że pojawiała się w relacji J. Korczaka z dzieckiem przedziwna tajemnica zbliżenia. Oto przykład: „Zbiłem chłopca
– zrobiłem źle. Zagroziłem, że go wyrzucę na werandę, gdzie go pies
ugryzie; to było bardzo brzydkie. Ale kto jest winien, że popełniłem
brzydkie czyny? Winne są te dzieci, które umyślnie hałasowały, żeby
mnie rozgniewać. Może być, że ukarałem niewinnego. Ale kto jest winien? Winne są te dzieci, które korzystały z ciemności, żeby się ukryć…
To wasza wina, że byłem niesprawiedliwy. Ja się bardzo wstydzę, ale
i wy się powstydźcie. Ja się przyznałem, a teraz wy się przyznajcie”31.
Druga odmiana dialogu, to nic innego jak umiejętność współcierpienia z osobami dotkniętymi jakimkolwiek nieszczęściem. Stała obecność J. Korczaka w dziecięcych bólach fizycznych i duchowych jest tego ewidentnym wyrazem.
Natomiast dialog współ-radości, to umiejętność zauważenia radości dziecka, jak również sztuka generowania radości w dziecku
i wokół dziecka: „dziecku potrzebna jest jasność szczęścia i ciepło
miłości. Zapewnijcie mu jasne dzieciństwo, a dacie mu zapas uśmiechów na całe długie życie cierniowe. Niech dzieci się śmieją”32.
Nawet w najsmutniejszym epilogu życia w przypadku dzieci
zgromadzonych wokół Janusza Korczaka, nie zabrakło oznak zdrowej pogody ducha, która była z pewnością rezultatem nieustającej
pracy nad wdrożeniem do codziennej praktyki wychowawczej autentycznego dialogu pedagogicznego, opartego na bezgranicznym
zaufaniu i najgłębszym poczuciu bezpieczeństwa dzieci.
Reasumując, możemy powiedzieć, że zarówno Janusza Tarnowskiego, jak i Janusza Korczaka, z całą pewnością trzeba uznać za
prekursorów współczesnego rozumienia dialogu pedagogicznego,
którego wciąż jest – jak się wydaje – za mało w codziennej praktyce
pedagogicznej.
31 32 J. Korczak, Pisma wybrane, t. 1, dz. cyt., s. 270-271.
J. Korczak, Myśl pedagogiczna…, dz. cyt., s. 35.
238
Bibliografia
1. Adamczyk B., Model pedagogii Jezusa w przekazie biblijnym, Kraków 2008.
2. Adamczyk B., Model pedagogii Jezusa w przekładzie biblijnym, Kraków 2008.
3. Chrobak S., Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu
Karola Wojtyły, Warszawa 1999.
4. Chrobak S., Podstawy pedagogiki nadziei, Warszawa 2009.
5. Dziekoński S., Rozwój wychowawczej myśli Kościoła na przestrzeni
ostatnich wieków, Warszawa 2004.
6. Gadacz T., O ulotności życia, Warszawa 2008.
7. Jan Paweł II, List Apostolski „Parati semper” Ojca Świętego Jana
Pawia II do młodych całego świata z okazji Międzynarodowego Roku
Młodzieży, [w:] Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II, S. Urbański (red.), Warszawa 2000.
8. Korczak J., Myśl pedagogiczna J. Korczaka, Warszawa 1983.
9. Korczak J., Pisma wybrane, t. 2, Warszawa 1978.
10. Kukołowicz T., Hamerlska A., Przyczyny podejmowania działalności wychowawczej, [w:] Teoria wychowania. Wybrane zagadnienia,
T. Kukołowicz (red.), Stalowa Wola 1996.
11. Placha J. (red.), Wychowanie jako pomoc. Dialogi Pedagogiczne, t. 2,
Warszawa 1992.
12. Placha J., J.K. Zabłocki (red.), Pedagogika – wczoraj, dziś i jutro,
Olecko 2003.
13. Przecławska A., Personalistyczne odniesienie pedagogiki społecznej
(propozycje i pytania), w: Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej, F. Adamski (red.), Kraków 1993.
14. Swieżawski S., Byt. Zagadnienia metafizyki tomistycznej, Lublin
1948.
15. Tarnowski J., Człowiek – dialog – wychowanie. Zarys chrześcijańskiej pedagogiki personalno-egzystencjalnej, Znak (1991), nr 9 (436).
16. Tarnowski J., Janusz Korczak dzisiaj, Warszawa 1990.
17. Tarnowski J., Paradoks chrześcijańskiej pedagogiki, [w: ] Środowisko
Lasek w perspektywie historii i chrześcijańskiej myśli pedagogicznej,
J. Placha (red.), Warszawa 2011
239
18. Tarnowski J., Paradoks chrześcijańskiej pedagogiki, [w:] Wychowanie chrześcijańskie, A. Rynio (red.) Lublin 2007.
19. Tarnowski J., Pedagogika egzystencjalna, [w:] Pedagogika, Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Warszawa 2003.
20. Tarnowski J., Wychowanie do autentyczności, „Chrześcijanin
w świecie”, nr 29/3, 1974.
240
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Aleksander Gwiazda
Wyzwania XXI wieku wobec
procesowego zarządzania
uczelnią wyższą
Challenges of the XXI Century
against the Process Management
in Universities
Streszczenie
W niniejszym opracowaniu przedstawiono analizę wyzwań stojących przed zarządzaniem procesowym uczelnią wyższą. Wskazano na główne i poboczne procesy działania uczelni. Procesy te
przeanalizowano w zakresie funkcji regulacyjnych wchodzących
do schematu AGIL Parsonsa. Określono także odpowiadające im
struktury organizacyjne zgodne z typologią Mintzberga. Pozwoliło
to na wskazanie problemów, z jakimi należy się zmierzyć wprowadzając nowoczesne metody zarządzania w uczelniach wyższych.
Summary
This paper presents an analysis of the challenges facing the process management of universities. It have been indicated the major
and accessory work processes of the university. These processes were
analyzed in relation to the regulatory functions according to the Parsons’s AGIL scheme. Also it have been identified the corresponding
to these processes organizational structures according to the Mintzberg typology. This allowed identifying the problems to be tackled by
introducing modern methods of management in universities.
242
Słowa klucze: zarządzanie procesowe, schemat AGIL, struktury
Mintzberga, uczelnia wyższa
Keywords: process management, AGIL scheme, Mintzberg
structures, university
Wstęp
Klasyczne funkcjonalne podejście do problematyki zarządzania jest obecnie zastępowane przez zarządzanie procesowe. W podejściu klasycznym poszczególne komórki funkcjonalne traktowane są jako osobne formacje mające swoje obowiązki i potrzeby.
Patrząc z perspektywy funkcjonalistycznej proces zarządzania
skupia się głównie na harmonizacji pracy jednostek funkcjonalnych a nie realizacji głównego celu każdej organizacji to znaczy
zaspokojeniu potrzeb jej klientów. Odmiennie problem zarządzania rozpatruje podejście procesowe. Skupia się ono nie na komórkach funkcjonalnych, lecz na procesach, na końcu których zawsze
znajduje się klient i jego potrzeby. Tym samym można stwierdzić, że w zarządzaniu procesowym najważniejszym priorytetem
działania jest klient.1 Pod pojęciem tym kryje się zarówno klient
wewnętrzny jak i klient zewnętrzny. Samo zarządzanie procesowe to cykl działań związany z nadzorem, oceną i doskonaleniem
realizowanych w danej organizacji procesów. Aby realizować je
skutecznie należy spełnić dwa warunki. Po pierwsze należy opracować układ kryteriów oceny procesu zarządzania na bazie głównych wyróżników zarządzanych procesów.2 Po drugie należy dokonać reorganizacji tak, aby struktura organizacji odpowiadała
realizowanym procesom.3
1 J. Brilman, Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 293.
2 M.J. Harry, R. Schroeder, Six Sigma. Wykorzystanie programu jakości do poprawy wyników finansowych, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków
2001, s. 43.
3 J. Brilman, Nowoczesne koncepcje … op. cit. , s.289.
Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego...
243
Z powyższej perspektywy należałoby także spojrzeć na problematykę zarządzania uczelnią wyższą, co jest celem niniejszego
opracowania. Konieczność nowego podejścia do zarządzania uczelnią wyższą związana jest z faktem, iż uczelnie te, tak jak i inne organizacje, przeszły i ciągle przechodzą ogromną transformację wraz
ze zmieniającymi się wymogami odnośnie ich funkcjonowania.
Wynika ona także z szerszego rozumienia pojęcia klienta (interesariusza) w kontekście uczelni wyższej. Tym samym dotychczasowa
formuła uczelni wydaje się już być anachroniczna wobec wyzwań,
jakie niesie XXI wiek. Należy wyraźnie zaznaczyć, iż pod pojęciem
uczelni wyższej rozumie się ośrodek akademicki, który prowadzi
bardzo szerokie spektrum działań nie zawężając się jedynie do edukacji na poziomie wyższym. W tym drugim przypadku winno się
raczej operować terminem szkoła wyższa. W celu realizacji wskazanego celu wybrano do realizacji kilka kroków, które konstytuują
układ niniejszego opracowania. Po pierwsze, podjęto próbę określenia typologii procesów działania uczelni wyższej. Podzielono je
na dwie grupy: procesy główne i procesy poboczne. Po drugie, podjęto próbę przypisania im funkcji regulacyjnych według typologii
Parsonsa. Pozwoliło to na wskazanie kryteriów działania odnośnie
wyróżnionych uprzednio procesów. Wreszcie po trzecie, wskazano
na odpowiadające procesom działania struktury organizacyjne według typologii Mintzberga. Działania te pozwoliły na ocenę sytuacji
uczelni wyższych w zakresie zarządzania i wskazanie proponowanych kierunków zmian.
1. Procesy zarządzane
w uczelniach wyższych
Analizę funkcjonowania uczelni wyższej w kontekście realizowanych przez nią procesów prowadzić można rozpatrując proces
zarządzania w niej zasobami. Wynika to z faktu, iż procesy realizowane są właśnie na bazie zasobów każdej z organizacji, w tym
i uczelni wyższej. W klasycznym ujęciu wyróżnić można cztery
podstawowe zasoby organizacji: zasoby ludzkie, zasoby finansowe,
244
zasoby informacyjne i zasoby fizyczne.4 Odnosząc ten układ zasobów do przypadku uczelni wyższej należy wskazać, iż najważniejszym z nich jest informacja. Tym samym zarządzanie uczelnią, w jej
głównym zarysie, sprowadzić można do procesu zarządzania wiedzą.5 Należy zaznaczyć, iż określenie to nie stoi w sprzeczności ze
stwierdzeniem, że najważniejszym zasobem organizacji są ludzie,
bowiem to oni są nośnikiem wspomnianej wiedzy.
Traktując zarządzanie wiedzą jako proces podstawowy a zarządzanie pozostałymi zasobami jako procesy pomocnicze wskazać można na następującą typologię procesów działania uczelni
wyższej:
Procesy główne
(zarządzanie wiedzą/informacją)
proces dydaktyczny
proces badawczy (naukowy)
proces komercyjny
współpraca z otoczeniem
Procesy pomocnicze
(administracyjne)
proces zarządzania zasobami
ludzkimi
proces zarządzania finansami
proces zarządzania zasobami
fizycznymi
nadzór na procesami
Wskazane procesy, w obrębie każdej z grup, biegną równolegle
względem siebie. Natomiast procesy główne i pomocnicze wzajemnie się przenikają. Niektóre z tych procesów obejmują swoim zasięgiem większe i mniejsze obszary działalności uczelni. W kontekście
funkcjonalistycznego systemu Parsonsa rozpatrzeć należałoby każdą z grup osobno.
4 R. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN,
5 K. Pawłowski, Menedżerskie zarządzanie uczelniami, „Nowe Życie Gospodarcze”
2004, Nr 18, s.15. (Profesjonalne zarządzanie szkołą wyższą to nie tylko efektywne zarządzanie finansami, zasobami materialnymi i ludźmi, ale także zarządzanie „produkowaną”
w niej, przetwarzaną i przekazywaną wiedzą.)
245
2. Procesy działania
w kontekście schematu AGIL
2.1. Typologia funkcjonalistyczna Parsonsa
Rozpatrując przedstawioną typologię procesów działania uczelni
wyższej można wskazać na ich korelację z procesami regulacyjnymi
Parsonsa. Pod tym pojęciem Parsons rozumiał specyficzne funkcje społeczne. Można je zdefiniować jako zespół czynności nastawionych na zaspokojenie potrzeb systemu.6 Parsons wskazał na cztery funkcje o charakterze regulacyjnym: adaptację (ang. adaptation), osiąganie celów (ang.
goal attainment), integrację (ang. integration) oraz utrwalanie/utrzymanie wzorców działania (ang. latency). Układ tych funkcji określił on jako
schemat AGIL,7 który przedstawiono symbolicznie na rys. 1.
W układzie tym funkcja adaptacji (A) odpowiedzialna jest za
dostosowaniem systemu do bodźców zewnętrznych lub dostosowanie otoczenia do wymogów systemu. Funkcja osiągania celów
(G) odpowiada za proces definiowania celów systemu i podtrzymywania aktywności skierowanej do ich realizacji. Trzecia z funkcji,
integrowanie (I), odnosi się do wewnętrznej aktywności systemu.
Jej zadaniem jest regulacja wzajemnych relacji między elementami
systemu w celu utrzymania go w równowadze. Wreszcie ostatnia
z funkcji, utrwalanie/utrzymanie wzorców działania (L), odpowiada za motywację jednostek będących członkami danego systemu
społecznego do jego utrzymania.
Analizując schemat przedstawiony na rys. 1 można zauważyć,
że funkcje dotyczą interakcji systemu społecznego (A, I) tworzą oś
pionową a funkcje dotyczące ogólnie rozumianej motywacji (G, L)
systemu tworzą oś poziomą diagramu. W przypadku funkcji adaptacji zachodzą interakcje z otoczeniem danego systemu społecznego natomiast w przypadku funkcji integracji interakcje mają charakter wewnętrzny.
6 G. Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, Wydawnictwo Zysk I S-ka, Poznań
2004, s. 301.
7 Ibidem, s. 301.
246
Rys. 1. Schemat AGIL jako narzędzie funkcjonalnej klasyfikacji
proces
Podobne rozróżnienie zachodzi w przypadku funkcji motywacji
ogólnej. Funkcję osiągania celów rozumieć można jako proces wewnętrznej motywacji jednostki. Z drugiej strony funkcja latencji to
kulturotwórcza zewnętrzna w stosunku do jednostek danego systemu funkcja społecznej motywacji. Tym samym funkcje adaptacji
i latencji określić można jako funkcje zewnętrzne a funkcje osiągania celów i integracji jako funkcje wewnętrzne danego systemu społecznego.
2.2. Schemat AGIL a kryteria zarządzania uczelnią wyższą
Schemat AGIL nie jest jedynie teoretyczną typologią procesów,
lecz także podstawą bazy kryteriów odnoszących się do działania
danego systemu społecznego. W węższym kontekście mogą one
oznaczać także kryteria zarządzania danym procesem w organizacji. Hoy i Miskel wskazali między innymi na kryteria działania
247
instytucji edukacyjnych w kontekście schematu AGIL.8 Z każdą
z czterech parsonowskich funkcji regulacyjnych powiązali oni
grupę specyficznych dla niej kryteriów. W tym ujęciu kojarzą oni
zatem z poszczególnymi procesami regulacji społecznej kryteria
sprawnego/efektywnego (ang. effectiveness) działania instytucji
edukacyjnej, a więc instytucji realizującej jako podstawowy proces
dydaktyczny.
Z funkcją adaptacji (A) połączyli oni takie kryteria jak: zdolność do adaptacji, elastyczność działania, innowacyjność, wzrost
i rozwój. Kryteria te, jak widać, mają zdecydowanie jakościowy
i dość rozmyty charakter. Tym samym, zgodnie z ujęciem Hoya
i Miskela dobrze zarządzaną instytucją edukacyjną jest ta, która
wykazuje wspomniane w opisie tej funkcji cechy. Warto zwrócić uwagę, iż Drucker widział między innymi istotę zarządzania
w dążeniu do przetrwania i rozwoju organizacji.9 Tym samym
wskazywał on także na kryteria wyróżnione w ramach tej funkcji
regulacyjnej.
Za formułowanie i osiąganie celów (G) odpowiadają kryteria
bardziej sprecyzowane i odnoszące się do klasycznych zasobów
miar kontrolingowych. Do kryteriów tych Hoy i Miskel zaliczyli:
osiągnięcia (ich wielkość i liczba), jakość (procesów i artefaktów),
pozyskiwanie zasobów i skuteczność/wydajność (ang. efficiency)
realizowanych procesów. Kryteria te zatem winny dotyczyć nie
wszystkich procesów w systemie społecznym ale jedynie tych,
które mają charakter procesu osiągania celów. Bywa jednak często, że traktowane są one jako uniwersalna baza dla wszystkich
procesów zarządzanych w organizacji. Wynika to z łatwości ich
oceny i analizy.
Kryteria integracyjne (I) w instytucji edukacyjnej winny natomiast obejmować: satysfakcję interesariuszy, klimat społeczny,
8 W.K. Hoy, G.G. Miskel, Educational Administration: Theory, Research and
Practice, McGraw-Hill, New York 1991, s. 382-383.
9 P.F. Drucker, Praktyka zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Krakowie, Kraków 1998, s. 26-27.
248
komunikację oraz zarządzanie konfliktami. Pierwszy element,
satysfakcja interesariuszy wymaga precyzyjnego zdefiniowania
samej grupy interesariuszy. Jest to podstawą poprawności pomiaru satysfakcji tej grupy. Zaliczyć do tej grupy można: studentów, pracodawców, instytucje państwowe, przemysł, instytucje współpracujące oraz samych pracowników. Pod pojęciem
klimatu Hoy i Miskel rozumieją relatywnie długo utrzymujący się
dany poziom jakości otoczenia szkoły, który jest doświadczany przez jej
uczestników, wpływa na ich zachowanie i jest podstawą ich kolektywnej percepcji zachowań w szkole.10 Natomiast właściwa komunikacja
winna obejmować takie elementy jak powszechność wiedzy o kanałach komunikacji w szkole czy też dostępność kanałów komunikacji dla wszystkich członków społeczności szkoły. Postulowali
oni, iż należy rozwijać bezpośrednie i krótkie kanały komunikacji.
Kanały te winny być autentyczne. Wskazywali też, że społeczna
baza informacji (osoba lub osoby odpowiedzialne za gromadzenie informacji w kanałach komunikowania szkoły) winna mieć
reputację i winien istnieć zorganizowany system wykorzystywania pozyskanych informacji.11
Wreszcie w zakresie utrwalanie/utrzymanie wzorców działania (L) proponują oni takie kryteria jak: lojalność, motywowanie
do działania, tożsamość szkoły oraz preferowane obszary działania
jednostek (ang. central life interest). Kryteria te pozwalają ocenić czy
można mówić o powstawaniu właściwej kultury organizacji rozumianej antropologicznie jako wspólna orientacja, która utrzymuje jedność zbiorowości i daje jej odrębną tożsamość.12
10 W.K. Hoy, G.G. Miskel, Educational Administration … op. cit., s.221.
Ibidem, s.357.
12 Ibidem, s.212.
11 Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego...
249
Rys. 2. Schemat AGIL a kryteria realizacji poszczególnych funkcji regulacyjnych
satysfakcja interesariuszy,
klimat społeczny,
komunikacja,
zarządzanie konfliktami
osiągnięcia,
jakość,
pozyskiwanie zasobów,
efektywność
adaptacyjność,
innowacyjność,
wzrost,
rozwój
lojalność,
motywacja,
tożsamość organizacji,
preferowany obszar działania
Ostatnie z kryteriów, preferowane obszary działania jednostek,
wymaga głębszego omówienia. Preferowany obszar działania
oznacza wyrażoną przez jednostkę jej preferencję odnośnie danej sceny
lub sytuacji dla doświadczania jej aktywności.13 Innymi słowy jest to
prawie niezmienny wybór osobisty. Jest to określenie, kim każda jednostka chce być, ponieważ „to jest tym, kim ja jestem”.14 Tym samym Dubin precyzuje pojęcie preferowanego obszaru działania do trwałej
formy zaangażowania ego, w której (obraz własny) wyobrażenie siebie
przez podmiot pozostaje niezmienne odnośnie odgrywanej przez niego
roli lub zbioru ról oraz związanych z nią zachowań.15 Wreszcie w kategoriach społecznych Dubin definiuje pojęcie obszaru działania
jednostki jako tą część całego życia danej osoby, w której energia jest
13 R. Dubin, Industrial workers’ worlds: A study of the “Central Life Interests” of
industrial workers, Social Problems 1956, Vol. 2, No. 3, s. 134.
14 R. Dubin, Central Life Interests: Creative Individualism in a Complex World,
Transactions Publishers, New Jersey 1992, s. 12.
15 Ibidem, s. 39.
250
inwestowana zarówno w fizyczną/intelektualną działalność jak i w stany
emocjonalne.16
Wskazane funkcje regulacyjne wraz z kryteriami przedstawiono na rys. 2. Analiza tego rysunku i jego porównanie ze schematem AGIL (rys. 1) pozwala na wskazanie kryteriów, z perspektywy
których oceniać należy realizację poszczególnych funkcji regulacyjnych. Ponadto uzmysławia, iż zarządzanie uczelnią wyższą, która jako system społeczny realizuje wszystkie podstawowe funkcje
regulacyjne w formie jej procesów działania jest równie złożonym
i bardzo zróżnicowanym zagadnieniem.
Powyższy schemat może stać się podstawą analizy procesów
zarządzania uczelnią wyższą w kontekście ich kryteriów i celów.
Poniżej przedstawione zostaną wyniki analiz struktur i procesów
działania uczelni wyższym w tym zakresie.
2.3. Główne procesy zarządzane uczelni wyższej a typologia Parsonsa
Porównując cztery główne procesy działania uczelni wyższej
z funkcjami regulacyjnymi można pokusić się o ich wzajemne przypisanie. Analiza cech poszczególnych procesów wskazuje, iż charakter adaptacyjny dominować powinien w przypadku procesu
badawczego. Natomiast charakter osiągania celów i motywacji systemu społecznego do zmian wyznacza rdzeń procesu komercyjnego. Wreszcie działania integracji społecznej upatrywane być mogą
w cechach procesu dydaktycznego. Tym samym proces latencji,
będący mechanizmem tworzenia pewnej kultury społecznej może
zostać wskazany dla procesu współpracy z otoczeniem. Układ tych
procesów wskazano na rys. 3.
Zgodnie z przedstawioną typologią proces badawczy uznano za
funkcję o charakterze adaptacyjnym. W trakcie realizacji tego procesu uczelnia adaptuje się do zmieniających się trendów w zakresie
prac badawczych, zmieniających się paradygmatów naukowych
16 Ibidem, s. 37.
251
czy też oczekiwań otoczenia odnośnie konkretnych wyników naukowych (np. w przypadku nauk medycznych poszukiwanie leku
na AIDS). Proces ten wspomagany jest poprzez system dotacji projektów badawczych i unijne programy o tym charakterze. Innym
narzędziem wspomagającym ten proces jest sponsoring prowadzony przez instytucje prywatne.
Funkcja definiowania i osiągania celów realizowana jest przez
proces komercyjny. Pozwala on na reagowanie wydziału na bodźce
zewnętrzne w postaci konkretnych zapotrzebowań na rozwiązania,
które wymagane są przez państwo bądź rynek. W tym zakresie coraz większego znaczenia nabiera proces komercjalizacji osiągnięć
nauki. W wielu uczelniach powstają zatem, jako ich integralne części, inkubatory przedsiębiorczości czy też centra innowacji i transferu technologii.
Rys. 3. Schemat AGIL dla procesów głównych uczelni wyższej
Trzeci elementem w schemacie AGIL stanowi proces integracji.
Odpowiada mu, jak wskazano, proces dydaktyczny. Jego integracyjny charakter wyraża się między innymi: w możliwości wykorzystania wyników badań jako elementów treści pedagogicznych, włą-
252
czania studentów do procesu badawczego i komercyjnego w formie
praktyki zawodowej czy też wykorzystanie doświadczeń dydaktycznych dla celów komercyjnych programów szkoleń. Elementy te
potwierdzają, iż proces dydaktyczny ma rzeczywiście charakter integracyjny zarówno w kontekście schematu AGIL jak i w szerszym
łącząc pracowników różnych jednostek we wspólnym wysiłku pedagogicznym w ramach działalności dydaktycznej uczelni.
Wreszcie proces współpracy z otoczeniem uznać należy za proces o charakterze utrwalającym. Jego cel leży w utrzymaniu jedności uczelni jako zbiorowości osób i pewnych tradycji, które powstały
w trakcie jej istnienia. W kontekście współpracy z otoczeniem przytoczyć można opracowanie Lomnitz odnośnie roli uczelni w życiu
społecznym. Wskazała ona na funkcje społeczne i polityczne uczelni wyższej.17 Do głównych funkcji społecznych uniwersytetu zaliczyła ona: dostarczanie kwalifikacji dla następców przedstawicieli
klasy średniej oraz pełnienie roli bufora dla rynku pracy w zakresie
biurokracji i wolnych zawodów. W zakresie funkcji politycznych
zwróciła uwagę na funkcję kreowanie (szkolenia) liderów politycznych dla systemu państwowego oraz funkcje bycia polem walki
politycznej i miejscem schronienia dla dysydentów. Zwróciła ona
także uwagę, że uniwersytet jest miejscem konfliktów, które odzwierciedlają układ konfliktów społecznych w ogóle. Można zatem
powiedzieć, iż uczelnia wyższa jest także strukturą polityczną koordynowaną poprzez władzę formalną w organizacji. Jej podstawowym elementem jest proces wewnętrznej konkurencji,18 który
prowadzi do działań o charakterze odśrodkowym (np. wydzielanie
się samodzielnych katedr z instytutów, tworzenie się nowych wydziałów na bazie kadry już istniejących).
17 L. Lomnitz, Hierarchy and Peripherality: The Organisation of a Mexican Research
Institute, „Journal Minerva” 1979, Vol. 17, No 4, s. 527.
18 H. Mintzberg H. et al., The Strategy Process: Concepts, Contexts, Cases, Pearson
Education Ltd., Harlow 2003, s. 463.
253
2.4. Pomocnicze procesy zarządzane uczelni wyższej a typologia Parsonsa
W zakresie procesów pomocniczych również można dokonać
także ich przypisania do poszczególnych funkcji regulacyjnych
Parsonsa (rys. 4). Charakter adaptacyjny wykazuje w tym ujęciu
proces zarządzania zasobami ludzkimi. Uczelnia może dostosować
się w zakresie swoich procesów głównych do zmieniającego się
otoczenia tylko poprzez właściwe zarządzanie zasobami ludzkimi
(profesjonalizmem). Dotyczy to zarówno aspektów wewnętrznych
(odpowiednie programy rozwoju pracowników, szkolenia) czy też
zewnętrznych (poszukiwanie osób wykazujących się właściwymi
umiejętnościami, pozyskiwanie pracowników z przemysłu, współpraca z innymi ośrodkami badawczymi). W tym kontekście można zwrócić uwagę, iż stanowisko docenta, istniejące w poprzedniej
Ustawie o szkolnictwie wyższym miało właśnie służyć tym celom.
Drugą funkcję regulacyjną, osiąganie celów, powiązać należy
z zarządzaniem zasobami fizycznymi. Podobnie jak w przypadku
funkcji adaptacji, zarządzanie zasobami fizycznymi ma charakter
parsonowskiej funkcji osiągania celów w odniesieniu do wszystkich
procesów głównych uczelni. Wskazać w tym przypadku można na
odpowiednią jakość zasobów fizycznych (pomocy dydaktycznych)
w kontekście współczesnych wyzwań stawianych edukacji wyższej,
ich rolę w procesie badawczym czy też wpływ efektywności na realizację prac komercyjnych. W dzisiejszym świece w zasadzie zasoby
fizyczne warunkują każdą z możliwych form ludzkiej aktywności.
Trzecią analizowaną funkcją regulacyjną jest integracja. Powiązano z nią proces zarządzania zasobami finansowymi. Proces
ten, w przypadku uczelni wyższej, jest bardzo zdywersyfikowany.
Środki finansowe mają bowiem formę zarówno funduszy własnych
jak i środków pozyskiwanych indywidualnie przez każdą z jednostek organizacyjnych uczelni: (granty, zlecenia, dotacje). Rzadkość
zasobów finansowych powoduje, iż wokół nich może dochodzić
do integrowania się innych zasobów organizacji (np. pracowników
naukowych przy realizacji projektów, na które pozyskano środki
finansowe).
254
Rys. 4. Schemat AGIL dla procesów pomocniczych uczelni wyższej
Wreszcie nadzór nad procesami określić należy jako utrwalanie/
utrzymanie wzorców działania. Poprzez audyty i kontrole system
społeczny po pierwsze utrzymywany jest we spójności, bowiem działania te prowadzą do podtrzymywania i wspierania zachowań zgodnych z modelowymi. Tym samym utrzymywana jest spójna kultura
organizacyjna. Po drugie system ten ciągle się doskonali, przy czym
doskonalenie to ma charakter ewolucyjny. Tym samym w zmieniającym się otoczeniu utrzymywana jest jednolita forma zachowań.
2.5. Kryteria działania w poszczególnych procesach
Odnosząc przedstawioną analizę do układy kryteriów zarządzania należałoby powtórnie zwrócić uwagę, iż każdy z procesów działania winien być oceniany korzystając z innego zbioru kryteriów.
W zakresie procesu badawczego i procesu zarządzania zasobami
ludzkimi winny obowiązywać kryteria przypisane funkcji adaptacji. Zatem za dobrze zarządzane uznać należy procesy w danej
255
organizacji, jeżeli w tym zakresie będzie ona innowacyjna, będzie
dopasowywać się do zmieniającego, dynamicznego otoczenia a rezultatem wymiernym tych działań będzie rozwój i doskonalenie.
W zakresie procesów: komercyjnego (komercjalizacji wyników
nauki) i zarządzania zasobami fizycznymi obowiązywać powinny
kryteria odnoszące się do takich aspektów jak: efektywność działania, jakość procesów lub artefaktów, konkretne osiągnięcia w ich
zakresie (np.: zawarte kontrakty z przemysłem, uzyskane prawa
ochronne) czy też samo pozyskanie zasobów, szczególnie tych najrzadszych (np.: urządzenia do rezonansu magnetycznego czy też
mikroskopu skaningowego).
Trzecią grupę obejmują procesy o charakterze integracyjnym.
Nalezą do nich: proces dydaktyczny oraz proces zarządzania zasobami finansowymi. Procesy te oceniać należy ze względu na satysfakcję interesariuszy (np. zadowolenie absolwentów i pracodawców) czy też klimat społeczny wokół uczelni (np.: czy stanowią one
centra kulturowe danej społeczności czy zamknięte enklawy oraz
społeczny odbiór roli pracowników uczelni wyższej). Elementami
tworzenia takiej więzi społecznej uczelni jest umiejętność radzenia
sobie z konfliktami zarówno wewnętrznymi jak i zewnętrznymi.
Ponadto nie można zapomnieć o właściwej formie promocji opartej szczególnie o społeczną funkcję komunikacji. Odnosząc się do
zarządzania zasobami finansowymi należy zwrócić uwagę na istotność, w tym zakresie, zarządzania konfliktami.
Wreszcie ostatnią grupę procesów tworzą proces współpracy z otoczeniem i proces nadzoru nad procesami. W zakresie tych procesów
obowiązują takie kryteria jak: motywacja oraz lojalność członków organizacji, tworzenie tożsamości organizacji i dążenie do utożsamiania
się z nią jej członków i interesariuszy (np. studentów). W tym zakresie
uczelnie polskie zaczynają powoli odrabiać wieloletnie zaniedbania,
chociaż europejska tradycja uniwersytecka sięga średniowiecza. Jako
przykłady podać można powrót do tradycji akademickich (uroczysta
przyjmowanie kandydatów, uroczyste wręczanie dyplomów). Jednakże jeśliby przeprowadzić sondę wśród studentów (nawet doktoranckich) odnośnie kolorystyki strojów ich wydziałów to większość
stwierdziłaby, iż w ogóle nie wie by wydziały miały własną kolorysty-
256
kę. W ten negatywny nurt zrywania z tożsamością wpisują się także
zmiany nazw uczelni (np.: akademii na uniwersytety). Jako przykład
współczesnego tworzenia tożsamości uczelni można podać uczelnie
amerykańskie. Naśladując kluby sportowe tworzą one współczesne
kolekcje własnych strojów (strojów z logo uczelni). Tym samym pozwalają studentom wyrażać w codziennym życiu dumę z bycia członkiem społeczności danej uczelni. Dodatkowo studenci ci poprzez własną postawę reklamują swoją uczelnię (na podobieństwo pozytywnej
reklamy klubów sportowych przez ich kibiców).
W zakresie nadzoru nad procesami istotne jest by krzewić etyczne normy społeczności akademickiej. Szczególnie ważnym w tym
zakresie jawi się bezstronność w osądzie naukowym. Dodatkowo,
jak wspomniano uprzednio, procesy nadzoru pozwalają kształtować kulturę organizacji a tym samym formować zręby jej tożsamości a przez to lojalność jej członków. Trzeba zwrócić uwagę, iż
proces kreowania tożsamości organizacji musi być procesem ciągłym. Rezygnacja z ciągłości działania w tym zakresie w momencie
wykreowania tożsamości powoduje zawsze jej erozję. Nie można
zatem polegać jedynie na micie uniwersytetu europejskiego. Nadmienić należy, iż niektóre procesy nadzoru mają charakter obligatoryjny. W zakresie procesu dydaktycznego Ustawa o szkolnictwie
wyższym narzuciła obowiązek wdrożenia i utrzymywania systemu
zarządzania jakością kształcenia. Natomiast w zakresie zarządzania zasobami finansowymi Ustawa o finansach publicznych narzuciła
obowiązek wdrożenia i utrzymania systemu kontroli zarządczej.
3. Procesy działania uczelni
w kontekście typologii struktur
Mintzberga
3.1. Struktury organizacyjne według Mintzberga
Typologia struktur organizacyjnych Mintzberga ma charakter
uniwersalistyczny. Obejmuje ona, według Mintzberga, wszystkie
opcje struktur organizacyjnych. Typologia ta bazuje na pięciu ele-
257
mentach podstawowych, w skład których wchodzą: jądro strategiczne (ang. strategic apex), zarząd poziomu średniego (ang. middle
line), rdzeń operacyjny (ang. operational core) oraz technostruktura
(ang. technostructure) a także pracownicy pomocniczy (ang. support
staff).19 Elementy te tworzą spójną strukturę charakteryzującą daną
organizację, co pokazano na rys. 5.
Pierwsze trzy elementy odnoszą się do klasycznych trzech poziomów zarządzania, które można wyróżnić w każdej organizacji,
a mianowicie zarządu organizacji (jądro strategiczne) odpowiedzialnego za decyzje strategiczne, zarządu poziomu pośredniego odpowiedzialnego za decyzje taktyczne oraz zarządu poziomu operacyjnego (rdzeń operacyjny) odpowiedzialnego za decyzje operacyjne.
Należy zaznaczyć, że jednostki Mintzberga obejmują też pracowników danego poziomu. W odniesieniu do uczelni wyższej struktury
te utożsamić należy z: rektorem i jego biurem (jądro strategiczne),
wydziałami i innymi jednostkami podstawowymi uczelni oraz ich
zarządzającymi, czyli dziekanami i dyrektorami (poziom pośredni)
oraz wreszcie instytutami i katedrami oraz ich dyrektorami i kierownikami a także kadrą podstawową (rdzeń operacyjny). Do innych
jednostek podstawowych uczelni zaliczyć można między innymi inkubatory przedsiębiorczości czy też centra edukacyjno-kongresowe.
Rys. 5. Koncepcja struktury organizacji według Mintzberga
Rektor
Senat uczelni
jądro strategiczne
technostruktura
Wydziały
Administracja
Działy pomocnicze
pracownicy pomocniczy
poziom pośredni
Pracownicy naukowo-dydaktyczni
rdzeń operacyjny
Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Mintzberg, Structure In 5’s: … op. cit. s. 324
19 H. Mintzberg, Structure In 5’s: A Synthesis of the Research on Organization
Design, „Management Science” 1980, Vol. 26, No. 3, s. 323.
258
Te podstawowe elementy strukturalne uzupełniają w działaniu
struktury pomocnicze, nieuczestniczące w głównych procesach
działania, lecz wspomagające ich realizację oraz realizujące procesy pomocnicze w zgodzie z filozofią realizacji procesów głównych. Pierwszym z elementów pomocniczych jest technostruktura.
Obejmuje ona pracowników, których zadaniem jest przygotowanie
standardów procesów działania uczelni oraz jej jednostek strukturalnych. W tym zakresie wskazać należy na senat uczelni oraz komisje rektorskie. Jako przykład wypracowanych przez te ciała standardów działania można przytoczyć: zarządzenia odnośnie obiegu
dokumentacji, księgę systemu zapewnienia jakości kształcenia lub
dokumenty odnoszące się do systemu kontroli zarządczej. Drugim
elementem pomocniczym są pracownicy pomocniczy. Realizują
oni, jak już wspomniano, procesy poboczne uczelni i wspomagają
realizację procesów głównych. Do grupy tej zaliczyć należy ogólnie
rozumianą administrację uczelni (np.: kwestura, dział BHP, dział
prawny) oraz jej pion techniczny (np.: baza transportowa, dział remontowy).
Na bazie wspomnianej koncepcji struktury organizacji Mintzberg wyróżnił pięć typowych struktur organizacyjnych: strukturę
prostą, biurokrację maszynową, biurokrację profesjonalną, strukturę dywizjonalną oraz adhokrację.20.
3.2. Struktury organizacyjne Minzberga
Struktura prosta to struktura, której osią jest jądro strategiczne,
czyli najczęściej osoba kierownika (założyciela). Jej kapitałem jest
jego wiedza i doświadczenie. Bazuje ona na mechanizmie koordynacji, którym jest bezpośredni nadzór kierownika. Celem takiej struktury jest przetrwanie i rozwój. Strukturę tą cechuje brak technosfery i pracowników pomocniczych. Z drugiej strony jest ona z jednej
strony scentralizowana (poprzez jeden ośrodek decyzyjny), ale też
z tego powodu mało sformalizowana. Struktura ta jest właściwa
20 Ibidem, s. 329.
259
w przypadku małych i młodych organizacji oraz w przypadku dynamicznego a nawet wrogiego, lecz raczej niezłożonego otoczenia.
Siłą tej organizacji jest jej szybkość reakcji na bodźce zewnętrzne
oraz poczucie misji.21
Biurokracja maszynowa to druga z propozycji idealnych struktur
organizacyjnych Mintzberga. Jej osią jest technostruktura, a mechanizmem koordynacji standaryzacja procesów działania, które to standardy opracowują właśnie pracownicy technostruktury, co wiąże się
z posiadaniem realnej władzy. Celem tej struktury jest zapewnienie
organizacji wydajności i efektywności. W strukturze tej zarówno
technostruktura jak i liczba pracowników pomocniczych są duże.
Struktura ta jest bardzo sformalizowana i nastawiona na specjalizację działania. Specjalizacja ta ma charakter funkcjonalny. Biurokracja
maszynowa to struktura starych i dużych organizacji. Funkcjonuje
ona efektywnie w przypadku prostego i stabilnego otoczenia. Cechą
procesu działania tego typu organizacji jest jego sztywność.22
Następną czystą strukturą jest biurokracja profesjonalna. Jej osią
jest rdzeń operacyjny organizacji grupujący specjalistów. Struktura
ta koordynowana jest poprzez standaryzację umiejętności. Oznacza
to, że w procesie szkoleń dąży się do zbliżenia cech i umiejętności
każdego specjalisty. Celem tej struktury jest skuteczność działania
i jego jakość. Strukturę tą cechuje zarówno decentralizacja jak i brak
formalizacji (specjaliści działają w zgodzie z własnymi umiejętnościami i sumieniem). W strukturze tej technosfera jest raczej mała
i ma charakter sztabowy. Natomiast liczba pracowników pomocniczych jest duża. Biurokracja profesjonalna typowa jest dla organizacji o dowolnej wielkości i wieku. Sprawdza się w przypadku
złożonego aczkolwiek stabilnego otoczenia. Proces działania tego
typu organizacji cechuje brak powtarzalności, przy raczej niskich
wymaganiach technicznych.23
Czwartą strukturą jest struktura dywizjonalna. Można ją rozumieć jako strukturę biurokracji profesjonalnej, w której na pozio21 Ibidem, s. 331-332.
Ibidem, s. 332-333.
23 Ibidem, s. 333-335.
22 260
mie pośrednim znajduje się zbiór struktur innego typu (dywizji).
W strukturze tej realną władzę posiadają kierownicy pionu średniego (kierownicy dywizji). W celu koordynacji tych quasi-niezależnych dywizji wykorzystuje się mechanizm w postaci standaryzacji
rezultatów (produktów czy też usług). Celem tej struktury jest wysoka wydajność i zysk. Strukturę tą cechuje ograniczona pionowa
decentralizacja oraz formalizacja jedynie w obrębie poszczególnych
dywizji. W strukturze dywizjonalnej technostruktura jest duża, ale
występuje na poziomie zarządu (jądro strategiczne). Natomiast
pracownicy pomocniczy są rozdzieleni pomiędzy zarząd i dywizje.
Struktura ta cechuje duże i bardzo duże organizacje, tym samym
i stare. Jest ona efektywna w przypadku raczej niezłożonego i stabilnego otoczenia, które charakteryzuje pewna dywersyfikacja.24
Wreszcie adhokracja to struktura bazująca na pracownikach pomocniczych (adhokracja administracyjna) lub rdzeniu operacyjnym
(adhokracja operacyjna). Celem tej struktury jest innowacja i elastyczność w działaniu. Mechanizmem koordynacyjnym w tej strukturze jest wzajemne dostosowanie (formalne i nieformalne kontakty). Jednym z elementów tego mechanizmu są jednostki łącznikowe
(pracownicy odpowiedzialni za kontakty między pracownikami,
komitety zadaniowe, struktury macierzowe). W adhokracji występuje selektywna decentralizacja i niska formalizacja. Technostruktura jest mała i występuje w obrębie grup projektowych natomiast
pracownicy pomocniczy są liczni w ich obrębie. Struktura ta cechuje zazwyczaj młode organizacje działające w kompleksowym i dynamicznym otoczeniu.25
3.3. Główne procesy zarządzane uczelni wyższej a typologia Mintzberga
Poddając analizie główne procesy działania uczelni, można dokonać ich przypisania do wskazanych struktur organizacyjnych
24 25 Ibidem, s. 335-336.
Ibidem, s. 336-338.
261
Mintzberga (rys. 6). W przypadku procesu dydaktycznego najwłaściwszą strukturą jest struktura biurokracji profesjonalnej. Struktura ta związana jest z rdzeniem operacyjnym jako jednym z ośrodków władzy w organizacji poza standardowym jej układem. Celem
tej struktury jest, o czym wspomniano uprzednio, profesjonalizacja
(doskonałość) zasobów ludzkich. Mierzona jest ona jakością pracy.
Natomiast w strukturach zdegenerowanych przerodzić się może
w ocenę profesjonalizmu jedynie na podstawie posiadanych przez
pracowników certyfikatów. Przykładem może być proces przyznawania zajęć dydaktycznych poszczególnym pracownikom: albo na
podstawie wiedzy i umiejętności pedagogicznych albo na podstawie stopnia naukowego. Narzędziem podnoszenia profesjonalizmu
są szeroko rozumiane szkolenia, które prowadzą do internalizacji
wymaganych standardów działania. Utożsamić to można z odpowiednio zarysowaną ścieżką rozwoju zawodowego. Tym samym
koordynacja działań w tej strukturze bazuje na wspólnym standardzie umiejętności (pedagogicznych i zakresów tematycznych materiałów dydaktycznych).
Rys. 6. Procesy główne uczelni a struktury Mintzberga
262
Niebezpieczeństwem w przypadku biurokracji profesjonalnej
jest możliwa jej degeneracja. Zgodnie z opinią Mintzberga struktura ta poddana kontroli zewnętrznej dryfuje w kierunku biurokracji
maszynowej. Zamienia zatem dążenie do profesjonalizacji zasobów
ludzkich na dążenie do osiągania wysokich wartości wskaźników
efektywności działania. Najlepiej jeszcze gdyby te wskaźniki miały
jedynie ilościowy charakter. Proces taki staje się obecnie zauważalny. Elementami wspomnianej kontroli zewnętrznej jest zarówno
ocena parametryczna, jak i proces akredytacji jednostek. Dodatkowo wskazać można na systemy zapewnienia jakości kształcenia
czy też kontroli zarządczej. Tym samym działalność edukacyjna tak
naprawdę staje się „produkcją” absolwentów rozliczaną według
wskaźników efektywności. W sprawozdaniach rządowych polska
chlubi się wzrostem odsetka osób mających wyższe wykształcenie. Brak niestety jakichkolwiek opinii o jakości ich wykształcenia
(znamienny w tym kontekście jest przykład posła Biedronia, absolwenta politologii). Jako przykład „mechanizacji” oceny działania
uczelni wskazać można opinie z wniosków poakredydacyjnych,
które zwracają uwagę na takie elementy procesu kształcenia wyższego jak: punktualność, czas trwania zajęć czy też listy obecności
na zajęciach a zdecydowanie rzadziej zwracają uwagi na przykład
na jakość treści edukacyjnych.
Następny z analizowanych procesów głównych to proces badawczy. Biorąc pod uwagę związane z nim wymogi innowacyjności, kreatywności i nowości stwierdzić należy, że w jego przypadku
najbardziej adekwatna wydaje się struktura o formie adhokracji.
Mintzberg określił cel tej struktury jako organizacyjne uczenie się.
Można je interpretować, w przypadku uczelni wyższej, jako zdobywanie i kumulowanie wiedzy naukowej. W odróżnieniu od dowolnej struktury biurokratycznej adhokracja jest bardzo mocno zdywersyfikowana. Dominuje w jej przypadku struktura macierzowa.
Tym samym zespoły badawcze określić można mianem zespołów
projektowych. Zespoły te tworzy się w oparciu o kryteria merytoryczne pomijając formalną strukturę uczelni. W przypadku uczelni
polskich tego typu zespoły (ponad katedralne/instytutowe, czy też
ponad wydziałowe) stanowią niestety mniejszość. Wynika to wie-
263
lokrotnie z chęci utrzymania formalnej kontroli nad pracownikami
przez kierowników ich macierzystych jednostek. Ponadto formalizacja działań uczelni utrudnia działanie mechanizmu koordynacji
tej struktury, jakim jest wzajemne dopasowanie bazujące na formalnych i nieformalnych kontaktach zawodowych członków danej
organizacji. Z drugiej strony Mintzberg zwraca uwagę, że zespoły
zadaniowe nie mogą być zbyt duże, bowiem staną się wtedy mało
innowacyjne. Zwraca on także uwagę, by oddzielić pracowników
działów innowacyjnych od pracowników rdzenia operacyjnego realizujących standardowe zadania.26 Niestety w przypadku polskiego szkolnictwa wyższego trend jest odwrotny. Pracownik bowiem
realizuje zarówno zadania badawcze, dydaktyczne, komercyjne jak
i administracyjne. Tym samym jakość jego pracy staje się wątpliwa.
Laureat nagrody Nobla z roku 2010 w zakresie nauk chemicznych
Negishi zwraca uwagę, że pomimo bycia formalnie nauczycielem
akademickim na dydaktykę poświęcał maksimum 25% czasu.27
Prowadząc badania, za które uzyskał nagrodę Nobla dydaktyką nie
zajmował się wcale pozostając tylko formalnym nauczycielem.
Trzecim z kolei głównym procesem działania uczelni jest proces
komercyjny. Najczęściej dotyczy on oferowania na rynku specyficznych usług związanych z wiedzą naukową i posiadanym instrumentarium naukowym. Należy przypomnieć, iż jeszcze niedawno
niektóre uczelnie (np.: techniczne, bądź rolnicze) oferowały na rynek także produkty będące rezultatem ich pracy (poprzez komercyjne wykorzystanie posiadanych środków technicznych). Obecnie
proces ten nabiera nowego wymiaru poprzez tworzenie w ramach
uczelni centrów komercjalizacji wyników naukowych. Tworzone
są także wspólne z biznesem projekty wdrażania wyników naukowych. Uczelnia oferuje swoją wiedzę i doświadczenie a partner biznesowy środki finansowe i zaplecze produkcyjne oraz umiejętności
menedżerskie.
26 H. Mintzberg, The Structuring of Organizations. A Synthesis of the Research. on
Organization Design, Prentice Hall Inc., New York, 1979, s. 436-440.
27 http://www.purdueexponent.org/campus/article_cdcdd482-f3a2-5135-9e42
-6cfee36cd1f9.html.
264
Biorąc pod uwagę, iż proces komercyjny musi spełniać kryteria rynkowe (odnośnie ceny i jakości), aby się powiódł powiązać
go należy ze strukturą biurokracji maszynowej. Jej cechą jest dążenie do sprawności obsługi rynku poprzez wysoką specjalizację,
powtarzalność procesów pracy (rutynizacja), formalizację działań
i komunikacji wewnątrz organizacji oraz niestety rozrost przepisów
i regulacji.
Jednostki organizacyjne w przypadku biurokracji maszynowej
są duże. Tym różnią się od jednostek tworzonych w ramach biurokracji profesjonalnej, które w przypadku uczelni tworzone były wokół osoby profesora. Obecnie coraz częściej wymaga się już dwóch
osób by można było utworzyć nową jednostkę organizacyjną. To
wskazuje także na dryf struktury uczelni w kierunku biurokracji
maszynowej. Duże jednostki organizacyjne są natomiast sprawne, lecz zdecydowanie mniej innowacyjne i adaptacyjne. Tym też
można tłumaczyć ich dominację w zakresie pozyskiwania środków
zewnętrznych. Tworzy to zamknięte koło spadającej jakości realizowanych projektów i rosnącej ich liczby dzięki sprawnemu systemowi biurokratycznemu nastawionemu na rutynowe („maszynowe”)
sporządzanie wniosków o dofinansowanie działań.
Do głównej wady struktury biurokracji maszynowej zaliczyć należy obsesję na punkcie działań kontrolnych a w konsekwencji na
punkcie gromadzenia dokumentacji pokontrolnych. W tym zakresie w strukturze zdegenerowanej nie jest ważnym stan faktyczny
a jedynie to czy zgadzają się wskaźniki wykazane w dokumentacji
pokontrolnej. Prowadzi to do wyznaczania coraz mniej ambitnych
wskaźników działania, aby zapewnić sobie ich realizowanie. Ponadto struktura biurokracji maszynowej jest najbardziej sformalizowaną strukturą ze wszystkich. Rodzi to frustrację pracowników
kreatywnych, których działalność jest hamowana narzucanymi
standardami działania. Formalizacja niszczy także indywidualność pracownika, co przecież jest jednym z wyznaczników pracowników uczelni wyższych. Wydaje się zatem, iż to wewnętrzne
niedopasowanie struktury i cech osobowych pracowników uczelni
wyższych stanowi sekret niskich wyników komercjalizacji wiedzy
naukowej.
265
Ostatnim z procesów głównych jest współpraca z otoczeniem.
Realizowana jest ona na wszystkich poziomach organizacyjnych
uczelni (rektor, dziekani, kierownicy jednostek wydziałowych).
Wskazuje to jednoznacznie na strukturę dywizjonalną. Zgodnie
z charakterystyką tej struktury koordynacja procesu współpracy
z otoczeniem winna odbywać się na podstawie standaryzacji wyjść.
W przypadku tego procesu są to standardowe umowy o współpracy czy też uznane formy obecności uczelni w życiu regionu.
Zagrożeniem występującym w przypadku struktury dywizjonalnej jest proces bałkanizacji.28 Oznacza on dążenie do skupiania nadmiernej władzy w rękach kierowników zarządu średniego
szczebla. W przypadku uczelni w rękach dziekanów wydziałów,
którzy prowadzą czasem swoje działania bez ubiegania się o akceptację rektora a także niekiedy w niezgodzie z celami strategicznymi
uczelni. Tym samym proces ten jest silnie uwarunkowany osobowościami, jakie wykazują zarówno rektor jak i dziekani wydziałów.
Z drugiej strony tradycja samodzielności pracowników naukowych
może być przenoszona na dążenie do niezależności wydziałów od
rektora uczelni. Rodzi to organiczny konflikt na linii rektor dziekani. Bardzo często przejawia się on w dążeniu do nie odprowadzania
odpisu na fundusz ogólnouczelniany ze środków, które zostały pozyskane samodzielnie przez wydział.
3.4. Poboczne procesy zarządzane uczelni wyższej a typologia Mintzberga
W przypadku procesów pobocznych również i je można powiązać z odpowiednimi strukturami organizacyjnymi według typologii Mintzberga. Proces zarządzania ludźmi, na uczelni wyższej, to
proces kreowania nowych innowacyjnych kadr. Standardowa jest
sama ścieżka kariery zawodowej, jednakże sposób dochodzenia do
niej ma dość indywidualny charakter, chociaż w dobie powszechności studiów doktoranckich ten indywidualistyczny rys powoli
28 H. Mintzberg, The Structuring of Organization. …, op. cit., s. 302.
266
ulega zatarciu. Biorąc pod uwagę elementy indywidualizmu i kreatywności proces zarządzania zasobami ludzkimi powiązać należy
ze strukturą adhokracji. Struktura ta, o czym już wspomniano, nastawiona jest na organizacyjne uczenie. Tym samym z tej perspektywy oceniać należy rozwój zasobów ludzkich na uczelni wyższej.
Należy także unikać zbyt sztywnego przypisania organizacyjnego
pracowników by nie hamować ich indywidualnego rozwoju. W tym
kontekście też zwrócić należy uwagę na mechanizm wzajemnego
dopasowania. To poprzez wzajemne nieformalne kontakty pomiędzy pracownikami uczelni w sposób najbardziej efektywny buduje
się wiedza uczelni. Zespoły, w których pracują pracownicy uczelni powinny być raczej małe by zapewnić im odpowiedni poziom
elastyczności. Należy zwrócić uwagę, iż w przypadku zarządzania
zasobami ludzkimi na uczelni możliwa jest zarówno struktura adhokracji operacyjnej jak i administracyjnej.
W przypadku zarządzania zasobami finansowymi, biorąc pod
uwagę wymagania prawne, proces audytowania i systemy kontroli
zewnętrznych (uczelnia dysponuje środkami publicznymi) należy
wskazać na biurokrację profesjonalną. Tym samym zarządzanie
tymi środkami na poziomie operacyjnym spoczywa w rękach profesjonalistów (w przypadku uczelni polskich głównie pracowników
samodzielnych). Natomiast na poziomach wyższych jest ono przypisane do stanowisk kierowniczych. W tym kontekście zwrócić należy uwagę na konieczność przeszkolenia wspomnianych grup pracowników w zakresie procedur zarządzania środkami publicznymi
(profesjonalizm w zakresie finansów). Jednym z elementów takich
szkoleń są te przygotowujące do kierowania projektami naukowymi. Temu służy wprowadzenie do polskich uczelni systemu kontroli zarządczej. Tym samym mechanizmem koordynacji w zakresie
zasobów finansowych winna być standaryzacja umiejętności.
Z drugiej strony, w przypadku polskich uczelni, istotną rolę odgrywają standardy działania określone przez ciała sztabowe (np.:
senat uczelni) oraz współpraca ze strony pracowników pomocniczych (kwestura). Tym sam sytuacja w polskich uczelniach wskazuje, iż praktycznie strukturą organizacyjną w tym zakresie jest biurokracja maszynowa, co wydaje się sytuacją niewłaściwą.
267
Trzeci proces poboczny to zarządzanie zasobami fizycznymi.
W tym zakresie dążyć się powinno do osiągnięcia maksymalnej efektywności zaangażowanych środków. Jeżeli jedna z jednostek uczelni zakupi rzadką aparaturę to praktycznie wszystkie pozostałe, na
odpowiednich zasadach, powinny mieć możliwość dostępu do tej
aparatury. Zdarza się bowiem tak, że kupuje się jakąś aparaturę do
projektu i po jego zakończeniu trzyma się te urządzenia bezczynnie
jedynie w formie majątku trwałego. Stąd kryterium efektywności
wskazuje na strukturę biurokracji maszynowej. Zgodnie z tą strukturą standardy wykorzystania zasobów fizycznych powinien określać senat uczelni (a dla wydziałów ich rady). Pracownicy pomocniczy winni wspomagać proces zarządzania tymi zasobami. Proces
ten winien być w miarę scentralizowany (nadzór nad wykorzystaniem zasobów fizycznych) i sformalizowany (dokumentowanie ich
wykorzystania na przykład w celach gwarancyjnych).
Ostatnim procesem pobocznym jest nadzór nad procesami. Biorąc
pod uwagę konieczność powiązania strukturalnego tego procesu ze
strukturą uczelni wskazać należy na strukturę dywizjonalną. Należy
zaznaczyć, iż rzeczywiście w zgodzie z tą strukturą tworzone są zręby
organizacyjne w zakresie różnych zadań nadzoru. Na przykład w zakresie systemu zapewnienia jakości kształcenia wskazać można na
pełnomocnika rektora oraz audytorów uczelnianych oraz pełnomocników dziekanów oraz audytorów wydziałowych a także odpowiedzialnych pracowników w każdej samodzielnej jednostce wydziału.
4. Kryteria działania
a struktury organizacyjne
Porównując analizę procesów działania uczelni wyższej ze
względu na funkcje regulacyjne Parsonsa oraz struktury organizacyjne Mintzberga można zaobserwować na istnienie pomiędzy
nimi pewnych analogii. Wzajemny układ tych elementów przedstawiono na rys. 7. Przedstawiony diagram pozwala powiązać elementy odnoszące się do funkcji regulacyjnych ze zidentyfikowanymi strukturami organizacyjnymi.
268
Funkcji adaptacji przypisano strukturę adhokracji. Porównując kryteria tej funkcji: adaptację, elastyczność innowacje, rozwój
i wzrost należy wskazać, że rzeczywiście w strukturze adhokracji
będą one najsprawniej realizowane. Pozostałe struktury, łącznie
z dywizjonalną, mają rys biurokratyczny zatem nie zapewniają ani
adaptacji ani innowacji. Stąd połączenie kryteriów funkcji adaptacji
ze strukturą adhokracji (między innymi podejście macierzowe) powinno stać się podstawą realizacji zarówno procesu badawczego jak
i zarządzania zasobami ludzkimi. W zakresie procesu badawczego
pozwoli to bowiem na uzyskanie odpowiedniego poziomu innowacji, dostosowanych do wymogów stawianych nauce w obrębie
danej społeczności. To znaczy, iż wyniki naukowe są także reakcję
na wyzwania otoczenie a nie jedynie rozwiązaniami teoretycznymi. Za przykład mogą służyć badania naukowe w zakresie czystych
technologii energetycznych. W przypadku natomiast zarządzania
zasobami ludzkimi kultura adhokracji wraz z wymogami adaptacji
pozwalają na stworzenie „atmosfery” lub inaczej kultury kreatywnego działania. Pozwoli to w łatwiejszy sposób realizować właściwą dla sfery nauki ścieżkę rozwoju jednostek.
Drugą grupę stanowi połączenie funkcji integracji i struktury
biurokracji profesjonalnej. Odnosząc się do kryteriów integracyjnych, które obejmują: satysfakcję interesariuszy, klimat społeczny
organizacji, komunikację i zarządzanie konfliktami należy potwierdzić wskazane powiązanie. Biurokracja profesjonalna opiera się bowiem na swoistej władzy rdzenia operacyjnego (profesjonalistów),
którzy reprezentują dojrzały etos zawodu. W przypadku europejskich uczelni wyższych odwołujących się do dziedzictwa średniowiecznego, które obserwować można zarówno w nazewnictwie,
tytulaturze jak i strojach ceremonialnych. Elementy te tworzą specyficzny klimat uczelni. Jednakże należy go pielęgnować i podsycać
bowiem pozostawiony sam sobie zaniknie. Z drugiej strony należy
pamiętać, iż dziedzictwo historyczne uczelni stanowi także balast
w zakresie organizacji i zarządzania uczelniami, widoczny chociażby w kontekście starej Strategii lizbońskiej czy też nowej Strategii
Europa 2020. Ze względu na czynnik władzy profesjonalistów w tej
strukturze dobrze zorganizowana jest komunikacja wewnątrzorga-
269
nizacyjna, zwłaszcza pozioma. Podobnie, etos i tradycja pozwalają
im w miarę sprawnie zarządzać możliwymi konfliktami.
Rys. 7. Procesy działania uczelni, struktury Mintzberga i funkcje Parsonsa
W tym kontekście spojrzeć należy na związane z tym układem procesy działania uczelni, a mianowicie proces dydaktyczny
i proces zarządzania zasobami finansowymi. Obydwa te procesy
są silnie uzależnione od profesjonalizmu realizujących je pracowników. W przypadku procesu dydaktycznego istotne są nie tylko
same kwestie treści pedagogicznych nauczania lecz także i panująca atmosfera (klimat), pozwalająca na rozbudzanie zainteresowań
naukowych, wyrabianie odwagi cywilnej i odpowiedzialności za
własne działania. Należy pamiętać, iż jest to ostatni etap edukacji,
podczas którego można oddziaływać na młodych ludzi w procesie
ich socjalizacji. Ponadto istotnym jest także komunikacja i zarządzanie konfliktami. Studiująca młodzież to przecież już osoby dorosłe
wraz z całym spektrum oczekiwań związanych z procesem eduka-
270
cji. Wiedza o ich potrzebach pomaga profesjonalnie kształtować treści wykładu. Ponadto należy pamiętać, iż z całej grupy młodzieży,
ta studiująca, jest najbardziej ideologicznie nastawiona co często rodzi konflikty pokoleniowe, które ujawniają się właśnie na obszarze
uniwersytetów (np.: marzec 1968). Tym samym wymóg profesjonalizmu w zakresie zarządzania konfliktami jawi się jak najbardziej
znaczącym.
Odnosząc się do procesu zarządzania zasobami finansowymi
także należałoby wskazać na wymóg profesjonalizmu. Komórki finansowe w stosunku do innych komórek pomocniczych cieszą się
zdecydowaną estymą. Z drugiej strony to one najczęściej podlegają
kontroli zewnętrznej. Stąd niebezpieczeństwo do formalizowania
procesów logistyki finansowej niezgodnej z regułami biurokracji
profesjonalnej, w której winna ona podlegać profesjonalistom rdzenia operacyjnego (w przypadku polskich uczelni przede wszystkim
pracownikom samodzielnym). Pozostałe kryteria integracyjne także należy uznać za znaczące dla tego procesu. Komunikacja może
być rozumiana chociażby w kontekście obiegu dokumentów finansowych. Z drugiej strony obszar finansów to najczęstsza przyczyna
konfliktów w obrębie każdej społeczności.
Następna z analizowanych grup obejmuje funkcję osiągania celów i biurokrację maszynową. Również i w tym przypadku kryterium efektywności (biurokracja maszynowa) wiąże się z kryteriami
osiągnięć, jakości, i pozyskiwania zasobów (osiąganie celów). Należy podkreślić jednak, że biurokracja maszynowa preferuje działania
rutynowe, których warunkiem jest stabilne otoczenie organizacji.
Ponadto warunkiem organizacyjnych biurokracji maszynowej są
duże komórki organizacyjne oraz rozbudowana technostruktura
i działy pomocnicze. Układ tych elementów powiązano z procesem komercyjnym i procesem zarządzania zasobami fizycznymi.
W przypadku tego pierwszego o sukcesie komercyjnym uczelni na
rynku decydować będą duże, wyspecjalizowane jednostki, których
zadaniem jest komercjalizacja wiedzy naukowej. Wydaje się zatem,
że centra komercjalizacji będą nabierały coraz większego znaczenia.
W zakresie działów pomocniczych wskazać należy na wszelkiego
rodzaju gremia doradcze i komitety programowe. Natomiast w za-
271
kresie pracowników pomocniczych zwrócić można uwagę na dział
prawny (w zakresie umów gospodarczych), dział patentowy (w zakresie ochrony własności intelektualnej) czy też dział marketingu
uczelni. Odnosząc się do procesu zarządzania zasobami fizycznymi można wskazać na podobne zależności. Komórki organizacyjne
w ramach tego procesu także powinny być duże i obejmować swoim
zasięgiem całą uczelnię by zwiększyć efektywności wykorzystania
tych zasobów. Pozwoli to obejść niedostatki tradycyjnej, rozproszonej organizacji. Standardy wykorzystania i inwentaryzacji zasobów
fizycznych określają odpowiednie komórki technostruktury. W zakresie działów pomocniczych leży między innymi nadzór organizacyjny nad tymi zasobami.
Wreszcie ostatnią grupę tworzą funkcja utrzymania wzorców
i struktura dywizjonalna. Zgodnie z Mintzbergiem celem tej struktury jest dążenie do maksymalnej możliwej koncentracji działań
w zdywersyfikowanym otoczeniu oraz dywersyfikacja odpowiedzialności zgodnie z jego wymogami. W tym zakresie naturalnymi
wydają się kryteria lojalności, motywacji i tożsamości organizacyjnej jako elementy spajające tą różnorodność w całość. W przypadku uczelni wyższej ta dywersyfikacja jest naturalna i wynika z dywersyfikacji nauki jako takiej. Elementem, który może spajać całość
musi być zatem poczucie lojalności i tożsamość organizacyjna, które wpływają na motywację do działania poszczególnych jednostek.
Ponadto proces pozyskiwania kadr winien prowadzić do preferowania jednostek, dla których praca na uczelni jest preferowanym
obszarem działania. Nie może on być w tym zakresie „łapanką” na
doktorantów. Układ tych elementów odnosi się do procesu współpracy z otoczeniem i nadzoru nad procesami. Procesy te można realizować prawidłowo jedynie wtedy, gdy w ich tle znajdować się
będą wskazane kryteria działania. Z drugiej strony duża różnorodność obszarów badawczych w ramach polskich uczelni nakazuje
działania o charakterze zdywersyfikowanym, jednakże w ramach
struktury dyzwizjonalnej.
272
Podsumowanie
Przedstawiona analiza wyzwań wobec procesowego zarządzania
uczelnią wyższą wskazuje na kilka istotnych wniosków. Po pierwsze współczesne uczelnie wyższe, w zakresie procesów głównych,
realizują cztery wzajemnie niepokrywające się procesy działania, co
pokazano na przykładzie analizy kryteriów zarządzania odnoszących się do poszczególnych z nich. Uczelnie zatem są jednocześnie
instytucjami edukacyjnymi, naukowymi, komercyjnymi jak i centrami kulturowymi regionu. Tym samym sytuacja ta wskazuje na
konieczność strukturalnego rozdzielenia realizacji tych procesów
w obrębie uczelni. Możliwe jest to poprzez wydzielenie w głównej
strukturze uczelni wskazanych czterech pionów organizacyjnych.
Pozostaje problem określenia zakresu obowiązków poszczególnych pracowników uczelni. Kwestią do ustalenie jest czy ich zakresy pracy też mają być rozdzielone (osobna kadra naukowa, osobna
dydaktyczna, osobna komercyjna i osobno przedstawiciele uczelni
w regionie) czy też mają wykonywać wszystkie zadania po części.
Obecnie podstawową rolę w realizacji głównych procesów działania uczelni odgrywają pracownicy naukowo-dydaktyczni. Zgodnie z określeniem ich statusu winni oni realizować prace naukowe
i w równym zakresie działania dydaktyczne. Jednakże w obecnej
sytuacji realizują oni także prace komercyjne oraz pełnią rolę przedstawicieli uczelni w regionie. Dodatkowo pracownicy ci realizują
także zadania administracyjne. Trzeba postawić pytanie czy w tym
rozdrobnieniu nie należałoby szukać przyczyn niskiej efektywności
polskich uczelni wyższych. W tym kontekście pokreślić należy, iż
główny element oceny pracownika naukowo-dydaktycznego stanowi jego dorobek naukowy (chociażby indeks h odnoszący się do
liczby cytowań publikacji naukowych i to w zasadzie tylko w języku angielskim). Należy jednakże wspomnieć, iż w literaturze można znaleźć przykłady patologii systemu opartego na ocenie cytowań.29 Natomiast parametryzacja wydziałów uczelni odnosi się do
29 M. Gawin, Myślenie ucieka z uniwersytetu, „Wiedza i Życie” 2011, vol. 923,
nr 11, s. 50. We wspomnianym kontekście można zacytować następujący fragment:
273
procesu komercyjnego (ostatnio nacisk położony został na wielkość
zaangażowanych/pozyskanych środków finansowych, co spowodowało spadek kategorii wydziałów na rzecz OBR-ów).
Po drugie zwrócić należy uwagę, iż sama struktura organizacyjna
jednostek musi być dopasowana do charakterystyki realizowanych
procesów działania. W tym zakresie odwołać się można do teorii
struktur organizacyjnych zaproponowanych przez Mintzberga.30
Odnosząc omówione procesy główne do typologii Mintzberga proces dydaktyczny przypisać można do organizacji typu biurokracji
profesjonalnej, proces badawczy do adhokracji, proces komercyjny
do biurokracji maszynowej a współpracę z otoczeniem do struktury dywizjonalne.31 To odwołanie wskazuje, iż realizacji wszystkich
procesów działania na bazie jednej struktury organizacyjnej jest
wątpliwe pod względem menedżerskim. Ponadto zwrócić uwagę
należy, iż wprowadzane obligatoryjne systemy nadzoru (system
zapewnienia jakości kształcenia, system kontroli zarządczej) prowadzą do przekształcenie się uczelni w strukturę jedynie biurokracji maszynowej w zakresie wszystkich procesów działania.32
Prowadzi to do dominacji, w ocenie realizacji procesów działania,
jak i kadry uczelni, wskaźników ilościowych nad jakościowymi.
Te ostatnie często są w ogóle eliminowane. Jednym z przejawów
tego trendu jest ocena profesjonalizmu zawodowego pracowników
uczelni przez pryzmat posiadanych certyfikatów a nie rzeczywistej
jakości pracy w kontekście oczekiwań otoczenia (wymagań klienta
będących wytyczną zarządzania procesowego). Można stwierdzić
nawet, iż w procesie oceny bardziej liczy się odchylenie od standardu niż sama wartość konkretnego wskaźnika. Ten trend ma szerszy zasięg, na co wskazują badania amerykańskie. Pokazują one,
Indeks cytowań ... na Zachodzie zamiast zwalczyć patologie (do których należała produkcja
prac o nikłym odbiorze) – zrodził nowe. Proceder cytowań twórczości znajomych i przyjaciół, bez względu na wartość merytoryczną dzieł przez nich stworzonych, na Zachodzie
kwitnie i nie ma na niego skutecznego antidotum. Odnosząc się do tego fragmentu należy przyznać, że w tym zakresie Europa rzeczywiście jest bez granic.
30 H. Mintzberg, Structure In 5’s: A Synthesis of the Research on Organization
Design, „Management Science” 1980, vol. 26, No. 3, s. 322.
31 Ibidem, s. 330.
32 Ibidem, s. 333.
274
że projekty najbardziej postępowe i innowacyjne (na przykład późniejszych noblistów) najczęściej nie znajdują uznania w ocenie recenzentów naukowych.33 Preferują oni projekty standardowe (bezpieczne) o dużym potencjale powodzenia (ocierające się o wtórność).34
Powoduje to, iż 40% czasu zajmuje naukowcom przygotowywanie
odpowiedniej liczby wniosków i załatwianie spraw biurokratycznych z nimi związanych,35 aby móc liczyć na sukces, czyli pozyskanie środków na badania. Niektórzy badacze zwracają także uwagę
na fakt, że część grantów tak naprawdę ma ujemną wartość netto.36
Oznacza to sytuację, w której koszt opracowania wniosku o grant
(liczony w roboczogodzinach) jest wyższy niż uzyskane dofinansowanie. Tym samym obecny kierunek rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce (także na świecie) wydaje się być ślepą uliczką.
Wreszcie po trzecie przeprowadzona analiza pokazała, że do
doskonałego zarządzania uczelnią wyższą należy wykorzystać,
w sposób zrównoważony, zarówno kryteria jakościowe jak i ilościowe. Obydwa typy tych kryteriów występowały w analizie przedstawionych funkcji regulacyjnych. Przeważająco ilościowy charakter
mają kryteria procesów adaptacji i osiągania celów. Natomiast pozostałe procesy wykazują dominantę na jakościowym charakterze
kryteriów. Ponadto, o czym wspomniano omawiając charakterystykę systemu AGIL, w zakresie czynników oddziaływań niektóre
mają charakter wewnętrzny a inne zewnętrzny. To zróżnicowanie
nakłada szczególne wymagania odnośnie wiedzy i umiejętności
menedżerskich na zarządzających uczelniami wyższymi. W tym
kontekście europejski model kreowania kadry zarządzającej wydaje się anachroniczny. W Europie zarządzający uczelnią (a także jej
wydziałami), czyli rektor (dziekani) wywodzi się z kadry naukowej
danej uczelni.37 Jest to wybitny specjalista w swojej dziedzinie, którą
rzadko jest zarządzanie. Ponadto system pracy zarządzającego jest
33 http://www.purdueexponent.org/campus/article_cdcdd482-f3a2-5135-9e42
-6cfee36cd1f9.html.
34 Dr No Money, Świat Nauki, vol. 238, No. 6, s. 19.
35 Ibidem.
36 Ibidem.
37 K. Pawłowski, Menedżerskie zarządzanie …, op. cit., s. 15.
275
kadencyjny (ograniczony do dwóch kadencji). Oznacza to, że każdy
zarządzający po swojej kadencji powróci do pracy na swoim stanowisku w ramach uczelni. Tym samym nie jest on zainteresowany
w działaniach rewolucyjnych przynoszących długofalowe rezultaty,
jeżeli działania te naruszyłyby istniejące status quo, ponieważ odczułby on ich skutek w przyszłości i naraził się na możliwy ostracyzm
środowiska. W przypadku uczelni amerykańskich zarządzający są
zazwyczaj profesjonalistami, dla których kierowanie uczelnią lub
wydziałem stanowi podstawę pracy. W ich przypadku pozytywne
rezultaty zarządzania uczelnią przekładają się na możliwość wygrania następnych konkursów na to stanowisko w tej czy innej uczelni.
Konstatując należy stwierdzić, iż w XXI wieku przed uczelniami
polskimi stoją ogromne wyzwania związane z określeniem ich kierunku rozwoju oraz sposobów jego realizacji. Powyższe opracowanie stanowi zatem głos w dyskusji nad problematyką zarządzania
w uczelni wyższej. Z drugiej strony zwrócić należy uwagę, iż fiasko
Strategii lizbońskiej, a także możliwe fiasko Strategii Europa 2020
znajdują swoją przyczynę właśnie pośród elementów wskazanych
w tej publikacji.
Bibliografia
1. Brilman J., Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, Państwowe
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
2. Drucker P.F., Praktyka zarządzania, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998.
3. Dubin, R. Industrial workers’ worlds: A study of the “Central Life
Interests” of industrial workers, Social Problems 1956, vol. 2, No. 3,
s. 131-142.
4. Dubin R., Central Life Interests: Creative Individualism in a Complex
World, Transactions Publishers, New Jersey 1992.
5. Gawin M., Myślenie ucieka z uniwersytetu, „Wiedza i Życie” 2011,
vol. 923, nr 11, s. 46-51.
6. Griffin R., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1996.
276
7. Harry M. J., Schroeder R., Six Sigma. Wykorzystanie programu
jakości do poprawy wyników finansowych, Oficyna Ekonomiczna,
Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001.
8. Hoy W. K., Miskel G. G., Educational Administration: Theory, Research and Practice, McGraw-Hill, New York 1991.
9. Lomnitz L., Hierarchy and Peripherality: The Organisation of a Mexican Research Institute, “Journal Minerva” 1979, vol. 17, No 4,
s. 527–548.
10. Mintzberg H., The Structuring of Organizations. A Synthesis of the
Research. on Organization Design, Prentice Hall Inc., New York,
1979.
11. Mintzberg H., Structure In 5’s: A Synthesis of the Research on Organization Design, „Management Science” 1980, vol. 26, No. 3.
12. Mintzberg H., Lampel J., Quinn J.B., Ghoshal S., The Strategy
Process: Concepts, Contexts, Cases, Pearson Education Ltd., Harlow 2003.
13. Pawłowski K., Menedżerskie zarządzanie uczelniami, „Nowe Życie
Gospodarcze” 2004, Nr 18, s. 15-16.
14. Ritzer G., Klasyczna teoria socjologiczna, Wydawnictwo Zysk i S-ka,
Poznań 2004.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Waldemar Grzeszczuk
Wartość biologicznych
argumentów na istnienie Boga
i ich wykorzystanie w procesie
kształtowania religijnych postaw
młodzieży (na podstawie filozofii
Ks. Kazimierza Kłósaka
The value of biological
arguments for God’s existence and
their usage the process of shaping
the religious attitudes among
young people (based on the
philosophy of Kazimierz Kłósak)
Streszczenie
Argument „biologiczny” opiera się na założeniu, że życie na
Ziemi ma swój początek1 - w dziejach Ziemi istniał więc okres, w
którym nie występowała na niej żadna forma życia biologicznego.
Artykuł, odnosząc się do prowokujacego pytania K. Kłósaka: ...
w jaki sposób cząstki substancji meteorowej złożone z żelaza i substancji
kamienistej, mogły wraz z kondensatami takich gazów jak metan, amoniak, para wodna i dwutlenk węgla, stanowić wystarczający podmiot dla
egzystencji zasad nasiennych?2, poddaje krytyce wywody wysuwane
1 Por. K. Kłósak, Zagadnienie sensowności pytania o początek czasowy wszechświata,
AC 5-6 (1973-1974), 291-297.
2 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, 329-330.
278
przez materialistów dialektycznych przeciw twierdzeniu o wieczności życia i istnieniu Boga. Wskazuje również na takie elementy
filozofii Kłósaka, które mogą odegrać istotną rolę w kształtowaniu
religijnych postaw młodzieży, „bombardowanej” w powszechnym
trybie nauczania „tezami materialistycznymi”, skłaniającymi do
zarzucenia praktyk religijnych,jako niespójnych z nowoczesnymi
osiągnięciami nauki i techniki.
Summary
Argument „biological” is based on the idea that life on Earth has
its beginning - in the Earth’s history there so the period in which
it did not exist to any form of biological life. The article, referring to
the provocative questions K. Kłósaka: …how the substance particles
meteor made of iron and stony substances, including condensates may
gases such as methane, ammonia, water vapor and carbon ferrioxide, be
subject to the existence of sufficient seed rules? Criticizes the arguments
put forward by dialectical materialists against the idea of the eternity of life and the existence of God. It also points to such elements
Kłósaka philosophy that can play an important role in shaping
the religious attitudes of young people, “bombed” in the common
mode of teaching “materialist thesis” which encourage the abandonment of religious practice as incoherent with modern developments in science and technology.
Słowa klucze: wychowanie, argument biologiczny, istnienie
Boga, kształtowanie duchowości.
Keywords: education, biological argument, the existence of God,
spiritual formation.
Wstęp
Złożoność oraz niezwykła różnorodność fenomenu życia wymaga wielowątkowego definiowania, tak aby odnieść się do różnych
Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów...
279
przymiotów tego zjawiska. Istnieje wiele koncepcji filozoficznych
na temat pochodzenia życia na Ziemi. Opierają się one na rozmaitych założeniach tworzących odrębne nurty myślowe. W niniejszym artykule skoncentrowano się na „argumencie biologicznym”
- tezie o czasowym początku życia biologicznego na Ziemi, którego
pierwszą przyczyną jest Bóg. Bywa on zaliczany do tej samej grupy
argumentów do której należą argumenty: ze wzrostu entropii we
Wszechświecie, oraz z ekspansji przestrzennej Wszechświata.
Argument „biologiczny”, zakładając już istnienie Wszechświata,
odwołuje się do tego specyficznego momentu dziejów Ziemi, jakim
było pojawienie się na niej życia biologicznego. Myśl przewodnią
argumentu „biologicznego” można wyrazić w następujący sposób:
ponieważ życie organiczne na naszej Ziemi miało początek, a ani
nie mogło się rozwinąć z zarodków drobnoustrojów które by przedostały się z przestworzy międzyplanetarnych przy pomocy meteorytów (hipoteza kosmozoidów Hermana Eberhardta Richtera), lub
dzięki ciśnieniu promieni słonecznych (hipoteza panspermii Svante
Arrheniusa), ani nie mogło powstać na drodze samorodztwa, dlatego też początków życia organicznego na naszym globie nie można
sobie inaczej wytłumaczyć, jak tylko przez bezpośrednie, specjalne
działanie istoty będącej bytem a se, lub zakładającej istnienie takiego bytu – wobec tego Bóg istnieje.
Dokonanie oceny wartości argumentu „biologicznego”, wymaga
krytycznego rozpatrzenia jego założeń przyrodniczych, a następnie
oceny jego filozoficznych aspektów – odnajdujemy to w dorobku
twórczym Księdza Kazimierza Kłósaka.
Pochodzenie życia jako problem
przyrodniczo-filozoficzny
Ksiądz K. Kłósak, zajmując się problemami poznawalności istnienia Boga, filozofią przyrody i filozoficznych aspektów nauk przyrodniczych, naturą i pochodzeniem człowieka, analizował klasyczne
dowody na istnienie Boga. Wypowiadając się przeciwko utożsamianiu filozofii przyrody z metafizyką, dokonał analizy krytycznej neo-
280
scholastycznych ujęć, co doprowadziło go do sprecyzowania specyficzności filozofii przyrody – nauki zrelatywizowanej do aspektu
bycia czymś istniejącym realnie w obrębie przyrody. Wskazując na
fakty naukowe, stwierdził, iż istnieje potrzeba ich filozoficznej interpretacji.
Podkreślał silną potrzebę, utworzenia koncepcji filozofii przyrody, jako dyscypliny autonomicznej i tym samym nowej metody
uprawiania tejże filozofii3. Był przekonany, że ani twierdzenia nauk
o przyrodzie nie mogą wynikać bezpośrednio (dedukcyjnie) z pewnych
zasad filozoficznych, ani nauki szczegółowe nie mogą bezpośrednio prowadzić do wniosków filozoficznych4.
Rozpatrując zagadnienia związane z kosmologią: problemem
przestrzenności i początkami czasowego i przestrzennego wszechświata, zastanawiał się nad teleologiczną interpretacją natury.
Zajmował się również problematyką, związaną z teorią ewolucji
– ale przede wszystkim w odniesieniu do pochodzenia człowieka.
W obrębie jego zainteresowań wchodziła również problematyka,
wyrastająca na bazie antropologii przyrodniczej: istota człowieka,
jego miejsca w przyrodzie, zagadnienie natury i pochodzenie duszy ludzkiej. Poświęcając wiele miejsca sprawom metodologicznym – pokazywał, w jaki sposób, i czy w ogóle, można badać duszę
ludzką. Zajął się problemem substancjalności duszy ludzkiej. Wywnioskował, że dusza ludzka nie wywodzi się na drodze powstania
z materii, tylko jest tworem Boga.
Poddając krytyce liczne badania i teorie, Kazimierz Kłósak podważył najbardziej popularne przekonania, jak np. to, że życie organiczne
przedostało się na Ziemię przy pomocy meteorytów. Zakwestionował przekonania Richtera i Svante Arrheniusa, którzy przyjmują, że
życie istnieje w kosmosie odwiecznie, w postaci zarodników życiowych. Natomiast przenoszenie ich realizuje się dzięki ciśnieniu wywieranemu przez światło. Zarodniki życiowe w przestrzeni kosmicznej mogą się swobodnie poruszać z planety na planetę. Arrhenius
3 Rozważania metodologiczne ksiądz Kłósak umieścił w książce: K. Kłósak,
Z teorii i metodologii filozofii przyrody, Poznań 1980.
4 Tamże, s. 35.
281
tak o tym pisze: „W ten sposób przez odwieczne czasy życie przenosić się
mogło z jednego układu słonecznego do innego lub z jednej planety do innej
w obrębie tego samego układu. Podobnie jak z biliona pyłków, jakie wiatr
z dużego drzewa przeciętnie unosi, tylko jedno da początek nowemu drzewu, tak przypuszczalnie jednemu z biliona, a może tryliona zarodków, przez
cisnienie światła z platety w przestrzeń wygnanych, uda się spaść na dotąd
nietkniętą planetę i tam dać początek różnorodnym tworom żywym5.
S. Arrhenius jako twórca teorii dysocjacji elektrolitycznej, na
podstawie której wysnuł przypuszczenie, że siła zaradcza znacznie dłużej zachowuje się w niższych temperaturach niż w zwykłych
temperaturach ziemskich, wykazujeno, że zamrożone bakterie mogły znosić lodowatą pustkę międzygwiezdną w ciągu niezmiernie długiego czasu, nie tracąc swej zdolności do kiełkowania. Na
przeszkodzie tej teorii staje promieniowanie nadfioletowe, które
wykazuje aktywność abiotyczną w stosunku do mikroorganizmów
w warunkach zwykłych, jak też w wypadku usunięcia powietrza
i wilgoci, oraz przy wprowadzeniu bardzo niskiej temperatury6.
Na podstawie tych obserwacji i ich związku z doświadczeniami
Becquerela7 – Kazimierz Kłósak wysuwa wniosek: ponieważ przestworza otaczające Ziemię są przenikniete promieniowaniem słonecznym
bogatym w promieniowanie nadfioletowe, istnieje duże prawdopodobieństwo, że spory, które według hipotezy Arrheniusa mają wędrować przez te
przestworza, zostały by szybko zabite8.
Poddaje również krytyce niektóre wywody wysuwane przez
materialistów dialektycznych przeciw twierdzeniu o wieczności
życia, mówiąc, że może je jednak przyjąć i ten, kto nie podziela też
materializmu dialektycznego. Na poparcie tej tezy cytuje dzieło Fryderyka Engelsa „Dialektyka przyrody”, według którego hipoteza
wiecznego życia zakłada dwa fakty niemożliwe do urzeczywistnienia, a więc: wieczność białka i wieczność pierwotnych form całego
swiata organicznego.
5 S. Arrhenius, Jak powstają światy, tłum. L. Brunner, Łódź – Warszawa 1910, s. 185.
Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia
filozoficzne współczesnej nauki, s. 356.
7 Tamże.
8 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 344.
6 282
Kłósak akceptuje wysuwane przez autora fakty stwierdzając za
nim, że: białko jest najbardziej nietrwałym ze znanych nam związków węgla. Rozpada się z chwilą, gdy traci zdolność spełniania właściwych mu
funkcji, które nazywamy życiem, a leży to w jego naturze, że utrata tej
zdolności musi wcześniej lub później nastąpić. I ten właśnie związek ma
być wieczny, ma wytrzymać wszelkie zmiany temperatury, ciśnienia, braku pokarmu, powietrza itd., zachodzące w przestrzeni wszechświata, kiedy
już jego górna granica temperatury jest tak niska – poniżej 100o C! Warunki istnienia białka są nieskończenie bardziej skomplikowane niż wszelkich innych znanych nam związków węgla, mamy tu bowiem do czynienia
nie tylko z nowymi własnościami fizycznymi i chemicznymi, lecz również
z funkcjami odżywiania i oddychania, które wymagają środowiska ściśle
określonego pod względem fizycznym i chemicznym – i to białko miało się
zachować odwiecznie mimo wszelkich możliwych zmian?9
Wysuwane w powyższej teorii założenie o istnieniu i wędrówkach zarodków w naszym układzie planetarnym nie zostało potwierdzone nawet przez bezpośrednie obserwacje i badania prowadzone ostatnio ze sputników i stacji załogowych.
Wybrane aspekty teorii abiogenezy
a istnienie Boga
Dla istoty rozważań szczególnie należy przypomnieć, iż w biologi funkcjonuje przekonanie o pojawieniu się życia na Ziemi poprzedzonym długim okresem tzw. ewolucji chemicznej i biochemicznej, tworzeniem coraz bardziej złożonych związków organicznych, które odegrały
istotna rolę w organizacji pierwszych tworów żywych, procesów bioenergetycznych, funkcji życiowych10.
Obok biologii molekularnej również inne nauki wnoszą do wyjaśnienia tego procesu swój wkład.11 Jego znaczenie praktyczne
9 10 F. Engels, Dialektyka Przyrody, tłum. T. Zabłudowski, Warszawa 1952, s. 320.
Sz.W. Ślaga, Problem abiogenezy w ujęciu Prof. K. Kłósaka, SPhCh 17 (1981) nr 1,
s. 164.
11 Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 358.
283
i jest niewielkie i wyraża się związkiem z ewentualną sztuczną produkcją życia czy możliwością jego wykrycia na innych planetach.12
Pomimo wkładu wielu nauk jak: biochemii, biofizyki, biologii molekularnej czy kosmologii, pochodzenie życia nadal należy do najbardziej zawiłych zagadnień przyrodniczych. Nie jesteśmy w stanie w pełni odtworzyć procesów i zjawisk z przeszłości, dlatego
też przychylamy się do zdania W. Kunickiego-Golffingera, że nie
jesteśmy w stanie ani odtworzyć warunków sprzed wielu miliardów lat,
ani powtórzyć procesu biogenezy (powstania życia). Możemy jednak badać
przeszłość Ziemi oraz sprawdzać czy postulowane procesy są możliwe13.
Pewne aspekty powyższego problemu, które nie mogą być ujęte w metody empiryczne, a które racjonalnie i dogłębnie wyjasniają genezę życia, pozwalają wkroczyć na teren filozofii, stąd wielu
uczonych jest zdania, że pochodzenie życia jest problemem w równej mierze przyrodniczym co filozoficznym.
Interdyscyplinarność i wielopłaszczyznowość w ujmowaniu problemu pochodzenia życia, charakterystyczna dla dociekań K. Kłósaka, wprowadza nas zarówno w obszary nauk przyrodniczych jak
i filozoficznych.
Poddając analizie poglądy Teilharda de Chardin K. Kłósak
rozpatruje pojęcie życia występujące u podstaw przyrodniczego
postulatu jedności osnowy wszechświata.14 Teilhard de Chardin
pojmował życie jako specyficzny skutek wzrastajacej złożoności
i organizowania się materii. Proces ten, wraz ze wzrostem uwewnętrzniania i komplikowania się materii, doprowadził do pojawienia się niedostrzegalnych form życia, tak zwanego przedżycia. Dało
to początek przejściu do „życia” poprzez skok ewolucyjny – można
je obserwować w różnorakich jego przejawach. Na podstawie tego
prof. Kłósak dowodzi, że Teilhard de Chardin nie opowiadał się za
12 J.Z. Young, Zarys wiedzy o człowieku, Warszawa 1978, s. 398.
W. Kunicki-Golffinger, Podstawy biologii. Od bakterii do człowieka, Warszawa
1878, s. 341.
14 K. Kłósak, Z zagadnień filozofii przyrody, ks. P. Teilharda de Chardin, ZNKUL
3 (1960) z. 4, s. 3-20; tenże, Zagadnienie stworzenia wszechświata w ujęciu
P. Teilharda de Chardin, SPhCh 1 (1965) nr 2, s. 276-293.
13 284
samorodztwem w znaczeniu ścisłym15. Badania przeprowadzone
nad wirusami nie dostarczają żadnego pewnego faktu samorodztwa – dowodzi K. Kłósak, hipoteza endogenicznego pochodzenia
wirusów też nie rozwiązuje problemu16. Licząc się z możliwością
samorodztwa – można dojść do przeświadczenia o istnieniu Boga
jedynie w oparciu o argument z przygodności bytów17.
Potwierdzenie przyrodniczej hipotezy abiogennych początków
życia organicznego na Ziemi może być tylko pośrednie gdyż ze
względu na jej złożoność treściową i fakt bardzo odległy w przeszłości niemożliwe jest potwierdzenie bezpośrednie. Kierując się
sugestiami metodologicznymi możemy podać dla tej hipotezy
posrednie potwierdzenie „odgórne” i „oddolne”. Potwierdzenie
„odgórne” polegać będzie na wykazaniu, że hipoteza abiogennych
początków życia organicznego na Ziemi stanowi konieczne założenie nad podjęciem naukowych badań w tym kierunku. Natomiast
potwierdzenie „oddolne” otrzymalibyśmy poprzez zgodność implikacji testowych z danymi doświadczenia. Uzasadniając konieczność takie klasyfikacji Kazimierz Kłósak wyjaśnia: Zaczynając od
odgórnego potwierdzenia pośredniego hipotezy abiogennych początków
życia organicznego na Ziemi zauważymy, że bez przyjęcia tej hipotezy
nic nie skłania przyrodnika do prowadzenia badań naukowych w przedmiocie pochodzenia wymienionego życia. Hipoteza samorodztwa stanowi
ze strony metodologii najbardziej podstawowe założenie dla podjęcia tych
badań18.
Nie możemy powiedzieć, że teoria ta od strony doktrynalnej
wynika z całą pewnością z teorii dotyczących ewolucji materii nieożywionej i ożywionej19, jednak – zauważa Kłósak – hipoteza ta
wynika z dużym stopniem prawdopodobieństwa ze wskazanych
teorii.
K. Kłósak, Hipoteza samorodztwa wobec badań nad wirusami, Z 7 (1952) nr 31,
s. 1-16.
17 Sz.W. Ślaga, Problem abiogenezy w ujęciu K. Kłósaka, SPhCh 17 (1981) nr 1,
s. 166.
19 K. Kloskowski, Między ewolucją a kreacją, Warszawa 1994, s. 19-22.
16 Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów...
285
W następstwie szeregu wnioskowań przez analogię20 typu: Do
pojawienia się materii ożywionej doszło w drodze ewolucyjnego przekształcenia się materii nieożywionej21, nie dochodzimy w pełni do konkluzyjnej weryfikacji hipotezy, ale możemy stwierdzić, że wymieniona
hipoteza jest zgodna w dużym stopniu z teoriami o ewolucji materii
nieożywionej jak i ożywionej.
Przy częściowym „oddolnym” potwierdzeniu pośrednim Kłósak proponuje ograniczyć się do konfrontacji z doświadczeniem dających się dla niej ustalić implikacji testowych. K. Kłósak proponuje
przyjąć następujące implikacje:22
• materię ożywioną powinna łączyć z materią nieożywioną jedność chemiczna,
• laboratoryjnie będzie można wytworzyć wszystkie, albo przynajmniej pewne związki organiczne, które dawniej uważano jedynie za wytwór komórki żyjącej,
• można również dokonać w laboratorium naśladownictwa form
zewnętrzych jestestw żyjących oraz ich czynności,
• można będzie spotkać się choćby z jednym zupełnie pewnym
przypadkiem bezpośredniego i spontanicznego powstawania
życia organicznego z materii nieożywionej.
Potwierdzeniem dla pierwszej implikacji testowej jest fakt, że
w żywej materii nie możemy spotkać takiego pierwiastka chemicznego, który jednocześnie nie występowałby w materii nieożywionej.
Głównie należą do nich wodór, azot i węgiel.23 Badając protoplazmę stwierdzamy istnienie większości pierwiastków w różnorodnych połączeniach w związkach chemicznych, tak organicznych
jak i nieorganicznych. Wobec tego „abiogenne pochodzenie materii
20 Zob. o wnioskowaniu przez analogię u Izydory Dąmbskiej, Dwa studia z teorii naukowego poznania, Toruń 1962, s. 35-44.
Dla Dąmbskiej analogia szerzej rozumiana jest „podobieństwem strukturalnym
zbiorów, a więc przede wszystkim podobieństwem relacji, w jakich pozostają elementy tych zbiorów”. To pojmowanie analogii okazuje się odpowiednie przy badaniach dotyczących wartości przyrodniczej hipotezy samorodztwa.
22 Tamże, s. 353.
23 A.R. Peacocke, Teologia i nauki przyrodnicze, tłum. L.M. Sokołowski, Kraków
1991, s. 55.
286
ożywionej jest tylko czymś wysoce prawdopodobnym przy stwierdzeniu jedności chemicznej materii ożywionej i nieożywionej w zakresie składu pierwiastków”.24
W odniesieniu do drugiej implikacji testowej, jej potwierdzenie
empiryczne możemy przyjąć jako wysoce prawdopodobne. Wykazuje ono, że w ramach chemicznej ewolucji prebiotycznej tworzyły
się na Ziemi coraz to bardziej złożone związki organiczne.25
K. Kłósak dając przegląd osiągnięć w zakresie laboratoryjnego
wytwarzania związków organicznych, uwzględnia szczególnie to
co zdołano uzyskać w ostatnich 25 latach, biorąc pod uwagę całokształt warunków fizycznych i chemicznych, które z dużym prawdopodobieństwem występowały na pierwotnej Ziemi. Dużo miejsca
zajmują analizy etapów ewolucji związków węgla przeprowadzone
przez K. Kłósaka za J. de Rosnay. Podzielić je można zasadniczo na
dwie grupy:
• syntezy prostych związków organicznych takich jak cyjanki,
• syntezy polimerów.
Duży wkład pracy nad pierwszą grupą wniósł Stanley L. Miller,
który sprawdzał hipotezę Oparina głoszącą, że związki organiczne występujące u podstaw życia wytworzyły się w pierwotnej atmosferze ziemskiej złożonej z amoniaku, metanu, wody i wodoru26
.Wielu uczonych przeprowadzało za Millerem mniej lub bardziej
udane eksperymenty w tym zakresie27.
Do udanych należy zaliczyć te w których jako źródłem energii
do syntezy aminokwasów posłużono się promieniowaniem jonizującym, nagrzewaniem i promieniami nadfioletowymi. W efekcie
otrzymano nie tylko aminokwasy, ale także aldehydy, kwasy organiczne, aminy, amidy i mocznik. Jednak najważniejsze według
K. Kłósaka było to, że doświadzcenia te dały wreszcie podstawę do wstęp24 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 356.
Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 359-360.
26 Wypisy z ewolucjonizmu, tłum. z francuskiego A. Juranda, t. I, z 1, cz. 2,
s. 539-542.
27 Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga,
Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 368-369.
287
nego poruszenia zagadnienia warunków urzeczywistnienia się pierwszych
chronologicznie na Ziemi syntez asymetrycznych28.
Interesująca wydaje się abiotyczna synteza pirofosforanów i polifosforanów, gdyż według powszechnego przekonania fosfor odegrał
w biogenezie znaczną rolę. Przez duże ilości energii wyzwalanej w trakcie hidrolizy jego związków, a to z kolei prowadziło do zwiększania
intensywności reakcji prowadzących do ukształtowania się różnych
abiotycznych syntez29. Oparin również twierdzi, że na pierwotnej powierzchni Ziemi w warunkach powszechnego rozgrzania wytwarzały
się polifosforany oraz ich związki organiczne, a polifosforany nieorganiczne mogły w pełni uczestniczyć w kształtowaniu najprostszych mechanizmów, kierujących wytwarzaniem i zużywaniem energii30.
Grupa druga zajmująca się syntezą polimerów ukazuje nam – pisze
K. Kłósak – jak mogła dokonywać się na Ziemi polimeryzacja różnych
monomerów (w ramach molekularnej ewolucji przedbiologicznej) między
innymi aminokwasów w polipeptydy oraz w substancje białkowe31.
K. Kłósak skupia się tylko na syntezach polipeptydów protobiałek,
protenoidów, insuliny i rybonukleazy Polipeptydy uzyskiwano w różny sposób, między innymi posłużono się promieniami ultrafioletowymi, energią termiczną, niską temperaturą czy też wyładowaniami elektrycznymi. Przy doświaczeniach przeprowadzonych w warunkach
niskiej temperatury przez C.V. Lowe a, on i jego współpracownicy
otrzymali polimery zawierające więcej niż 8 aminokwasów32.
Protobiałka, które według Oparina są „polimerami aminokwasowymi z przypadkowo rozmieszczonymi resztami aminokwasowymi w łańcuchu polipeptydowym”33, mogły powstać abiogennie
na Ziemi bez pośrednictwa aminokwasów.
Reasumując, K. Kłósak stwierdza: „przedstawione syntezy stanowią
daleko idącą konfirmację dla hipotezy abiogennych początków życia organicznego w zakresie jej drugiej implikacji testowej. Jeżeli bowiem związki
Tamże, s. 366.
30 A. Oparin, Powstanie życia na Ziemi, tłum. J. Nowicki, Warszawa 1968, s. 140.
31 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 371-376.
32 Tamże, s. 370.
33 A. Oparin, Powstanie życia na Ziemi, s. 141.
29 288
organiczne mogą być w takiej ilości jak to zreferowałem zsyntetyzowane
laboratoryjnie – to jest wysoce prawdopodobne, że mogły powstać także
abiogennie w warunkach pierwotnej Ziemi, stanowiąc jeden z bliższych
czynników warunkujących pojawienie się na niej życia organicznego34.
Nasuwa się w związku z tym pogląd, że materia nieożywiona nie
utrzymała się w fazie złożonych związków węgla, lecz jej rozwój
poszedł dalej – ku wyodrębnieniu się życia organicznego35.
Gdy chodzi o trzecią implikację testową to Kłósak proponuje
opracowanie jej w oparciu o badania prowadzone z myślą uwzględnienia warunków, jakie prawdopodobnie panowały na pierwotnej
Ziemi przy procesach biogenezy. Autor ma na myśli badania dotyczące proteinoidowych mikrosfer S.W. Foxa oraz koacerwatów
i protobiontów Oparina36.
Według Foxa proteinoidowe mikrosfery wykazują trwałość podobną do żyjących komórek, dlatego też można obserwować je pod
mikroskopem elektronowym. Wykazują także tendencję do dzielenia się na dwie „potomne” mikrosfery, natomiast zawarta w nich
substancja podlega krążeniu wewnętrznemu37.
Wielu uczonych ustosunkowywało się do tej teorii, między innymi Ryszard S. Young, który twierdził, że przy obecnym stanie wiedzy nie można wykluczyć tej możliwości, że droga do pojawienia
się życia prowadziła przez ewolucję jaką bierze pod uwage Fox38.
W modelowych doświadczeniach Oparina pojawia się pojęcie
koacerwatów, które mają być wyjściowym modelem do powstawania komórki39. Wyodrębniono je z roztworów wodnych i gumy
arabskiej, jak też z wielu rodzajów polimerów organicznych. Wielkość ich zależy przede wszystkim od rodzaju składających się na
nie substancji. Kropelki koacerwatowe wyraźnie odgraniczają się od
L. Wciórka, O tak zwanym argumencie biologicznym na istnienie Boga, SPhCh 28
(1992) nr 2, s. 53.
36 Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 369-370.
37 Tamże, s. 370.
38 Tamże, s. 378.
39 Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 369-370.
289
otaczającego je środowiska, ale nie jest to izolacja, bo są zdolne do
reagowania z nim. Koacerwaty zawierają w sobie różne białka jak
histony i albuminy, ponadto kwasy nukleinowe, lipidy, chlorofil,
i inne składniki. Proces reagowania ze środowiskiem polega na pochłanianiu określonej substancji, a co za tym idzie zwiększania lub
zmniejszania stężenia w porównaniu z otaczającym roztworem40.
Oparin uważa jednak, że ze zdolności do stężania substancji pochodzącej z otaczającego roztworu nie wynika jeszcze iż kropla koacerwatowa
jest modelem żywego układu. Między kroplą i otaczającym je roztworem
wytwarza się bardzo szybko stan równowagi. Kropla osiąga wówczas stan
termodynamicznie stabilny i staje się układem statycznym. W przeciwieństwie do tego dowolna komórka, lub organizm wiekomórkowy znajduje się
w ciągu całego swego życia w stanie nieprzerwanego, wzajemnego oddziaływania z otaczającym go środowiskiem zewnętrznym41.
Dalsze etapy pracy to badanie tak zwanych protobiontów, czyli
wielocząsteczkowych dynamicznych układów otwartych. Zostały one wydrębnione w takich roztworach jak białka, kwasy nukleinowe, polisacharydy i inne. W dalszych badaniach nad nimi
odtworzono proces utleniania – redukcji, sprzężony z nim proces
fosforyzacji i polimeryzację. Dla tych trzech typów reakcji zdołano
opracować osobne modele. Według Oparina pozostaje tylko złączenie tych trzech typów reakcji w jednym modelu koacerwatowym,
a to już tylko kwestia czasu42.
Reausumując przeprowadzone wyżej analizy Kazimierz Kłósak stwierdza: Po zapoznaniu się z pracami Foxa i Oparina oraz ich
współpracowników, nie można wątpić, że aktualnie najszerszą podstawę
do ustalenia wartości empirycznej trzeciej implikacji testowej dla hipotezy abiogenezy stanowią doświadczenia modelowe dotyczące koacerwatów,
a zwłaszcza tej ich formy, która otrzymała nazwę protobiontów43. Przestrzega jednocześnie aby unikać mechanicyzmu doktrynalnego,
w który wpadłby ten, kto by utrzymywał, że kompleksyfikacja pierwotnej
40 K. Kłósak, Hipoteza Oparina o powstaniu życia, s. 47-49.
A. Oparin, Powstanie życia na Ziemi, s. 150-151.
42 Tamże, s. 165-166.
41 290
przedbiologicznej przemiany materii obserwowana w protobiontach, mogłaby sama przez się doprowadzić do pojawienia się życia organicznego44.
To z kolei prowadziłoby do przekonania, że organizm to nic innego
jak bardzo złożona maszyna.
Jeżeli zaś od strony przyrodniczej rozpatruje się możliwość przekształcenia protobiontów w pierwotne organizmy nie wchodząc
w filozoficzne problemy biogenezy – to według Kłósaka – pozostaje
się w granicach mechanicyzmu metodologicznego, jaki wyznaczają
przyrodnicze metody badań45.
Zasadność wykorzystania
interpretacji teorii abiogenezy,
uzupełnionej o przemyślenia
K. Kłósaka, w kształtowaniu
postaw religijnych
Poszukiwania powstania życia będą prowadzone w obszarze hipotezy abiogenezy. Hipoteza ta została sformułowana w obrębie poznania przyrodniczego, które ma charakter fenomenalistyczny. Podstawową regułą metodologiczną obowiązującą w takim poznaniu jest
ta, która nakazuje jeden zespół zjawisk tłumaczyć odwołaniem się
do innego zespołu zjawisk z którym pierwszy jest powiązany ogólnymi prawami przyrody. Odwoływanie się więc do działania Pierwszej Przyczyny jako czynnika tłumaczącego powstanie życia trzeba
potraktować jako niezgodne z wymogami postępowania właściwego naukom przyrodniczym. Dlatego nieuzasadnionym wydaje się
twierdzenie K. Kłósaka o niewystarczalności argumentu biologicznego istnienia Boga, dlatego że (...) ani ze strony poznania przyrodniczego,
ani ze strony poznania z zakresu filozofii przyrody nie zdołano wysunąć nic
takiego, co by dowodziło bezwzględnej niemożliwości samorodztwa w zna-
44 Tamże, s. 383.
Por. Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga,
Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 375.
291
czeniu ścisłym46. Ludwik Wciórka uważa, że argument biologiczny
jest niewystarczający dlatego, że nie uwzględnia charakteru epistemologicznego i metodologicznego nauk przyrodniczych, do których
należy problem abiogennych początków życia47. Odwoływanie się
do działania Pierwszej Przyczyny podważa ten charakter przyrodoznawstwa.
Argument „biologiczny” należy poddać negatywnej ocenie również z powodu wnioskowania, jakie w tym argumencie występuje. Brzmi ono następująco: musimy uznać, że Bóg jako przyczyna
sprawcza pojawienia się życia istnieje ponieważ inne wyjaśnienia
dotyczące genezy życia są niewystarczające. Takie ujęcie sprowadza
problem istnienia Boga do roli jednej z hypotez sformułowanych
na gruncie przyrodoznawstwa, a to z kolei prowadzi do różnych
wniosków. Ludwik Wciórka tak je formułuje: Pierwszym z nich jest
stwierdzenie, że jak każda hipoteza w obrębie przyrodoznawstwa również
hipoteza Boga jako Pierwszej i bezpośredniej przyczyny pojawienia się życia musiałaby być odrzucona, gdyby miało się okazać, że fenomen powstania życia na Ziemi można wyjaśnić prościej, w sposób bardziej wszechstronny w świetle odmiennej od niej hipotezy.
Drugi z tych wniosków wiąże się z potraktowaniem tezy o istnieniu
Boga jako hipotetycznego założenia nieodzownego w naukowym tłumaczeniu pochodzenia życia. Jako hipoteza spełnia ona przede wszystkim rolę
zasady porządkującej logicznie ustalone zdania dotyczące faktycznych
zdarzeń i procesów zachodzących w przyrodzie. Nie musi jednak wyrażać
przekonania o rzeczywistym istnieniu Boga 48.
Sensowność całej argumentacji „biologicznej” na istnienie Boga
polega na wykazaniu, że Bóg rzeczywiście istnieje, a nie na traktowaniu Go jako zasady logicznie porządkującej zdania z zakresu
poznania przyrodniczego.
Kwestia czasowego porządku życia może być w ogóle punktem
wyjścia w refleksji nad problematyką istnienia Boga49 – wskazuje na
46 Tamże, s. 446.
L. Wciórka, O tak zwanym argumencie biologicznym na istnienie Boga, SPhCh 28
(1992) 2, s. 55.
48 Tamże, s. 55-56.
49 K. Kloskowski, Między ewolucja a kreacją, Warszawa 1994, s. 54-55.
47 292
to ks. Kazimierz Kłósak. Ujęcie tego problemu musi się jednak opierać na filozoficznej analizie danych nauk przyrodniczych, co dla
współczesnego człowieka jest atrakcyjne ze względu na fakt jego
funkcjonowania w nowoczesnym społeczeństwie wiedzy.
Analiza ta prowadzi do wniosku, że w aspekcie zjawiskowym
proces abiogenezy można interpretować w kategoriach filozoficznej
koncepcji zmiany, którą za św. Tomaszem z Akwinu rozumie się
jako przejście bytu ze stanu możności do stanu aktu50. Przybliża to
młodemu człowiekowi, często mającemu trudność w interpretowaniu aktu stworzenia świata (złożoności zjawiska powstania życia
na Ziemi w jego substancjalnej formie) w biblijnym ujęciu Księgi
Rodzaju51.
Na podstawie analizy koncepcji tej zmiany można dojść do
końcowego wniosku, którego ujęcie trafnie prezentuje L. Wciórka: Początek życia biologicznego na Ziemi, jeśli rzeczywiście kiedyś się
dokonał, stanowił z filozoficznego punktu widzenia przejście materii
nieożywionej w materię ożywioną. Stanowił więc aktualizację zawartych w materii nieożywionej potencjalności. Aktualizacja taka była
ewidentnym przejawem dokonującego się w każdej zmianie bytowego
wzrostu. Ostateczną racją tej zmiany była immanentna przyczynom
skończonym, w zmianę tę zaangażowanym, obecność działania Przyczyny Nieskończonej52.
Takie prezentowanie dowodów na istnienie Boga służy koncepcjom dydaktycznym, wskazującym na słuszność opierania przedstawinych też na uznanych naukowo autorytetach, których przekonania powyżej zostały omówione. Posługiwanie się konfrontacją
poglądów zwiększa szansę na autentyczne zainteresowanie młodych, którzy nauczeni postawy wątpienia, czują się usatysfakcjonowani wielością dowodzeń i różnorodnością ujęć.
50 K. Kłósak, Czy mamy dowód filozoficzny za początkiem czasowym wszechświata?
RF 9 (1963) z. 3, s. 31-44.
51 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia. Wydawnictwo
Pallottinum, Poznań 2003.
52 L. Wciórka, O tak zwanym argumencie biologicznym na istnienie Boga, s. 59.
293
Podsumowanie
W czasach podążania ku „globalnej wiosce”, zdominowanych
masowymi ruchami, prowadzącymi do rozwoju materializmu
i konsumpcjonizmu, młode poklenia szczególnie potrzebują motywacji do twórczych, intelektualnych poszukiwań. Życie przesycone medialnie konstruowanymi informacjami odciąga od postaw
filozoficzno-teologicznych dociekań, skłaniając ku aprobowaniu
wyłącznie tych dowodów, które są empirycznie sprawdzone. Popycha młodego człowieka do podświadomego, nieograniczonego
dążenia do niczym nie krępowanej swobody i przekonania o jego
samowystarczalności.
Utrudnia też właściwe rozumienie symboli, w tym religijnych,
które powinny być oczywiste ze względu na powszechność deklaracji przynależności do Kościoła Katolickiego.W badaniu Magdaleny Maraj, studentki socjologii, Uniwersytetu Rzeszowskiego, w którym wzięło udział 210 osób53, badani nie potrafili (w większości)
podać prawdziwego, poprawnego znaczenia symboli. Mimo tego,
że większość z nich uważa się za wierzących, nie mają oni podstawowej wiedzy dotyczącej znaczeń przedmiotów, często przez nich
noszonych, co świadczy o powierzchowności wiary.
Aby temu zapobiec, dobrze jest znaleźć metody angażujące do
myślenia, prowokujące do poszukiwań i przekonujące, że rozwój
nauki nie przeczy istnieniu Boga. Korzystając z postępu takich
nauk jak: mikrobiologia, biologia molekularna, biochemia, genetyka, warto sięgnąć po elementy wiedzy potwierdzające konieczność
uznania Boga jako Praprzyczyny i źródła życia – tak, jak czynił to na
miarę swoich czasów Ks. Kazimierz Kłósak. Jest to dla młodego pokolenia świetna, chociaż trudna droga, u której celu oby znalazło się
53 Wśród respondentów znalazło się 71,9% czyli 151 kobiet oraz 28,1% czyli
59 mężczyzn. Ponieważ, w badaniu posłużono się próbą celowo-losową, respondenci zostali wybrani, z trzech kierunków studiów. Na poszczególnych kierunkach
większość badanych to kobiety (biologia – 27,1%, matematyka – 27,6%). Tylko na
kierunku: historia, liczba kobiet i mężczyzn jest porównywalna (17,1% kobiety oraz
16,2% to mężczyźni) Źródło: M. Maraj, Miejsce symboli religijnych w światopoglądzie
studentów UR, Rzeszów 2010.
294
przekonanie znanego laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki,
Arthura Holy Comptona, który powiedział: Jeżeli chodzi o mnie, wiara zaczyna się wraz z uzmysłowieniem sobie faktu, iż wyższa inteligencja
doprowadziła do powstania wszechświata i stworzyła człowieka. Nie jest
mi trudno mieć tę wiarę, gdyż niezaprzeczalnym jest fakt, iż tam gdzie jest
plan istnieje inteligencja – uporządkowany, rozwijający się wszechświat
świadczy o prawdzie najbardziej majestatycznego stwierdzenia, jakie kiedykolwiek wypowiedziano – „Na początku Bóg”54.
Bibliografia
Arrhenius S., Jak powstają światy, tłum. L. Brunner, Łodź–Warszawa 1910.
Dąmbska I., Dwa studia z teorii naukowego poznania, Toruń 1962.
Dołęga J. M., Epistemologia i filozofia przyrody w ujęciu Kazimierza
Kłósaka, CP 6 (1983).
Dołęga J. M., Kazimierz Kłósak, RF 42 (1986) nr 1-2.
Engels F., Dialektyka przyrody, tłum. T. Zabłudowski, Warszawa
1952.
Heller M., Stworzenie a ewolucja, C 2 (1982) 4.
Kloskowski K., Między ewolucją a kreacją, Warszawa 1994.
Kloskowski K., Profesora Kazimierza Kłósaka koncepcja kreacjonizmu, SPhCh 28 (1992) 2.
Kloskowski K., Przypadek jako czynnik abiogenezy, SPhCh 21 (1985)2.
Kłósak K, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, t. I, Kraków
1979.
Kłósak K, Myśl Katolicka wobec teorii samorodztwa, Kraków 1948.
Kłósak K, W Poszukiwaniu Pierwszej Przyczyny, t. I, Warszawa
1955.
Kłósak K., Czy mamy dowód filozoficzny za początkiem czasowym
wszechświata? RF 9 (1963) z. 3.
Kłósak K., Hipoteza kosmicznych początków życia, TP 9 (1953) nr 430.
54 Źródło: http://forumzn.katalogi.pl/23_noblist%C3%B3w_o_stworzeniu_%
C5%9Bwiata-t10404.html (dostęp z dnia 22.02.2013)
295
Kłósak K., Hipoteza Oparina o powstaniu życia, PP 229 (1950).
Kłósak K., Hipoteza samorodztwa wobec badań nad wirusami, Z 7
(1952) nr 31.
Kłósak K., O pewnych trudnościach hipotez samorodztwa, TP 9 (1953)
nr 423.
Kłósak K., Z zagadnień filozofii przyrody ks. P. Teilharda de Chardin,
ZNKUL 3 (1960) z. 4.
Kłósak K., Zagadnienie możliwości filozoficznego poznania przyrody,
AC 2 (1970).
Kłósak K., Zagadnienie sensowności pytania o początek czasowy
wszechświata, AC 5-6 (1973-1974).
Kłósak K., Zagadnienie stworzenia wszechświata w ujęciu P. Teilharda de Chardin, SPhCh 1 (1965) nr 2.
Kunicki-Golffinger W., Podstawy biologii. Od bakterii do człowieka,
Warszawa 1978.
Oparin A., Powstanie życia na Ziemi, tłum. J. Nowicki, Warszawa
1968.
Peacocke A. R., Teologia i nauki przyrodnicze, tłum. L. M. Sokołowski, Kraków 1991.
Różycki I., Dowód teologiczny na istnienie Boga, CT 26 (1955).
Skowron S., Fidelus J., Naukowe i nienaukowe poglądy na powstanie
życia, MF 9 (1953) nr 3.
Ślaga Sz.W., Pół wieku teorii Oparina, SPhCh 12 (1976) nr 1.
Ślaga Sz.W., Problem abiogenezy w ujęciu Prof. K. Kłósaka,
SPhCh 17 (1981) nr 1.
Ślaga Sz.W., Prof. Kazimierz Kłosak, w: W poszukiwaniu prawdy,
red. M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Warszawa 1987.
Ślaga Sz.W., Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, Warszawa 1992.
Wciórka L., Ewolucja i stworzenie. Próba reinterpretacji ewolucji i stworzenia na podstawie tomistycznej koncepcji partycypacji, Poznań 1976.
Wciórka L., O tak zwanym argumencie biologicznym na istnienie
Boga, SPhCh 28 (1992) nr 2.
Young J. Z., Zarys wiedzy o człowieku, tłum. z angielskiego, Warszawa 1978.
296
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Anna Janus
Wpływ programowych
i strukturalnych reform
oświatowych po roku 1990 na system
zarządzania szkołą samorządową
Effect of the structural reforms
program and educational after
1990 the local government school
management system
Streszczenie
Artykuł odnosi się do założeń reform oświaty, istotnych dla jakości zarządzania typami szkół, których organem prowadzącym jest
samorząd lokalny. Przypomina kluczowe elementy sześciu aspektów reform, określonych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej:
nowy ustrój szkolny, zewnętrzny system egzaminacyjny, rozdział
zarządzania od nadzorowania, nowy status zawodowy nauczyciela, nowe zasady finansowania szkolnictwa i reformę programową.
W sposób szczególny koncentruje się na zadaniach dyrektorów
szkół, coraz częściej zwracających uwagę na różne ograniczenia autonomiczności szkół i odsuwaniu na plan dalszy kwestii programowych, kompetencji nauczycieli i uczniów, a uwypuklaniu problemów natury finansowej.
Wskazując na niedoskonałości systemu, zwraca uwagę na problem dodatkowy: niżu demograficznego, który jest ważną przyczyną obniżenia się efektywności ekonomicznej szkół, mierzonej
średnią liczbą uczniów w oddziale klasowym oraz średnią liczbą
uczniów na jeden etat nauczycielski.
298
Zwraca uwagę na strategiczny sens decyzji samorządu dotyczących sieci szkolnej, poziomu zatrudnienia w szkołach i podziału
uczniów na oddziały klasowe oraz płynącą z tego odpowiedzialność
za funkcjonowanie całego lokalnego systemu szkolnego. Formułuje zagrożenia i zwraca uwagę na istniejący w dziedzinie edukacji
poważny deficyt regulacyjny (np. brak standardów) który skutkuje
obniżeniem jakości kształcenia.
SUMMARY
Article relates to the assumptions of education reforms, which
are important for the quality of management kindes of schools
whose managing authority is the local government. Reminds essentials of six aspects of the reforms set out by the Ministry of Education: the new school system, an external examination system, separation of supervision the management of, a new professional status
of teachers, new rules for the financing of education and program
reform.
In particular, focuses on responsibility of school heads who increasingly calling attention of the various limitations of autonomy
of schools and lifted away into the second plan the education program, the competences of teachers and students and emphasizing
a the problems of a financial nature.
Pointing to the imperfections of the system, draws attention
to the problem of additional: declining birth rate, which is the major
cause of the decrease in economic efficiency of schools, measured by
the average number of students in the class, and an average number
of pupils per teacher.
Draws attention to the strategic sense of self-government decision on the school network, the level of employment in the schools
and the division of students into class and the responsibility for the
operation of the local school system. Formulates danger and draws
attention to an existing in the area of education serious regulatory
deficit (eg, lack of standards), which results in decreased quality
of education.
Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych...
299
Słowa klucze: zarządzanie oświatą, szkoła samorządowa, reformy oświaty, autonomia szkół, status dyrektora szkoły, wpływ samorządu lokalnego na rozwój oświaty, rozwój edukacji.
Keywords: administration of education, school local government, education reforms, autonomy of schools, the status of the
school head, the advancement of education, the impact of local government on the development of education.
WSTĘP
Zmiany w obszarze edukacji w czasie przemiany ustrojowej, od
systemu komunistycznego do demokratycznego, od gospodarki
centralnie sterowanej do rynkowej, opierały się na deklarowanym
zwiększeniu autonomii szkół oraz przekazaniu odpowiedzialności
za ich prowadzenie jednostkom samorządu terytorialnego. Kluczowym momentem był dla nich rok 1998, kiedy to przeprowadzona
przez rząd Jerzego Buzka reforma administracji, spowodowała
przejęcie odpowiedzialności za edukację przedszkolną oraz szkoły
podstawowe i gimnazja przez gminy, a szkoły ponadgimnazjalne
(licea, technika i szkoły zawodowe) przez nowo powstałe powiaty.
Wprowadzono wówczas zasadę, że samorządy terytorialne odpowiadają za prowadzenie szkół, a państwo za ogólne efekty kształcenia, przy czym jednostki samorządu miały mieć zapewnione odpowiednie środki finansowe na to powierzone zadanie.
Zmianom towarzyszyło pojawienie się nowego rodzaju wyzwań,
jakie niosła za sobą nie tylko globalizacja, ale i formowanie się, pod
wpływem rozwoju nowoczesnych technik komunikacyjnych, nowego typu społeczeństwa, określanego jako społeczeństwo wiedzy,
społeczeństwo informacyjne, postkapitalistyczne czy też medialne1.
1 R.F. Fidler, Mediamorphosis: Understanding New Media, Pine Forge Press,
Thousand Oaks, CA, 1997 (Autor społeczeństwem medialnym nazywa takie społeczeństwo, w którym dominującą formą kontaktów społecznych nie jest bezpośredniość,
ale zapośredniczenie przez media. W tym sensie szeroko rozumiane media stały się współcześnie środowiskiem człowieka: wirtualność stała się jego rzeczywistością. Swój dzień powszedni zaczyna on często nie jak dawniej – od modlitwy, lecz od włączenia radia, i kończy
300
Niezależnie od określenia, oznaczało to wzrost znaczenia w życiu społecznym wiedzy ogólnej i specjalistycznej oraz konieczność zdobycia
określonych umiejętności, związanych z zarządzaniem informacją.
W czasach globalnej konkurencji sytuacja ta zrodziła wśród młodych ludzi obawy, że ci, którzy takich umiejętności nie zdobędą, nie
odnajdą się na coraz bardziej wymagającym rynku pracy, a nawet
zostaną trwale wykluczeni. Dlatego mechanizm zachodzących po
roku 1990 zmian w zarządzaniu oświatą jest uznawany za szczególny przykład zmian społecznych, przy rozumieniu zmiany społecznej jako procesu przekształcenia zasadniczej struktury przedmiotu
lub sytuacji w czasie2, przy czym przedmiot należy tutaj rozumieć
jako społeczeństwo, zaś interesującą nas przestrzenią, gdzie dokonują się zmiany, jest system zarządzania oświatą.
Wiąże się to z ogromną odpowiedzialnością, gdyż edukacja
stanowi bardzo ważne narzędzie budowania spójności społecznej – szkoły, zwłaszcza na obszarach wiejskich, są często jedynym
ośrodkiem kultury i miejscem spotkań członków danej społeczności. Stąd edukacja powinna być utożsamiana z dobrem całego społeczeństwa, a pozostając jedną z głównych sfer działalności państwa
i samorządu terytorialnego, musi być tak organizowana i zarządzana, aby zapewnić wszystkim obywatelom kształcenie i wychowanie na jak najwyższym poziomie. Takie zazwyczaj jest zamierzenie
wszystkich „reformatorów oświaty” – zmiany, jakie zaszły w Polsce po roku 1990 miały przynieść decentralizację oświaty do poziomu samorządów – prowadzenie szkół podstawowych, z wyjątkiem
szkół podstawowych specjalnych i artystycznych, z dniem 1 stycznia 1994 roku przeszło do obowiązkowych zadań własnych gmin.
Od 1 stycznia 1999 roku obowiązek prowadzenia publicznych szkół
i placówek oświatowych rozciągnięto na powołany z tym dniem
samorząd powiatowy i samorząd województwa (na podstawie nowelizacji ustawy z dnia 25 lipca 1998 r. o systemie oświaty).
go nie modlitwą wieczorną, ale wyłączeniem telewizora lub radia) oraz: K. Krzysztofek,
K. i M. Szczepański, Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych. Katowice 2002, s. 221.
2 Giddens A., Socjologia, Warszawa 2004, s. 65.
301
Ustanowiony został tym samym nowy podział kompetencyjny
w zakresie zarządzania oświatą oraz wprowadzono pojęcie zadań
oświatowych jednostek samorządu terytorialnego jako obowiązek
zapewnienia kształcenia, wychowania i opieki w szkołach i placówkach, do których zakładania oraz prowadzenia jest zobligowana
gmina, powiat lub samorząd województwa.
Od dnia 22 kwietnia 2009 roku, tj. od dnia wejścia w życie ustawy
z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz
o zmianie niektórych innych ustaw (DzU nr 56 poz. 458) dopuszczalne prawnie stało się przekazywanie prowadzenia szkół samorządowych osobom fizycznym i osobom prawnym innym niż jednostka
samorządu terytorialnego. Zliberalizowano także zasady likwidacji
(przekształcania) szkół samorządowych – zniesiono wymóg uzyskania pozytywnej opinii kuratora oświaty w zakresie likwidacji szkoły
publicznej, a także w zakresie ustalania przez jednostki samorządu
terytorialnego planu sieci szkół na ich terenie, co pozbawiło organ
nadzoru pedagogicznego instrumentów wpływania na strukturę
i ofertę systemu oświaty na obszarze jego właściwości.
Jedynym ograniczeniem stał się obowiązek zawiadomienia, co
najmniej na sześć miesięcy przed terminem likwidacji, o zamiarze likwidacji szkoły rodziców uczniów oraz właściwego kuratora
oświaty – naruszenie tego terminu przesądza o nieważności uchwały o zamiarze likwidacji szkoły. Ma to stanowić swoistą kontrolę
społeczną, dokonywaną przez lokalne społeczności nad działaniami
władz samorządowych, ale w praktyce nie ma żadnego znaczenia3.
3 Rzadko zdarza się, że kontrola społeczna przybiera radykalne formy – zdarzyło się to kilka razy i niestety, nie zawsze skutecznie. Udało się w Bytomiu, gdzie
w czerwcu 2012 roku w trakcie referendum mieszkańcy odwołali prezydenta miasta oraz Radę Miejską w 2012 roku. Nie wiadomo jak się skończy sprawa głodówki
w Dąbkach (Matki uczniów podjęły 5 kwietnia 2013 głodówkę w budynku Rady
Gminy Darłowo, w ramach protestu przeciwko likwidacji szkoły – w dniu oddania
artykułu do druku wójt pozostał niewzruszony). Wymowne są tutaj dane podające,
że w roku szkolnym 2011/2012 jednostki samorządu terytorialnego podjęły uchwały o zamiarze likwidacji 1152 szkół i placówek oświatowych dla młodzieży źródło:
Informacja w sprawie liczby szkół dla dzieci i młodzieży oraz dorosłych, w stosunku do których
samorządy terytorialne podjęły uchwały intencyjne o zamiarze likwidacji, MEN, 8.03.2012,
http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=276.
302
Generalnie w założeniach reform chodziło o takie efekty jak:
• Szkoła urynkowiona – konkurująca o ucznia
• Zmiana zasad finansowania
• Rozszerzenie możliwości kształcenia dla wszystkich, poprawa
szans edukacyjnych
• Szkoła zarządzająca wiedzą
• Dominują twórcze poszukiwania, Szczególną wartość stanowi
dyskurs
• Zmiana treści i metod nauczania, usunięcie politycznej kontroli,
zmniejszenie zakresu kształcenia zawodowego, kontrola jakości
kształcenia
• Wolność wyboru szkoły przez uczniów i rodziców, zapewnienie
powszechnie dostępnej informacji o jakości pracy poszczególnych szkół
• Elastyczne, rynkowe zasady zatrudniania nauczycieli
• Pluralizm organizacyjny, zewnętrzne egzaminy
• Zmiana struktury systemu oświatowego
• Decentralizacja zarządzania, autonomia szkół
Kolejne części artykułu poświęcone są w szczególności ostatniemu aspektowi.
ISTOTNE ZMIANY STUKTURALNE
Przemiany edukacyjne po 1990 roku wiązały się ze zmianami
programowymi w nauczaniu. Autorom kolejnych reform zależało na odejściu od encyklopedycznego nauczania, na rezygnacji ze
szczegółowych i przeładowanych programów.
Celem zmian stało się przygotowanie do samodzielnego życia,
radzenia sobie z problemami, do samokształcenia oraz osiągania
sprawności i skuteczności, przy położeniu nacisku na rozwój ucznia,
określenie jego predyspozycji i właściwej drogi edukacji; dostrzeganie przeżyć ucznia, stymulowania jego wyborów poznawczych i praktycznych;
kształtowanie rzetelności, poczucia własnej wartości i przydatności; przyswojenie norm życia w społeczności, pracy zespołowej, postaw patriotycz-
303
nych i pro-społecznych, odpowiedzialności za siebie i innych; ujawniania
i określania zainteresowań i poglądów4,
Pierwsze istotne zmiany zawdzięczamy Ustawie o systemie
oświaty z 7 września 1991 roku, (wielokrotnie nowelizowanej), lecz
najważniejsze zmiany wprowadziły ustawy z 25 lipca 1998 roku
o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw
i z 8 stycznia 1999 roku – przepisy wprowadzające reformę ustroju
szkolnego.
Zmieniając strukturę szkolnictwa, jak wykazano we wstępie,
podporządkowanego jednostkom samorządu terytorialnego, w klasach I-III, zrezygnowano z podziału na tradycyjne lekcje, przerwy
i przedmioty, pozostawiając organizację zajęć nauczycielowi.
Realizując program nauczyciel dostosowuje czas trwania zajęć,
dobór treści programowych oraz sposób przeprowadzania zajęć do
możliwości i zainteresowań uczniów.
Na drugim etapie szkoły podstawowej (klasy IV-VI) zamiast podziału na tradycyjne przedmioty, wprowadzono tzw. kształcenie
blokowe. Uczniowie w tym czasie zapoznają się z poszczególnymi dziedzinami wiedzy podczas zajęć mających charakter bloków
przedmiotowych, które obejmują od dwóch do czterech tradycyjnych dyscyplin akademickich, np. blok przedmiotowy „przyroda”
zawiera zagadnienia z dziedziny biologii, geografii, chemii i fizyki.
W system „kształcenia blokowego” wplecione zostały tzw. programy wychowawcze (wychowanie patriotyczne i obywatelskie, kultura informacyjna). Po ukończeniu szkoły podstawowej, wszyscy
przystępują do egzaminu – sprawdzianu kompetencji i niezależnie
od jego wyniku, rozpoczynają naukę w gimnazjum.
Trzyletnie gimnazjum kształci według podziału na przedmioty,
odpowiadające przedmiotom nauczanym w liceach ogólnokształcących. Wprowadzone w starszych klasach szkoły podstawowej
programy wychowawcze powinny być rozszerzane o edukację filozoficzną, ekologiczną oraz obronę cywilną i występować w gimnazjum pod nazwą ścieżek edukacyjnych międzyprzedmiotowych.
4 Projekt reformy systemu edukacji. WSiP, Warszawa 1998.
304
Naukę w gimnazjum kończy kolejny egzamin preorientujący, którego celem jest określenie stanu wiedzy i umiejętności ucznia Wynik
tego egzaminu decyduje o tym, do jakiej szkoły ponadgimnazjalnej
uczeń zostanie przyjęty. Zgodnie z planem na lata 2001–2005, uczeń
kończący gimnazjum w nowym systemie edukacji miał możliwość
wyboru dwóch dróg kształcenia – naukę w trzyletnim liceum profilowanym, po którym mógł zdobywać kwalifikacje zawodowe
w szkole policealnej lub, po zdaniu egzaminu maturalnego, starać
się o przyjęcie na studia – naukę w dwuletniej szkole zawodowej,
przygotowującej do egzaminu zawodowego, następnie mógł ukończyć liceum uzupełniające, szkołę przygotowującą absolwentów
szkół zawodowych do egzaminu maturalnego, a dalej jak absolwenci liceum profilowanego.
We wszystkich próbach ulepszania systemu najgłębsze zmiany
strukturalne dotyczyły szkolnictwa ponadgimnazjalnego (decydowaną przewagę zdobyły szkoły doprowadzające swych absolwentów do egzaminu maturalnego) – w roku szkolnym 2010/2011 tworzyły tę strukturę następujące typy szkół5:
• zasadnicze szkoły zawodowe o okresie nauczania nie krótszym
niż 2 lata i nie dłuższym niż 3 lata, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu, a także dalsze kształcenie w dwuletnich uzupełniających liceach ogólnokształcących i trzyletnich
technikach uzupełniających
• trzyletnie licea ogólnokształcące, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego,
• trzyletnie licea profilowane, kształcące w profilach kształcenia
ogólnozawodowego, których ukończenie umożliwia uzyskanie
świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego,
• czteroletnie technika, których ukończenie umożliwia uzyskanie
dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu
egzaminu, a także umożliwiające uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego,
5 Na podstawie: Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie
oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 205, poz. 1206).
305
• dwuletnie uzupełniające licea ogólnokształcące, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu
egzaminu maturalnego,
• trzyletnie technika uzupełniające, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu, a także umożliwiające uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego,
• szkoły policealne o okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku,
których ukończenie umożliwia osobom posiadającym wykształcenie średnie uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje
zawodowe po zdaniu egzaminu,
• trzyletnie szkoły specjalne przysposabiające do pracy dla
uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami
sprzężonymi, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa potwierdzającego przysposobienie do pracy.
Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie
oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 205, poz. 1206)
wprowadziła zmiany w strukturze szkolnictwa ponda gimnazjalnego, tworzące następujący kształt struktury szkolnictwa pondagimnazjalnego:
• trzyletnie zasadnicze szkoły zawodowe, których ukończenie
umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje
zawodowe po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie, a także dalsze kształcenie w liceum
ogólnokształcącym dla dorosłych oraz uzyskiwanie dodatkowych kwalifikacji zawodowych na kwalifikacyjnych kursach
zawodowych,
• trzyletnie licea ogólnokształcące, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego,
• czteroletnie technika, których ukończenie umożliwi uzyskanie
dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, po zdaniu
egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie,
a także uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu
maturalnego,
306
• szkoły policealne dla osób posiadających wykształcenie średnie, o
okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku, umożliwiające uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, po zdaniu
egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie,
• trzyletnie szkoły specjalne przysposabiające do pracy dla uczniów
z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi,
w przypadku gdy jedną z przyczyn wydania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego jest upośledzenie umysłowe w stopniu
umiarkowanym lub znacznym, których ukończenie umożliwi uzyskanie świadectwa potwierdzającego przysposobienie do pracy.
Ponadto uczniowie będą mieli możliwość spełniania obowiązku
nauki poprzez uczęszczanie na kwalifikacyjne kursy zawodowe.
W terminie do 31 sierpnia 2015 r. organy prowadzące dotychczasowe: licea profilowane dla dorosłych, uzupełniające licea ogólnokształcące dla młodzieży, uzupełniające licea ogólnokształcące dla dorosłych, technika uzupełniające dla młodzieży, technika
uzupełniające dla dorosłych, technika dla dorosłych, zasadnicze
szkoły zawodowe dla dorosłych, mogą przekształcić te szkoły w licea ogólnokształcące dla dorosłych6. W przypadku zasadniczych
szkół zawodowych o okresie nauczania krótszym niż 3 lata z dniem
1 września 2012 r. organy prowadzące te szkoły musiały przekształcić je w trzyletnie zasadnicze szkoły zawodowe, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje
zawodowe po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje
w danym zawodzie, a także dalsze kształcenie w liceum ogólnokształcącym dla dorosłych oraz uzyskiwanie dodatkowych kwalifikacji zawodowych na kwalifikacyjnych kursach zawodowych.
ISTOTNE ZMIANY PROGRAMOWE
Sposób organizacji zajęć w gimnazjum nie różni się zbytnio od
systemu obecnie spotykanego w starszych klasach szkoły podsta6 Tamże.
307
wowej i w liceum ogólnokształcącym. Wykładane są tradycyjne
przedmioty: język polski, matematyka, historia, fizyka z astronomią czy chemia. Nowością jest wprowadzenie zajęć z informatyki
w wymiarze dwóch godzin tygodniowo. Lekcje muzyki, plastyki,
techniki oraz informatyki powinny być organizowane w grupach
o różnym poziomie zaawansowania. Zajęcia z poszczególnych
przedmiotów mają być przeplatane treściami wychowawczymi,
których zakres został rozszerzony w porównaniu do szkoły podstawowej o tematy z dziedziny edukacji ekologicznej, filozoficznej
oraz obrony cywilnej. Na tym poziomie edukacji przedmioty te zostały nazwane ścieżkami edukacyjnymi międzyprzedmiotowymi.
Nauczanie w trzyletnim liceum profilowanym odbywa się według rozszerzonych programów z niektórych przedmiotów. Jest
to przeformułowanie obecnego podziału na klasy o różnych profilach, np. klasy matematyczno-fizyczne czy biologiczno-chemiczne.
Uczniowie uczęszczają na trzy rodzaje zajęć. Po pierwsze: zajęcia
właściwe dla danego profilu – lekcje zorganizowane na wyższym
poziomie zaawansowania, obowiązkowe dla tych, którzy wybrali
dany profil. Po drugie: zajęcia zintegrowane (kultura i sztuka, człowiek i środowisko, człowiek i świat współczesny), uzupełniające
programy poszczególnych profili. Uczniowie uczęszczają na te lekcje z grupy zajęć zintegrowanych, których nie przerabiali w ramach
przedmiotów właściwych dla wybranego przez siebie profilu. Po
trzecie: wszyscy uczęszczają na zajęcia wspólne w zakresie podstawowym: język polski, matematykę, języki obce, wychowanie fizyczne, obronę cywilną oraz religię lub etykę.
W porównaniu do gimnazjum rozszerzona została liczba ścieżek
międzyprzedmiotowych. Dodatkowe treści wychowawcze oscylują wokół zagadnień związanych z edukacją medialną, czytelniczą
i informacyjną oraz edukacją ogólnotechniczną. Naukę w liceum
kończy egzamin państwowy – matura.
Reforma wprowadziła nowy system oceniania postępów w nauce, jakie osiągają uczniowie na poszczególnych etapach kształcenia.
Egzaminy są przygotowywane i przeprowadzane przez Centralną
Komisję Egzaminacyjną i Regionalne Komisje Egzaminacyjne, instytucje niezależne zarówno od szkoły, jak i kuratoriów oświaty.
308
System oceniania i kontrolowania składa się z trzech poziomów
i obejmuje wszystkich uczniów kończących dane typy szkół. Na
poziomie szkoły podstawowej wprowadzony został sprawdzian
kompetencji ucznia po zakończeniu nauki w tej szkole. Nie ma on
charakteru selekcyjnego (ponieważ kształcenie w gimnazjach jest
obowiązkowe i wszyscy absolwenci szkół podstawowych znajdą
w nich dla siebie miejsce), lecz dostarcza uczniom i ich rodzicom,
a także szkołom podstawowym i gimnazjom informacji o poziomie
osiągnięć absolwenta 6-klasowej szkoły podstawowej.
Sprawdzian preorientujący przeprowadzany jest na zakończenie
nauki w gimnazjum. Podane w postaci punktów wyniki decydują
o możliwościach dalszego kształcenia absolwentów. Liczba punktów, jaką uzyskają oni w czasie sprawdzianu preorientującego, ma
decydować o przyjęciu do danej szkoły średniej, co oznacza, iż licea
profilowane i szkoły zawodowe określają minimalną liczbę punktów, jaką musi uzyskać kandydat, aby zostać przyjętym. Równocześnie gimnazjum uzyskało możliwość nie tylko mierzenia poziomu
osiągnięć absolwentów, lecz także badania, poprzez porównanie
ich z wynikami, gdy rozpoczynali naukę, przyrostu wiedzy i umiejętności w trakcie nauki.
Celem wdrażanej reformy programowej7 jest poprawa efektów
kształcenia i temu jest podporządkowana forma podstawy programowej – opisane zostały wiadomości oraz umiejętności, które
uczniowie mają zdobyć na kolejnych etapach kształcenia, wyrażone w języku wymagań. Wyodrębniono także, (w postaci wymagań
ogólnych) podstawowe cele kształcenia dla każdego przedmiotu
nauczania.
Każdy uczeń jest oceniany na co dzień, w trakcie całego roku
szkolnego, bieżąca ocena uzyskiwanych postępów pomaga uczniowi się
uczyć, gdyż jest formą informacji zwrotnej przekazywanej mu przez nauczyciela. Powinna ona informować ucznia o tym, co zrobił dobrze, co
i w jaki sposób powinien jeszcze poprawić oraz jak ma dalej pracować. Taka
informacja zwrotna daje uczniom możliwość racjonalnego kształtowania
7 Szczegóły opisane są na stronie: http://www.men.gov.pl/images/stories/
pdf/Reforma
309
własnej strategii uczenia się, a zatem także poczucie odpowiedzialności za
swoje osiągnięcia. Ocenianie bieżące powinno być poprzedzone przekazaniem uczniowi kry te riów oceniania, czyli informacji, co będzie podlegało
ocenie i w jaki sposób ocenianie będzie prowadzone.
Ponadto nauczyciele powinni ustalić kryteria, na podstawie których
będą oceniać uczniów na koniec roku szkolnego. Muszą to robić zgodnie
z obowiązującymi przepisami. Wreszcie pod koniec nauki w szkole podstawowej, w gimnazjum oraz w liceum uczeń jest poddawany zewnętrznej
ocenie przeprowadzanej przez państwowy system egzaminacyjny8.
Nowa podstawa programowa przywiązuje też bardzo dużą
wagę do wychowania, a w szczególności do kształtowania właściwych postaw uczniów. Każda szkoła ma opracować szkolny program wychowawczy, konstruowany według zasad:
– spójności z programami nauczania,
– uwzględniania kształtowania postaw uczniów,
– udziału uczniów, rodziców i nauczycieli w tworzeniu jego zapisów,
– odwołania się do tradycji szkoły i wartości szczególnie ważnych
dla społeczności szkolnej,
– czytelnego formułowania celów,
– jasnego określania konkretnych zadań i wskazania tego, kto te
zadania będzie realizował.
– czytelnego zdiagnozowania i uwzględnienia problemów wychowawczych, występujących w danej szkole (problemy, których
rozwiązanie jest najważniejsze z punktu widzenia środowiska:
uczniów, rodziców i nauczycieli),
– systematycznego monitorowana skuteczności stosowanych metod i środków.
Kalendarz wdrażania zmian programowych dotyczy lat 2009-2017.
8 Tamże.
310
ZMIANY W STATUSIE ZAWODU NAUCZYCIELA
W KONTEKŚCIE NOWYCH ZADAŃ
SPOŁECZNYCH SZKÓŁ
Polityka edukacyjna niemal całej Europy po roku 1990 koncentrowała się na podniesieniu jakości kształcenia. Zwiększano potencjał w zakresie innowacyjnego nauczania i wzmacniano rozwiązania
ułatwiające profesjonalizację nauczycieli. Wymagało to postawienia
nauczycielom nowych wymagań i uświadomienia im zwiększenia
zakresu ich odpowiedzialności oraz obowiązków, czyli zmiany ich
warunków pracy i statusu.
Konieczność wprowadzania innowacji, wiązała się z dostrzeganiem lokalnych potrzeb edukacyjnych i dostosowania się
do nich zarówno indywidualnie, jak i zespołowo, aby zadbać
o lepsze wyniki uczniów w nauce i zaproponować własne rozwiązania dotyczące bardziej ogólnych kwestii społecznych, m.in.
integracji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi,
zróżnicowania społecznego, równości szans dla uczniów niepełnosprawnych itd.
Ogromną rolę odegrała rewolucja informatyczna, która stworzyła nowe możliwości dostępu, gromadzenia i przetwarzania informacji. W połączeniu z narastającą globalizacją, powodującą rozwój międzynarodowego rynku i tym samym wzrost konkurencji
pomiędzy korporacjami i przedsiębiorstwami, postawiła przed nauczycielami nowe zadania.
Groźba bezrobocia, zanik modelu pracy wykonywanej dożywotnio w jednym przedsiębiorstwie, narastanie problemów typu
ubóstwo, głód, narkotyki, przemoc, które przenoszone są na grunt
szkoły, zrodziły oczekiwanie, że nauczyciel przygotuje młodzież do
życia w nieprzewidywalnych warunkach. Wzrost wymaga wyposażenia nauczycieli w różnorodne kompetencje
Nauczyciele – indywidualnie lub zespołowo – decydują o tym,
jakie metody nauczania mają być stosowane w szkole. Podejmują te
decyzje samodzielnie lub wspólnie z dyrektorem szkoły i nie muszą przy tym konsultować się z organem prowadzącym, ale muszą
przewidzieć zróżnicowanie uczniów i posiadać wiedzę z zakresu
311
kształtowania wzajemnych relacji, komunikowania, rozwiązywania konfliktów pojawiających się w klasie i szkole.
Ważnym zadaniem po roku 1990 stała się troska o poprawę
struktury wykształcenia nauczycieli – w 1988 r. zaledwie połowa
(53,3%) posiadała dyplom uczelni9. Niepokojącym zjawiskiem była
duża liczba nauczycieli uczących głównego przedmiotu niezgodnie
ze specjalnością; w przypadku matematyki – 9,8%, języka polskiego
– 6,6%, języka angielskiego – 20,7%, a informatyki –15,7%.
Już w 1994 r. informatyki uczyło 50,6% osób bez odpowiednich
kwalifikacji, a języka angielskiego – 36,5% (CODN 2003)10.
Dla poprawy jakości pracy nauczyciela, Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie
uzyskania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli11, wprowadzono zasady awansu, których fundamentem ma być permanentne
zdobywanie wiedzy i ciągłe podnoszenie kwalifikacji zawodowych.
W świetle rozporządzenia awans przedstawia się następująco:
– Nauczyciel stażysta – 9 miesięcy
– Nauczyciel kontraktowy – 2 lata 9 miesięcy (może być zastosowany staż skrócony: od 9 miesięcy do 2 lat)
– Nauczyciel mianowany – 2 lata 9 miesięcy, (staż skrócony odbywany jest przez 9 miesięcy oraz 1 rok i 9 miesięcy)
– Nauczyciel dyplomowany
Trzeba zwrócić tu uwagę na etyczną stronę kariery nauczyciela. Nauczyciele nie powinni konkurować ale wspierać się wzajemnie, przy poszanowaniu zawodowej pozycji i opinii, udzielać rad
i wsparcia osobom znajdującym się na początku swej zawodowej
kariery lub przygotowującym się do kolejnego stopnia awansu zawodowego.
9 Źródło danych statystycznych: www.cie.gov.pl (dostęp z dnia 21.02.2013)
Źródło: http://www.ore.edu.pl/ (dostęp z dnia 21.02.2013)
11 Dwa dni przed oddaniem artykułu do druku ukazało się Rozporządzenie
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 marca 2013 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli (Dz. U. Nr 260, poz. 393), które weszło
w życie 27 marca 2013 r. W nowym rozporządzeniu uległ zmianie tylko katalog
osób, które podlegają awansowi zawodowemu, z którego zostały wykreślone osoby, pracujące w publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych i ośrodkach
adopcyjno-opiekuńczych. Pozostałe treści są bez zmian.
10 312
Istotne są też sposoby i formy przygotowywania wymaganych
materiałów, wymaganych na poszczególnych etapach zabiegów
o wyższy stopień awansu. Nauczycielowi (a zwłaszcza dyrektorowi
szkoły) przypisuje się wysoką rangę w społecznej hierarchii i postrzega ich jako autorytety w życiu społecznym. Opisując swoje dokonania zawodowe, jest więc zobowiązany pamiętać o prawdomówności
i bezinteresowności, wymogu dbałości o społeczny prestiż nauki,
rzetelności w przestrzeganiu formalnych procedur, itp.12
SKUTKI REFORM DLA ZARZĄDZANIA SZKOŁĄ
Formalnie reforma nie przyniosła drastycznych zmian w systemie zarządzania szkołą – jest raczej kontynuacją zapoczątkowanego
jeszcze w 1990 roku nurtu przemian zmierzających do powiązania
szkolnictwa podstawowego i średniego z organami samorządu terytorialnego. Nowy system zarządzania przewiduje pozostanie szkół
podstawowych i nowo powstałych gimnazjów pod zarządem gmin
i przejście liceów profilowanych, szkół zawodowych oraz placówek
szkolno-wychowawczych (np. szkół specjalnych, domów dziecka),
które były prowadzone przez kuratorów oświaty, pod zarząd powiatów. Kwestie dotyczące prawnych i merytorycznych aspektów
funkcjonowania szkół pozostają w gestii administracji państwowej,
12 Przykładem fikcji są wpisy nauczycieli na stronie www.profesor.pl/publikacja,9669,Artykuly: Obserwuję w mojej pracy straszne rzeczy – oszustwa i fikcje na każdym kroku, korzystanie z dorobku osób awansowanych, nawet konkursy zatraciły rzetelność
oceny – ktoś chwali się swoim sukcesem, a potem w gazecie czytam, że na tym konkursie
wszystkie dzieci nagrodzono (!!!); nie ma wątpliwości, po co, na pewno nie po to ,żeby im
smutno nie było, tylko, żeby panie miały kolejny papierek do awansu... Kłamstwo i jeden
wielki blef! U nas tak jest, bo pani dyrektor pije kawę i NICZYM się nie interesuje, więc nie
jest w stanie wpaść na to, że ktoś nie zrobił ileś godzin kółka ZA DARMO, a sobie je wykazał, bo wie, że do awansu jest to najbardziej punktowane. Oj, smutno w takim otoczeniu
uczciwie podążać do celu... Inny wpis: Awans zawodowy nauczyciela w obecnej formie to
w znacznej mierze czysta fikcja. Wystarczy mieć dobrą wenę twórczą, zaprzyjaźnione grono
pedagogiczne, dyrektora, kogoś znajomego w strukturach samorządowych oraz do wglądu
opasłą teczkę osoby, która już zdobyła stopień awansu zawodowego. Trzeba jeszcze spędzić
trochę czasu przy komputerze i dokumentacja gotowa. Znam osoby, które zupełnie nie angażują się w pracę dydaktyczno-wychowawczą, a uzyskały awans zawodowy.
313
rządowej i wojewódzkiej. Nadzór pedagogiczny nadal sprawują
kuratoria oświaty, egzaminy będą przeprowadzane przez Centralną Komisję Egzaminacyjną i Regionalne Komisje Egzaminacyjne.
Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że na szczeblu ponadgimnazjalnym system zarządzania szkołą został uproszczony – skoro struktura kształcenia ponadgimnazjalnego w Polsce (w związku
z systematyczną likwidacją szkół zawodowych) w coraz mniejszym
stopniu zależy od potrzeb rynku pracy, a w coraz większym od mniej
lub bardziej jawnie formułowanych doraźnych celów władz samorządowych oraz aspiracji rodziców i młodzieży, dyrektorzy mają
mniej problemów z organizacją współpracy z pracodawcami itp.
Oczywiście są to tylko pozory. Hasła programowe, głoszone przed
wprowadzeniem reformy, nie mają odniesienia do rzeczywistości.
Tak naprawdę chodziło o wprowadzenie znacznych oszczędności
finansowych, a w praktyce przyniosło wiele utrudnień.
Na podstawie przeprowadzonych z 17 dyrektorami szkół wywiadów13 oraz własnych doświadczeń, związanych z pracą w szkole ponadgimnazjalnej i działalnością w Komisji Oświaty Rady Miasta Skierniewice, można wskazać najczęściej zgłaszane problemy:
• upodabnianie się rynku pracy nauczycieli do biznesu i zapominanie o specyfice edukacji i wychowania – 14,
• brak dostosowaniu celów oraz treści kształcenia w zakresie poszczególnych przedmiotów nauczania do zmieniającej się rzeczywistości – 14),
• niedopasowanie podstawy programowej do obecnej populacji uczniów (z jednej strony wzrost aspiracji edukacyjnych, zaś
z drugiej duża grupa młodzieży, która dawniej zakończyłaby
swoją edukację w zasadniczej szkole zawodowej) – 12,
• postawy rodziców i uczniów, podejmujących decyzje o wyborze szkoły ponadgimnazjalnej pod wpływem mody i stereoty13 Wywiady przeprowadzano w okresie 15.11.2012–02.03.2013 z 17 dyrektorami szkół ponadgimnazjalnych, pracujących w miastach: Skierniewice, Żyrardów,
Sochaczew, Rawa Mazowiecka, Łowicz, Mszczonów (autorka opracowania ma stałe kontakty ze szkołami w tych miastach od 1996 roku jako sekretarz Olimpiady
Filozoficznej Okręgu Skierniewickiego, organizowanej przez Polskie Towarzystwo
Filozoficzne).
314
•
•
•
•
•
•
•
•
•
powych negatywnych opinii o szkolnictwie zawodowym, na
co wpłynęła sytuacja, że zasadnicze szkoły zawodowe skupiają
uczniów o najniższych wynikach edukacyjnych i stały się symbolem marginalizacji kulturowej, społecznej i zawodowej. Także
technika są przez reformatorów niedoceniane – nie posiadają ani
nowoczesnej infrastruktury ani nowoczesnej struktury kształcenia – 11,
dwukrotne realizowanie pełnego cyklu kształcenia ogólnego: po
raz pierwszy w gimnazjum i po raz drugi w szkole ponadgimnazjalnej (trudności w zmieszczeniu pełnego cyklu kształcenia
ogólnego w ciągu trzech lat) – 11,
fikcyjny wymiar idei zwiększania elastyczności procesu kształcenia (mnóstwo ofert wielu wydawnictw obiecujących nauczycielom różnego typu profity i sformalizowana procedura wyboru
– dyrektor przed dopuszczeniem do użytku w szkole zaproponowanego przez nauczyciela programu nauczania ogólnego,
powinien zasięgnąć opinii: nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego, posiadającego wykształcenie wyższe i kwalifikacje wymagane do prowadzenia zajęć edukacyjnych, dla których
program jest przeznaczony, doradcy metodycznego lub zespołu
nauczycielskiego, zespołu przedmiotowego lub innego zespołu
problemowo-zadaniowego, który pomoże mu ocenić, czy dany
program spełnia wymagania stawiane tego rodzaju dokumentom) – 11,
brak stałości programów i metod – 10,
za hasłami tolerancji i liberalizmu ukryty relatywizm kulturowy
i etyczny – 10,
bezpośrednie powiązanie budżetów szkół z liczbą ich uczniów
– 10,
nadmierna biurokracja – 10,
odejście od drugoroczności – 9,
gimnazja jako pewna enklawa młodzieży w trudnym wieku,
w którym ujawnia ona skłonności do agresji i innych złych zachowań, co jest w gimnazjum utrwalane i przenoszone na grunt
kształcenia ponadgimnazjalnego – 9,
obniżający się poziom wiedzy kulturowej nauczycieli – 8.
315
PODSUMOWANIE
Oprócz problemów z zarządzaniem szkołami reformy przyniosły różnego typu koszty, w tym koszty społeczne, których nie da
się uchwycić w liczbach i statystykach. Nie da się wyliczyć w złotówkach, krzywdy wyrządzonej dzisiejszej młodzieży i przyszłym
pokoleniom Polaków. Podstawową intencją reform była autonomia
szkoły, która w największej mierze zależy od usankcjonowanej prawem samodzielności dyrektora.
Obecnie problemem są konkursy na dyrektorów – ustawa o systemie oświaty wskazuje, iż w komisji konkursowej przewagę ilościową ma samorząd. Większość samorządów niestety upolitycznia
tę funkcję i zmienia dyrektorów na „swoich”. Co gorsze, zwłaszcza
w małych samorządach, polityka zabrnęła nawet do zatrudniania
sprzątaczek w szkole, chociaż formalnie prawo daje możliwości dyrektorom swobodę w doborze kadry.
Trudna sytuacja na rynku pracy sprawia, że dyrektorzy nie tylko potulnie realizują „nakazy kadrowe”, ale chcąc przypodobać się
władzy pytają nawet o zgodę na zapłacenie rachunku za energie,
elektryczną czy za wodę.
Prawie w każdej wypowiedzi polityków na temat reformy
oświaty pada słowo „rodzice” i jest łączone z zapewnieniem o posiadaniu przez nich ważnego głosu w sprawach kształcenia swoich
dzieci – mają być partnerami władzy lokalnej i dyrektorów szkół.
Rozdział 4 ustawy o systemie oświaty jest w gruncie rzeczy zapisem fikcyjnym. Opisane tutaj różnego rodzaju rady oświatowe są
zbędne w momencie przejęcia oświaty przez samorządy terytorialne. Rady rodziców nie są wyposażone w uprawnienia stanowiące –
mogą jedynie opiniować, wnioskować lub wypowiadać się – tylko,
że nic z tego nie wynika. Nie ma takiego elementu życia szkoły,
który nie może być uruchomiony bez decyzji rodziców. Oczywiście wiele zależy tu od dyrektora i jego systemu zarządzania, który
może spowodować dużą aktywność rodziców, ale generalnie procedura powoływania reprezentacji rodziców powinna być uregulowana bardziej szczegółowo, jeśli ma być rzeczywistą reprezentacją
316
społeczności szkolnej, a prawo powinno jednoznacznie precyzować
ich możliwości.
Ponadto szczytne założenia autorów reform wymagają od
wszystkich osób odpowiedzialnych za realizację reformy konsekwencji w jej realizacji oraz racjonalnych nakładów finansowych na
oświatę, właściwie pojętej troski o sieć szkół, szczególnie wiejskich,
gdyż szkoła na wsi to nie tylko instytucja oświatowa państwa, lecz
również ważny ośrodek kulturotwórczy – pogłębiający się kryzys
oświaty publicznej w szczególny sposób nadal zagraża uczniom ze
środowisk o niskim kapitale kulturowym, co pod wielkim znakiem
zapytania stawia realizację zasady równych szans edukacyjnych.
Zabiegając o szkołę jako instytucję posiadającą coraz większą autonomię, nie można zapominać o związanej z tym większej odpowiedzialności dyrektora i wszystkich pracowników za jakość pracy.
Nie można pominąć ogólnospołecznego dyskursu o wartościach,
które są fundamentem oddziaływań szkoły na całe środowisko,
w którym funkcjonuje, które szkoła promuje i kultywuje. Reformy,
uwzględniając różnorodne zmiany społeczne, powinny sprzyjać takim zasadom zarządzania szkołą, które ułatwiają dyrektorowi podejmowanie działań kształtujących w uczniach wrażliwość społeczną (rozwój indywidualnej wrażliwości), branie odpowiedzialności
za siebie i własne działania, a jednocześnie – za dobro innych i dobro wspólne. Zasad zarządzania umożliwiających indywidualny
rozwój ucznia, który sam, podejmując wybory, decyduje o swoim
rozwoju i może przekraczać własne możliwości, ale któremu w autonomicznym procesie rozwoju towarzyszy nauczyciel – doświadczony mentor, wspierający ekspert i doradca, który potrafi sprostać
wyzwaniom, przed jakimi staje absolwent szkoły w globalistycznym społeczeństwie wiedzy.
Wszystko to wymaga odpowiedniego dyrektora szkoły – zarządcy, menadżera, przywódcy, który jest osobą poszukującą, dokonującą refleksji nad własną pracą i jej skutecznością, podchodzi
do zadań z optymizmem, entuzjazmem i silną motywacją. Potrafi
poprzez samokontrolę, dystans do własnej osoby i empatię przyczyniać się do rozwijania umiejętności społecznych oraz tworzyć
atmosferę zaufania i uczciwości. Musi być takim, jak widzą dobrego
317
przywódcę Warren E. Bennis i Robert J. Thomas14: dobry przywódca to osoba prawa, ambitna, życzliwa, posiadająca wiarę w siebie, otwarta
na zmianę i skuteczna w jej kierowaniu. Wybitny lider posiada zdolność
do pozytywnego interpretowania zdarzeń i wyciągania konstruktywnych
wniosków. Musi posiadać cztery kluczowe umiejętności przywódcze
liderów, potrafiących uczyć się z trudnych doświadczeń: zdolność do zarażania innych wiarą w sens niemiłych zdarzeń, wyjątkowy dar przekonywania, etyczna integralność oraz zdolność do adaptacji. Umiejętności
przywódcze można zdobywać i doskonalić, tak jak można nauczyć się zarządzać instytucją, szkołą. Jednak zarządzanie i przywództwo nie są tożsame. Zarządzanie to radzenie sobie z kompleksowością, to m.in. planowanie,
przygotowywanie budżetu, organizowanie pracy, kontrola i rozwiązywanie problemów. Przywódca posiada wizję oraz potrafi rozbudzać wspólną
wizję. Potrafi także pozyskiwać zwolenników do realizacji celów strategicznych, motywuje i wspiera. Przywództwo polega nie tylko na radzeniu sobie ze zmianami, ale również na gotowości do podejmowania ryzyka.
Tylko przy takim dyrektorze szkoła nie będzie kojarzona wyłącznie z przykrym obowiązkiem, a stanie się dla ucznia i nauczyciela pasjonującym zajęciem.
BIBLIOGRAFIA
Literatura:
Fidler R.F., Mediamorphosis: Understanding New Media, Pine Forge
Press, Thousand Oaks, CA, 1997.
Giddens A., Socjologia, Warszawa 2004.
Krzysztofek K., i Szczepański M., Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych. Katowice 2002.
O przywództwie: 10 tekstów światowych autorytetów. [Red.
prowadzący Paweł Kubisiak; aut. Deborah Ancona et al.]. Warszawa 2012.
14 O przywództwie: 10 tekstów światowych autorytetów. [Red. prowadzący Paweł
Kubisiak; aut. Deborah Ancona et al.]. Warszawa: ICAN Institute, Harvard Business
Review, cop. 2012, s. 123.
318
Projekt reformy systemu edukacji, Warszawa 1998.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia1 marca
2013 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez
nauczycieli (Dz. U. Nr 260, poz. 393).
Śliwerski B., Demokracja w szkole – szkołą demokracji, Edukacja
i Dialog 1995, nr 5 (68).
Śliwierski B., Remanent reformowania oświaty w III RP, Edukacja
i dialog 1999, nr 3.
Tchorzewski A.M. de, Uwarunkowania i kreatorzy reform edukacyjnych, Edukacja 2002, nr 1 (77).
Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie
oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 205, poz. 1206).
Wlazło S., Nieunikniona konieczność zmian, Gazeta Szkolna 2005,
nr 3.
Strony internetowe:
www.cie.gov.pl
www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=276
www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma
www.ore.edu.pl
www.profesor.pl/publikacja,9669,Artykuly
319
NOTY O AUTORACH
Bartosewicz Julianna – dr inż., Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku
Chrobak Stanisław SDB – dr hab.; Szkoła Wyższa im. Bogdana
Jańskiego w Warszawie
Drzewiecka-Mazur Emilia – dr inż. arch.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Grzeszczuk Waldemar – mgr; Szkoła Wyższa im. Bogdana. Jańskiego w Warszawie
Aleksander Gwiazda – dr inż.; Politechnika Śląska
Janus Anna – mgr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Janusz Marcin – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Elblągu
Kochański Tomasz – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Lechowicz Katarzyna – mgr; Uniwersytet Rzeszowski
Mietlewski Zygmunt – dr inż., Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Elblągu
Olczak Małgorzata – dr n. hum. Politechnika Łódzka
Pawlak Zbigniew – dr; Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Smoleń Andrzej – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
320

Zarządzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zarządzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Karta produktowa - listwa antyprzepięciowo-filtrująca HOME

Prace plastyczne

1923 2016 ST. STANISLAUS KOSTKA PARAFIA

Wiadomości Polonijne

1923 2016 ST. STANISLAUS KOSTKA PARAFIA

samorządowe czasopismo informacyjne

2,5 mln zł na budżet obywatelski