II. Opracowanie przedmiotowe

II. Opracowanie przedmiotowe – podstawowe zasady
Opracowanie przedmiotowe, a szerzej: rzeczowe, sprawia osobom katalogującym
zwykle więcej problemów niż opracowanie formalne dokumentów. O ile bowiem opis
bibliograficzny jest znormalizowany i bibliotekarz dostaje dokładne wzorce opisu i
wskazówki, którymi kieruje się w pracy, o tyle w opisie przedmiotowym tak ścisłych i
powszechnie uznawanych zaleceń nie ma. Analiza dokumentu jest bardziej subiektywna,
uwarunkowana wykształceniem, wiedzą i doświadczeniem osoby opracowującej, wiele
decyzji podejmowanych przez bibliotekarza ma charakter jednostkowy, niepowtarzalny.
Prezentowane poniżej wskazówki i zalecenia mają charakter ogólny, wskazują najważniejsze
etapy pracy nad tworzeniem charakterystyk treściowych dokumentów i sygnalizują pewne
istotne reguły, którymi należy się kierować.
II.1. Zasady ogólne
Celem opracowania przedmiotowego jest charakterystyka treści zbiorów bibliotecznych i
udostępnienie jej w opisach bibliograficznych prezentowanych w katalogu. Pracę tę można
podzielić na kilka etapów:
1) analiza treściowa i formalna dokumentu,
2) synteza informacji pochodzących z analizy,
3) przełożenie informacji uznanych za najistotniejsze na hasła przedmiotowe
zbudowane z dozwolonych do stosowania elementów zapisanych w określonym
szyku.
Pierwszym etapem opracowania przedmiotowego dokumentu jest jego analiza, której celem
jest uzyskanie odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące treści i formy dokumentu
piśmienniczego, wizualnego lub dźwiękowego:
1
- Co jest przedmiotem dokumentu?
- Czy dokument ma jeden przedmiot (przedmiot główny), czy więcej (przedmioty
równorzędne)?
- Jeśli przedmiotów jest kilka, czy któryś z nich jest ważniejszy od innych (przedmiot
nadrzędny i poboczne)?
- W jaki sposób przedmiot został zaprezentowany – kompleksowo, wyczerpująco, czy
też wycinkowo, w pewnym aspekcie lub z określonego punktu widzenia?
- Do kogo jest adresowany? Do szerokiej publiczności czy też do określonej grupy
odbiorców (np. dzieci, uczniowie, studenci, badacze, fachowcy, hobbyści)?
- Jaka jest forma piśmiennicza, wydawnicza dokumentu i jego postać fizyczna?
Opracowanie rzeczowe następuje zazwyczaj po wykonaniu opisu bibliograficznego
dokumentu. Osoba katalogująca przedmiotowo dysponuje już pewną wiedzą na temat
opracowywanej publikacji – w opisie bibliograficznym znajduje nazwy autora/-ów i instytucji
sprawczej (z możliwością rozszerzenia o informacje zawarte w odpowiednich rekordach
wzorcowych), tytuł, nazwa wydawcy, seria wydawnicza, informacje o języku oryginału,
obecności lub nie bibliografii i ilustracji, przeznaczeniu czytelniczym itp. Są to informacje
bardzo przydatne, niemniej źródłem informacji o treści i podstawą opracowania
przedmiotowego nie może być wyłącznie opis bibliograficzny. Osoba katalogująca
przedmiotowo jest zobowiązana do analizy całości dokumentu.
Cennym źródłem informacji jest tytuł, w którym często autor stara się zwięźle kreślić treść i
przeznaczenie dzieła. W wielu przypadkach tytuł wraz z podtytułem zawiera najważniejsze
informacje o treści, formie i adresacie publikacji. Dotyczy to zwłaszcza publikacji
naukowych, fachowych, popularno-naukowych, informacyjnych i edukacyjnych np.:
Historia Archikonfraterni Literackiej i działalność jej członków : (1507-1980)
2
Historia broni siecznej : miecze, rapiery, szable i pałasze
Pamięć człowieka i jej mechanizmy : analiza neuropsychologiczna
Wynagrodzenia pracowników
Dzieje Zamysłowa, dzielnicy Rybnika
Czas pracy lekarzy a komercyjne usługi medyczne szpitali
Kraków i jego dziedzictwo w autorskich programach edukacyjnych : programy dla
gimnazjum i placówek pozaszkolnych
W wielu innych przypadkach – dotyczy to przede wszystkim, ale nie wyłącznie humanistyki,
publicystyki i prac pamiętnikarskich– tytuł nie zawiera żadnej informacji o treści, albo
zawiera informacje niejednoznaczne, mylące, np.:
Gdzieś dalej, gdzie indziej
A jednak tak było
Moje miejsce
Koktajl misyjny
Moje Bielany
Dobrodziejka Joanna
Krew nad Warszawą
Centrum Europy mam pod stopami
Historia jednej młodości na wschodzie Trzeciej Rzeszy
Aby zakwitła pustynia...
Osoba katalogująca przedmiotowo jest zobowiązana dokonać analizy całości dokumentu.
Oprócz danych pochodzących z opisu bibliograficznego należy zwrócić uwagę na spis treści,
sposób prezentacji, załączony materiał ilustracyjny, obecność bibliografii załącznikowej (lub
jej brak) w postaci przypisów lub wykazu literatury przedmiotu. Czasem taka analiza jest
3
wystarczająca do sporządzenia opisu przedmiotowego, wskazane jest jednak przynajmniej
przejrzenie zawartość pod kątem treści. W innych przypadkach (np. wydawnictwa starsze,
słabo opracowane redakcyjne lub edytorsko) należy publikację przejrzeć systematycznie i
uważnie.
Po zakończeniu analizy, której efektem jest określenie, czego dotyczy dokument, do kogo jest
kierowany i jaka jest jego forma, należy zastanowić się, które z elementów są kluczowe dla
charakterystyki przedmiotowej i jej ewentualnego odbiorcy. Zawsze gdy to możliwe należy
uwzględnić specyficzne potrzeby odbiorców informacji .Jest to wykonalne w sytuacji, gdy
użytkownikiem danej biblioteki/katalogu jest określona grupa, np. dzieci, studenci,
naukowcy, jedna grupa zawodowa. Nie ma takiej możliwości w przypadku bibliotek
uniwersalnych (np. narodowych) lub publicznych dla dorosłych.
Po selekcji uzyskujemy pulę informacji na temat danej publikacji, którą następnie staramy się
przełożyć na adekwatne hasła przedmiotowe. W tym celu sprawdzamy, czy
wyselekcjonowane przez nas nazwy, terminy, pojęcia są obecne w kartotece wzorcowej JHP
BN jako tematy lub określniki – bezpośrednio lub jako odsyłacze kierujące do właściwych,
przyjętych do stosowania. Z tak wybranych jednostek leksykalnych budujemy zgodnie z
gramatyką JHP BN hasła przedmiotowe, które będą składać się na pełną charakterystykę
wyszukiwawczą dokumentu. Poprawne hasło musi być zbudowane z dozwolonych do
stosowania elementów (tematów i określników z kartoteki wzorcowej) zestawionych w
poprawnym szyku i z uwzględnieniem zakresu stosowania używanych określników.
Hasła przedmiotowe są zapisywane w rekordzie bibliograficznym w polach grupy 6XX,
odpowiadających polom grupy 1xx rekordu wzorcowego:
600 – hasło osobowe
610 – hasło korporatywne – nazwa ciała zbiorowego
4
611 – hasło korporatywne – nazwa imprezy
630 – hasło tytułowe (tytuł ujednolicony)
650 – hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe)
651 – hasło geograficzne
655 – hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny)
Opcjonalnie można stosować dodatkowe punkty dostępu do treści dokumentu w polach 653
(hasło rzeczowe niekontrolowane) oraz 648 (termin chronologiczny).
Określniki we wszystkich typach haseł są zapisywane w podpolach:
x – określnik rzeczowy
z – określnik geograficzny
y – określnik chronologiczny
Zgodnie z metodyką JHP BN jedynie podpole x przewidziane na określnik rzeczowy może
być zwielokrotnione w jednym haśle przedmiotowym.
Opis przedmiotowy dokumentu powinien składać się z tylu haseł przedmiotowych, ile jest
niezbędnych do podania wyczerpującej informacji o jego treści i/lub formie. Nie ma
formalnego ograniczenia liczby haseł nadawanych jednemu dokumentowi. Należy jednak
pamiętać o przyjętej w danej bibliotece/katalogu/bazie danych polityce indeksowania i dbać o
spójność danych: identyczne lub analogiczne dokumenty powinny być opracowywane na tym
samym poziomie szczegółowości i z zastosowaniem podobnych schematów opisu.
W charakterystyce rzeczowej dokumentu nie należy stosować jednocześnie tematów
powiązanych relacją hierarchiczną (TS-TW). Jeśli publikacja dotyczy np. uprawy jabłoni, nie
ma powodu, by w opisie przedmiotowym zastosować oprócz adekwatnego hasła Jabłoń
5
również termin szerszy Drzewa owocowe; jeśli stosujemy w opisie hasło Uczniowie, nie
dodajemy drugiego hasła Uczniowie szkół podstawowych, które jest węższe zakresem.
Jednoczesne użycie haseł powiązanych w rekordzie wzorcowym relacją hierarchiczną jest
dopuszczane w wyjątkowych przypadkach, wówczas gdy brak któregoś z haseł wyraźnie
zubożyłby informację o treści dokumentu. Np. jeśli publikacja na temat pielęgnacji bydła jest
poświęcona w znacznej części higienie krowy, można w opisie przedmiotowym uwzględnić
oba hasła (Bydło, Krowa) jako przydatne informacyjnie, mimo że pozostają w relacji temat
szerszy – temat węższy.
Nie ma natomiast żadnych ograniczeń stosowania w charakterystyce rzeczowej dokumentu
tematów powiązanych relacją kojarzeniową (TK).
W opisie przedmiotowym dokumentu stosuje się nie więcej jak trzy tematy z jednej grupy lub
kategorii, np. trzy hasła osobowe, trzy nazwy miejscowości, trzy nazwy własne z danego
poziomu systematyki zoologicznej, trzy nazwy ras psów itp. Jeśli wyodrębnionych na etapie
analizy tematów jest więcej, należy zastosować hasła uogólniające, np.:
opis przedmiotowy publikacji analizującej twórczość trzech malarzy francuskich XVII w.:
Nicolas Poussin, Claude Lorrain i Georges de la Tour uwzględni hasła osobowe tych trzech
twórców oraz hasło wskazujące na obszar ich działalności – Malarstwo francuskie – historia
– 17 w.
natomiast opis przedmiotowy publikacji analizującej twórczość czterech malarzy francuskich
XVII w. – oprócz wymienionych wyżej również André Le Nain – ograniczy się do hasła
Malarstwo francuskie – historia – 17 w.
analogicznie:
6
opis przedmiotowy publikacji na temat hodowli psów trzech ras: owczarków niemieckich,
owczarków szkockich i owczarków kaukaskich uwzględni w hasłach nazwy wszystkich
wymienionych ras z określnikiem - hodowla
natomiast opis przedmiotowy publikacji na temat hodowli psów pięciu ras – oprócz
wymienionych wyżej również polskich owczarków nizinnych i owczarków podhalańskich ograniczy się do hasła Owczarki – hodowla.
Jeśli przedmiot dokumentu jest przedstawiony w wielu aspektach, które można opisać
za pomocą dostępnych w JHP BN określników, możemy zbudować opis przedmiotowy
składający się z kilku haseł, w których wystąpi ten sam temat, ale każdorazowo z użyciem
innego określnika, np.:
opracowując publikację na temat jakości życia ludzi starych, w których omówiono ich
problemy psychologiczne i zdrowotne, możemy zbudować następującą charakterystykę
przedmiotową:
Ludzie starzy – jakość życia
Ludzie starzy – psychologia
Ludzie starzy – zdrowotność
(zwielokrotnienie tematu ma uzasadnienie również w przytoczonej wyżej zasadzie trzech
tematów z jednej grupy lub kategorii ).
Jeśli natomiast publikacja omawia zagadnienie w wielu aspektach, np. psychologii, higieny,
żywienia, fizjologii, kultury fizycznej, opieki społecznej, nie jest wskazane tworzenie haseł
powtarzających ten sam temat, każdorazowo z użyciem innego określnika. Opis
przedmiotowy składający się z haseł:
Ludzie starzy - fizjologia
7
Ludzie starzy - higiena
Ludzie starzy - kultura fizyczna
Ludzie starzy - opieka społeczna
Ludzie starzy - psychologia
Ludzie starzy - żywienie
jest poprawny, ale zaleca się w takim przypadku raczej zastosowanie hasła uogólniającego,
np. tylko tematu Ludzie starzy, bez określnika. Decyzja o tym, czy w danym przypadku warto
zastosować opis szczegółowy czy znaleźć wspólny mianownik wszystkich poruszanych w
publikacji aspektów, należy do katalogującego, który winien się kierować oceną
merytoryczną zawartości i jej przydatnością informacyjną dla potencjalnego użytkownika.
Słownictwo JHP BN umożliwia wyszczególniające opracowanie przedmiotowe dokumentów,
tzn. nadawanie opisywanym publikacjom haseł adekwatnych do treści. W przypadku wielu
rodzajów haseł wyrażonych nazwą własną metodyka opracowania przewiduje uwzględnianie
w opisie przedmiotowym również haseł szerszych zakresowo, które wskazują na kontekst,
dziedzinę, przynależność do pewnej grupy lub kategorii (tzw. zasada „odwracania” tematów),
np.:
biografia Jana Sebastiana Bacha jest opisana za pomocą odpowiedniego hasła osobowego
„Bach, Johann Sebastian (1685-1750)” oraz tematu formalnego „Biografie”. Opis
uzupełniamy o dodatkowy punkt dostępu „Kompozytorzy niemieccy – 18 w. „; pod tym
hasłem grupują się w katalogu bibliotecznym wszystkie materiały o niemieckich
kompozytorach tego okresu.
8
analogicznie
monografia Teatru Polskiego we Wrocławiu jest opisana za pomocą odpowiedniego hasła
korporatywnego „Teatr Polski (Wrocław)”. Opis uzupełniamy o dodatkowe punkty dostępu:
„Teatr polski – historia – od 1944 r.” (pod tym hasłem grupują się w katalogu bibliotecznym
wszystkie materiały o życiu teatralnym Polski po II wojnie światowej) oraz „Wrocław (woj.
dolnośląskie) – teatr – od 1944 r.” (pod tym hasłem grupują się wszystkie materiały o życiu
teatralnym Wrocławia po II wojnie światowej).
Zasada ta nie ma zastosowania w przypadku tych haseł, które w kartotece wzorcowej są
powiązane relacją hierarchiczną lub kojarzeniową, np.:
analiza programu ideowego Chrześcijańskiego Stronnictwa Ludowego, .działającego w
Polsce w okresie międzywojennym jest opisana za pomocą odpowiedniego hasła
korporatywnego „Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe” ” z określnikiem rzeczowym „ –
ideologia”. Nie ma potrzeby, aby uwzględnić w opisie przedmiotowym punkt dostępu „Partie
polityczne – Polska – 1918-1939 r.”, ponieważ nazwa partii jest powiązana w rekordzie
wzorcowym z powyższym hasłem relacją hierarchiczną (co w katalogu bibliotecznym
skutkuje wyświetleniem odpowiedniego odsyłacza uzupełniającego),
Szczegółowe wskazówki zamieszczono w dalszej części poradnika, w rozdziałach
poświeconych poszczególnym typom haseł.
9
II.2. Opracowanie przedmiotowe - przykładowy sposób postępowania
Przykład 1.
Opracowując publikację
Dwór ostoja tradycji, zwyczaju, polskości : dawne budownictwo rezydencjonalne i obronne
na terenie powiatu ostrowieckiego : materiały z sesji Europejskich Dni Dziedzictwa, 11-12
września 2009 r.
ustalamy, że jego przedmiotem są dwory i zamki w Świętokrzyskiem, zwłaszcza w okolicach
Ostrowca Świętokrzyskiego. Publikacja jest wydawnictwem pokonferencyjnym,
poszczególne referaty dotyczą różnych aspektów – przede wszystkim budownictwa, ale
również kultury, życia codziennego, gospodarki. Ze względu na wielość aspektów,
decydujemy się na uogólnienie i sygnalizowanie w haśle przedmiotowym jedynie dworów i
zamków jako obiektów architektonicznych, wskazanie lokalizacji geograficznej „Ostrowiec
Świętokrzyski i jego okolice” oraz wskazanie na specyficzną formę, jaką są materiały
pokonferencyjne.
Poszukując wybranego tematu „Dwór” w kartotece wzorcowej znajdujemy przyjęty do
stosowania temat Dwory:
temat/okr. Dwory
NU
Dwór (bud.)
NU
Dworki
TK
Architektura
TK
Budownictwo wiejskie
TK
Szlachta
TK
Ziemiaństwo
Poszukując tematu „Zamki” znajdujemy temat Zamki i pałace. Znajdujemy również hasło
geograficzne Ostrowiec Świętokrzyski (woj. świętokrzyskie ; okręg). Znając ogólne
zasady stosowania określników geograficznych wiemy, że nazwa jednostki mniejszej od
państwa nie może być zastosowana jako określnik geograficzny.
10
Tematy wiodące możemy więc zapisać jako Dwory – Polska oraz Zamki i pałace- Polska.
Ponieważ chcemy przekazać użytkownikom dokładniejszą informację o lokalizacji opisanych
obiektów, możemy zbudować dodatkowe hasło rozpoczynające się od właściwej nazwy
geograficznej. Zdecydowaliśmy już wcześniej, że publikacja w największym stopniu dotyczy
architektury i budownictwa, poszukujemy więc właściwego określnika do zastosowania po
nazwie geograficznej. W rekordach wzorcowych haseł „Architektura” i „Budownictwo”
znajdujemy identyczną uwagę o określniku i zakresie jego stosowania:
zt. odpowiednie tematy z określnikiem - budownictwo, np.: Bibliotekarstwo budownictwo, Bydgoszcz (woj. kujawsko-pomorskie) – budownictwo.
Posiłkując się tą wskazówką metodyczną możemy zbudować poprawne hasło Ostrowiec
Świętokrzyski (woj. świętokrzyskie ; okręg) – budownictwo.
W kartotece wzorcowej znajdujemy także przyjęty do stosowania temat formalny Materiały
konferencyjne.
Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się
następująco(zapis w formacie MARC21):
650
650
651
655
4 Dwory |z Polska
4 Zamki i pałace |z Polska
4 Ostrowiec Świętokrzyski (woj. świętokrzyskie ; okręg) |x budownictwo
4 Materiały konferencyjne
Przykład 2
Opracowując publikację pt. Inkubator przedsiębiorczości akademickiej : podręcznik
dla organizatorów i pracowników
ustalamy, że jego przedmiotem jest przedsiębiorczość studentów w Polsce zorganizowana w
formie inkubatorów przedsiębiorczości.. Lokalizacja czasowa nie jest istotnym elementem
11
treści, zjawisko jest zresztą na tyle nowe, że nie może być pisane z perspektywy historycznej.
Publikacja jest podręcznikiem, bez wskazania jednak przeznaczenia do procesu
dydaktycznego na uczelniach.
Poszukując wybranych tematów znajdujemy w kartotece wzorcowej przyjęty do stosowania
temat Inkubatory przedsiębiorczości
temat/okr. Inkubatory przedsiębiorczości
NU
Business incubators
TK
Gospodarka terenowa
TK
Innowacje
TK
Klastry (ekon.)
TK
Parki technologiczne
TK
Przedsiębiorstwa małe i średnie
oraz drugi temat Przedsiębiorczość akademicka
temat/okr. Przedsiębiorczość akademicka
NU
Firmy akademickie
NU
Firmy spin-off
NU
Firmy spin-out
NU
Przedsiębiorczość pracowników uczelni
NU
Przedsiębiorczość pracowników szkół wyższych
NU
Przedsiębiorczość studencka
NU
Przedsiębiorczość studentów
NU
Przedsiębiorczość - szkolnictwo wyższe
NU
Przedsiębiorstwo akademickie
NU
Przedsiębiorstwo odpryskowe
NU
Przedsiębiorstwo spin-off
NU
Przedsiębiorstwo spin-out
TK
Innowacje - stosowanie - gospodarka
TK
Przedsiębiorstwo
TK
Szkolnictwo wyższe - a gospodarka
TW
Spółdzielczość studencka
12
Oba te tematy możemy uzupełnić lokalizacją geograficzną używając określnika
geograficznego Polska.
Poszukując odpowiedniego tematu formalnego znajdujemy w kartotece wzorcowej wiele
tematów rozpoczynających się od słowa „podręczniki”. Ponieważ ustaliliśmy, że publikacja
ma charakter podręcznika, ale nie jest zamierzona jako środek dydaktyczny, zastosujemy
najbardziej obszerny zakresem temat formalny Podręczniki (a nie: Podręczniki akademickie).
Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się
następująco(zapis w formacie MARC21):
650 4 Inkubatory przedsiębiorczości |z Polska
650 4 Przedsiębiorczość akademicka |z Polska
655 4 Podręczniki
Przykład 3
Opracowując publikację pt. Murwy, wszetecznice, gamratki : o krakowskich ladacznicach
w dawnych wiekach
ustalamy, że jego przedmiotem jest prostytucja w Krakowie w 14-18 w. Publikacja nie ma
wyraźnie określonej formy piśmienniczej ani wydawniczej.
W kartotece wzorcowej poszukujemy określnika – prostytucja, który można by zastosować po
nazwie Miasta. Kartoteka wzorcowa nie zawiera takiego określnika, znajdujemy natomiast
przyjęty do stosowania temat Prostytucja .
temat/okr. Prostytucja
NU
Nierząd
TS
Patologia społeczna
TK
Agencje towarzyskie
TK
Domy publiczne
TK
Stręczycielstwo
TK
Życie seksualne
13
TW
Prostytucja nieletnich
Znając ogólne zasady stosowania określników geograficznych wiemy, że nazwa jednostki
mniejszej od państwa nie może być zastosowana jako określnik geograficzny.
Tematy główny możemy więc zapisać jako Prostytucja – Polska – 14-18 w. Ponieważ
chcemy przekazać użytkownikom dokładniejszą informację o zasięgu geograficznym
omawianego zjawiska, możemy zbudować dodatkowe hasło rozpoczynające się od właściwej
nazwy geograficznej. W rekordzie wzorcowym hasła „Prostytucja” znajdujemy informacją o
określniku i zakresie jego stosowania:
zt. odpowiednie tematy z określnikiem - patologia społeczna, np.: Warszawa patologia społeczna, Młodzież - patologia społeczna
zakres stosowania możemy zweryfikować oglądając rekord wzorcowy określnika.
określnik - - patologia społeczna - stosuje się po nazwach geograficznych z
wyjątkiem nazw państw i regionów świata i po tematach ogólnych
Posiłkując się tymi wskazówkami metodycznymi możemy zbudować poprawne hasło
Kraków (woj. małopolskie) - patologia społeczna - 14-18 w.
Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się następująco
(zapis w formacie MARC21):
650 4 Prostytucja |z Polska |y 14-18 w.
651 4 Kraków (woj. małopolskie) |x patologia społeczna |y 14-18 w.
Przykład 4
Opracowując publikację pt. Żubry pszczyńskie
ustalamy, że jego przedmiotem są żubry występujące w Pszczynie i jej okolicach, pierwotnie
naturalnie, a następnie w wyniku polityki hodowlanej. W charakterystyce przedmiotowej
14
chcemy wskazać oba aspekty, choć nacisk zamierzamy położyć na aspekt hodowlany.
Lokalizacja czasowa nie jest istotnym elementem, ponieważ publikacja opisuje zjawisko w
całym jego przebiegu czasowym, tzn. od początku występowania żubra na danym obszarze aż
po dzień dzisiejszy. Publikacja nie ma ponadto wyraźnie określonej formy piśmienniczej ani
wydawniczej, nie jest informatorem, choć ma walory informacyjne, nie jest też
wydawnictwem popularnym, na co mogłaby wskazywać niewielka objętość (39 stron),
zawiera bowiem rozszerzoną bibliografię przedmiotu.
W kartotece wzorcowej znajdujemy temat Żubr oraz określnik - hodowla. Znając ogólne
zasady stosowania określników geograficznych wiemy, że nazwa jednostki mniejszej od
państwa nie może być zastosowana jako określnik geograficzny. Temat główny możemy więc
zapisać jako Żubr - hodowla – Polska. Ponieważ chcemy przekazać użytkownikom
dokładniejszą informację o zasięgu geograficznym omawianego zjawiska, możemy zbudować
dodatkowe hasło rozpoczynające się od właściwej nazwy geograficznej. W kartotece
wzorcowej znajdujemy hasło geograficzne Pszczyna (woj. śląskie ; okręg) i poszukujemy
określnika, który pozwoliłby na ukazanie danego aspektu. Nie znajdujemy określnika –
zwierzęta, który byłby najbliższy treści dokumentu, natomiast w rekordzie wzorcowym hasła
Zwierzęta trafiamy na informację o określniku – fauna, który może być stosowany po
nazwach geograficznych jednostek mniejszych niż państwo. Posiłkując się tymi
wskazówkami metodycznymi możemy zbudować poprawne hasło
Pszczyna (woj. śląskie ; okręg) – fauna.
Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się następująco
(zapis w formacie MARC21):
650 4 Żubr |x hodowla |z Polska
651 4 Pszczyna (woj. śląskie ; okręg) |x fauna
15
Uwaga: hodowla zwierząt mieści się zakresem również w obszarze rolnictwa, a
gospodarowanie zasobami zwierząt leśnych – w leśnictwie. Kartoteka wzorcowa JHP BN
zawiera oba określniki – rolnictwo i – leśnictwo, które również można stosować po nazwach
geograficznych jednostek mniejszych niż państwo. Użycie jednego z nich w charakterystyce
przedmiotowej opisywanej publikacji byłoby również zasadne. Jeśli zdecydowano się na
określnik – fauna, to ze względu na informacje o żubrach żyjących na tym obszarze w stanie
naturalnym i stanowiących obiekt obserwacji naukowych, a więc nie będących przedmiotem
hodowli w celach gospodarczych.
Przykład 5 i 6 (temat i określnik równobrzmiący)
Opracowujemy dwie publikacje:
Pierwsza to antologia pamiętników bezrobotnych z okresu międzywojennego, druga to zbiór
danych statystycznych dotyczący bezrobocia kobiet w Polsce w latach 90-tych XX w.
Przedmiotem obu jest bezrobocie, w obu przypadkach istotna jest lokalizacja przestrzenna
(Polska) oraz lokalizacja w czasie. W kartotece wzorcowej JHP BN znajdujemy zarówno
temat Bezrobocie, jak i identycznie brzmiący określnik – bezrobocie. Jest to jeden z wielu
występujących w JHP BN przypadków tematów i określników równobrzmiących. O
zastosowaniu w konkretnej charakterystyce przedmiotowej jednego lub drugiego decyduje
zakres stosowania każdego z nich.
Zgodnie z notą stosowania zapisaną w rekordzie wzorcowym określnika
określnik - - bezrobocie - stosuje się po nazwach geograficznych z wyjątkiem
nazw państw i regionów świata oraz po tematach: Euroregiony, Miasta,
Metropolie (urban.), Obszary popegeerowskie, Regiony przygraniczne, Strefa
podmiejska, Wieś. Stosuje się także po nazwach kategorii osób
16
Nie jest zatem możliwa konstrukcja „Polska – bezrobocie”, należy w tym przypadku
zbudować hasło zaczynając od tematu Bezrobocie uzupełniając go dozwolonym określnikiem
graficznym Polska.
Pierwsza z wymienionych wyżej publikacji otrzyma więc hasło Bezrobocie – Polska
uzupełnione odpowiednim określnikiem chronologicznym wyrażającym okres między
dwiema wojnami światowymi – 1918-1939 r. Inne aspekty będą opisane za pomocą tematów
formalnych Antologie i Pamiętniki.
Pełna charakterystyka przedmiotowa tego dokumentu przestawia się następująco (zapis w
formacie MARC21):
650 5 Bezrobocie |z Polska |y 1918-1939 r.
655 4 Antologie
655 4 Pamiętniki polskie |y 1918-1939 r.
Druga z analizowanych publikacji dotyczy bezrobocia kobiet. W kartotece wzorcowej
znajdujemy temat Kobieta, a zgodnie z przytoczoną wyżej notą stosowania określnika –
bezrobocie, możemy go użyć po nazwach kategorii osób. Publikacji otrzyma więc hasło
Kobieta - bezrobocie uzupełnione odpowiednimi określnikami: geograficznym (- Polska) i
chronologicznym wyrażającym okres transformacji ustrojowej (- od 1989 r.). Specyficzny
rodzaj dokumentu można opisać tematem formalnym Dane statystyczne.
Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się następująco
(zapis w formacie MARC21):
650 4 Kobieta |x bezrobocie |z Polska |y od 1989 r.
655 4 Dane statystyczne
Podobnie postępujemy w przypadku pozostałych tematów i określników równobrzmiących,
np. Agroturystyka i – agroturystyka, Anatomia i – anatomia.
17
Szczególnej uwagi wymaga opracowanie dokumentów z użyciem równobrzmiących tematów
i określników wyrażających dziedziny nauki, wiedzy i działalności, takie jak np. socjologia
czy archeologia. Zgodnie z zapisem w kartotece wzorcowej poprawne gramatycznie są
bowiem obie konstrukcje:
[hasło geograficzne – nazwa państwa] + określnik – socjologia/archeologia
Temat Socjologia/Archeologia + [określnik geograficzny – nazwa państwa]
Znaczenie tak zbudowanych haseł jest jednak różne:
konstrukcja Polska – socjologia opisuje ludność Polski w aspekcie społecznym, metodami
socjologicznymi (a nie np. demograficznymi) , sygnalizuje socjologiczną analizę Polaków;
natomiast Socjologia – Polska to hasło opisujące socjologię jako naukę, dyscyplinę badawczą
uprawianą w Polsce, przez Polaków.
Analogicznie Polska – archeologia opisuje prace dokumentujące przeszłość terytorium
Polski na bazie danych pozyskanych w trakcie prac archeologicznych, a Archeologia –
Polska to hasło opisujące archeologię jako naukę, dyscyplinę badawczą uprawiana w Polsce,
przez Polaków.
Uważne czytanie not stosowania zapisanych w rekordach wzorcowych oraz porównywanie
opisów analogicznych pozycji w bazie katalogowej pozwala uniknąć niekonsekwencji w
stosowaniu obu tych konstrukcji.
18
II.3 Wskazówki dodatkowe
II.3.1. Jak postępować, gdy nie znajdujemy w kartotece wzorcowej tematu niezbędnego
do zbudowania właściwej charakterystyki wyszukiwawczej dokumentu?
Jeśli w kartotece brak poszukiwanego hasła jednostkowego: osobowego,
korporatywnego, tytułowego lub geograficznego, możemy takie hasło utworzyć samodzielnie,
przestrzegając zasad doboru i budowy odpowiednich haseł i posiłkując się analogicznymi
rozwiązaniami już obecnymi w kartotece (uwaga: wyjątkiem są te hasła jednostkowe, które w
kartotece wzorcowej otrzymują powiązania z tematami rzeczowymi lub formalnymi, te hasła
wzorcowe wprowadza jedynie Pracownia JHP BN)..
Jeśli w kartotece brak odpowiedniego tematu rzeczowego lub formalnego, należy
skierować do Pracowni JHP BN, odpowiedzialnej za rozwój słownictwa i metodyki
opracowania, propozycję wprowadzenia do kartoteki takiego hasła. Propozycja powinna być
udokumentowana, tzn. należy wskazać publikację, do której opracowania dany temat jest
niezbędny, w miarę możliwości podać również wiarygodne definicje proponowanego
terminu.
II.3.2. Jak postępować, gdy nie znajdujemy w kartotece wzorcowej określnika
niezbędnego do zbudowania właściwej charakterystyki wyszukiwawczej dokumentu?
Jeśli w kartotece brak hasła z poszukiwanym określnikiem jednostkowym, możemy
takie hasło z określnikiem utworzyć samodzielnie, przestrzegając zasad doboru i budowy
odpowiednich haseł i posiłkując się analogicznymi rozwiązaniami już obecnymi w kartotece.
Jeśli w kartotece brak odpowiedniego określnika rzeczowego, należy skierować do
Pracowni JHP BN, odpowiedzialnej za rozwój słownictwa i metodyki opracowania,
19
propozycję wprowadzenia do kartoteki takiego określnika. Warto jednak pamiętać, że zasób
określników jest poszerzany w dużo mniejszym stopniu niż zasób tematów – zasada
uogólniającego charakteru określników jest jedną z podstawowych zasad tworzenia leksyki
JHP BN. Należy raczej poszukać w zasobie określników takiego, w którego zakresie mieści
się poszukiwany przez nas aspekt. Np. opisując publikację na temat rozmnażania krzewów
owocowych nie znajdujemy w kartotece określnika, który nasuwa się nam jako najbardziej
adekwatny, „rozmnażanie”, musimy więc szukać określnika szerszego zakresem.
Określnikiem tym może być – biologia lub – szkółkarstwo (zależnie od treści dokumentu).
Szczegółowy aspekt przedmiotu „Krzewy jagodowe”, którym jest „rozmnażanie” musimy
wówczas zasygnalizować tworząc drugie hasło przedmiotowe – „Rozmnażanie roślin”.
II.3.3. Jak postępować, gdy nie potrafimy opracować rzeczowo konkretnego
dokumentu?
Wprawdzie każdą publikację opracowuje się indywidualnie uwzględniając jej
kluczowe cechy i specyficzne aspekty (wyjątkiem są kolejne, niezmienione wydania lub
dodruki), jednak warto przejrzeć katalog/-i biblioteczne i znaleźć dokumenty analogiczne lub
zbliżone pod względem tematyki czy ujęcia przedmiotu. Analiza zastosowanych haseł
przedmiotowych może być cenną wskazówką i warto z niej korzystać. Należy jednak
pamiętać, aby odwoływać się raczej do opisów przedmiotowych wprowadzonych do bazy
stosunkowo niedawno – unikniemy wówczas niebezpieczeństwa kopiowania rozwiązań już
nieaktualnych, niedozwolonych. Do opisów starszych warto sięgać wówczas, gdy mamy
pewność, że zostały one zmeliorowane zgodnie z aktualną metodyką opracowania.
20