Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów Zatrudnianie osób

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów
studia podyplomowe
MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO
Wioletta Sosulska
Zatrudnianie osób niepełnosprawnych w politykach Unii
Europejskiej i wybranych państw członkowskich
praca końcowa
Praca została przyjęta
Promotor
__________________
dr hab. Paweł Kowalik
Wrocław 2015
Spis treści
Wstęp
3
Rozdział 1. Polityka zatrudnienia osób niepełnosprawnych w państwach Unii
Europejskiej – zasady ogólne
5
Rozdział 2. Szczegółowe zasady zatrudniania osób niepełnosprawnych na krajowych
rynkach pracy w UE
9
Rozdział 3. System zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce
17
Zakończenie
22
Literatura i netografia
23
2
Wstęp
Osoby niepełnosprawne nie mają takich samych szans na zatrudnienie, jak
osoby sprawne. Może to wynikać zarówno z mniejszej wydajności, jak i
niemożliwości pracy na wszystkich stanowiskach pracy. Pracodawca zatrudniający
osobę niepełnosprawną bierze pod uwagę konieczność poniesienia dodatkowych
kosztów na adaptację miejsca pracy lub kosztów mniejszej produkcji. Do głównych
problemów po stronie osób niepełnosprawnych należy zaliczyć niski poziom
aktywności zawodowej i związaną z tym wysoką stopę bezrobocia, izolację społeczną
będącą konsekwencją braku samodzielności, problemy związane z utrzymaniem
zdobytego zatrudnienia , co ma związek także z niewystarczającymi możliwościami
podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Do innych czynników wpływających na rodzaj
problemów związanych z sytuacją osób niepełnosprawnych na rynku pracy należy
zaliczyć występowanie licznych barier funkcjonalnych, w tym przede wszystkim
technicznych, architektonicznych, transportowych i w komunikowaniu się.
Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej
nie jest jednakowa. Każde z państw członkowskich ukształtowało własne sposoby
rozwiązywania problemów ich zatrudniania. Na politykę zatrudnienia miały wpływ
różne czynniki wewnętrzne mi.in. historyczne, polityczne, gospodarcze tj. poziom
rozwoju gospodarczego, stan finansów publicznych, przyjęte doktryny ekonomiczne, a
także
społeczne
(wrażliwość
społeczna,
postawy
obywateli
wobec
osób
niepełnosprawnych) danego kraju. Ważny wpływ na kształt tych polityk miały pewne
międzynarodowe instytucjonalne czynniki, jak np. dokumenty Organizacji Narodów
Zjednoczonych, Rady Europy, Rady Unii Europejskiej czy Międzynarodowej
Organizacji Pracy.
Istnieje problem z pozyskaniem jednorodnych pod względem metodologicznym
danych dotyczących osób niepełnosprawnych w Polsce i Unii Europejskiej, w związku
z czym trudno jest je porównywać. Niejednorodność wynika z różnego definiowania
niepełnosprawności w poszczególnych krajach. Często się zdarza, że w jednym
3
państwie istnieje kilka definicji, formułowanych w różnych celach, np. na potrzeby
rehabilitacji społecznej. lub zawodowej, opieki medycznej, pomocy społecznej itp.
Zróżnicowanie to odnosi się zarówno do definicji niepełnosprawności biologicznej,
jak też określania niepełnosprawności prawnej. W Polsce stosowane są co najmniej
dwie definicje dotyczące osób niepełnosprawnych. Pierwsza to definicja wynikająca z
przepisów prawa i dotycząca prawnej podstawy kwalifikacji do grupy osób
niepełnosprawnych. Natomiast druga, dużo szersza stosowana jest w statystyce GUS.
Definicja statystyczna ujmuje bowiem nie tylko osoby niepełnosprawne prawnie, ale
również osoby, które co prawda orzeczenia o niepełnosprawności nie posiadają, lecz
deklarują, że mają ograniczenia w wykonywaniu wybranych czynności (tzw.
niepełnosprawność biologiczna).
Celem
pracy
jest
przedstawienie
jak
wygląda
zatrudnienie
osób
niepełnosprawnych w wybranych krajach UE. W rozdziale pierwszym zostały
omówione zasady ogólne polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych w państwach
UE. Rozdział drugi przedstawia szczegółowe zasady zatrudniania
tych osób na
wybranych rynkach pracy. System zatrudnienia w Polsce został omówiony w rozdziale
trzecim.
W pracy zastosowano studia literaturowe oraz analizę porównawczą.
4
Rozdział 1. Polityka zatrudnienia osób niepełnosprawnych w
państwach Unii Europejskiej – zasady ogólne
Wyznaczając obszary działań strategicznych w Unii Europejskiej do 2020 r.,
przyjęto, że jedna na sześć osób w krajach tej organizacji jest niepełnosprawna1 w
stopniu od lekkiego do znacznego. Oznacza to, że ponad 80 mln Europejczyków
często nie ma możliwości pełnego uczestniczenia
w życiu gospodarczym i
społecznym z powodu barier związanych ze środowiskiem i postawami ich otoczenia.
Podstawowe zasady polityki zatrudnieniowej w odniesieniu do osób
niepełnosprawnych są następujące:
 Prawo wszystkich osób niepełnosprawnych do pracy;
 Preferowanie integracji zawodowej osób niepełnosprawnych - zatrudniania ich
na otwartym rynku pracy;
 Wyrównywanie szans w zatrudnieniu przez znoszenie barier utrudniających i
ograniczających zawodowe funkcjonowanie osób niepełnosprawnych;
 Zakaz dyskryminacji osób niepełnosprawnych w zatrudnieniu;
 Wspieranie
materialne
zatrudnienia
osób
niepełnosprawnych
poprzez
przeznaczanie określonych funduszów na ten cel;
 Współdziałanie z partnerami społecznymi (organizacjami pracodawców i
związkami zawodowymi) oraz organizacjami osób niepełnosprawnych w
rozwiązywaniu problemu zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
Państwa członkowskie są odpowiedzialne za kreowanie polityki i strategii
zatrudniania osób niepełnosprawnych. Dlatego też różnią się one istotnie zarówno w
koncepcjach, jak i konkretnych rozwiązaniach. Wyróżnia się
dwie koncepcje
zatrudniania osób niepełnosprawnych:
 system antydyskryminacyjny,
 system kwotowy.
System antydyskryminacyjny polega na tym, że każdy akt prawny zawiera
specjalny rozdział zakazujący dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność.
1
EU Labour Force Survey ad hoc module on employment of disabled people – LFS AHM, 2002.
5
Konsekwencją takiego podejścia jest nałożenie na pracodawcę obowiązku
dostosowania miejsca pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej (o ile nie spowoduje
to nadmiernych kosztów).
System kwotowy polega na obowiązku zatrudnienia określonej procentowo
liczby osób niepełnosprawnych. Wysokość kwot waha się od 2 do 7 %.
Zazwyczaj kwoty wprowadzane są specjalną ustawą o zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych, ustanawiającą specyficzne reguły w tym zakresie. Wśród
politycznych koncepcji osób niepełnosprawnych wymienia się również podejście
oparte na zachętach do zatrudnienia.
Zarówno podejście antydyskryminacyjne, jak i system kwotowy związane są
ściśle z nałożeniem na pracodawcę konkretnych obowiązków. Zakresy tych
obowiązków, jak
i prawne
konsekwencje przewidziane
w
przypadku ich
nieprzestrzegania różnią się w obrębie Państw Członkowskich. Wśród obowiązków
należy wymienić: rehabilitację i szkolenie zawodowe oraz wypłatę wynagrodzenia w
razie choroby.
Istotnymi elementami polityki zatrudnianiu osób niepełnosprawnych są
specjalne programy zatrudniania. Są one różnorodne, począwszy od pomocy w
zatrudnianiu na otwartym rynku pracy, a skończywszy na tworzeniu specjalnych
ośrodków czy warsztatów.
Należy rozróżnić definicje związane z programami zatrudniania:
 Zatrudnienie dotowane polega na dotacji dla pracodawców, która
rekompensuje część kosztów pracy związanych z zatrudnianiem osób
niepełnosprawnych. Dotyczy to refundacji części wynagrodzeń lub składek
na ubezpieczenia społeczne.
 Zatrudnienie wspomagane zawiera elementy indywidualnego wsparcia
udzielonego osobie niepełnosprawnej w miejscu pracy. W różnych
państwach stosowane są różne formy i zakresy wsparcia, jak: osobista asysta
czy doradztwo zawodowe.
 Zatrudnienie chronione obejmuje różnorodne formy (warsztaty, firmy
komercyjne, wydzielone segmenty przedsiębiorstw) koncentrujące osoby
niepełnosprawne w specjalnych warunkach. W niektórych państwach
6
zatrudnienie chronione ma charakter socjalny, w innych stanowi etap
przejściowy przygotowujący do zatrudnienia na otwartym rynku pracy.
W wielu krajach występują formy mieszane, uzupełniające się w ramach
aktywnych programów zatrudniania.
Można wyróżnić cztery główne obszary związane z zatrudnieniem
chronionym:
 szkolenie zawodowe,
 rehabilitację zawodową,
 zatrudnienie
 oraz poradnictwo.
W państwach członkowskich UE zatrudnienie chronione jest domeną
niewielkich podmiotów gospodarczych, ale są również kraje (Szwecja, Wielka
Brytania), gdzie występuje wyraźna dominacja jednej organizacji.
Również dynamika zatrudnienia jest zróżnicowana w krajach UE: wzrastała
dynamicznie w Hiszpanii i Francji, a utrzymuje się na stabilnym poziomie np. w
Szwecji.
W
miarę
możliwości
indywidualnych
ukierunkowuje
się
osoby
niepełnosprawne na traktowanie pracy w obszarach zatrudnienia chronionego jako
okres przejściowy prowadzący do zatrudnienia na wolnym rynku pracy.
W zależności od sytuacji finansowej państw wysokość dofinansowania
zatrudnienia chronionego jest bardzo różna. Głównym źródłem finansowania jest
najczęściej sektor publiczny: budżet centralny państw lub władze regionalne i lokalne.
W niektórych państwach występują łączone drogi dystrybucji finansowania
(„centralno-lokalne”). Najczęściej dofinansowanie przeznaczane jest na częściowe lub
całościowe pokrycie wynagrodzeń osób niepełnosprawnych (normowane np. w postaci
wynagrodzenia minimalnego), choć rozwiązania szczegółowe są zróżnicowane. Dla
przykładu:
● we Francji minimalne wynagrodzenie w warunkach pracy chronionej stanowi
35% minimalnej płacy z otwartego rynku pracy, pozostałą kwotę (do 130%
minimalnej płacy) wypłaca rząd;
● w Niemczech wynagrodzenie podstawowe ustalają urzędy pracy;
7
● w Luksemburgu minimalny dochód jest wypłacany, niezależnie od
zatrudnienia, w postaci renty;
● w Irlandii pracownicy uzyskują część wynagrodzenia w postaci renty oraz
część w postaci pensji wypłacanej przez pracodawcę (do 50% renty)2.
2
http://www.pfron.org.pl/ftp/dokumenty/EQUAL/Kluczowa_rola_gminy/sytuacja_ON_na_rynkach_pr
acy_w_UE.pdf (12.06.2015).
8
Rozdział 2. Szczegółowe zasady zatrudniania osób niepełnosprawnych
na krajowych rynkach pracy w UE
AUSTRIA
Austria składa się z 9 krajów związkowych, tzw. landów, w których żyje ponad
8,5 mln ludzi. Liczbę osób niepełnosprawnych szacuje się na ok. 1,5 mln.
Austria przyjęła system kwotowy, wprowadzając jednocześnie do Konstytucji
zapisy o zakazie dyskryminacji. Prawo austriackie przewiduje możliwość stosowania
kar za praktyki dyskryminacyjne.
Osoby
z
orzeczeniem
lekarskim
o
co
najmniej
50-procentowej
niepełnosprawności otrzymują status „zarejestrowanej osoby niepełnosprawnej” i
szereg uprawnień. Są to między innymi: ochrona przed zwolnieniem, dodatek
transportowy, refundacja części wynagrodzenia, dodatek szkoleniowy. Osoby
zarejestrowane mogą być zatrudniane w ramach kwoty. Pracodawca zatrudniający
minimum 25 pracowników zobowiązani są do zatrudnienia osoby niepełnosprawnej.
Niezależnie od polityki federalnej (państwa), niepełnosprawni mogą uczestniczyć w
programach zatrudnienia realizowanych przez regiony.
W ramach polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Austrii przewiduje
się
różnorodne
metody
i
działania,
skierowane
bezpośrednio
do
osób
niepełnosprawnych (poradnictwo zawodowe, szkolenia, dofinansowanie studiów,
dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej), do pracodawców (refundacje części
wynagrodzeń osób niepełnosprawnych, rekompensaty, dotacje na dostosowanie miejsc
pracy) i do kontrahentów (bony zachęcające do zakupu towarów wytworzonych przez
osoby
niepełnosprawne).
Formą
zatrudnienia
chronionego
w
Austrii
są
przedsiębiorstwa integracyjne.
FRANCJA
Francja liczy około 67,8 mln mieszkańców, wśród nich jest około 7 mln osób
niepełnosprawnych.
Polityka zatrudniania osób niepełnosprawnych we Francji jest wpisana w
system prawny.
System kwotowy dotyczy pracodawców prywatnych i publicznych, którzy
zatrudniają co najmniej 20 pracowników. Ci pracodawcy są zobowiązani do
9
zatrudniania 6% osób niepełnosprawnych. W przypadku wypełnienia tego obowiązku
wpłacają określone kwoty na Fundusz Integracji Osób Niepełnosprawnych. Prawo
francuskie przewiduje wypełnianie obowiązku zatrudniania osób niepełnosprawnych
poprzez:
• bezpośrednie umowy o pracę;
• zatrudnienie w warunkach chronionych;
• wieloletnie umowy pracodawców ze związkami zawodowymi w ramach
przedsiębiorstwa, dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych. Umowy takie są
zatwierdzane poprzez Ministerstwo do Spraw Zatrudnienia i Solidarności.
Zatrudnienie dotowane przewidziane jest w ramach wieloletnich, lokalnych
planów zatrudnienia i finansowane jest wspólnie przez rząd oraz samorządy regionalne
i lokalne. Wymienia się trzy podstawowe elementy w polityce zatrudnienia osób
niepełnosprawnych we Francji. Są to:
• Komisja Techniczna do Spraw Poradnictwa Zawodowego i Reintegracji Osób
Niepełnosprawnych. Zadaniem Komisji jest orzekanie o stopniu niepełnosprawności i
skierowanie do zatrudnienia na otwartym rynku pracy, w zakładzie pracy chronionej
bądź na szkolenie;
• Sieć doradców (Cap Emploi). W ramach Sieci funkcjonują doradcy, których
zadaniem jest pomoc osobom niepełnosprawnym w zatrudnianiu, reintegracji,
pokonywaniu problemów administracyjnych i ułatwianie korzystania z funduszy;
•
Departamentalne
Programy
Integracji
i
Zatrudniania
Osób
Niepełnosprawnych.
HISZPANIA
Hiszpanię zamieszkuje około 46,5 mln ludzi. Liczbę osób niepełnosprawnych
ocenia się na około 6,5% populacji. Podstawowym celem hiszpańskiej polityki
zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest ich integracja na otwartym rynku pracy. W
sytuacji, w której jest to niemożliwe, należy zapewnić zatrudnienie w warunkach
chronionych. System kwotowy wprowadzono w 1983 roku. Nakłada on na
pracodawców zatrudniających co najmniej 50 pracowników obowiązek zapewnienia
2% etatów dla osób z orzeczoną niepełnosprawnością.
Zatrudnione osoby niepełnosprawne są prawnie chronione przed zwolnieniem.
10
Prawo hiszpańskie przewiduje szereg instrumentów zachęcających do
zatrudniania osób niepełnosprawnych. Pracodawcy mogą otrzymywać dotacje na
tworzenie i przystosowanie miejsc pracy, zwolnienia i ulgi podatkowe.
Zatrudnienie chronione jest w założeniu formą przejściową, mającą na celu
przygotowanie do zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Zakłady pracy chronionej
(mające raczej formułę warsztatów) mogą być prowadzone przez instytucje publiczne,
organizacje pozarządowe lub podmioty prywatne. Na początku lat 90. wprowadzono w
Hiszpanii zatrudnienie wspomagane jako formę alternatywną dla zatrudnienia
chronionego.
Ciekawą inicjatywą są działania wielkich korporacji przemysłowych, które
prowadzą własną politykę zatrudniania osób niepełnosprawnych. Firmy i pracownicy
w nich zatrudnieni przeznaczają część zysku lub wynagrodzenia na usługi dla
niepełnosprawnych
współpracowników.
Zapobieganie
dyskryminacji,
równouprawnienie i integracja na otwartym rynku pracy nabierają w polityce
Hiszpanii coraz większego znaczenia.
Poza szkoleniem i poradnictwem zawodowym osoby niepełnosprawne
rozpoczynające działalność gospodarczą mogą otrzymać dotacje (m.in. na cele
inwestycyjne). Wraz z procesem decentralizacji administracji państwowej wzrasta rola
samorządów
regionalnych
w
kształtowaniu
polityki
zatrudnienia
osób
niepełnosprawnych.
Wiele hiszpańskich
regionów realizuje
własne programy rehabilitacji
zawodowej.
WIELKA BRYTANIA
W Zjednoczonym Królestwie – Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii Północnej –
mieszka ponad 64,3 mln obywateli. Osoby niepełnosprawne w wieku aktywności
zawodowej stanowią około 8% całej populacji (ok. 5 mln).
Programy wspierania zatrudnienia niepełnosprawnych są rozproszone i
realizowane przez wiele instytucji rządowych i organizacji pozarządowych.
Zatrudnianie i zwalnianie pracowników niepełnosprawnych podlega takim samym
zasadom,
jak
pozostałych
pracowników,
antydyskryminacyjnego.
11
choć
z
zachowaniem
prawa
Rządowym programem skierowanym do osób niepełnosprawnych jest „Work
Choice” – w jego ramach oferowane jest wsparcie szkoleniowe, mentorskie i
coachingowe. W ramach tego programu beneficjent otrzymuje pomoc w poszukiwaniu
pracy (do pół roku), pomoc w aklimatyzacji u nowego pracodawcy i utrzymaniu pracy
(do 2 lat) oraz bezterminowe wsparcie doradcze w samodzielnym utrzymaniu pracy.
Warunkiem udziału w tym programie jest m.in. zdolność do pracy minimum w
wymiarze 16 godzin tygodniowo. Ze wsparcia „Work Choice” korzystać można także,
jeśli jest się samozatrudnionym.
DANIA
Dania liczy około 5,4 mln mieszkańców. Szacuje się, że liczba osób
niepełnosprawnych w wieku aktywności zawodowej wynosi około 500 tys. Podstawę
prawną polityki wobec osób niepełnosprawnych stanowi sekcja 75 duńskiej
konstytucji, zapewniająca pomoc publiczną wszystkim osobom, które nie są w stanie
utrzymać siebie bądź osób od siebie zależnych.
Między innymi
z
tego
względu
polityka
zatrudnienia
wobec
osób
niepełnosprawnych jest w dużej mierze podobna do polityki zatrudnienia względem
innych grup marginalizowanych.
Celem duńskiej polityki wobec osób niepełnosprawnych jest zagwarantowanie
każdej osobie warunków do normalnego życia. Oznacza to integrację w szkolnictwie,
społeczeństwie i na rynku pracy. W 1993 roku parlament duński przyjął rezolucję
zobowiązującą
wszystkie
władze,
instytucje
prywatne
i
publiczne
oraz
przedsiębiorstwa do przestrzegania zasady równego traktowania osób pełnosprawnych
i niepełnosprawnych, również w kwestii zatrudnienia.
Polityka
wyrównania
szans
osób
niepełnosprawnych
jest
w
Danii
zdecentralizowana. Rolą rządu jest stwarzanie warunków do działań podejmowanych
przez samorządy lokalne i regionalne.
Dysponuje on oddzielnym funduszem na edukację, szkolenie zawodowe,
dostosowanie miejsc pracy. Jednostki administracji publicznej są zobowiązane do
zapewnienia pierwszeństwa zatrudniania osób niepełnosprawnych.
12
W
Danii
nie
niepełnosprawności.
istnieje
Nie
ma
system
również
kwotowy
specjalnych
ani
oficjalna
praw
definicja
chroniących
przed
zwolnieniem z pracy osób niepełnosprawnych.
Dużą rolę w polityce zatrudnienia odgrywają władze lokalne i regionalne. Są
one odpowiedzialne za zakłady pracy chronionej i rehabilitację. Na szczeblu
regionalnym, przy urzędzie pracy, zatrudniani są doradcy zawodowi dla osób
niepełnosprawnych, którzy również muszą być osobami niepełnosprawnymi. Mają za
zadanie rozpowszechnianie informacji wśród pracodawców i pracowników na temat
możliwych programów wsparcia zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
Pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne mogą otrzymać dotacje na:
• wyrównanie wynagrodzenia pracownika niepełnosprawnego do 50%
najniższego wynagrodzenia;
• pokrycie kosztów adaptacji stanowiska i miejsca pracy;
• pokrycie wynagrodzenia osobistego asystenta zawodowego, pomagającego
pracownikowi niepełnosprawnemu w pełnej adaptacji zawodowej w zakładzie, w
wymiarze 20 godzin tygodniowo (zatrudnienie wspomagane); dotyczy głównie osób
ze znacznym stopniem niepełnosprawności.
W Danii lansuje się przede wszystkim zatrudnianie osób niepełnosprawnych na
otwartym rynku pracy. Ale poza wspomaganiem tej formy wspierania, istnieje tam
również chroniony rynek pracy. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej z 1974 roku,
organizacja
i
zapewnienie
pracy
w
warunkach
chronionych
osobom
niepełnosprawnym należy do zadań władz powiatowych.
W szczególności do ich zadań należy organizowanie, nadzorowanie,
finansowanie i kontrola zakładów pracy chronionej. W 14 regionach Danii osoby
niepełnosprawne są zatrudniane na stanowiskach doradców. Administracje regionalne
i lokalne są odpowiedzialne za organizację zatrudnienia chronionego, wspomaganego i
dotowanego3.
3
http://www.pfron.org.pl/ftp/dokumenty/EQUAL/Kluczowa_rola_gminy/sytuacja_ON_na_rynkach_pr
acy w_UE.pdf (12.06.2015).
13
NIEMCY
Populacja Niemiec wynosi 82 mln obywateli (początek 2007 r.), a liczbę osób
niepełnosprawnych szacuje się na 6,5 mln. W Niemczech istnieje długa tradycja
legislacji dotyczącej osób niepełnosprawnych. Rehabilitacja zawodowa osób
niepełnosprawnych jest przedmiotem regulacji prawnych od 1953 roku. Obecnie
obowiązuje
kodeks
socjalny,
który
precyzyjnie
określa
zarówno
definicję
niepełnosprawności, jak i zestaw świadczeń i usług dla osób niepełnosprawnych.
Ustawa z 1974 roku o osobach niepełnosprawnych jest pierwszym
podstawowym dokumentem dotyczącym niepełnosprawności, mimo że została
częściowo zmodyfikowana przez włączoną w 2001 roku do kodeksu socjalnego
ustawę o walce z bezrobociem osób niepełnosprawnych.
W
niemieckim
systemie
prawnym
wymienia
się
dwie
kategorie
niepełnosprawności. Do pierwszej zaliczane są osoby, których zdolności umysłowe
lub fizyczne odbiegają od normy właściwej dla ich wieku i stan ten utrzymuje się co
najmniej przez 6 miesięcy. Do drugiej kategorii należą osoby o co najmniej 50procentowym stopniu niepełnosprawności. Istnieje możliwość zakwalifikowania do
drugiej grupy osób o 30-50-procentowym stopniu niepełnosprawności, które nie są w
stanie znaleźć zatrudnienia na otwartym rynku pracy. W kodeksie socjalnym z 1975
roku osoby niepełnosprawne mają zagwarantowane prawo do społecznej integracji i
pomocy w celu wyeliminowania lub złagodzenia skutków niepełnosprawności i
zapobieżenia
jej
pogłębianiu
się.
Artykuł
dotyczący
dyskryminacji
osób
niepełnosprawnych został dopisany do konstytucji Zjednoczonych Niemiec w 1994
roku.
System kwotowy, który został wprowadzany w Niemczech już na początku XX
w., przeszedł wiele zmian. Najnowsze regulacje wprowadzono w roku 2000. Zapisano
wówczas, że publiczne i prywatne przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 16 osób
muszą zatrudniać co najmniej 5% pracowników niepełnosprawnych. Niespełnienie
tych wymagań jest karane miesięcznym podatkiem, liczonym od każdego miejsca,
które powinno być zajmowane przez osobę niepełnosprawną.
Jego wysokość zależy od wielkości firmy i stopnia wypełnienia kwoty:
14
• przedsiębiorstwa
zatrudniające
20-39
osób, w
tym
żadnej
osoby
tym
żadnej
osoby
jedną
osobę
niepełnosprawnej, płacą podatek w wysokości 102 euro
• przedsiębiorstwa
zatrudniające
40-59
osób, w
niepełnosprawnej, płacą podatek w wysokości 178 euro
•
przedsiębiorstwa
zatrudniające
40-59
osób,
w
tym
niepełnosprawną, płacą podatek w wysokości 102 euro
• przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 60 osób, w tym 0 – 2% osób
niepełnosprawnych, płacą podatek wysokości 255 euro
• przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 60 osób, w tym 2 – 3% osób
niepełnosprawnych, płacą podatek wysokości 178 euro
• przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 60 osób, w tym 3 – 5% osób
niepełnosprawnych, płacą podatek wysokości 102 euro.
Pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne mogą otrzymać pomoc
finansową z terenowych oddziałów Federalnego Funduszu Kompensacji, np. na
pokrycie części wynagrodzenia pracowników niepełnosprawnych, tworzenie nowych i
adaptację istniejących stanowisk pracy, wynagrodzenie lektorów dla pracowników
niewidomych itp.
Pracownicy niepełnosprawni mogą otrzymywać wsparcie w formie zasiłków na
zakup narzędzi potrzebnych do wykonywania pracy, pokrycie kosztów dojazdu do
pracy lub rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej.
W Niemczech istnieje ponad 600 zakładów pracy chronionej, zwanych
warsztatami dla osób niepełnosprawnych. Jest w nich zatrudnionych około 140 tys.
osób niepełnosprawnych.
Przeznaczone są głównie dla ludzi o największym stopniu niepełnosprawności.
Dlatego niewielka liczba pracowników przechodzi z zakładów pracy chronionej do
zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Istotne jest, że osoby niepełnosprawne
pracujące w warsztatach pracy chronionej mają status zbliżony do formalnego
zatrudnienia. Są ubezpieczone i mają prawo do emerytury po 20 latach pracy.
Osoby niepełnosprawne są również chronione przed nieuzasadnionym
zwolnieniem – każda decyzja o zwolnieniu pracownika niepełnosprawnego musi być
15
zatwierdzona przez Centralny Urząd ds. Osób Niepełnosprawnych, który bierze pod
uwagę argumenty pracodawcy, pracownika oraz rady zakładowej4.
4
http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/808559,jak-kraje-ue-wspieraja-zatrudnianieosob-niepelnosprawnych.html (12.06.2015).
16
Rozdział 3. System zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce
Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z
2011 roku liczba osób niepełnosprawnych ogółem wynosiła na koniec marca 2011 r.
około 4,7 mln (dokładnie 4 697,0 tys.). Tym samym liczba osób niepełnosprawnych w
Polsce stanowiła 12,2% ludności kraju wobec 14,3% w 2002 r. (blisko 5,5 mln osób
niepełnosprawnych w 2002 roku). Udział mężczyzn wśród osób niepełnosprawnych
wynosił 46,1% wobec 53,9% dla kobiet.
Rysunek 1. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w latach
2007-2014
Źródło:
http://niepelnosprawni.gov.pl/container/niepelnosprawnosc-w-liczbach/rynek-pracy/Dane%
20analityczne%20podsumowanie%20za%20IV%20kwartal%202014%20r.%202015.04.24.pdf
DANE Z SYSTEMU OBSŁUGI DOFINANSOWAŃ I REFUNDACJI PFRON
W Systemie Obsługi Dofinansowań i Refundacji (SODiR), prowadzonym przez
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, w końcu grudnia 2014 r.
zarejestrowanych było łącznie 243 tys. osób niepełnosprawnych, w tym 103,6 tys.
osób zatrudnionych na otwartym rynku pracy i 139,3 tys. osób pracujących w
zakładach pracy chronionej.
Sytuacja osób niepełnosprawnych na polskim rynku pracy nie wygląda
korzystnie. Jak wynika z aktualnych danych Głównego Urzędu Statystycznego
wskaźnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych wyniósł w I kwartale 2014
roku 16,3%, o ponad 40 p.p. mniej niż w przypadku ogółu ludności. Wskaźnik
zatrudnienia
też
nie
wygląda
lepiej.
Jedynie
13,5%
wszystkich
osób
niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym pracuje zarobkowo, co daje wartość o
17
blisko 40 p.p. mniejszą niż w przypadku wszystkich Polaków. Co więcej stopa
bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych wyniosła 17,4%, a więc o 6,8 p.p. więcej
niż dla ogółu Polaków. Dlatego problem osób niepełnosprawnych i ich znikomej
obecności na rynku pracy jest obecnie tak palącym problemem społecznym w Polsce,
zarówno dla rządzących jak i pracodawców5.
Rysunek 2. Pracownicy niepełnosprawni według statusu zatrudnienia w IV kwartale 2014
Źródło:
http://niepelnosprawni.gov.pl/container/niepelnosprawnosc-w-liczbach/rynek-pracy/Dane%
20analityczne%20podsumowanie%20za%20IV%20kwartal%202014%20r.%202015.04.24.pdf
(12.06.2015).
Zatrudnianie osoby niepełnosprawnej w świetle prawa
W Polsce pracownicy niepełnosprawni mogą być zatrudniani na otwartym lub
chronionym rynku pracy. W przypadku otwartego rynku pracy osoby niepełnosprawne
mogą starać się o pracę na takich samych warunkach jak kandydaci pełnosprawni.
Natomiast pracodawcy wybierając kandydata powinni kierować się obiektywnymi
kryteriami, takimi jak doświadczenie zawodowe, czy kwalifikacje. Zatrudnianie na
chronionym rynku pracy odbywa się na zupełnie innych zasadach. Osoby
niepełnosprawne (zwłaszcza o znacznie ograniczonej zdolności do pracy) mogą
zdobyć pracę w zakładach pracy chronionej (zpch). Głównym celem takich miejsc
pracy jest stworzenie osobom niepełnosprawnym odpowiednich warunków do pracy.
Niekiedy też przygotowują one do zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Większość
pracowników zakładów pracy chronionej zatrudnionych jest na umowę o pracę.
5
http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.822 (12.06.2015).
18
Dysponują też tymi samymi prawami i obowiązkami co pracownicy pełnosprawni w
zwykłych zakładach pracy. Specyfika zakładów pracy chronionej polega w
zapewnieniu odpowiedniej opieki medycznej, a także przystosowaniem miejsc pracy
do potrzeb osób niepełnosprawnych. Takie miejsca pracy posiadają również specjalnie
dobrany profil i technologię działalności. Zakłady pracy chronionej są jednak szeroko
krytykowane za to, że nie umożliwiają niepełnosprawnym podnoszenia kwalifikacji
zawodowych, czy osiągnięcia awansu. Niektórzy twierdzą nawet, że prowadzą do
powstawania zamkniętych gett, co uniemożliwia integrację niepełnosprawnych w
miejscu pracy. Dlatego Unia Europejska dąży do tego, aby osoby zatrudnione w
zakładach pracy chronionej przenosiły się do pracy w normalnych firmach,
funkcjonujących na otwartym rynku pracy. Co zwykli pracodawcy powinni wiedzieć o
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych? Zatrudnianie niepełnosprawnego wiąże się z
koniecznością stosowania się do odpowiednich przepisów prawnych. W takiej sytuacji
zarówno osoba niepełnosprawna jak i jej pracodawca mogą skorzystać z określonych
przywilejów
Uprawnienia
i
korzyści
pracodawcy
zatrudniającego
osobę
niepełnosprawną
Najważniejszą z korzyści dla pracodawcy jest możliwość zwolnienia z
obowiązkowych wpłat na rzecz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych (PFRON). Każdy pracodawca zatrudniający co najmniej 25 osób
w przeliczeniu na pełny wymiar godzin, który nie osiąga wskaźnika zatrudnienia na
poziomie 6%, jest zobowiązany do dokonywania miesięcznych wpłat do PFRON. Co
miesiąc
musi
przekazać
kwotę
równą
iloczynowi
liczby
pracowników
niepełnosprawnych „brakujących” do osiągnięcia wymaganego wskaźnika i 40,65%
przeciętnego wynagrodzenia6.
W przypadku niespełnienia ustawowego wymogu uzyskania wskaźnika, każdy
„nieobecny” w firmie niepełnosprawny kosztuje przedsiębiorcę ponad 1,6 tyś. zł.
miesięcznie.
6
http://www.pfron.org.pl/ftp/dokumenty/EQUAL/Kluczowa_rola_gminy/sytuacja_ON_na_rynkach_pr
acy_w_UE.pdf (12.06.2015).
19
Od drugiego kwartału 2014 roku zarówno firmy z rynku otwartego, jak i
Zakłady Pracy Chronionej otrzymują wsparcie finansowe z tytułu zatrudniania
pracowników z orzeczeniami o niepełnosprawności na takich samych zasadach.
Pracodawca przelewa pensję na konto takiego pracownika i następnie otrzymuje
przelew z PFRON, przy czym wielkość wsparcia zależy od stopnia i rodzaju
niepełnosprawności pracownika. Wyższe dofinansowanie otrzymają pracodawcy
zatrudniający pracowników z grupy schorzeń specjalnych, czyli m.in. z dysfunkcją
wzroku czy schizofrenią. Jeśli pracownik charakteryzuje się lekkim stopniem
niepełnosprawności, wówczas firma otrzymuje 450 zł (w przypadku schorzenia
specjalnego – 1 050 zł). Jeśli pracownik ma umiarkowany stopień – wówczas firma
otrzymuje 1 125 zł (1 725 zł). Kwota dofinansowania dla pracownika o znacznym
stopniu niepełnosprawności wynosi 1 800 zł (2 400 zł)7.
Pracodawca, który zatrudni osobę niepełnosprawną zarejestrowaną w urzędzie
pracy jako osoba bezrobotna albo poszukująca pracy przez co najmniej 36 miesięcy,
może starać się o uzyskanie ze środków PFRON zwrotu kosztów wyposażenia
stanowiska pracy. Z tego tytułu może uzyskać maksymalnie równowartość
piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia.
Pracodawca zatrudniający osoby niepełnosprawne może zorganizować dla nich
szkolenie, a poniesione koszty mogą być refundowane ze środków PFRON.
Maksymalna kwota refundacji może wynieść 80% kosztu organizacji szkolenia,
jednak nie więcej niż wartość dwukrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia
w gospodarce narodowej na osobę.
Systematycznie
spada
liczba
zatrudnionych
niepełnosprawnych.
W
październiku ubiegłego roku pracodawcy otrzymali refundację do wynagrodzeń ponad
253 tys. osób, a w kwietniu tego rok o ponad 13,2 tys. mniej, bo tylko 240,2 tys.
Szczególnie widoczny jest spadek liczby osób niepełnosprawnych na chronionym
rynku pracy (od października 2013 do kwietnia 2014 zmniejszyła się ich liczba o 16,7
tys. osób). Na otwartym rynku pracy zaobserwowano natomiast nieznaczny wzrost
liczby pracowników niepełnosprawnych, który w terminie od października 2013 do
7
http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/808559,jak-kraje-ue-wspieraja-zatrudnianieosob-niepelnosprawnych.html (12.06.2015).
20
kwietnia 2014 wyniósł 3 537 osób. To jednak nadal zbyt mało, aby mówić o poprawie
sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Co zatem powoduje, że
przedsiębiorcy tak niechętnie decydują się na zatrudnianie niepełnosprawnych?
Jak wynika z badań zleconych przez Instytut Spraw Publicznych, głównymi
przyczynami niezatrudniania osób niepełnosprawnych wśród przedsiębiorców była:
absencja chorobowa, niższa samodzielność, wydajność i dyspozycyjność. Wskazano
również na większą roszczeniowość i konfliktowość niepełnosprawnych pracowników
oraz brak umiejętności pracy w zespole . Z kolei z innych badań wynika, że niechęć ta
wynika z braku stanowisk pracy (72% wskazań), gdzie mogliby pracować
niepełnosprawni oraz zbyt wysokich kosztów związanych z zatrudnieniem
niepełnosprawnego pracownika (68%)8.
8
http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.822 (12.06.2015).
21
Zakończenie
Niepełnosprawność jest problemem społecznym. Świadczy o tym chociażby to,
że w Polsce ok. 10% osób uznaje się za niepełnosprawne prawnie (mające orzeczenie
o niepełnosprawności), natomiast ok. 25% polskich gospodarstw domowych styka się
bezpośrednio z problemem niepełnej sprawności przynajmniej jednego ze swoich
członków. Celem pracy jest porównanie państw Unii Europejskiej ze względu na
problem niepełnosprawności. Analiza statystyczna wskazała na zróżnicowanie
badanych państw w omawianym zakresie. Należy jednak mieć na uwadze trudności
związane z niepełną porównywalnością danych statystycznych między państwami.
Wynikają one przede wszystkim z braku jednolitej definicji niepełnosprawności w
Unii Europejskiej oraz z różnorodności kulturowej państw członkowskich, co
powoduje różne rozumienie tego samego pytania identyfikującego niepełnosprawną
osobę. W kontekście tej analizy zasadne wydaje się podjęcie prac przez UE nad
definicją niepełnosprawności oraz nad spójnym systemem statystyki w tym zakresie.
Obowiązek
zatrudniania
osób
niepełnosprawnych
przy
przekroczeniu
określonego poziomu zatrudnienia, dopłaty do pensji, ulgi podatkowe oraz system
szkoleń przygotowujących do podjęcia pracy – kraje UE na wiele sposobów wspierają
zatrudnianie osób niepełnosprawnych.
Pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne, poza czysto ekonomicznymi
korzyściami, mogą liczyć na znacznie więcej. Wsparcie niepełnosprawnych pomaga
w budowaniu pozytywnego wizerunku pracodawcy. Firmy, w których pracują osoby
niepełnosprawne są obierane jako bardziej troskliwe i oferujące stabilniejsze
zatrudnienie. Wizerunek firmy odpowiedzialnej społecznie, czyli takiej która dba
o społeczne interesy przekłada się również na pozytywne postrzeganie firmy przez
pracowników. Wpływa na ich większą lojalność i zaangażowanie. Zatrudnienie osób
zdrowych i niepełnosprawnych ma wpływ na poczucie większej odpowiedzialności
i sprawiedliwości społecznej. Co więcej klienci takiej firmy są bardziej lojalni i z
większą chęcią kupują jej produkty czy usługi.
22
Literatura i netografia
1. EU Labour Force Survey ad hoc module on employment of disabled people – LFS
AHM, 2002.
2. http://www.pfron.org.pl/ftp/dokumenty/EQUAL/Kluczowa_rola_gminy/sytuacja_
ON_na_rynkach_pracy_w_UE.pdf (12.06.2015).
3. http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/808559,jak-kraje-uewspieraja-zatrudnianie-osob-niepelnosprawnych.html (12.06.2015).
4. http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.822 (12.06.2015).
5. http://niepelnosprawni.gov.pl/container/niepelnosprawnosc-w-liczbach/rynekpracy/Dane%20analityczne%20podsumowanie%20za%20IV%20kwartal%202014
%20r.%202015.04.24.pdf (12.06.2015).
23
Spis rysunków
Rysunek 1. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w
latach 2007-2014 ...........................................................................................................17
Rysunek 2. Pracownicy niepełnosprawni według statusu zatrudnienia w IV kwartale
2014 ...............................................................................................................................18
24
OŚWIADCZENIE
Oświadczam, że pracę niniejszą przygotowałem(am) samodzielnie. Wszystkie dane,
istotne myśli i sformułowania pochodzące z literatury (przytoczone dosłownie
lub niedosłownie) są opatrzone odpowiednimi odsyłaczami. Praca ta nie była w całości
ani w części, która zawierałaby znaczne fragmenty przedstawione w pracy jako oryginalne
(wyniki badań empirycznych, obliczenia, spostrzeżenia, oceny, wnioski, propozycje itp.), przez
nikogo przedłożona do żadnej oceny i nie była publikowana.
Oświadczam, że tekst pracy dyplomowej na nośniku elektronicznym jest identyczny
z tekstem wydrukowanym i nie zawiera znaków niewidocznych na wydruku.
..............................., dnia............................
(miejscowość)
.................................................
(podpis)
OŚWIADCZENIE
Wyrażam zgodę / nie wyrażam zgody*
mojej pracy dyplomowej.
na udostępnienie osobom zainteresowanym
Zgoda na udostępnienie pracy dyplomowej nie oznacza wyrażenia zgody
na kopiowanie pracy dyplomowej w całości lub w części. Brak zgody nie wyklucza kontroli
tekstu pracy dyplomowej w systemie antyplagiatowym, wyklucza natomiast dopisanie tekstu do
bazy tego systemu.
* niepotrzebne skreślić
..............................., dnia............................
(miejscowość)
(podpis)
25
.................................................