czytaj całość

Charakterystyka psychologiczna problemów
Młodzieży w wieku dojrzewania
O młodzieży gimnazjalnej napisano już wiele złego: niezdyscyplinowana,
agresywna, wagarująca, zbuntowana, często bez motywacji do nauki, bez szacunku do
nauczyciela, wpadająca w pułapkę uzależnień itp. Gimnazjum, a dokładnie zachowania
młodzieży gimnazjalnej, były nawet porównywane z „puszką Pandory”. Pojawiały się
zdania, że jeśli wychowawczo najtrudniej jest w gimnazjach, należy je zlikwidować,
wrócić do poprzedniego systemu szkolnego.
Wszyscy wiemy, że okres dojrzewania jest dla każdego młodego człowieka trudny,
ale rzadko zastanawiamy się nad przyczynami tych problematycznych zachowań.
A tymczasem w okresie dojrzewania następują istotne zmiany w sferze somatycznej,
psychicznej a także duchowej. Właściwie nic w tym młodym człowieku nie pozostaje na
swoim miejscu. Ten świat ludzi młodych, ten okres burzy i naporów, jest tak trudny, że
nie tylko rodzice czy wychowawcy mają problem z młodymi ludźmi, ale sami ci młodzi
ludzie mają problem ze sobą. Na ich sytuację psychiczną należy spojrzeć od ich strony,
podjąć wysiłek lepszego zrozumienia, co się dzieje w młodym człowieku, w okresie, który
psychologowie nazywają okresem adolescencji (adorescere – rosnąć, zbliżać się ku
dorosłości).
Początkowo występują zmiany w zakresie wzrostu ciała, powoli zaczyna się
zmiana sylwetki. Już ten szybki rozwój organizmu sprawia, że młodzi doświadczają
swojej inności, obcości. Nie są w stanie przystosować się do tego, że nagle stali się
więksi, że ich ruchy stały się niezgrabne. Trudno im zaakceptować zmiany, które
wystąpiły w strukturze organów wewnętrznych (np. wzmożone wydzielanie gruczołów
łojowych i potowych stają się dla młodych poważnym problemem). Szybki rozwój układu
kostnego i mięśniowego sprawia, że często doświadczają różnych bólów, których nie
znali. Zmianie ulega układ nerwowy. Szybki wzrost powoduje, że przekaz informacji
między neurytami jest utrudniony.
Dojrzewanie gruczołów dokrewnych sprawia, że hormony, które zaczynają
funkcjonować, nie funkcjonują w sposób uregulowany, za czym idzie cała burza
hormonalna, która ujawnia się totalną zmianą nastroju. Nastroje nastolatka wynikają z
niedostosowania organizmu do tych procesów. Brak możliwości zrozumienia siebie może
potęgować np. agresję, co jest z kolei niezrozumiałe dla otoczenia. W tych przeżyciach
nastolatek pozostaje bardzo osamotniony, nie rozumiejąc, co się z nim dzieje.
Obserwuje, że osoby, które dotychczas były jego powiernikami teraz nie rozumieją go.
Nastolatek staje się skazany na samotność.
W tym okresie zmienia się również wiele funkcji poznawczych. Młodzi ludzie stają
się bardziej spostrzegawczy, mają zdolność dokładnego analizowania szczegółów, ich
inteligencja „złośliwa” jest bardzo błyskotliwa. Potrafią wyłapać najmniejsze potknięcia,
skoncentrować się na najdrobniejszych szczegółach, których wcześniej nie zauważali.
Pamięć ich jest coraz bardziej logiczna, przekształca się uwaga z mimowolnej w dowolną,
potrafią prowadzić długie wywody intelektualne, zafascynować się niektórymi sprawami.
Wyobraźnia i fantazja ludzi młodych jest nieposkromiona. Nie posiadają jeszcze zdolności
odraczania reakcji, nie potrafią kontrolować swoich emocji, które często są
bezprzedmiotowe. Nie są spowodowane ani reakcją rodziców, nauczyciela, ale burzą
hormonalną, którą te osoby przeżywają, ich zainteresowaniami seksualnymi.
Jest to okres, w którym dokonuje się ciekawa przemiana orientacji życiowej. Do tej pory
ważny był autorytet matki, ojca, księdza, nauczyciela. A teraz młody człowiek będący na
granicy między dzieciństwem a dorosłością, chciałby przejąć odpowiedzialność za jakieś
obszary życia. Próbuje to zrobić „po swojemu”, często błędnie. Gdy błędy zostaną mu
wytknięte, zaczyna uciekać od świata dorosłych. Jeśli mówimy o „konflikcie pokoleń”, to
największe jego nasilenie przypada na ten okres. Są tego dwa powody:
1. sami młodzi ludzie się zmieniają,
2. ich rodzice się nie zmieniają.
Rodzic traci autorytet, bo największym autorytetem staje się telewizja, gangi,
grupa rówieśnicza (niekoniecznie dewiacyjna).
Młodzi ludzie przeżywają wielką intensywność uczuć. Od głębokiego smutku,
głębokiej depresji, izolacji, po bezgraniczny entuzjazm. Stany te zmieniają się dość łatwo
i intensywnie. Dlatego czynnikiem stabilizującym jest ukazywanie im pewnych wartości.
Jeśli do czegoś się „zapalą”, przekonają (np. zespół muzyczny, grupa sportowa), zaczną
pod tym kątem organizować swój świat. Jeśli im tego zabraknie, pozostanie izolacja,
ucieczka w samotność.
Najbardziej powszechny stan w okresie adolescencji, to reakcja agresywna, która
służy sprawdzeniu „ile mogę zmienić?”. Jest to znak podejmowania odpowiedzialności za
rzeczywistość. Lepszy jest gniew, a nawet pewien rodzaj agresji, od lęku, izolacji,
zamknięcia. Dziecko zbuntowane, zagniewane pozwala nam wiedzieć, co ono myśli. Jeżeli
agresję „zamknie w sobie” i ujawnia lęk, zawstydzenie, to kończą się nasze możliwości
oddziaływania. Bardzo często reakcją obronną nastolatka jest strach, smutek, żal.
Nastolatki dokonują migracji wewnętrznej, nie chcą nawiązywać kontaktów głównie z
dorosłymi.
Najważniejszą wartością dla nastolatka jest wolność, chce robić to, co chce, na co
ma ochotę, nie lubi, kiedy się nim kieruje. Młody człowiek „walczy” o swoją wolność.
Czyni to w znany mu sposób: krzykiem, kłótnią, ucieczką z domu, łamaniem norm.
Najbardziej istotne, dla młodego, dojrzewającego człowieka jest dążenie do tożsamości,
wypromowanie swojego własnego „ja”, tego, że „jestem kimś”. Jeżeli młody człowiek nie
będzie miał własnego poczucia tożsamości, to nigdy nie będzie dojrzały. Jakże często,
rodzice chcą mieć grzeczne, poukładane dziecko, które wykonuje, co mu się każą, a
młody człowiek buntując się walczy o swoją tożsamość. Mówiąc o tożsamości, znów
pojawia się problem wartości, z którymi nastolatek się identyfikuje. Są wartości, o które
trzeba walczyć, „zapalić” młodych ludzi do nich. A wtedy cała energia, która w nich jest,
zostanie wykorzystana dobrze. I nie należy tej energii tłumić, przekreślać, gdyż
pozostaną wtedy zbuntowanymi. Fiksacja w okresie fazy rozwojowej, prowadzi do
ciągłego buntu. Ci ludzie nie osiągają własnej tożsamości.
Wyznaczniki
problematycznych
zachowań
nastolatków
Wyznacznik – „to, co wyznacza, określa coś, wskazuje na coś”(kwantyfikator)
Hormony – czyli biochemiczne przyczyny reakcji, które ze zdwojoną siłą wpływają na
funkcjonowanie młodego człowieka, jest to czas „burzy i naporu”.
Prowokacja.
Najbardziej niezawodnym sposobem wywołania np. agresji jest prowokacja w
formie fizycznego ataku lub słownej obelgi. Skonfliktowana „sama ze sobą” młodzież
bardzo łatwo ulega wszelkim prowokacjom. Prowokacja wywołuje agresję, z co najmniej
trzech powodów:
1. wzbudza gniew i cierpienie, motywując sprowokowaną osobę do ich pozbycia
się za pośrednictwem agresji (lub ucieczki).
2. wzbudza pragnienie rewanżu poprzez agresję, zgodnie z zasadą wzajemności.
3. podwyższa dobre mniemanie zaatakowanego o sobie i jego reputację,
wzbudzając motywację do ich odzyskania.
Choć prowokacja nasila szansę zwrotnej agresji, zjawisko to nie jest nieuchronne, ani
powszechne. Sposób reagowania na prowokację jest silnie uwarunkowany kulturowo, na
przykład wychowaniem w tak zwanej kulturze honoru, w której nawet drobne utarczki
stają się polem walki. W grupie rówieśniczej (tak istotnej dla młodego człowieka) każdy
stara się to własne poczucie honoru zachować za wszelką cenę.
Pobudzenie emocjonalne – emocje dojrzewającej młodzieży są bardzo rozchwiane,
zmienne i intensywne. Silne pobudzenie osłabia poznawczą kontrolę zachowania –
wszelkie kontrole zachowania, mechanizmy kontroli wewnętrznej dopiero kształtują się u
młodego człowieka.
Negatywne autorytety – negatywne społecznie modele są zdolne wywołać równie
złe zachowania dzieci. Młody człowiek łatwo ulega modzie, agresywnej reklamie,
wszelkim pozorom, przyjmując różne autorytety, najczęściej promowane przez media. Są
wśród nich indywidualności, ale są także indywidua. A w okresie dojrzewania
dotychczasowe autorytety (np. rodzice, dziadkowie) straciły już swój wymiar.
Normy i oczekiwania grupy rówieśniczej – wpływ aprobaty społecznej na zachowanie jest
efektem nie mechanicznego warunkowania instrumentalnego, lecz świadomie
kontrolowanego dążenia do aprobaty obserwatorów. Młody człowiek dąży do akceptacji
grupy, szuka swojej grupy odniesienia. Jeżeli jest to grupa negatywna, aprobata jej
członków jest ważnym czynnikiem powodującym i nasilającym niepożądane społecznie
zachowania. Ponadto dorastający człowiek walczy o swoją wolność, pragnie zmieniać
świat, więc niejednokrotnie łamie normy i oczekiwania społeczne.
Bibliografia
Kmiecik – Baran K.: Agresja, przemoc, przestepstwo. Instytut Promocji Nauczycieli KSOiW,
Gdańsk 2001.
Skorny Z: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. PWN Warszawa 1968.
Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1979.
Opracowała mgr Alina Budzyńska
pedagog Gimnazjum nr 2 w Płocku