УДК 101.1 EWA STARZYСSKA-KOЊCIUSZKO (Prof. ndzw. dr hab

УДК 101.1 EWA STARZYСSKA-KOЊCIUSZKO (Prof. ndzw. dr hab

ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50
УДК 101.1
EWA STARZYСSKA-KOЊCIUSZKO (Prof. ndzw. dr hab., Director
Instytutu Filozofii Uniwersytet Warmiсsko–Mazurski, Olsztyn
Olsztyn, Польща
E-mail: [email protected]
ANTYNOMIE TOLERANCJI
„Wyrozumiaіoњж jest najinteligentniejsz№ z cnot.
Pozwalam uwaїaж sobiк tк cnotк za jedn№
z najrzadziej spotykanych, jeњli nie najrzadsz№”.
Jozef Conrad-Korzeniowski
Идея толерантности является творением западной культуры. Возникла в эпоху
Возрождения в ответ на споры, раздоры, преследования и религиозные войны.
Предвестниками толерантности в западной культуре были философы-гуманисты:
Эразм Роттердамский и Николай Кузанский. Сегодня принципы толерантности
гарантированы
в
законодательстве
демократических
государств:
запрет
дискриминации по цвету кожи, этническому или общественному происхождению, по
языку, политическим убеждениям, месту рождения и др. Но правовые гарантии совсем
не значат, что толерантность стала повсеместно признанной ценностью. Нынешние
проблемы с толерантностью начались тогда, когда это понятие стали относить к
сфере обычной морали. Толерантность является аксиомой современной демократии, но
ее формула в свете критики противников и проблем с которыми мы имеем дело сегодня,
требует дискуссии.
Ключевые слова: толерантность, демократия, плюрализм, критический
плюрализм, К.Поппер, П.Ярошинский, Я.Голувка
Idea tolerancji jest tworem kultury zachodniej. Rodzi siк w okresie
renesansu, w odpowiedzi na spory, waњnie, przeњladowania i wojny o
charakterze religijnym. Prekursorami tolerancji w kulturze zachodniej byli
filozofowie – humaniњci: Erazm z Rotterdamu i Mikoіaj z Kuzy. Erazm z
Rotterdamu powszechnej wowczas praktyce stosowania represji wobec heretykow
przeciwstawi hasіo: „jedna religia, wiele rytow” (pocz№tek batalii o tolerancjк
religijn№). Wielki wkіad w opracowanie fundamentow teoretycznych tolerancji
wnieњli polscy uczeni epoki renesansu, profesorowie Uniwersytetu
Krakowskiego: Paweі Wіodkowic i Andrzej Јaskarz. Dzieіem Polakow byі teї
pierwszy na њwiecie akt prawny zaprowadzaj№cy tolerancjк religijn№ (akt
Konfederacji Warszawskiej z 1573 roku). Prawdziwym przeіomem byіo jednak
ukazanie siк prac angielskiego filozofa Johna Locke'a List o tolerancji i Dwa
traktaty o rz№dzie, w ktorych Locke zaproponowaі teoriк tolerancji opart№ na
zasadzie rozdziaіu paсstwa od Koњcioіa, tworz№c w ten sposob fundamenty pod
system demokracji konstytucyjnej. Ideк tolerancji szerzyж bкd№ nastкpnie
filozofowie epoki Oњwiecenia, przenosz№c j№ (pierwotnie termin ten byі
stosowany wyі№cznie w odniesieniu do mniejszoњci religijnych) na roїne
dziedziny їycia, w ktorych mamy do czynienia z dyskryminacj№.
© Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012
101
ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50
Wspoіczeњnie zasada tolerancji religijnej jest zagwarantowana w
ustawodawstwie paсstw demokratycznych (tolerancja religijna na poziomie
њwiatowym w Powszechnej Deklaracji Praw Czіowieka, 1948, na poziomie
europejskim w Karcie Praw Podstawowych UE, a takїe w konstytucjach
poszczegolnych paсstw demokratycznych). Takїe inne dziedziny poza religi№
doczekaіy siк prawnego umocowania: zakaz dyskryminacji ze wzglкdu na kolor
skory, pochodzenie etniczne czy spoіeczne, jкzyk, przekonania polityczne,
miejsce
urodzenia,
przynaleїnoњж
do
mniejszoњci
narodowej,
niepeіnosprawnoњж oraz wiek i preferencje seksualne – zawiera Karta Praw
Podstawowych UE. Prawne zagwarantowanie tolerancji wcale nie oznacza, iї
tolerancja staіa siк powszechnie uznan№ wartoњci№. Jest ona powszechnie
gіoszona przez liberaіow (tolerancja stanowi fundament aksjologii liberalnej, na
niej teї oparta jest „polityczna poprawnoњж”), ale powszechnoњж gіoszenia
tolerancji nie jest toїsama z powszechnoњci№ jej stosowania. Wspoіczeњnie
mamy do czynienia z dysproporcj№ miкdzy powszechnoњci№ gіoszenia
tolerancji a aktami nietolerancji, ktore s№ skutkiem jej stosowania. Prawdziwe
problemy z tolerancj№ zaczкіy siк jednak wtedy, gdy pojкcie to zaczкto odnosiж
do sfery moralnej i obyczajowej. Mimo znacznych sukcesow w walce z
nietolerancj№ religijn№ czy etniczn№ zaczкto mowiж, iї jest ona ide№
problematyczn№ i kontrowersyjn№. Z jednej wiкc strony mamy krzewicieli i
obroсcow tolerancji, z drugiej – wrogow (przeciwnikow rozszerzania zakresu jej
stosowania).
Цель статьи
Pojкcie tolerancji byіo i jest uwikіane w roїnorodne konteksty
њwiatopogl№dowe, spoіeczne, polityczne, etyczne i znaczeniowe. Specyficzn№
cech№ tolerancji wynikaj№c№ z owego sytuacyjnego uwikіania jest jej
wieloznacznoњж. Wњrod pojкж etycznych nie jest to sytuacja szczegolna, wiele
z nich cechuje siк wieloznacznoњci№, ale pojкcie tolerancji ow№
wieloznacznoњci№ obci№їone (nacechowane) jest szczegolnie mocno.
Wystarczy przytoczyж najczкњciej uїywane polskie odpowiedniki sіowa
tolerancja: wyrozumiaіoњж, pobіaїanie, dopuszczanie odstкpstw od
akceptowanych przez nas samych zasad, szacunek dla odmiennoњci, aprobata dla
roїnorodnoњci, znoszenie czegoњ, b№dџ cierpliwe znoszenie czegoњ,
powњci№gliwe lansowanie wіasnych przekonaс, wybaczanie. Niektore z tych
okreњleс s№ znaczeniowo bliskie, inne – raczej odlegіe. Jeњli uwzglкdnimy
jeszcze zmienny kontekst sytuacyjny i to, їe pojкciem tolerancji obejmujemy
dzisiaj wіaњciwie juї wszystkie istotne aksjologicznie, chociaї od siebie odlegіe
dziedziny (obszary )їycia owa wieloznacznoњж nabiera dodatkowego sensu,
ktory pozwala nam mowiж o dialektycznym charakterze tolerancji jako wartoњci.
Обсуждение проблемы
Ow№ wieloznacznoњж dobrze oddaj№ teї najczкњciej spotykane definicje
tolerancji. Tolerancja jest cnot№ (wartoњci№) wyraїaj№c№ siк w postawie
szacunku, wyrozumiaіoњci i otwartoњci wobec wszelkich zachowaс, pogl№dow,
obyczajow, zwyczajow czy cech innego czіowieka, ktore s№ odmienne (roїne) od
Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012
102
Філософія
naszych. Czіowiekiem tolerancyjnym jest wiкc ten, kto zachowuje szacunek dla
czyichњ pogl№dow i zachowaс, mimo iї s№ one odmienne od tych, ktore my
sami wyznajemy (gіosimy). W tym ujкciu tolerancja nie jest rownoznaczna z
akceptacj№ (іac. acceptatio – przyjmowanie, sprzyjanie), nie oznacza, iї jeњli
tolerujк czyjeњ pogl№dy, jestem wobec nich wyrozumiaіy, to jednoczeњnie je
przyjmujк. Niektorzy cnotк tolerancji okreњlaj№ jako postawк „akceptowania
bez aprobowania” [4, 245]. Ta syntetyczna i іatwa do zapamiкtania formuіa jest
jednak dosyж niejasna. W jкzyku potocznym sіowa „akceptacja” i „aprobata”
uwaїane s№ za terminy bliskoznaczne, czкsto uїywane zamiennie. Dla kogoњ,
kto s№dzi, їe aprobata i akceptacja znaczy to samo, okreњlenie tolerancji jako
„akceptacji bez aprobaty” jest niezrozumiaіe. Oczywiњcie traktowanie terminow
„aprobata” i „akceptacja” w jкzyku potocznym jako wyrazow bliskoznacznych
jest bікdem. „Approbata” (іac.) znaczy dosіownie rzeczy zatwierdzone, szerzej
s№d oceniaj№cy pozytywnie pod jakimњ wzglкdem (takїe moralnym) lub
elementarn№ pozytywn№ reakcjк emocjonaln№ bкd№c№ podstaw№ pojкcia
dobra w odniesieniu do zjawisk moralnych. Jeњli uwzglкdnimy to wіaњciwe
znaczenie czasownika „approbata”, czyli zgoda, uznanie, a takїe etymologiczne
znaczenie sіowa „tolerancja” (іac. tolero, znoszenie czegoњ ewentualnie kogoњ,
wytrzymywanie, czynienie znoњnym, іagodzenie) to formuіa tolerancji powinna
brzmieж: znoszк bez akceptacji (bez przyjmowania) i bez aprobaty (bez uznania)
lub „tolero non amo” (znoszк ale nie lubiк). Jeњli jednak tolerancjк okreњlamy
takїe jako cnotк wyraїaj№c№ siк w postawie szacunku i wyrozumiaіoњci, to
naleїaіoby spytaж, jak moїliwa jest taka postawa bez elementarnie dodatniej
reakcji emocjonalnej, czyli bez jakiejњ formy aprobaty?
Niektorzy tolerancjк definiuj№ jako postawк zgody na to, aby ludzie
posiadaj№cy odmienne pogl№dy, style їycia, ktorych my nie akceptujemy mogli
je swobodnie gіosiж czy uprawiaж. Przy takim (socjologicznym) okreњleniu
tolerancji chodzi o podkreњlenie wartoњci tolerancji jako postawy zgody na to,
aby grupa spoіeczna, ktorej jesteњmy czіonkami byіa zroїnicowana w istotnych
dla nas kwestiach (њwiatopogl№d, obyczaje, orientacja seksualna). Mianem
tolerancyjnych okreњla siк teї ludzi, ktorzy w pewnych sytuacjach nie
podejmuj№ dziaіania, mimo, iї w zachowaniach innych dostrzegaj№ coњ
niestosownego. Tacy ludzie stawiaj№ sobie wyїsze wymagania po to, aby
uchroniж siк przed postкpowaniem, ktorego nie aprobuj№, nie ceni№.
Nieaprobowany sposob zachowania czіowiek tolerancyjny traktuje jako „godne
ubolewania zrz№dzenie losu” [4, 245]. Czіowiek tolerancyjny swej dezaprobaty
nie wyraїa gіoњno, a jeїeli juї to czyni to powњci№gliwie, najczкњciej
negatywn№ opiniк zachowuje dla siebie. Czіowiek tolerancyjny jest wyrozumiaіy
dla bікdow, sіaboњci innych; nie stara siк ich nawrociж, przekonaж, aby poszli
t№ drog№ postкpowania, ktor№ on sam wybraі. Bycie tolerancyjnym zakіada
postawк nieinterwencji (braku dziaіania), „za kaїdym razem, gdy jest przekonany,
їe swych racji moralnych nie potrafi dostatecznie udowodniж lub ie moїe liczyж
na zrozumienie u oponenta” [4, 245]. Wszyscy zgadzaj№ siк, iї tolerancja winna
oznaczaж rezygnacjк z wszelkich form przymusu (siіy, przemocy) wobec osob
reprezentuj№cych odmienne pogl№dy, ale nie wszyscy zgadzaj№ siк, їe ma to
Antynomie tolerancji
103
ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50
byж zaniechanie dziaіania w ogole. Czіowiek tolerancyjny ma prawo
podejmowaж dyskusjк, takїe ma prawo do gіoњnego wyraїania swej odmiennej
opinii. Wbrew potocznemu (i nie tylko) mniemaniu dyskusja z oponentem wcale
nie oznacza nietolerancji. Istotne jest tutaj, jakie motywy leї№ u podstaw
zaniechania, braku dziaіania, b№dџ prob іagodnej perswazji. Cech№
charakterystyczn№ czкњci postaw okreњlanych jako nietolerancyjne jest
niewspoіmiernoњж miкdzy tym, ktory toleruje a tolerowanym (ta
niewspoіmiernoњж jest w ogole cech№ tolerancji). W skrajnych przypadkach
tolerujemy czyjeњ odmienne pogl№dy z poczucia wyїszoњci, np. intelektualnej,
zezwalamy na odmiennoњж dla њwiкtego spokoju, z powodu tchorzostwa,
wygodnictwa lub niewraїliwoњci i obojкtnoњci. W takiej sytuacji trudno juї
wіaњciwie mowiж o tolerancji. Koncepcji tolerancji jako zaniechaniu dziaіania
(poza sytuacjami kiedy zagroїone jest nasze їycie i mienie) przeciwstawiж moїna
koncepcjк, wedіug ktorej tolerancja jest wartoњci№ humanistyczn№, a to znaczy
їe nie jest ona autonomiczna, nie jest wartoњci№ sam№ w sobie tylko elementem
zespoіu humanistycznych wartoњci i jako taka jest podporz№dkowana naczelnej
zasadzie humanizmu, ktora czіowieka wskazuje jako dobro naczelne. Tolerancjк
trzeba wiкc traktowaж nie jako zasadк czysto formaln№, ktorej wartoњж polega
na samym jej przestrzeganiu, ale teї instrumentalnie, jako zasadк, ktora sіuїy
realizacji okreњlonych wartoњci moralnych [9, 201]. W zwi№zku z tym mowi siк
o dwoch stronach tolerancji. T№ drug№ powinno byж sprzeciwianie siк zіu i
wszelkim postawom, ktore podwaїaj№ zasady humanizmu. W tym przypadku
jednak, tak jak w przypadku tolerancji wobec odmiennoњci pojawia siк problem
form i granic takiego sprzeciwu. Przy takim ujкciu tolerancji, propagowanie jej
naleїaіoby popieraж gіownie z powodow moralnych z czym nie wszyscy siк
zgadzaj№. K. Popper uwaїaі, їe tolerancjк naleїy aprobowaж gіownie z powodow
poznawczych (nie znamy bowiem ostatecznej prawdy moralnej). Podobny
pogl№d gіosi polski etyk J. Hoіowka. Wedіug niego czіowiek nietolerancyjny nie
popeіnia bікdu moralnego, lecz bі№d intelektualny jest bowiem przekonany, їe to
on ma zawsze racjк i nie dostrzega, їe w wielu okolicznoњciach pogl№dy mu
obce mog№ byж tak samo dobrze uzasadnione,jak jego wіasne [4, 261].
Wieloznacznoњж pojкж etycznych utrudnia jednoznaczne rozstrzyganie
problemow moralnych. Szczegolnie jest to widoczne w kulturach, w ktorych
obowi№zuj№ce systemy wartoњci charakteryzuj№ siк pewn№ niezupeіnoњci№.
„Niezupeіnoњж” aksjologii potocznych prowadzi do tego, їe w ich obrкbie
rozstrzyganie niektorych problemow moralnych nie jest moїliwe, їe pewne
dylematy moralne pozostaj№ nierozstrzygniкte, їe w pewnych sytuacjach nie
moїna kategorycznie, jednoznacznie orzec, jak naleїy post№piж, po czyjej stronie
leїy racja. Czy jest zalet№ czy mankamentem potocznych aksjologii, їe na pewne
pytania nie ma odpowiedzi? Powiedziaіabym (podzielam w tym wzglкdzie
pogl№d H. Eilstein), їe jest to raczej ich zalet№, a nie wad№ [3, 144]. Owa
„niezupeіnoњж”, „nie-kategorycznoњж” jest (moїe byж) џrodіem tolerancji, bo
nie d№їy siк wowczas do prawdy jedynej, absolutnej. Ale ta „mglistoњж”
aksjologiczna tolerancji nie wszystkim siк podoba. Nie akceptuj№ jej przede
wszystkim zwolennicy absolutyzmu etycznego przekonani, їe s№ w posiadaniu
Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012
104
Філософія
ostecznej prawdy moralnej.
Swoista dialektyka tolerancji przejawia siк takїe takїe w tym, iї w
okreњlonych sytuacjach postawк tolerancji siк postuluje, w innych poddaje
krytyce; raz jest uznawana za wartoњж godn№ upowszechnienia, innym razem
podlega dezaprobacie jako antywartoњж. Owa dezaprobata, co warto podkreњliж,
pojawia siк w sytuacji, gdy tolerancja jest zagwarantowana w ustawodawstwie
paсstw demokratycznych, jest wiкc nie tylko dezaprobat№ moraln№ ale teї
wymierzona jest przeciwko obowi№zuj№cemu prawu.
Wspoіczeњnie przywykliњmy uwaїaж, iї tolerancja jest wartoњci№, tak jak
jest ni№ sprawiedliwoњж czy godnoњж. Powszechnoњж gіoszenia idei tolerancji
w czasach wspoіczesnych (idea tolerancji, przypomnijmy, stanowi fundament
aksjologii liberalnej, na niej oparta jest teї „polityczna poprawnoњж”)
spowodowaіa, iї jesteњmy skіonni uznaж tolerancjк za wartoњж, niektorzy nawet
w hierarchii wartoњci szczegolnie preferowanych (cenionych, cennych)
przyznaliby jej uprzywilejowane miejsce,a nawet uznali za wartoњж
uniwersaln№. Wartoњж to termin ogolny. Jej desygnatami s№ (mog№ byж)
wartoњci okreњlane przy pomocy roїnych nazw, np. dobro, przyjemnoњж,
poїytek, sprawiedliwoњж, czy wіaњnie tolerancja. Wartoњci istniej№, bo ludzie
dokonuj№ ocen i wyborow. Owe dziaіania ujawniaj№ istnienie wartoњci. Jak№
wartoњci№ jest tolerancja? Tolerancja jest wartoњci№ przede wszystkim
pragmatyczn№. Jest uїyteczna w їyciu spoіecznym, bo jej obecnoњж w
zachowaniach wiкkszoњci jest gwarancj№, iї wszelkie mniejszoњci (narodowe,
religijne itd.) bкd№ czuіy siк bezpiecznie. Tolerancja jest wartoњci№ utylitarn№,
bo przynosi poїytek z punktu widzenia praktycznego, spoіecznego їycia.
Tolerancja jest teї wartoњci№ indywidualn№, cnot№ (zalet№) moraln№ w
tym sensie, iї ludzie tolerancyjni pozbywaj№ siк uprzedzeс, pychy, arogancji
intelektualnej, staj№ siк lepsi jako ludzie. Tolerancja to cecha „piкknego
charakteru”, wi№їe siк z postaw№ moraln№ czіowieka a nie „wіasnoњciami
dokonywanych przez niego czynow” [4, 261]. Tak ujкta tolerancja, jako typ
postawy moralnej, jako zaleta charakteru nie jest wartoњci№ uniwersaln№.
Uniwersalnoњж jakiegoњ pojкcia zakіada, їe wszyscy (lub wiкkszoњж) wyraїa
na nie zgodк, akceptuje je. Takiej zgody powszechnej na tolerancjк nie byіo i nie
ma. Mimo niew№tpliwych sukcesow, jakie odniesiono w walce z nietolerancja
religijn№ i prawnego zagwarantowania tolerancji prawdziwe „kіopoty z
tolerancj№” pojawiіy siк, gdy odniesieniem dla tej postawy staіy siк moralnoњж i
obyczaje.
Niektorzy uwaїaj№, їe tolerancja jest zіa (jest antywartoњci№), bo
nakazuje znoszenie (tolerowanie) zwyczajow, opinii, pogl№dow, postaw,
preferencji, ktore stanowi№ odstкpstwo od spoіecznie akceptowanych norm.
Tolerancja jest zіa, bo wymusza aprobatк dla postaw, ktore wiкkszoњж
spoіeczeсstwa ocenia negatywnie. Jest antywartoњci№, bo wymusza faіsz,
hipokryzjк (zgadzam siк, udajк czіowieka tolerancyjnego, bo wszyscy tego ode
mnie oczekuj№, bo tolerancja jest w modzie, bo tak nakazuje „polityczna
poprawnoњж”, bo nie chcielibyњmy aby nasz№ nietolerancjк okreњlano jako
przejaw koіtuсstwa i barbarzyсstwa). Innym z zarzutow, jaki stawia siк tolerancji
Antynomie tolerancji
105
ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50
jest paternalizm. Coњ siк toleruje, ale pod jakimњ warunkim, np. їe ci, ktorzy s№
tolerowani nie bкd№ podwaїali autorytetu wіadzy. Granica tolerancji jest
wyznaczana arbitralnie przez wіadzк (tolerujemy tylko to, co wіadza zezwala nam
tolerowaж, poza t№ granic№ tolerancja nie obowi№zuje). Tolerancja moїe wiкc
byж praktykowana, ale tylko w obrкbie granic wyznaczonych przez wіadzк, a to
znaczy, їe tolerancja tak ujкta zawiera w sobie samej џrodіo nietolerancji.
Tolerancjк odrzuca siк teї z powodu tego, їe jest samozwrotna (nie ma tolerancji
dla nietolerancji) i z powodu jej granic. Filozofowie orientacji religijnej (w Polsce
– gіownie neotomiњci) a takїe roїnego rodzaju fundamentaliњci odrzucaj№
tolerancjк (traktuj№ jako antywartoњж), bo jest ona form№ moralnego
relatywizmu. Polski filozof katolicki P. Jaroszyсski, autor hasіa „tolerancja” w
„Powszechnej Encyklopedii Filozofii” odrzuca tolerancjк z powodu jej
relatywizmu (tolerancja nie zawsze odwoіuje siк do dobra i zіa, albo ustala nowe
dla niej kryteria). Wyrazem owego relatywizmu tolerancji jest to, їe posiada ona
granice. Skoro posiada granice nie moїe byж uznana za „naczeln№ normк
postкpowania”. Jako їe granice tolerancji s№ pіynne i dowolnie ustalane, idea
(zasada) tolerancji „іatwo moїe przerodziж siк w narzкdzie manipulacji, a nawet
dyskryminacji w stosunku do postaw uznanych za politycznie (ideologicznie)
niepoprawne, a ktore opieraj№ siк na prawie naturalnym i dziedzictwie kultury
chrzeњcijaсskiej. Z tego wzglкdu tolerancja nie moїe byж uznana za obiektywn№
podstawк ludzkiej moralnoњci” [5, 485]. W niektorych wersjach (permisywizm,
neomarksizm) zasada tolerancji moїe doprowadziж – zdaniem Jaroszyсskiego „do odwrocenia klasycznej zasady etyki, gіosz№c, iї zіo naleїy czyniж, a dobra
unikaж [5, 485]. Tolerancja jest antywartoњci№, bo zdaniem P. Jaroszyсskiego
„pozwala na zaciemnianie lub manipulowaniem sensem okreњlaj№cym relacje
miкdzyludzkie i spoіeczne” i dalej: „sіuszne, bo oparte na realnym odroїnieniu
dobra i zіa, odnosz№ce siк do ludzkiej podmiotowoњci i godnoњci prawa
chroni№ce przed dyskryminacj№ z powodow rasowych lub etnicznych miesza siк
z pseudo - prawami mniejszoњci seksualnych lub ogranicza dla pogl№dow
prawicowych” [5, 485]. Wedіug P. Jaroszyсskiego przy pomocy dobra i zіa moїna
oceniж dyskryminacjк ze wzglкdu na pochodzenie etniczne, ale dyskryminacja z
powodu odmiennoњci seksualnej ocenie wedіug tych kategorii juї nie podlega.
Naleїy walczyж o godnoњж, podmiotowoњж i prawa dla niesіusznie
dyskryminowanych, ale nie dla wszystkich. Charakterystyczne dla wypowiedzi
Jaroszyсskiego jest to, їe skupia siк on na krytyce tych cech tolerancji (lub jej
skutkow), ktorych nie akceptuj№ sami zwolennicy tolerancji, albo przypisuje im
pogl№dy, ktorych nie gіosz№. Traktowanie tolerancji jako antywartoњci
(wartoњci negatywnej), przy, co warto zauwaїyж, ї№daniu (sіusznym) tolerancji
dla wіasnych przekonaс, jest cech№ wszystkich zwolennikow absolutyzmu
aksjologicznego i etycznego. Z punktu widzenia absolutyzmu istnieje jedna
prawda (prawda absolutna), wartoњci stanowi№ odrкbn№ rzeczywistoњж,
niezaleїn№ od subiektywnych nastawieс jednostek, interesow, grup spoіecznych,
procesow, historycznych. S№ one staіe i niezmienne. Z punktu widzenia
relatywizmu (tolerancja jest form№ relatywizmu etycznego) nie ma jednej
prawdy; wartoњci, dyrektywy, zalecenia moralne s№ wartoњciami tylko dla
Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012
106
Філософія
kogoњ lub ze wzglкdu na coњ. Istnieje – wedle relatywistow – wiele
wiarygodnych systemow (pojкж, zasad, wartoњci). Nie ma racji (obiektywnych
argumentow) na podstawie ktorych daіoby siк wybraж jeden z nich, a odrzuciж
inne, dlatego naleїy tolerowaж odmienne od tych, ktore my sami przyjmujemy.
Relatywiњci twierdz№ teї, їe istniej№ takie problemy moralne, ktorych
rozwi№zanie jest moїliwe tylko w ramach systemow moralnych istniej№cych w
danej kulturze. Poza t№ kultur№ s№ nierozwi№zywalne. Tolerancja jest
zwi№zana z pewn№ postaci№ relatywizmu etycznego, z relatywizmem
ograniczonym, a nie t№ jego wersj№, ktora zakіada, їe skoro kaїdy moїe mieж
racjк ze swego punktu widzenia, to wszystko wolno. Ј№czenie tolerancji z
radykalnym relatywizmem jest nieporozumieniem i prowadzi do zrownywania
tolerancji z nihilizmem lub immoralizmem. Zwolennicy tolerancji odrzucaj№ te
postacie relatywizmu, zgodnie z ktorymi twierdziж moїna wszystko. O tym, їe
„nie wszystko” њwiadczy to, iї tolerancja posiada swoje granice. Zwolennicy
tolerancji nie twierdz№, їe moїe byж ona stosowana bez ograniczeс, ale zarowno
kryteria, jak i powody dla ktorych owe granice byіy wyznaczane, s№ zmienne.
Zmiennoњж owych kryteriow jest uwarunkowana historycznie a nie zaleїna od
arbitralnych decyzji. Niektore z nich straciіy na aktualnoњci. J. Locke, ktorego
zasіugi dla upowszechnienia idei tolerancji s№ powszechnie znane uwaїaі, їe nie
wolno tolerowaж ateistow. Od czasow Locke'a pluralizm religijny i polityczny
zyskaіy szerok№ akceptacjк, w czym udziaі miaі teї J. Locke, ale jego
nietolerancja wobec ateistow przez pluralistyczne spoіeczeсstwa nie moїe byж
akceptowana. Formuіa tolerancji zaproponowana przez J. Locke'a z dzisiejszego
punktu widzenia neoliberalnej aksjologii byіaby form№ tolerancji wybiorczej.
Podobnie jak stanowisko polskiego filozofa P. Jaroszyсskiego, ktory jednakїe
sіusznie zwraca uwagк na moїliwoњж naduїyж, manipulowania ide№ tolerancji.
Tolerancja, co oczywiste, jest zwi№zana z pluralizmem. Nie ma tolerancji tam,
gdzie nie ma pluralizmu, i nie ma pluralizmu bez tolerancji. Pluralizm jest
warunkiem koniecznym zaistnienia tolerancji, ale nie gwarantuje, їe wszystkie
postawy (pogl№dy) objкte pojкciem tolerancji zyskaj№ szerok№ aprobatк
spoіeczn№. Dobrze to widaж w naszym spoіeczeсstwie. Odmiennoњж religijna,
etniczna s№ zazwyczaj – chociaї i tutaj zdarzaj№ siк konflikty – tolerowane,
natomiast tolerowanie odmiennoњci w sferze moralnej a szczegolnie obyczajowej
napotyka na opor. Od czasow „Listu o tolerancji” J. Locke'a jej zwolennicy starali
siк okreњliж granice tolerancji. J. Locke uwaїaі, їe „urz№d nie powinien
tolerowaж їadnych dogmatow przeciwnych i wrogich spoіeczeсstwu ludzkiemu
lub dobrym obyczajom, koniecznym do zachowania w dobrym stanie
spoіecznoњci obywatelskiej”, Wolter twierdziі, їe nie moїe byж tolerancji dla
fanatykow („Traktat o tolerancji napisany z powodu њmierci Jana Calasa”).
Ograniczeniem tolerancji s№ reguіy wchodz№ce w skіad tzw. etyki uniwersalnej.
Pіynnoњж granic tolerancji, ich historyczna zmiennoњж nie jest wiкc caіkowita.
Istnieje staіy fundament (staіa granica) dla tolerancji w postaci reguі tworz№cych
etykк uniwersaln№. Nie moїna tolerowaж zabojstwa, kradzieїy, gwaіtu. Nie
wolno naruszaж praw czіowieka, nie ma tolerancji dla zachowaс godz№cych w
ludzk№ godnoњж K. Popper uwaїaі, iї granice tolerancji obejmuj№ te dziaіania,
Antynomie tolerancji
107
ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50
ktore skierowane s№ przeciwko spoіeczeсstwu. Nie ma zgody na nieograniczon№
tolerancjк, bo „nieograniczona tolerancja prowadzi nieuchronnie do zaniku
tolerancji” [10, 289]. Nie moїemy wiкc, zdaniem Poppera, tolerowaж
nietolerancyjnych. Jeњli „rozszerzymy nieograniczon№ tolerancjк nawet na tych,
ktorzy nie s№ tolerancyjni, jeїeli nie jesteњmy przygotowani do obrony
tolerancyjnego spoіeczeсstwa przed atakami nietolerancyjnych, to tolerancyjni
zostan№ zniszczeni a wraz z nimi tolerancja” [10, 289]. Trzeba domagaж siк,
wіaњnie w imieniu tolerancji „prawa do nietolerowania nietolerancyjnych.
Musimy ї№daж, by kaїdy ruch gіosz№cy nietolerancjк byі stawiany poza
prawem i musimy uwaїaж podїeganie do nietolerancji i przeњladowaс za
zbrodniк, tak samo jak uwaїamy za zbrodniк morderstwo, kidnaperstwo lub
powrot do handlu niewolnikami” [10, 290]. Te ograniczenia stawiane tolerancji
przez Poppera odnosz№ siк nie tylko do jednostek, ale teї ugrupowaс
politycznych bazuj№cych na nacjonalizmie, rasizmie czy antysemityzmie. Nie ma
wiкc tolerancji dla pogl№dow gіosz№cych nacjonalizm, rasizm, szowinizm,
antysemityzm. Takїe J. Rawls uwaїaі, їe nie moїe byж tolerancji dla
nietolerancyjnych. Przyznawaі tolerancyjnym prawo do ograniczania
dziaіalnoњci nietolerancyjnych. Zdaniem J. Rawlsa, wolnoњж, np.
nietolerancyjnej sekty, moїe byж ograniczona, gdy istnieje uzasadnione
podejrzenie, iї dziaіalnoњж owej nietolerancyjnej sekty zagraїa bezpieczeсstwu
ludzi kieruj№cych siк zasad№ tolerancji lub (i) zagroїone jest bezpieczeсstwo
instytucji opartych opartych na wolnoњci [11, 300]. Przy czym, jak twierdzi J.
Rawls, nawet wowczas, gdy tolerancyjni ograniczaj№ wolnoњж
nietolerancyjnych, nie mog№ uczyniж tego „w imiк powiкkszania zakresu
wolnoњci”, bo nie odbiera (nie ogranicza siк) wolnoњci niektorym
(nietolerancyjnym) po to, by poszerzyж wolnoњж innych (swoj№ wіasn№).
Wolnoњж nietolerancyjnych ogranicza siк „dla dobra rownej wolnoњci
gwarantowanej przez sprawiedliw№ konstytucjк, ktorej zasady sami
nietolerancyjni uznaliby w sytuacji pierwotnej” [11, 301]. Granicк tolerancji u
Rawlsa stanowi wiкc nasze wіasne bezpieczeсstwo i bezpieczeсstwo instytucji
opartych na wolnoњci. Wolnoњж nietolerancyjnych ograniczamy wiкc tylko w
przypadkach szczegolnych, „kiedy jest to niezbкdne dla zachowania samej zasady
wolnoњci” [11, 300]. Zasad№ jest ustanowienie sprawiedliwej konstytucji, czyli
takiej, ktora oferuje i gwarantuje wolnoњci rownego obywatelstwa:
„sprawiedliwy winien kierowaж siк zasadami sprawiedliwoњci, a nie
okolicznoњci№, їe niesprawiedliwy nie moїe siк skarїyж” [11, 300-301].
K. Popper w eseju „Tolerancja i intelektualna odpowiedzialnoњж”
zapytuje: co mog№ zrobiж humaniњci, intelektualiњci, aby akty terroru,
nienawiњci i przemocy u џrodeі ktorych leїy nietolerancja, aby te wszystkie
okropne rzeczy nie zdarzyіy siк juї nigdy? To wіaњnie intelektualiњci jako w
duїej mierze odpowiedzialni za najgorsze przejawy nietolerancji, zbrodnie
dokonywane w imiк idei, teorii czy religii musz№ znaleџж sposob, aby
ograniczyж akty nietolerancji. U џrodeі tolerancji (jak i nietolerancji) leїy idea
prawdy. Wiedziaі o tym juї Sokrates mowi№c, їe „lepiej jest niepewnoњci
doznawaж, niї nieprawoњж czyniж”. Ten pogl№d Sokratesa prowadzi – w
Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012
108
Філософія
przekonaniu Poppera – o czym wieki poџniej przekonywaі bкdzie Wolter do
tolerancji. Wolter na pytanie: co to jest tolerancja odpowiedziaі: jest ona
„koniecznym nastкpstwem zrozumienia, їe jesteњmy omylnymi ludџmi; myliж
siк jest ludzk№ rzecz№ i my wszyscy ci№gle popeіniamy bікdy. Wszak to
pozwala przebaczaж sobie nawzajem nasze gіupstwa”. Skrajnemu relatywizmowi
prowadz№cemu do anarchii, bezprawia i przemocy Popper przeciwstawia
„krytyczny pluralizm”. „Krytyczny pluralizm” jest jedynym sposobem na
poskromienie przemocy. Jego istot№ jest to, їe dopuszcza rywalizacje miкdzy
roїnymi teoriami. Owa rywalizacja polega na dyskutowaniu teorii i ich odrzucaniu
(krytycznej eliminacji). Popper wymienia trzy zasady racjonalnej dyskusji: 1)
zasada (byж moїe jest tak, їe racja jest po Twojej stronie, byж moїe to ja mam
racjк, ale moїe byж tak, їe oboje nie mamy racji) [10, 233]. 2) zasada racjonalnej
dyskusji (rozwaїamy racje za i przeciw jak najbardziej bezosobowo) i 3) „zasada
przybliїania do prawdy”, dziкki merytorycznej, racjonalnej dyskusji zbliїamy siк
do prawdy, do lepszego zrozumienia, takїe wtedy, gdy ostatecznie nie osi№gamy
zgodnoњci pogl№dow. Powyїsze zasady maj№ charakter poznawczy
(epistemologiczny), ale poniewaї implikuj№ tolerancjк (wyrozumiaіoњж) s№
takїe (jednoczeњnie) zasadami etycznymi [10, 234]. Dla Poppera idea prawdy jest
podstawow№ zasad№ regulatywn№, o czym w jego przekonaniu intelektualiњci
zapomnieli. W interesie poszukiwania prawdy muszк innego nie tylko tolerowaж,
lecz takїe „uznaж za potencjalnie rownouprawnionego” [10, 234]. Stara etyka
zawodowa uczonych jest – zdaniem Poppera – nietolerancyjna i nierzetelna
intelektualnie, bo zabraniaіa robienia bікdow i przyznawania siк do bікdow.:
„Musimy sobie uњwiadomiж, їe do wykrycia i korekty bікdow potrzebujemy
innych ludzi (a oni nas); zwіaszcza tych ludzi, ktorzy wyrastali pod wpіywem
innych idei, w innym њrodowisku. Takїe to prowadzi do tolerancji” [10, 237].
Выводы
Owych racji poznawczych nie aprobuj№ jednak niektore stanowiska
etyczne. Formalizm etyczny i etyka umowy spoіecznej nie widz№ podstaw, aby
aprobowaж tolerancjк z powodow poznawczych. Formaliњci uwaїaj№, їe znaj№
prawdк moraln№, podobnie jak etyka umowy spoіecznej [4, 261]. Zwolennicy
zaњ absolutyzmu etycznego byliby w stanie zaakceptowaж tolerancjк tylko w
jednym przypadku, gdy przekonaj№ siebie, їe tolerancja jest bezwzglкdnym
obowi№zkiem Utylitaryzm natomiast „zajmuje maіo przekonuj№ce stanowisko.
Zaleca jej przestrzegaж, gdy jest uїyteczna, i proponuje j№ porzuciж, gdy
wywoіuje konflikty lub upadek moralnoњci” [4, 261]. Jedynie etyka cnoty i etyka
miіoњci bliџniego oraz etyka uprawnieс jednoznacznie opowiadaj№ siк za
tolerancj№.
Перспективы дальнейших исследований
Wiele wzglкdow spoіecznych i moralnych przemawia za tolerancj№.
Tolerancja chroni roїnorodnoњж, ktora jest najwiкksz№ wartoњci№ ludzkiego
њwiata, zapewnia poczucie bezpieczeсstwa roїnym mniejszoњciom, a tym samym
pacyfikuje akty nietolerancji. Jako typ postawy moralnej jest form№
dobrowolnego zobowi№zania, ktorego przyjкcie usprawnia czіowieka moralnie.
Nie moїna jednak, wіaњnie w imiк tolerancji, pozostawaж obojкtnym na
Antynomie tolerancji
109
ISSN 2072-1692. Гуманітарний вісник ЗДІА. 2012. № 50
argumenty przeciwnikow tolerancji. Tolerancja jest aksjomatem wspoіczesnej
demokracji, ale jej formuіa w њwietle krytyki przeciwnikow i problemow z
jakimi boryka siк wspoіczesny њwiat (fundamentalizm, terroryzm, sytuacja
mniejszoњci etnicznych w wielu krajach, paternalizm wіadzy) wymaga dyskusji i
(byж moїe), szczegolnie jeњli chodzi o granice tolerancji, przeformuіowania.
Bibliografia
1. J. Bereneger, Tolerancja religijna w Europie w czasach nowoїytnych,
Poznaс 2002
2. Borradori G., Filozofia w czasach terroru. Rozmowy z Jurgenem
Habermasem i Jacques'em Derrid№, Warszawa 2008
3. H. Eilstein, Homo sapiens i wartoњci. Eseje, Warszawa 1994
4. J. Hoіowka, Etyka w dziaіaniu, Warszawa 2001
5. P. Jaroszyсski, „Tolerancja”, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii,
Lublin 2011, t.2
6. Lecler J., Historia tolerancji w wieku tolerancji, Warszawa 1964
7. Legutko R., Etyka absolutna i spoіeczenstwo otwarte, Krakow 1998
8. Locke J., List o tolerancji, Krakow 1963
9. M.Michalik, Szkice o kryteriach moralnych, Warszawa 1980
10. Popper K., W poszukiwaniu lepszego њwiata, Warszawa 1997
11. Popper K., Spoleczenstwo otwarte i jego wrogowie, Warszawa 1992
12. Rawls J., Teoria sprawiedliwoњci, Warszawa 1994
13. Tolerancja jako wartoњж i problem edukacyjny, pod red. A. M. de
Tchorzewskiego, W. M. Woіoszyn-Spirka, Bydgoszcz 2000
14. Tolerancja, pod red. B. Karolczak-Biernackiej, Warszawa 1992
EWASTARZYСSKA -KOЊCIUSZKO
University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Department of Philosophy, Poland
E-mail: [email protected]
ANTINOMIES OF TOLERANCE
In the article I present the idea of antimonies of tolerance. Despite the fact that tolerance
is guaranteed by the legislation of democratic countries, the formula of tolerance popularized by
liberals seems to be problematic. Nowadays we face the disproportion between the universality
of tolerance propagation and the acts of intolerance, which are the results of the very tolerance.
Antimonies of tolerance are currently expressed by the presence of –on one hand - the
propagators and defenders of tolerance and on the other hand – the enemies(the opponents of
unlimited tolerance). In the article I depict the arguments “for” and “against” tolerance, as well
as the problem of the boundaries of tolerance.
Key words: tolerance, democracy, pluralism, critical pluralism, k. popper, j. rowls, p.
jaroszyсski, j. hoјowka
Стаття надійшла до редколегії 15.05.12
Прийнята до друку 20.05.12
Ewa Starzyсska-Koњciuszko, 2012
110