Konrad Zych Nr albumu: 223188 Współczesne teorie antropologiczne
Transkrypt
Konrad Zych Nr albumu: 223188 Współczesne teorie antropologiczne
Konrad Zych Nr albumu: 223188 Współczesne teorie antropologiczne (jako og. un.) Praca 1 Zanim przystąpię do właściwej analizy baśni o Śpiącej Królewnie, proponuję sporządzić dość pobieŜny plan zdarzeń, który w dalszej perspektywie okaŜe się wielce pomocny przy wyróŜnieniu w niej pewnych elementarnych cząstek znaczących. Pragnę teŜ w tym miejscu uprzedzić, iŜ w swojej analizie posiłkowałem się bardzo okrojoną i uproszczoną wersją wspomnianej historii, dostosowaną do potrzeb i moŜliwości kilkuletnich dzieci1: nie mającą zatem wiele wspólnego z oryginałem Charlesa Perraulta - tworzonym przecieŜ z myślą o uciesze francuskich salonów, nie zaś o wychowaniu najmłodszych pokoleń. Mimo powaŜnych trudności związanych z tym faktem, uwaŜam, Ŝe zasadniczo nie odbiera to - cząstkowej przynajmniej - wartości poznawczej przedstawionym poniŜej wnioskom i interpretacjom. Plan zdarzeń: 1. narodziny królewny 2. zaproszone przez rodziców wróŜki ofiarowują swe dary i składają Ŝyczenia 3. brak zaproszenia dla Złej WróŜki 4. Zła WróŜka mści się na rodzicach królewny i przepowiada dziecku śmierć w szesnastym rok Ŝycia (po ukłuciu wrzecionem) 5. jedna z dobrych wróŜek łagodzi klątwę, zamieniając śmierć na stuletni sen 6. ojciec królewny rozsyła rycerzy po całym królestwie z rozkazem skonfiskowania wszystkich wrzecion i kołowrotków 7. „komisyjne” spalenie niebezpiecznych przedmiotów 8. podczas zabawy w dniu swoich szesnastych urodzin królewna zagląda do zakazanego skrzydła zamku (wieŜy), gdzie znajduje zapomniany kołowrotek z wrzecionem 9. królewna nie rozpoznaje przedmiotu (nie widziała go wcześniej) 10. królewna kaleczy sobie palec do krwi, po czym natychmiast zasypia 11. wraz z nią w stuletni sen zapada cały zamek 12. uśpione królestwo na sto lat zostaje ukryte przed oczami ciekawskich 13. po upływie określonego klątwą czasu do królestwa przybywa prowadzony przez wróŜki ksiąŜę 14. ksiąŜę składa pocałunek na ustach uśpionej dziewczyny, zdejmując klątwę z niej i całego królestwa 1 Śpiąca królewna [w:] W krainie fantazji. Warszawa 1991. 15. w nagrodę za dokonany czyn zostaje władcą i pojmuje królewnę za Ŝonę Wypisane powyŜej wydarzenia moglibyśmy przedstawić w sposób nieco bardziej ogólny, zacierając ich jednostkowość oraz konkretność występujących w nich postaci, a zarazem - uwypuklając ich funkcjonalny charakter. Otrzymalibyśmy wówczas spis, którego poszczególne elementy, a nierzadko nawet całe wątki dałoby się odnaleźć w innych tego typu opowieściach. Spójrzmy: narodziny bohatera 2. dary i Ŝyczenia 3. pojawia się przeciwnik (adwersarz) 4. wykluczenie 5. klątwa 6. niebezpieczne narzędzie 7. pojawia się stronnik (donator) 8. donator łagodzi klątwę 9. warunek zdjęcia czaru 10. próba odwrócenia przepowiedni 11. zniszczenie niebezpiecznego narzędzia 12. bohater osiąga wiek określony w przepowiedni 13. niebezpieczne narzędzie 14. niepoznawanie niebezpiecznego narzędzia 15. działanie narzędzia 16. spełnienie przepowiedni 17. „złagodzone działanie klątwy 18. oczekiwanie na zdjęcie klątwy 19. pojawia się drugi bohater 20. donator bohatera (I) pomaga bohaterowi (II) 21. magiczny gest 22. zdjęcie klątwy 23. bohater (II) zostaje nagrodzony 24. małŜeństwo 1. Jak widać z powyŜszego wyliczenia lista moŜliwych funkcji („moŜliwych”, poniewaŜ zaprezentowane wyliczenie z pewnością nie wyczerpuje tematu) tylko w niewielkim stopniu odpowiada sporządzonemu przeze mnie naprędce - trzeba przyznać: dość wybiórczemu - planowi zdarzeń. Niektóre punkty zostały w znaczący sposób rozwinięte i rozbite na pomniejsze jednostki znaczeniowe zwłaszcza, gdy chodziło o biorące udział w akcji rekwizyty i gesty, inne streszczone pokrótce lub dołączone do punktów wcześniejszych lub następujących po nich. PowyŜszy spis prowokuje przy tym do zadania kilku istotnych pytań - na wzór tych, które „pozornie niewinnej bajce” o trzech świniach postawił swego czasu amerykański krytyk Wayne C. Booth.2 I tak moŜemy zastanawiać się, co w istocie kryje się za brakiem zaproszenia dla jednej z wróŜek? Dlaczego została wykluczona z grona, uczestniczącego w uroczystościach ku czci królewskiej córki? Dalej: jakie istotne znaczenie moglibyśmy przypisać rzuconej przez nią klątwie? Co symbolizują pojawiające się w przepowiedni magiczne przedmioty? Logiczną konsekwencją wydaje się rozwaŜenie określonego w przepowiedni czasu jej spełnienia. Gdy uda się wreszcie rozszyfrować przynajmniej niektóre z kryjących się za poszczególnymi zdarzeniami znaczeń, będzie moŜna uporządkować je w większe całości, dotyczące pewnej zbliŜonej grupy problemów, co pozwoli wnioskować o kulturze, w której omawiana historia powstała. Na początek omówię dwa podstawowe fakty, których interpretacja wydaje narzucać się sama. Myślę, Ŝe ich odczytanie rzuci nieco więcej światła na całą opowieść, pozwalając rozszyfrować elementy nieco mniej jednoznaczne. Oto one: 1. kołowrotek i wrzeciono rekwizyty jednoznacznie kojarzące się z czynnościami 1.1. wykonywanymi przez kobiety w kulturze patriarchalnej w sensie ogólnym: symbol domowego ogniska, rola matki i Ŝony, 1.2. 2. czas spełnienia przepowiedni 2.1. wiek, w którym bohaterka osiąga dojrzałość płciową; staje się zdolna do rodzenia dzieci, a tym samym - małŜeństwa. Gdy przyjrzymy się wyróŜnionym funkcjom łącznie, stanie się jasne, Ŝe klątwa złej wróŜki dotyczy okresu, w którym bohaterka baśni dojrzewa do wstąpienia w związek małŜeński - będący de facto formą regulacji i zalegalizowania stosunków płciowych między kobietą a męŜczyzną. Kołowrotek i wrzeciono wiąŜą się zatem w pewien sposób z momentem inicjacji seksualnej - w wielu kulturach stanowiącym cezurę, oddzielającą okres dzieciństwa od dorosłości. Przypuszczenie to zdaje się znajdować w omawianym tekście liczne potwierdzenia: w chwili ukłucia wrzecionem pojawia się krew, co w kontekście wcześniejszych rozwaŜań naleŜałoby zinterpretować jako moment defloracji. Zwróćmy przy tym uwagę, Ŝe skaleczeniu towarzyszy niepoznawanie zakazanego obiektu, co w wielu kulturach jest częstym „chwytem”, słuŜącym przedstawianiu erotyki. Wystarczy przypomnieć błyskotliwe analizy staroruskich bylin i zagadek erotycznych pojawiające się w wielu rozprawach i ksiąŜkach „pierwszego” z formalistów rosyjskich - Wiktora Szkłowskiego.3 Wrzeciono byłoby zatem symbolem fallicznym, co w połączeniu z określającym Ŝeńskie gonady kołem kołowrotka, precyzuje znacząco wcześniejsze odczytanie 2 za: J. Culler, W obronie nadinterpretacji [w:] U. Eco, R. Rorty, Ch. Brooke-Rose, Interpretacja i nadinterpretacja, red. S. Collini, tłum. T. Biedroń, Kraków 1996, s. 113-114. 3 zob. przykładowo.: W. Szkłowski, Sztuka jako chwyt, przeł. R. ŁuŜny [w:] Teoria badań literackich za granicą, red. S. Skwarczyńska, t. 2, cz. 3, Warszawa 1986, s. 22-26. pojawiającego się w przepowiedni symbolu - wskazując na bardzo wąski zakres małŜeńskich obowiązków kobiety. Zapowiedziana w pierwotnej wersji przepowiedni śmierć bohaterki pozostaje na razie niejasna: być moŜe chodzi o chwilową utratę świadomości w chwili erotycznego spełnienia lub dobrowolne oddanie własnej osoby drugiemu człowiekowi zgodnie z Boskim nakazem wyraŜonym Księdze Rodzaju: „Dlatego to męŜczyzna opuszcza ojca swego i matkę swoją i łączy się ze swą Ŝoną tak ściśle, Ŝe stają się jednym ciałem” [Rdz 2,24]. Problem polega na tym, Ŝe w momencie „ukłucia” królewna nie była poślubiona Ŝadnemu męŜczyźnie, zaś jej wejście do wieŜy w nieznanym skrzydle zamku stanowiło samowolne złamanie ojcowskiego zakazu. Ojciec uosabia w tym momencie wszechmocnego dysponenta kobiecego ciała, a co za tym idzie moŜe oddać swoją córkę wybranemu przez siebie kandydatowi - często wbrew jej woli (por. interpretację wodociągu, nawadniającego Elizeum Julii w Nowej Heloizie Rousseau4). A zatem: pierwsze doświadczenie seksualne królewny (jeśli ostatecznie zdecydujemy się na taką interpretację) stanowi złamanie reguł obowiązujących w danym społeczeństwie i jak moŜna się domyślać zostałoby publicznie potępione z chwilą wyjścia na jaw. Doświadczeniem tym moŜe być przedślubny stosunek z zakazanym męŜczyzną (w sensie: nie wybranym przez Ojca), ale takŜe - masturbacja. „Śmierć” byłaby tu zatem nie tyle eufemistycznym określeniem kobiecego orgazmu (czego liczne przykłady dałoby się znaleźć w liryce róŜnych epok), ile - skazaniem bohaterki na społeczne potępienie czy wręcz: wykluczenie z grupy. Istnieje jeszcze jedno rozwiązanie tej kwestii, rzucające nieco więcej światła na postać złej wróŜki (pomijaną do tej pory w niniejszej analizie). W interpretacji tej wciąŜ chodziłoby o potępienie pewnego typu stosunków erotycznych - tym razem między osobami tej samej płci. Powodem skazania złej wróŜki na „towarzyski” ostracyzm byłyby zatem jej odmienne skłonności seksualne; zemstą - deprawacja królewskiej córki. Zdaję sobie rzecz jasna sprawę, Ŝe przedstawiona powyŜej interpretacja, moŜe wydawać się nieco zbyt odwaŜna - nie jest to jednak w moim przekonaniu decydujący zarzut, jaki moŜna by jej postawić. Kłopotliwe moŜe być co najwyŜej połączenie podejrzeń o homoseksualizm z zaprezentowaną wcześniej „freudowską” interpretacją symboliki kołowrotka i wrzeciona. Tym bardziej, Ŝe niejako automatycznie narzuca się inne odczytanie - całkowicie zgodne z tokiem dotychczasowego rozumowania: odtrącona przez otoczenie kobieta sama złamała przed laty wolę wszechmocnego Ojca, oddając się przed ślubem zakazanemu męŜczyźnie, co w efekcie ściągnęło na nią hańbę i skazało na byt poza obrębem rodzimej społeczności. W akcie zemsty na opresyjnym społeczeństwie patriarchalnym (uosabianym w bajce przez króla-Ojca) przepowiedziała podobny los królewskiej córce, moŜna więc powiedzieć: uderzyła w samo centrum 4 A. Melberg, Teorie mimesis. Repetycja, tłum. J. Balbierz, Kraków 2002, s. 119-123. społecznej organizacji. Przepowiedziana w klątwie „śmierć” oznaczałaby wówczas podzielenie losu wykluczonej WróŜki, czyli „śmierć” społeczną. „Złagodzenie klątwy”, o którym mowa w punkcie 5 planu wydarzeń moŜe być zatem rozpatrywane jako próba ukrycia skandalu przed opinią publiczną. Publiczne palenie kołowrotków to zaś oznaka ojcowskiej kontroli nad seksualnością córki; trzymanie dorastającej dziewczyny z dala od „pokus tego świata”. Nie rozstrzygając ostatecznie, która z przedstawionych interpretacji jest właściwa (ze wskazaniem wszakŜe na jeden z wariantów), warto uzmysłowić sobie, Ŝe fakt wykluczenia znany jest równieŜ z innych opowieści: wystarczy przypomnieć wydarzenia poprzedzające wybuch wojny trojańskiej, które - jak przekonuje mitologia - stały się głównym powodem jej wywołania. Zła wróŜka tylko częściowo przypomina jednak grecką boginię niezgody. Co prawda, podobnie jak mityczna Eris na weselu Peleusa i Tetydy, zjawia się na chrzcinach królewny nieproszona (charakter uroczystości nie gra tu chyba decydującej roli), nie wywołuje jednak waśni między zgromadzonymi w królewskim pałacu kobietami, zaś wspomniane w przepowiedni rekwizyty pełnią nieco inne funkcje niŜ rzucone między próŜne boginie „jabłko niezgody”. Nie wdając się tutaj - z braku miejsca i czasu - w rozwaŜania o symbolice jabłka (obecnego równieŜ w początkowych partiach Księgi Rodzaju), poprzestanę jedynie na skonstatowaniu zbieŜności pewnych elementów omawianych historii, co zdaje się potwierdzać wysnutą niegdyś przez Levi-Straussa tezę o podobieństwie mitów w róŜnych - często bardzo odległych - kulturach. Podobieństw tego typu, stanowiących - być moŜe - pewne źródła analizowanej baśni, dałoby się zresztą wskazać o wiele więcej: przypominam pozornie marginalną uwagę o staroruskich bylinach i zagadkach erotycznych. NiezaleŜnie od przyjętych rozstrzygnięć w interpretacji poszczególnych epizodów, nie powinien zaskakiwać fakt, Ŝe rozwiązaniem całej sytuacji okazuje się małŜeństwo z księciem: nie tylko męŜczyzną, lecz osobą równą urodzeniem. Symbolizuje ono społecznie poŜądany, tzn. mieszczący się w ramach dostępnych regulacji zwyczajowo-prawnych, typ stosunków seksualnych. Czyni to z księcia równorzędną, a biorąc pod uwagę jego aktywność (przeciwstawioną bierności królewny-kobiety) - nawet pierwszoplanową postać omawianej baśni: stąd oznaczenie „Bohater (II)” w planie funkcji. Wątpliwości mogą budzić jedynie trudności, związane z ukryciem przed męŜem „skazy” jego przyszłej Ŝony. Podczas nocy poślubnej, o której co prawda historia nie wspomina, ksiąŜę musiałby bowiem zauwaŜyć, iŜ poślubiona mu „dziewica” wcale dziewicą nie jest. Fakt ten, choć pośrednio zdaje się przemawiać za zarzuconym w pewnym momencie wątkiem homoerotycznym, nie stanowi jednakŜe przeszkody nie do pokonania. Dowodem - przytaczanym w tym miejscu nie tylko tytułem Ŝartu - Chłopi Władysława Reymonta i wyjaśnienia jakich przyszła teściowa udzieliła wątpiącemu o czystości młodej narzeczonej Borynie. Na sam koniec zwróćmy jeszcze uwagę, iŜ poszczególne zdarzenia dałoby się dodatkowo uszeregować ze względu na działające w nich postaci (na wzór Proppowskich kręgów akcji) lub ze względu na rodzaj zakazu/nakazu jaki określają. W tym drugim przypadku byłyby to np. szeregi odpowiadające zakazowi stosunków przedmałŜeńskich lub/i homoseksualnych (wszystko, co związane z figurą adwersarza: 3, 4, 5, 6, 13, 14, 15, 16 w planie funkcji ), wyraŜające Prawo Ojca czyli prewencyjne i „tuszujące” (a więc: ochronne) działanie reguł społecznych (1?, 2, 8, 9, 10, 11, 12, 17, 18, 20?) oraz określające typ stosunków społecznie poŜądanych (zakończenie: 19, 20?, 21, 22, 23, 24). Niewykluczone zresztą, Ŝe dałoby się sporządzić typologię o wiele bardziej szczegółową i rozbudowaną, uwzględniającą przy tym aspekty z konieczności pominięte w powyŜszej analizie.