Konrad Zych Nr albumu: 223188 Współczesne teorie antropologiczne

Konrad Zych
Nr albumu: 223188
Współczesne teorie antropologiczne (jako og. un.)
Praca 1
Zanim przystąpię do właściwej analizy baśni o Śpiącej Królewnie, proponuję
sporządzić dość pobieŜny plan zdarzeń, który w dalszej perspektywie okaŜe się
wielce pomocny przy wyróŜnieniu w niej pewnych elementarnych cząstek
znaczących. Pragnę teŜ w tym miejscu uprzedzić, iŜ w swojej analizie
posiłkowałem się bardzo okrojoną i uproszczoną wersją wspomnianej historii,
dostosowaną do potrzeb i moŜliwości kilkuletnich dzieci1: nie mającą zatem
wiele wspólnego z oryginałem Charlesa Perraulta - tworzonym przecieŜ z
myślą o uciesze francuskich salonów, nie zaś o wychowaniu najmłodszych
pokoleń. Mimo powaŜnych trudności związanych z tym faktem, uwaŜam, Ŝe
zasadniczo nie odbiera to - cząstkowej przynajmniej - wartości poznawczej
przedstawionym poniŜej wnioskom i interpretacjom.
Plan zdarzeń:
1. narodziny królewny
2. zaproszone przez rodziców wróŜki ofiarowują swe dary i składają Ŝyczenia
3. brak zaproszenia dla Złej WróŜki
4. Zła WróŜka mści się na rodzicach królewny i przepowiada dziecku śmierć w
szesnastym rok Ŝycia (po ukłuciu wrzecionem)
5. jedna z dobrych wróŜek łagodzi klątwę, zamieniając śmierć na stuletni sen
6. ojciec królewny rozsyła rycerzy po całym królestwie z rozkazem
skonfiskowania wszystkich wrzecion i kołowrotków
7. „komisyjne” spalenie niebezpiecznych przedmiotów
8. podczas zabawy w dniu swoich szesnastych urodzin królewna zagląda do
zakazanego skrzydła zamku (wieŜy), gdzie znajduje zapomniany kołowrotek
z wrzecionem
9. królewna nie rozpoznaje przedmiotu (nie widziała go wcześniej)
10. królewna kaleczy sobie palec do krwi, po czym natychmiast zasypia
11. wraz z nią w stuletni sen zapada cały zamek
12. uśpione królestwo na sto lat zostaje ukryte przed oczami ciekawskich
13. po upływie określonego klątwą czasu do królestwa przybywa prowadzony
przez wróŜki ksiąŜę
14. ksiąŜę składa pocałunek na ustach uśpionej dziewczyny, zdejmując klątwę z
niej i całego królestwa
1
Śpiąca królewna [w:] W krainie fantazji. Warszawa 1991.
15. w
nagrodę za dokonany czyn zostaje władcą i pojmuje królewnę za Ŝonę
Wypisane powyŜej wydarzenia moglibyśmy przedstawić w sposób nieco
bardziej ogólny, zacierając ich jednostkowość oraz konkretność występujących
w nich postaci, a zarazem - uwypuklając ich funkcjonalny charakter.
Otrzymalibyśmy wówczas spis, którego poszczególne elementy, a nierzadko
nawet całe wątki dałoby się odnaleźć w innych tego typu opowieściach.
Spójrzmy:
narodziny bohatera
2. dary i Ŝyczenia
3. pojawia się przeciwnik (adwersarz)
4. wykluczenie
5. klątwa
6. niebezpieczne narzędzie
7. pojawia się stronnik (donator)
8. donator łagodzi klątwę
9. warunek zdjęcia czaru
10. próba odwrócenia przepowiedni
11. zniszczenie niebezpiecznego narzędzia
12. bohater osiąga wiek określony w przepowiedni
13. niebezpieczne narzędzie
14. niepoznawanie niebezpiecznego narzędzia
15. działanie narzędzia
16. spełnienie przepowiedni
17. „złagodzone działanie klątwy
18. oczekiwanie na zdjęcie klątwy
19. pojawia się drugi bohater
20. donator bohatera (I) pomaga bohaterowi (II)
21. magiczny gest
22. zdjęcie klątwy
23. bohater (II) zostaje nagrodzony
24. małŜeństwo
1.
Jak widać z powyŜszego wyliczenia lista moŜliwych funkcji („moŜliwych”,
poniewaŜ zaprezentowane wyliczenie z pewnością nie wyczerpuje tematu) tylko
w niewielkim stopniu odpowiada sporządzonemu przeze mnie naprędce - trzeba
przyznać: dość wybiórczemu - planowi zdarzeń. Niektóre punkty zostały w
znaczący sposób rozwinięte i rozbite na pomniejsze jednostki znaczeniowe zwłaszcza, gdy chodziło o biorące udział w akcji rekwizyty i gesty, inne streszczone pokrótce lub dołączone do punktów wcześniejszych lub
następujących po nich. PowyŜszy spis prowokuje przy tym do zadania kilku
istotnych pytań - na wzór tych, które „pozornie niewinnej bajce” o trzech
świniach postawił swego czasu amerykański krytyk Wayne C. Booth.2 I tak
moŜemy zastanawiać się, co w istocie kryje się za brakiem zaproszenia dla
jednej z wróŜek? Dlaczego została wykluczona z grona, uczestniczącego w
uroczystościach ku czci królewskiej córki? Dalej: jakie istotne znaczenie
moglibyśmy przypisać rzuconej przez nią klątwie? Co symbolizują pojawiające
się w przepowiedni magiczne przedmioty? Logiczną konsekwencją wydaje się
rozwaŜenie określonego w przepowiedni czasu jej spełnienia. Gdy uda się
wreszcie rozszyfrować przynajmniej niektóre z kryjących się za poszczególnymi
zdarzeniami znaczeń, będzie moŜna uporządkować je w większe całości,
dotyczące pewnej zbliŜonej grupy problemów, co pozwoli wnioskować o
kulturze, w której omawiana historia powstała. Na początek omówię dwa
podstawowe fakty, których interpretacja wydaje narzucać się sama. Myślę, Ŝe
ich odczytanie rzuci nieco więcej światła na całą opowieść, pozwalając
rozszyfrować elementy nieco mniej jednoznaczne. Oto one:
1.
kołowrotek i wrzeciono
rekwizyty jednoznacznie kojarzące się z czynnościami
1.1.
wykonywanymi przez kobiety w kulturze patriarchalnej
w sensie ogólnym: symbol domowego ogniska, rola matki i Ŝony,
1.2.
2.
czas spełnienia przepowiedni
2.1.
wiek, w którym bohaterka osiąga dojrzałość płciową; staje się
zdolna do rodzenia dzieci, a tym samym - małŜeństwa.
Gdy przyjrzymy się wyróŜnionym funkcjom łącznie, stanie się jasne, Ŝe
klątwa złej wróŜki dotyczy okresu, w którym bohaterka baśni dojrzewa do
wstąpienia w związek małŜeński - będący de facto formą regulacji i
zalegalizowania stosunków płciowych między kobietą a męŜczyzną.
Kołowrotek i wrzeciono wiąŜą się zatem w pewien sposób z momentem
inicjacji seksualnej - w wielu kulturach stanowiącym cezurę, oddzielającą okres
dzieciństwa od dorosłości.
Przypuszczenie to zdaje się znajdować w omawianym tekście liczne
potwierdzenia: w chwili ukłucia wrzecionem pojawia się krew, co w kontekście
wcześniejszych rozwaŜań naleŜałoby zinterpretować jako moment defloracji.
Zwróćmy przy tym uwagę, Ŝe skaleczeniu towarzyszy niepoznawanie
zakazanego obiektu, co w wielu kulturach jest częstym „chwytem”, słuŜącym
przedstawianiu erotyki. Wystarczy przypomnieć błyskotliwe analizy
staroruskich bylin i zagadek erotycznych pojawiające się w wielu rozprawach i
ksiąŜkach „pierwszego” z formalistów rosyjskich - Wiktora Szkłowskiego.3
Wrzeciono byłoby zatem symbolem fallicznym, co w połączeniu z określającym
Ŝeńskie gonady kołem kołowrotka, precyzuje znacząco wcześniejsze odczytanie
2
za: J. Culler, W obronie nadinterpretacji [w:] U. Eco, R. Rorty, Ch. Brooke-Rose, Interpretacja i
nadinterpretacja, red. S. Collini, tłum. T. Biedroń, Kraków 1996, s. 113-114.
3
zob. przykładowo.: W. Szkłowski, Sztuka jako chwyt, przeł. R. ŁuŜny [w:] Teoria badań literackich za granicą,
red. S. Skwarczyńska, t. 2, cz. 3, Warszawa 1986, s. 22-26.
pojawiającego się w przepowiedni symbolu - wskazując na bardzo wąski zakres
małŜeńskich obowiązków kobiety.
Zapowiedziana w pierwotnej wersji przepowiedni śmierć bohaterki pozostaje
na razie niejasna: być moŜe chodzi o chwilową utratę świadomości w chwili
erotycznego spełnienia lub dobrowolne oddanie własnej osoby drugiemu
człowiekowi zgodnie z Boskim nakazem wyraŜonym Księdze Rodzaju:
„Dlatego to męŜczyzna opuszcza ojca swego i matkę swoją i łączy się ze swą
Ŝoną tak ściśle, Ŝe stają się jednym ciałem” [Rdz 2,24]. Problem polega na tym,
Ŝe w momencie „ukłucia” królewna nie była poślubiona Ŝadnemu męŜczyźnie,
zaś jej wejście do wieŜy w nieznanym skrzydle zamku stanowiło samowolne
złamanie ojcowskiego zakazu. Ojciec uosabia w tym momencie
wszechmocnego dysponenta kobiecego ciała, a co za tym idzie moŜe oddać
swoją córkę wybranemu przez siebie kandydatowi - często wbrew jej woli (por.
interpretację wodociągu, nawadniającego Elizeum Julii w Nowej Heloizie
Rousseau4). A zatem: pierwsze doświadczenie seksualne królewny (jeśli
ostatecznie zdecydujemy się na taką interpretację) stanowi złamanie reguł
obowiązujących w danym społeczeństwie i jak moŜna się domyślać zostałoby
publicznie potępione z chwilą wyjścia na jaw. Doświadczeniem tym moŜe być
przedślubny stosunek z zakazanym męŜczyzną (w sensie: nie wybranym przez
Ojca), ale takŜe - masturbacja. „Śmierć” byłaby tu zatem nie tyle
eufemistycznym określeniem kobiecego orgazmu (czego liczne przykłady
dałoby się znaleźć w liryce róŜnych epok), ile - skazaniem bohaterki na
społeczne potępienie czy wręcz: wykluczenie z grupy.
Istnieje jeszcze jedno rozwiązanie tej kwestii, rzucające nieco więcej światła
na postać złej wróŜki (pomijaną do tej pory w niniejszej analizie). W
interpretacji tej wciąŜ chodziłoby o potępienie pewnego typu stosunków
erotycznych - tym razem między osobami tej samej płci. Powodem skazania złej
wróŜki na „towarzyski” ostracyzm byłyby zatem jej odmienne skłonności
seksualne; zemstą - deprawacja królewskiej córki. Zdaję sobie rzecz jasna
sprawę, Ŝe przedstawiona powyŜej interpretacja, moŜe wydawać się nieco zbyt
odwaŜna - nie jest to jednak w moim przekonaniu decydujący zarzut, jaki
moŜna by jej postawić. Kłopotliwe moŜe być co najwyŜej połączenie podejrzeń
o homoseksualizm z zaprezentowaną wcześniej „freudowską” interpretacją
symboliki kołowrotka i wrzeciona. Tym bardziej, Ŝe niejako automatycznie
narzuca się inne odczytanie - całkowicie zgodne z tokiem dotychczasowego
rozumowania: odtrącona przez otoczenie kobieta sama złamała przed laty wolę
wszechmocnego Ojca, oddając się przed ślubem zakazanemu męŜczyźnie, co w
efekcie ściągnęło na nią hańbę i skazało na byt poza obrębem rodzimej
społeczności. W akcie zemsty na opresyjnym społeczeństwie patriarchalnym
(uosabianym w bajce przez króla-Ojca) przepowiedziała podobny los
królewskiej córce, moŜna więc powiedzieć: uderzyła w samo centrum
4
A. Melberg, Teorie mimesis. Repetycja, tłum. J. Balbierz, Kraków 2002, s. 119-123.
społecznej organizacji. Przepowiedziana w klątwie „śmierć” oznaczałaby
wówczas podzielenie losu wykluczonej WróŜki, czyli „śmierć” społeczną.
„Złagodzenie klątwy”, o którym mowa w punkcie 5 planu wydarzeń moŜe być
zatem rozpatrywane jako próba ukrycia skandalu przed opinią publiczną.
Publiczne palenie kołowrotków to zaś oznaka ojcowskiej kontroli nad
seksualnością córki; trzymanie dorastającej dziewczyny z dala od „pokus tego
świata”.
Nie rozstrzygając ostatecznie, która z przedstawionych interpretacji jest
właściwa (ze wskazaniem wszakŜe na jeden z wariantów), warto uzmysłowić
sobie, Ŝe fakt wykluczenia znany jest równieŜ z innych opowieści: wystarczy
przypomnieć wydarzenia poprzedzające wybuch wojny trojańskiej, które - jak
przekonuje mitologia - stały się głównym powodem jej wywołania. Zła wróŜka
tylko częściowo przypomina jednak grecką boginię niezgody. Co prawda,
podobnie jak mityczna Eris na weselu Peleusa i Tetydy, zjawia się na
chrzcinach królewny nieproszona (charakter uroczystości nie gra tu chyba
decydującej roli), nie wywołuje jednak waśni między zgromadzonymi w
królewskim pałacu kobietami, zaś wspomniane w przepowiedni rekwizyty
pełnią nieco inne funkcje niŜ rzucone między próŜne boginie „jabłko niezgody”.
Nie wdając się tutaj - z braku miejsca i czasu - w rozwaŜania o symbolice jabłka
(obecnego równieŜ w początkowych partiach Księgi Rodzaju), poprzestanę
jedynie na skonstatowaniu zbieŜności pewnych elementów omawianych
historii, co zdaje się potwierdzać wysnutą niegdyś przez Levi-Straussa tezę o
podobieństwie mitów w róŜnych - często bardzo odległych - kulturach.
Podobieństw tego typu, stanowiących - być moŜe - pewne źródła
analizowanej baśni, dałoby się zresztą wskazać o wiele więcej: przypominam
pozornie marginalną uwagę o staroruskich bylinach i zagadkach erotycznych.
NiezaleŜnie od przyjętych rozstrzygnięć w interpretacji poszczególnych
epizodów, nie powinien zaskakiwać fakt, Ŝe rozwiązaniem całej sytuacji
okazuje się małŜeństwo z księciem: nie tylko męŜczyzną, lecz osobą równą
urodzeniem. Symbolizuje ono społecznie poŜądany, tzn. mieszczący się w
ramach dostępnych regulacji zwyczajowo-prawnych, typ stosunków
seksualnych. Czyni to z księcia równorzędną, a biorąc pod uwagę jego
aktywność (przeciwstawioną bierności królewny-kobiety) - nawet
pierwszoplanową postać omawianej baśni: stąd oznaczenie „Bohater (II)” w
planie funkcji. Wątpliwości mogą budzić jedynie trudności, związane z
ukryciem przed męŜem „skazy” jego przyszłej Ŝony. Podczas nocy poślubnej, o
której co prawda historia nie wspomina, ksiąŜę musiałby bowiem zauwaŜyć, iŜ
poślubiona mu „dziewica” wcale dziewicą nie jest. Fakt ten, choć pośrednio
zdaje się przemawiać za zarzuconym w pewnym momencie wątkiem
homoerotycznym, nie stanowi jednakŜe przeszkody nie do pokonania.
Dowodem - przytaczanym w tym miejscu nie tylko tytułem Ŝartu - Chłopi
Władysława Reymonta i wyjaśnienia jakich przyszła teściowa udzieliła
wątpiącemu o czystości młodej narzeczonej Borynie.
Na sam koniec zwróćmy jeszcze uwagę, iŜ poszczególne zdarzenia dałoby się
dodatkowo uszeregować ze względu na działające w nich postaci (na wzór
Proppowskich kręgów akcji) lub ze względu na rodzaj zakazu/nakazu jaki
określają. W tym drugim przypadku byłyby to np. szeregi odpowiadające
zakazowi stosunków przedmałŜeńskich lub/i homoseksualnych (wszystko, co
związane z figurą adwersarza: 3, 4, 5, 6, 13, 14, 15, 16 w planie funkcji ),
wyraŜające Prawo Ojca czyli prewencyjne i „tuszujące” (a więc: ochronne)
działanie reguł społecznych (1?, 2, 8, 9, 10, 11, 12, 17, 18, 20?) oraz określające
typ stosunków społecznie poŜądanych (zakończenie: 19, 20?, 21, 22, 23, 24).
Niewykluczone zresztą, Ŝe dałoby się sporządzić typologię o wiele bardziej
szczegółową i rozbudowaną, uwzględniającą przy tym aspekty z konieczności
pominięte w powyŜszej analizie.