Przerwy spoczynkowe jako element profilaktyki zagrożeń

Implantoprotetyka
2008, tom IX, nr 3 (32)
S TO M ATO L O G I A K L I N I C Z NA
Anna Kierklo, Agnieszka Kobus, Małgorzata Jaworska,
Bartłomiej Botuliński, Małgorzata Pawińska
Przerwy spoczynkowe jako element profilaktyki
zagrożeń zdrowotnych lekarzy stomatologów.
Analiza w województwie podlaskim
Rest breaks as an element of the dentists’ health hazards prevention.
The analysis in Podlasie province
STRESZCZENIE
Dentyści są w swej pracy narażeni na wiele zagrożeń zdrowotnych. Złe nawyki, powtarzalność pewnych czynności
oraz niekorzystna, wymuszona pozycja sprzyjają dolegliwościom ze strony układu mięśniowo- szkieletowego, stresowi
psychicznemu oraz zmniejszonej wydajności. Zapobiegawczo zaleca się więc stosowanie regularnych przerw spoczynkowych. Celem pracy była ocena wykorzystania przerw
spoczynkowych w pracy stomatologów w województwie
podlaskim.Wśród 220 dentystów przeprowadzono badanie
ankietowe dotyczące metod i organizacji pracy oraz sposobów zapobiegania dolegliwościom bólowym. Uzyskane
wyniki wykazały, że lekarze nie w pełni rozumieją zapobiegawczą rolę przerw, bowiem dwie trzecie badanych pracuje
z jedną przerwą w ciągu dnia lub nawet bez przerw. Czas
bez pracy wykorzystują w różny sposób, ale tylko nieliczni
wykonują wtedy ćwiczenia relaksujące. Także niewielu dentystów regularnie uprawia jakąś formę aktywności fizycznej.
Wykorzystanie przerw spoczynkowych przez dentystów z
Podlasia jest nieprawidłowe. Istnieje zatem potrzeba poszerzenia wiedzy na temat profilaktycznego znaczenia zasad
ergonomii i higieny pracy.
The dentists at work are susceptible to the development
of health disorders. Bad working habits, repetitive tasks and
uncomfortable posture contribute to musculoskeletal disorders, stress and loss of productive. Regular rest breaks
are recommended to prevent accumulation of these agents.
The paper deals with the evaluation of the rest breaks in
the dental practices in Podlasie province. A survey was
conducted among practitioner 220 dentists. The questionnaire consisted of methods and organization of work and
methods of preventing painful disorders. Results showed
that dentists do not understand preventive role of intermissions, as two third of them work with one break a day
or without any break time. Few doctors practice physical
exercises or other prophylactic activity regularly. The usage
of resting breaks at work among dentists from Podlasie is
improperly. There is a need for conscious the dentists about hygienic- ergonomic prevention.
-
-
-
-
-
SUMMARY
w w w. i m p l a n t o p r o t e t y k a . e u
Zakład Propedeutyki Stomatologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
Kierownik: dr hab. n.med. Anna Kierklo
Zakład Stomatologii Zachowawczej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
Kierownik: prof. dr hab. Wanda Stokowska
SŁOWA KLUCZOWE przerwy spoczynkowe, ergonomia w stomatologii, zapobieganie, zagrożenia zdrowotne
KEY WORDS
rest breaks,
dental ergonomics,
prophylaxis,
health hazards
WSTĘP
Ergonomia obejmuje takie kształtowanie miejsca i stylu pracy, aby zapewnić jej efektywność i bezpieczeństwo, redukując
zagrożenia zdrowotne. Najczęstsze czynniki ryzyka związane
z pracą to powtarzanie określonych ruchów, statyczna postawa, niewygodna pozycja ciała, użycie siły, wibracje, temperatura, czy też stopień obciążenia pracą [1,2].
Dentyści w pracy są narażeni na wiele zagrożeń zdrowotnych
w wyniku kumulujących się obciążeń i urazów. Są to przeważnie obciążenia statyczne, a praca, co jest niekorzystne, jest prawie pozbawiona obciążeń dynamicznych. Lekarz siedzi bądź
stoi przez dłuższy czas, utrzymując głowę, szyję, i ramiona
w ustalonej pozycji w długich przedziałach czasowych. Złe nawyki pracy, powtarzalność pewnych czynności, jak: skaling, root
planning, preparacja ubytków próchnicowych, opracowywanie
kanałów korzeniowych a także niekorzystna, niekomfortowa,
wymuszona pozycja sprzyjają dolegliwościom ze strony układu mięśniowo-szkieletowego, stresowi psychicznemu oraz
zmniejszonej wydajności [3]. Nawet po wprowadzeniu „stomatologii na cztery ręce” i bardziej ergonomicznego wyposażenia gabinetu stwierdza się w tej grupie zawodowej bóle
pleców, szyi, barków czy też ramion u 81 % praktykujących
lekarzy [4]. Lekarz wykonuje czynności fizyczne w różnym
stopniu wysycone treścią intelektualną, poza którą występuje
też obciążenie psychiczne [3,5,6]. Również każdy członek zespołu stomatologicznego jest narażony na obciążenia umysłowe i stres [7]. Napięcie psychiczne towarzyszy wzrastającemu
ryzyku nasilania się dolegliwości ze strony układu mięśniowo- szkieletowego i nerwowego. Dobrze znany jest fakt, że
stres może powodować skurcze i bóle mięśniowe, szczególnie
w mięśniu czworobocznym (musculus trapesius) [8]. Krótkie
przerwy spoczynkowe w stałych odstępach czasu mogą znacznie redukować te dolegliwości. Regularne przerwy spoczynkowe są także polecane w celu zapobiegania akumulacji czyn-
39
Implantoprotetyka
2008, tom IX, nr 3 (32)
S TO M ATO L O G I A K L I N I C Z NA
ników ryzyka wypadków przy pracy [9]. W tym kontekście
ważne wydają się też różne formy aktywności ruchowej, którą
przejawia pracownik w miejscu zatrudnienia oraz poza nim.
CEL PRACY
Celem pracy była ocena wykorzystania przerw spoczynkowych w pracy stomatologów w województwie podlaskim.
MATERIAŁ I METODY
WYNIKI
N osób
% osób
72
80
36
18
14
32.73
36.37
16.36
8.18
6.36
Tab. I. Liczba przerw spoczynkowych w ciągu dnia pracy stomatologów z województwa podlaskiego.
-
-
-
-
-
Najważniejsze wyniki uzyskane z badań przedstawiono na rycinie i w tabelach.
Średni czas pracy w zawodzie stomatologa dla całej zbadanej
populacji wyniósł 16 lat. Najliczniejsza grupa praktykowała od
6 do 15 lat (38,4%). Odsetek lekarzy pracujących od roku do
5 lat wynosił 16,4%, w przedziale 16 do 25 lat – 30,1%, a powyżej 25 lat – 15,1%. Większość ankietowanych dentystów
(60,91%) praktykowała w dużym mieście, podczas gdy 32,73%
pracowało w małym mieście, a na wsi jedynie 6,36% osób.
Nie stwierdzono żadnych statystycznie znamiennych zależności pomiędzy robieniem przerw spoczynkowych podczas
dnia pracy w gabinecie a: płcią badanych, zatrudnianiem innych
członków zespołu stomatologicznego (asystentka, higienistka,
pomoc dentystyczna), pomiędzy stosowaną metodą i pozycją
pracy, wykonywaniem ćwiczeń profilaktycznych, a także pomiędzy posiadaną specjalizacją, wiedzą na temat zasad ergonomii
oraz uczestnictwem w kursach i szkoleniach o tej tematyce.
Jedyną zależnością, która została statystycznie potwierdzona
(p=0,004) okazała się zależność pomiędzy stażem pracy w za-
40
N osób
123
% osób
55.91
110
50.00
29
15
45
13.18
6.82
20.45
*) możliwość wyboru więcej niż jednej odpowiedzi
Tab. II. Sposób wykorzystania przerw spoczynkowych.
Badanie przeprowadzono wśród 220 lekarzy stomatologów
(194 kobiet i 26 mężczyzn) z województwa podlaskiego.
Ankieta była anonimowa. Pytania dotyczyły danych demograficznych, takich jak płeć, staż pracy, posiadana specjalizacja
i miejsce praktyki. Szczegółowe pytania odnosiły się do: metod pracy (pozycja lekarza i pacjenta, praca solo lub z asystą),
organizacji pracy (liczba przerw spoczynkowych i ich wykorzystanie) oraz dolegliwości bólowych ze strony układu mięśniowo- szkieletowego. Pytano także o profilaktyczną aktywność ruchową lekarzy, jej rodzaj i intensywność uprawiania.
Sprawdzono również wiedzę na temat podstawowych zasad
ergonomii stomatologicznej.
Uzyskane wyniki zostały poddane analizie statystycznej przy
pomocy testu Chi kwadrat niezależności oraz testu U dla
dwóch zmiennych. Za poziom istotności statystycznej przyjęto p ≤ 0,05.
Liczba przerw
spoczynkowych
bez przerw
1 x dziennie
2 x dziennie
po każdym pacjencie
po kilku pacjentach
Rodzaj czynności*
jedzenie
wypełnianie kart pacjentów i sprzątanie gabinetu
rozmowy
gimnastyka
inne
wodzie a pozycją jaką wybiera lekarz. Okazało się, że dentyści,
którzy praktykowali powyżej 5 lat statystycznie częściej przyjmowali pacjentów na siedząco (77,8% osób). Ponadto, więcej
niż połowa (51,5%) lekarzy o stażu powyżej 25 lat preferowała
w pracy pozycję stojącą.
Prawie 70% podlaskich dentystów pracuje bez przerw lub
z jedną przerwą dziennie (tab. I). Po każdym pacjencie przerwę
spoczynkową robi tylko 8,18%.Większość respondentów podaje, że wykorzystuje ten wolny czas na czynności typu jedzenie,
sprzątanie, rozmowy, uzupełnianie kart pacjentów. Jedynie 6,82%
lekarzy wykonuje w tym czasie ćwiczenia relaksacyjne (tab. II).
W odniesieniu do poziomu wiedzy o sposobach profilaktyki
ruchowej okazało się, że prawie 76% ankietowanych za najlepszą formę aktywności dla stomatologów uważa pływanie,
a 55% proste ćwiczenia gimnastyczne. Około 7% respondentów podało, że najkorzystniejsze są ćwiczenia siłowe oraz gra
w tenisa. Ponad 90% badanych deklaruje uprawianie jednej
lub wielu form aktywności fizycznej. Większość przebadanych lekarzy z Podlasia potwierdziło, że wykazuje aktywność
rekreacyjną. Przeważnie chodzą oni na spacery (60%), 30%
z nich pływa lub ćwiczy w domu, zaś około 18% uprawia taniec i aerobik (tab. III). Blisko 20% ankietowanych zna zestawy
profesjonalnych ćwiczeń fizycznych, ale 90% z nich przyznało,
że nie wykorzystuje tego w praktyce (tab. IV). Tylko 10% dentystów wykonuje ćwiczenia redukujące dolegliwości bólowe
regularnie, podczas gdy prawie 70% ćwiczy okazjonalnie lub
po wystąpieniu tych dolegliwości. Około 23% ankietowanych
uważa, że nie potrzebuje żadnego rodzaju ćwiczeń.
OMÓWIENIE WYNIKÓW I DYSKUSJA
Światowe organizacje dentystyczne ostrzegają, że w zawodowym szkoleniu przed i podyplomowym zbyt mało uwagi poświęca się aspektom ergonomicznym pracy. Większość
praktykujących stomatologów nie ćwiczy się w tym zakresie,
nie rozwija swych umiejętności oraz wiedzy niezbędnych do
funkcjonowania w sposób zgodny z zasadami ergonomii [8].
Zjawisko to jest bardzo widoczne w Polsce, gdzie całe pokolenia dentystów wykonywały swój zawód według starych schematów i metod. Nasze badania potwierdzają powyższą tezę,
ponieważ ponad 90% lekarzy w województwie podlaskim nie
zna i nie stosuje podstawowych reguł ergonomii.
W celu uniknięcia zagrożeń zdrowotnych związanych z pracą
dentyści powinni stale kształcić się na temat zapobiegania zaburzeniom mięśniowo- kostnym, a także we wszystkich aspektach ergonomii stomatologicznej w najszerszym jej znaczeniu.
Najlepiej jest rozpoczynać tę edukację już podczas studiów
i kontynuować ją w ciągu całego okresu aktywności zawodowej [8]. W opinii autorów, uzyskane w powyższych badaniach
Implantoprotetyka
2008, tom IX, nr 3 (32)
S TO M ATO L O G I A K L I N I C Z NA
Rodzaj formy ruchu*
Bieganie
Pływanie
Aerobik lub taniec
Joga
Ćwiczenia siłowe
Ćwiczenia w domu
Spacery
Inne
Nie uprawiam
N osób
12
67
39
8
15
71
131
34
20
% osób
5,45
30,45
17,72
3,64
6,82
32,27
59,55
15,45
9,11
*) możliwość wyboru więcej niż jednej formy ruchu.
Tab. III. Rodzaj aktywności fizycznej wykonywanej przez lekarzy stomatologów.
niekorzystne rezultaty wynikają z braku tego przedmiotu
w krajowych programach nauczania przez długie lata i potwierdzają pilną potrzebę szkoleń dla praktykujących lekarzy o różnych specjalnościach. Stwierdzono, że dentyści nie
zwracają uwagi na okresy przerw w pracy bez względu na
staż pracy w zawodzie oraz posiadaną specjalizację (ryc. 1).
Badania uwidoczniły nieprawidłową organizację pracy w gabinetach w województwie podlaskim, która prowadzi, między
innymi, do braku przerw spoczynkowych lub ich niewłaściwego wykorzystania. Trzecia część ankietowanych stomatologów przyjmuje pacjentów „non-stop”, kolejna jedna trzecia robi w ciągu całego dnia tylko jedną przerwę, a 16,36%
lekarzy dwukrotnie przerywa pracę (tab. I). Zbliżone wyniki
przedstawiła Szymańska [10], która podaje, że 29,9% dentystów pracuje bez przerw, 46,3% z jedną, a 16,4% z dwiema
przerwami. Dodatkowo nasze badania wykazały, że spośród
nieco ponad 8% dentystów (18 na 220 ankietowanych),
którzy robili przerwy po każdym pacjencie, tylko 3 z nich
wykonywało w tym czasie proste ćwiczenia relaksacyjne.
Razem osób gimnastykujących się w przerwach było zaledwie
7% (15 osób). Pozostali lekarze spędzali ten czas w sposób
nieprawidłowy w aspekcie higieny pracy, gdyż wykonywanie
czynności typu sprzątanie, czy uzupełnianie dokumentacji nie
stanowi wartościowego odpoczynku. Dane te wskazują na
niezrozumienie ze strony stomatologów istotnej profilaktycznej roli przerw w pracy.
Przerwa spoczynkowa w stomatologii jest okresem, kiedy
dana czynność kliniczna zostaje wstrzymana i pozostaje czas
wolny między kolejnymi elementami składowymi procesu
pracy stomatologa [8].Wskazane są przerwy o dynamicznym
charakterze, ponieważ w pracy zespołu stomatologicznego
przeważa obciążenie statyczne.
razem
wykonujący
ćwiczenia
nie wykonujący
cwiczeń
Znajomość ćwiczeń
Tak
Nie
N
%
N
%
43
19.55
177
80.45
4
9.30
11
6.21
39
90.70
166
93.79
Tab. IV. Znajomość profesjonalnych ćwiczeń fizycznych redukujących dolegliwości bólowe.
-
-
-
-
-
Stomatolodzy
z województwa
podlaskiego
w w w. i m p l a n t o p r o t e t y k a . e u
Ryc. 1. Badana populacja stomatologów w zależności od posiadanej specjalizacji.
Wartość spoczynkowa przerw zależy nie tylko od czasu trwania, ale przede wszystkim od ich częstotliwości. Wiele badań
wskazuje na pozytywny wpływ krótkich przerw na efektywność i jakość pracy. Podkreśla się, że korzystniejsze jest
robienie częstych krótkich przerw zamiast jednej dłuższej
[8,11,12,13,14]. Z kolei, zalecane okresy czasu pomiędzy przerwami powinny wynosić od 5 minut do jednej godziny [11].
Liczba przerw musi być adekwatna do charakteru wykonywanych czynności, wysiłku lekarza, stopnia obciążenia psychicznego i fizycznego, a także do wieku oraz doświadczenia lekarza [11,14], czego zupełnie nie potwierdziły badania własne.
Z punktu widzenia higieny i ergonomii można ocenić, że model pracy oparty na wypełnionych ankietach lekarzy na Podlasiu okazuje się wadliwy fizjologicznie.
Z powodu obciążającego charakteru pracy stomatologów
polecane jest uprawianie aktywności fizycznej poza gabinetem [3]. W przeprowadzonych badaniach deklarowało
ją 90% dentystów. Szczegółowa analiza wykazała, że jest to
raczej aktywność rekreacyjna aniżeli rzeczywiste działania
profilaktyczne. Dla przykładu, pomimo, że większość ankietowanych uważa pływanie za najlepszy dla stomatologów
rodzaj ruchu, jedynie jedna trzecia lekarzy pływa regularnie. Podobne wyniki w odniesieniu do badań na terenie całego kraju uzyskała Szymańska [10]. Chociaż prawie 20%
lekarzy zna profesjonalne, specjalnie dobrane ćwiczenia redukujące dolegliwości mięśniowo- szkieletowe, to jedynie
9,3%, czyli 4 osoby, rzeczywiście systematycznie je wykonują
(tab. IV). Jednocześnie 6,2% osób podało, że pomimo iż nie
zna takich zestawów ćwiczeniowych, stara się gimnastykować
i było to pozytywnym akcentem badań. Przebywanie przez
dłuższy czas w ustalonej pozycji, z napięciem mięśni i dużym
obciążeniem kośćca oraz koniecznością skupienia wzroku
w małym polu widzenia, wystarczająco uzasadnia potrzebę
uaktywnienia pozostających w napięciu mięśni oraz tych, które nie są angażowane lub są, ale w mniejszym stopniu [3,15].
Można więc wnioskować, że dentyści nie są w pełni świadomi zapobiegawczego znaczenia ćwiczeń gimnastycznych, co
jest zjawiskiem niekorzystnym. Częściowo może to wynikać
z ogólnego braku upodobań Polaków do aktywnego spędzania
wolnego czasu i popularyzacji różnorodnych form ruchu.
41
Implantoprotetyka
S TO M ATO L O G I A K L I N I C Z NA
Uzyskane wyniki wykazały, że w funkcjonowaniu gabinetów
stomatologicznych na Podlasiu zbyt małą uwagę przywiązuje się do przerw spoczynkowych. Niezbędne są więc zmiany
w organizacji pracy ze szczególnym uwzględnieniem rutynowych, dobrze wykorzystanych przerw.
WNIOSKI
Wykorzystanie przerw spoczynkowych przez dentystów
z Podlasia jest nieprawidłowe.
Istnieje potrzeba poszerzania wiedzy na temat profilaktycznego
znaczenia zasad ergonomii i higieny pracy w tym środowisku.
1. Shenkar O., Mann J., Shevach A., Ever-Hadani P., Weiss P. L.
Prevalence and risk factors of upper extremity cumulative trauma disorder in dental hygienists. Work, 1998, 11, 263-275.
2. Isernhagen S. J., Hart D., Matheson L. A.: Model of work injury
prevention. Work, 1997, 9, 187-189.
3. Knychalska-Karwan Z. Profilaktyka najczęstszych schorzeń
stomatologów związanych z pracą zawodową. Wydawnictwo
Czelej, Lublin 2007.
4. Valachi B., Valachi K. Mechanisms leading to musculoskeletal
disorders in dentistry. JADA, 2003, 134, 10, 1344-1350.
5. Lavine S. R., Drumm J. W., Kittelson Keating L. Safeguarding
the health of dental professionals. JADA, 2004, 135, 1, 84-89.
6. O’Shea R. M., Corah N. L., Ayer W. A. Sources of dentists
stress. JADA, 1984, 109, 48-51.
7. Hamann C., Werner R. A., Rhode N., Rodgers P. A. Sullivan
K.: Upper extremity musculoskeletal disorders in dental hygiene:
diagnosis and options for management. Contemp. Oral Hyg.,
2004, 6, 2-6.
8. Valachi B., Valachi K. Preventing musculoskeletal disorders in
clinical dentistry. JADA, 2003, 134, 12, 1604-1612.
9. Faucett J., Mayers J., Miles J., Janowitz I., Fathallah F. Rest
break interventions in stoop labor tasks. Appl. Ergon., 2007,
38, 2, 219-226.
10. Szymańska J. Disorders of the musculoskeletal system among
dentists from the aspect of ergonomics and prophylaxis. Ann.
Agric. Environ. Med., 2002, 9, 169-173.
11.McLean L., Tingley M., Scott R. N., Rickards J. Computer terminal work and the benefit of microbreaks. Appl. Ergon., 2001,
32, 3, 225-237.
12.Tucker P., Folkard S., Macdonald I. Rest breaks and accident
risk. The Lancet, 2003, 361, 680.
13.Smith C. A., Sommerich C. M., Mirka G. A., George M. C.
An investigation of ergonomic interventions in dental hygienic
work. Appl. Ergon.,2002, 33, 2, 175-184.
14.Tsaneva L., Danev S., Datsov E. Hygienic-ergonomic protection of speech communication in time. Occup. Health. Ind.
Med., 1998, 38, 3, 106.
15.Sawicki Z. Dlaczego lekarze stomatolodzy nie powinni poprawiać kondycji fizycznej w siłowni? As Stomatol., 2005, 2, 84-86.
Artykuł nadesłano: 27 maj 2008
Artykuł przyjęto do druku: 18 sierpnia 2008
Adres do korespondencji:
Zakład Propedeutyki Stomatologii UM w Białymstoku
ul. Waszyngtona 15A, 15-274 Białystok
-
-
-
-
-
PIŚMIENNICTWO
42
2008, tom IX, nr 3 (32)