bóle kręgosłupa u dzieci i młodzieży. narastający problem

bóle kręgosłupa u dzieci i młodzieży. narastający problem

PRACA POGLĄDOWA
BÓLE KRĘGOSŁUPA U DZIECI I MŁODZIEŻY. NARASTAJĄCY
PROBLEM MEDYCZNO-SPOŁECZNY
SPINAL PAINS IN CHILDREN AND YOUTH. THE GROWING MEDICO-SOCIAL PROBLEM
Hubert Prabucki
Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu
STRESZCZENIE
Dolegliwości bólowe kręgosłupa były uznawane za domenę ludzi dorosłych, a szczególnie osób starszych. Najnowsze doniesienia dowodzą jednak, że problem ten dotyczy coraz większej liczby dzieci i młodzieży. Tendencja do zmiany struktury wiekowej osób cierpiących na omawiane dolegliwości wynika w dużej mierze z modyfikacji
trybu życia. Dzieci są coraz mniej aktywne fizycznie. Wynika to z faktu, że coraz więcej czasu spędzają przed komputerem i telewizorem, co sprzyja powstawaniu zmian
strukturalnych i funkcjonalnych układu ruchu. Problem wymaga analizy przyczyn w celu efektywniejszego zapobiegania i precyzyjnego leczenia dolegliwości bólowych
kręgosłupa u dzieci i młodzieży.
Słowa kluczowe: bóle kręgosłupa u dzieci i młodzieży, etiologia powstawania bólu kręgosłupa, wady postawy, psychogenne podłoże bólu kręgosłupa.
ABSTRACT
Spinal pains were considered as a problem of adults, especially of the elderly. Recent research however has proved that this problem touches more and more number of
children and youth. This change in age structure of people suffering from this problem results mainly from the modification of lifestyle. Children are less and less physically
active. They spend more and more time in front of TV and computer screens, which leads to structural and functional changes in movement system. The causes of this issue need to be analyzed in case of creating more efficient prevention and more accurate treatment of spinal pains in children and youth.
Keywords: spinal pains in children and youth, etiology of spinal pains occurring, postural defects, psychogenic basis of spinal pain.
93
Wstęp
Bóle kręgosłupa są poważnym problemem medyczno-społecznym. Badania wykazały, że około 80% ludzi przynajmniej
raz w życiu doświadczyło tzw. bólu krzyża [1]. Coraz powszechniejszym problemem stają się dolegliwości kręgosłupa
dotyczące również dzieci i młodzieży. Różne źródła podają,
że tego typu dolegliwości doświadczyło 37–66,7% młodych
ludzi [2, 3].
Ból kręgosłupa znacząco obniżają możliwości funkcjonalne i społeczne człowieka. Jakość życia jest pojęciem
wielowymiarowym. Obejmuje wiele dziedzin i aspektów
życia ludzkiego. Jest również miarą fizycznego i społecznego funkcjonowania. Ból kręgosłupa z pewnością należy
do najczęstszych czynników negatywnie wpływających na
jakość życia [4]. Rozwój cywilizacji powoduje zmianę trybu życia społeczeństw krajów rozwiniętych. Liczne udogodnienia komunikacyjne oraz rozwój technologii, które
minimalizują konieczność pracy fizycznej powodują, że
przeciętnie ludzie mają coraz mniej ruchu. Tempo życia
i rosnąca ilość czasu spędzanego w pracy wpływa na ograniczenie możliwości podejmowania aktywności fizycznej
w formie sportu czy rekreacji. Dolegliwości bólowe kręgosłupa nie są już wyłącznie problemem osób dorosłych.
Czas spędzany w szkolnych ławkach powoduje, że dzieci
Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu 2 (43) 2015
zbyt długo przebywają w jednej, często nieergonomicznej pozycji. Wysokość ławek nie zawsze jest dopasowana
do wzrostu dzieci, krzesełka bywają niewyprofilowane,
a nie wszyscy nauczyciele zwracają uwagę na prawidłową postawę dzieci podczas lekcji. 4 godziny lekcyjne wychowania fizycznego w tygodniu nie zawsze okazują się
wystarczającą ilością aktywności ruchowej dla dziecka.
Za właściwą dawkę aktywności fizycznej uważa się przynajmniej 60 minut wysiłku fizycznego każdego dnia. Tylko
taka ilość ruchu jest wystarczająca dla prawidłowego rozwoju i zdrowia dzieci i młodzieży [5].
Właściwym rozwiązaniem wydaje się być próba aktywizacji sportowej dzieci poprzez zachęcenie i umożliwienie
im korzystania z zajęć ruchowych oferowanych przez kluby sportowe. Negatywny wpływ zbyt małej aktywności
fizycznej powoduje osłabienie całego organizmu. Może
być przyczyną dysfunkcji wielonarządowych, a także bólów kręgosłupa. Młody organizm może jednak nie być
wystarczająco przygotowany do znoszenia obciążeń, jakie
stosowane są w treningu sportowym ukierunkowanym
na osiąganie najwyższego poziomu w danej dyscyplinie.
Sport wyczynowy ma z pewnością wiele pozytywnych
skutków dla funkcjonowania organizmu, natomiast w pewnych warunkach może być szkodliwy dla homeostazy we-
wnątrzustrojowej. Prawidłowy proces treningowy wymaga
nieustannej diagnostyki stanu funkcjonalnego organizmu,
bieżącego określania efektów treningu i precyzyjnego ustalania celów w kolejnych mikro i mezocyklach treningowych.
W praktyce tylko nieliczne kluby, prowadzące szkolenie na
najwyższym poziomie, mają możliwości finansowe i organizacyjne, które umożliwiają taką optymalizację procesu treningowego. Pojawianie się dysfunkcji i objawów bólowych
może wynikać w tej sytuacji z nadmiernych obciążeń treningowych w stosunku do możliwości adaptacyjnych młodego
organizmu, niewychwyconych predyspozycji anatomicznych
czy też z niewłaściwego sprzętu sportowego, niedostosowanego do wieku zawodników. Niewłaściwie prowadzony
proces szkoleniowy oraz zbyt duże obciążenia treningowe
prowadzą do pogorszenia samopoczucia, bezsenności,
osłabienia apetytu, obniżenia wydolności fizycznej, a także
zaburzenia pracy serca. Dochodzi do wzrostu zagrożenia
wystąpieniem różnych uszkodzeń narządu ruchu [5, 6].
Etiologia bólów kręgosłupa
94
Kręgosłup człowieka jest bezustannie poddawany wpływowi wielu czynników powodujących patologiczne zmiany będące w konsekwencji przyczyną pojawienia się dolegliwości bólowych. Pewne regiony szkieletu osiowego
są szczególnie narażone na występowanie dysfunkcji ze
względu na budowę anatomiczną i ruchy, które wykonują.
Według Justyny Paprockiej i wsp. [7] do głównych przyczyn występowania bólów kręgosłupa zalicza się:
– miejscowe – patologia struktur kręgosłupa: zmiany
degeneracyjne, procesy zapalne o podłożu infekcyjnym i immunologicznym, wady rozwojowe kręgosłupa
i rdzenia kręgowego, zmiany naczyniopochodne,
– zakrzepica naczyń rdzenia, nowotwory pierwotne
i przerzutowe, urazy oraz ich następstwa,
– w przebiegu chorób narządów sąsiadujących (układu
oddechowego, krążenia, pokarmowego, moczowopłciowego, chłonnego, krwiotwórczego,
– w zaburzeniach metabolicznych, m.in. dna, osteoporoza, osteomalacja, choroba Pageta,
– początkowe stadium ostrego poprzecznego zapalenia
rdzenia i zespołu Guillaina i Barrégo,
– bóle mięśniowe,
– zaburzenia psychogenne [7].
Wybrane przyczyny dolegliwości bólowych
kręgosłupa u dzieci i młodzieży
Przeciążenia statyczne kręgosłupa
Ból kręgosłupa może występować wskutek przeciążenia
statycznego. Podczas długotrwałej pracy w pozycji siePolski Przegląd Nauk o Zdrowiu 2 (43) 2015
dzącej często, przy niezachowanej ergonomicznej pozycji ciała, dochodzi do zmęczenia czynnościowego mięśni
przykręgosłupowych oraz zaburzenia statyki. W konsekwencji dochodzi również do zmian w stereotypie ruchowym wskutek zaburzenia równowagi między dwoma przeciwstawnymi grupami mięśni: mięśnie brzucha
i mięśnie pośladkowe, jako grupa mięśni zmniejszających
przodopochylenie miednicy i prostownik grzbietu wraz
z mięśniami zginającymi staw biodrowy, które zwiększają przodopochylenie miednicy. Najczęściej obserwuje się
osłabienie pierwszej z wyżej wymienionych grup mięśni
z równoczesnym zwiększeniem napięcia i skróceniem drugiej grupy. Oprócz bólu pochodzącego z tkanek miękkich,
wtórnie dochodzi do występowania zaburzeń czynnościowych stawów kręgosłupa i miednicy, które również dają
dodatkowe objawy bólowe [8].
Tego typu przeciążenia mogą także powodować powstawanie wad postawy o charakterze funkcjonalnym,
które z biegiem czasu mogą doprowadzić do wytworzenia
trwałych zniekształceń strukturalnych, będących przyczyną chronicznych dolegliwości bólowych kręgosłupa.
Aby zapobiec takiemu scenariuszowi, należy nieustannie
podnosić samoświadomość dziecka dotyczącą prawidłowej postawy ciała oraz spędzania czasu w pozycjach ergonomicznych. Jednakże sama edukacja dzieci, mimo swego niezaprzeczalnego znaczenia, nie jest wystarczająca
w walce z powstawaniem deformacji kręgosłupa o etiologii
przeciążeniowej. Niezbędne jest również dostosowywanie
warunków pracy umysłowej w miejscach, w których dzieci
spędzają wiele godzin w ciągu dnia. Szkoły i przedszkola
powinny posiadać stoliki i krzesła o odpowiedniej wysokości oraz o właściwych proporcjach wysokości między jednym a drugim sprzętem. Istotny jest również kształt mebli.
Powinny być one właściwie wyprofilowane i umożliwiać
przyjęcie fizjologicznej pozycji ciała. Dyrektorowie szkół
są zobowiązani, na mocy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu (Dz.U. 03, Nr 6, poz. 69 z późn.
Zm), do wyposażania szkół w meble o odpowiednich
wymiarach, które posiadają certyfikat wydany przez Polski Komitet Normalizacyjny na podstawie polskiej normy
PN-EN 1729–1:2007 [9]. Rzetelność tych działań podlega
stałej kontroli sprawowanej przez Państwową Inspekcję
Sanitarną. Jednakże J. Kasperczyk i wsp. [10] w swych
badaniach wykazali, iż mimo restrykcyjnych przepisów aż
77,5% uczniów objętych kontrolą siedzi w nieprawidłowej
pozycji, gdyż meble nie były dostosowane do ich wysokości ciała. By zminimalizować negatywne efekty długotrwałego przebywania w pozycji siedzącej, nie można pominąć
roli nauczyciela w procesie zapobiegania wadom postawy
u dzieci. Niestety często pedagodzy nie przywiązują należy-
tej wagi do pozycji, w jakich siedzą dzieci, a także do tego, by
tak porozsadzać dzieci na poszczególnych stanowiskach, by
były one jak najbardziej dostosowane swymi wymiarami do
zróżnicowanego wzrostu uczniów [9, 10] (Tabela 1).
Istotnym problemem w polskich szkołach są zbyt
ciężkie plecaki. Według rozporządzenia Rady Ministrów
przyjęto, iż ciężar plecaka nie powinien przekraczać 5 kg
u chłopców i 3 kg u dziewcząt poniżej 16. roku życia. Państwowa Inspekcja Sanitarna za normę uznała 3 kg. Przyjmując te kryteria wykazano, że 44,2% dzieci ze środowisk
miejskich nosi zbyt ciężkie plecaki. Nadmierna waga tornistrów szkolnych jest jednym z czynników wywołujących
przeciążenia statyczne, a w konsekwencji bóle kręgosłupa.
Jeszcze większą rolę w prowokowaniu owych dolegliwości odgrywa sposób noszenia plecaka przez dzieci. Częstą
praktyką jest zakładanie tornistra na jedno ramię, co wymusza kompensacyjne ustawienie tułowia oraz asymetryczny rozkład napięć mięśni posturalnych [11].
Skolioza
Skolioza idiopatyczna to boczne skrzywienie kręgosłupa
i tułowia o nieznanej etiologii charakteryzujące się strukturalnym, bocznym i rotacyjnym skrzywieniem kręgosłupa [12]. Jest to zaburzenie trójpłaszczyznowe, dotyczące
płaszczyzny czołowej, strzałkowej i rotacji kręgów. Aby
boczne skrzywienie kręgosłupa zostało zakwalifikowane jako skolioza, kąt wygięcia musi przekraczać 10 stopni
w skali Cobba. Skolioza idiopatyczna jest poważnym pro-
blemem w populacji dziecięcej, ponieważ dotyczy około
2–3%, a więc jest najczęściej diagnozowanym schorzeniem natury ortopedycznej. Rozwój choroby przypada
najczęściej na wiek dojrzewania, kiedy to organizm rośnie
w najszybszym tempie [13, 14].
Podział skolioz według Cobba obejmuje dwa rodzaje
zniekształceń: funkcjonalne i strukturalne. Skoliozy funkcjonalne to takie, w których zmiany są odwracalne i dotyczą, jak sama nazwa wskazuje, funkcji, a nie struktury.
Jednakże niezbędne jest jak najwcześniejsze rozpoznanie
i leczenie zachowawcze również tego typu skrzywień. Nieleczone skoliozy funkcjonalne z czasem będą powodować
nieodwracalne deformacje natury strukturalnej. Istotną
rolę odgrywa profilaktyka, ponieważ w dużym stopniu
to złe nawyki i niewłaściwa ergonomia pracy powodują
zmiany w tkankach miękkich, doprowadzając z czasem
do powstania błędnych stereotypów ruchowych. Dzieje
się tak, gdy układ nerwowy odbiera niewłaściwe ułożenie
tkanek jako fizjologiczne. Z czasem organizm wytwarza
mechanizmy kompensacyjne, doprowadzające do zmian
strukturalnych [15].
Leczenie skolioz dzieli się na zachowawcze i operacyjne. Pierwsze z wyżej wymienionych prowadzi się głównie
za pomocą leczenia ruchem (przy niewielkich skrzywieniach) oraz za pomocą gorsetów (przy skrzywieniach powyżej 25 stopni według Cobba). Leczenie operacyjne zaleca się przy skrzywieniach przekraczających 40–50 stopni
według Cobba [14].
Tabela 1. Oznakowanie mebli wg Polskiego Komitetu Normalizacyjnego [9]. Źródło: www.gis.gov.pl
Bóle kręgosłupa u dzieci i młodzieży. Narastający problem medyczno-społeczny
95
Zespoły psychogenne
Przewlekły stres, stany podwyższonego napięcia emocjonalnego często powodują występowanie dolegliwości bólowych w obrębie kręgosłupa. Najczęściej obserwowanym
skutkiem negatywnych stanów emocjonalnych, utrzymujących się przez dłuższy czas, jest chronicznie podwyższone
napięcie mięśniowe. W miarę upływu czasu chory przestaje
kontrolować napięcie mięśniowe i traci zdolność do rozluźniania aparatu mięśniowego. W konsekwencji dochodzi do
zmian w tkance łącznej, ale także do wtórnych zmian przeciążeniowych struktur kręgosłupa. Stany emocjonalne oraz
nawyki ruchowe z nimi związane mogą także powodować
pewne charakterystyczne ustawienie ciała, które może
przerodzić się nawet w strukturalne wady postawy [16].
Podsumowanie
96
Bóle kręgosłupa u dzieci i młodzieży są powszechnym zjawiskiem, które jest coraz bardziej nasilone. Dolegliwości dotyczą najczęściej dolnego odcinka kręgosłupa [1, 17] Omawiane
problemy utrudniają wykonywanie czynności dnia codziennego i powodują absencję szkolną [17]. Według niektórych
badań ponad 25% dzieci doświadczających bólów kręgosłupa musiało zrezygnować z udziału w zajęciach szkolnych
[19]. Wpływ na występowanie bólu kręgosłupa może mieć
liczba godzin spędzanych przed komputerem i TV [20]. Inne
doniesienia tego nie potwierdzają. Potrzebne są w tej kwestii zatem dalsze badania. [19]. Z kolei inne źródło podaje, że
główną przyczyną omawianych dolegliwości nie jest sama
pozycja siedząca, lecz przyjmowanie niewłaściwych pozycji
podczas siedzenia [21]. Nie można również pominąć wpływu czynników emocjonalnych na występowanie bólów
kręgosłupa [18], dlatego problem należy rozpatrywać holistycznie i w uzasadnionych przypadkach rozważyć włączenie pomocy psychologicznej w proces leczenia.
Oświadczenia
Oświadczenie dotyczące konfliktu interesów
Autor deklaruje brak konfliktu interesów w autorstwie oraz publikacji pracy.
Źródła finansowania
Autor deklaruje brak źródeł finansowania.
4. Kunikowska B, Lewandowska M, Glińska J i wsp. Analiza porównawcza jakości życia chorych z różnymi dysfunkcjami narządu ruchu. Kwartalnik Ortopedyczny. 2011;4:329–340.
5. Osiński W. Teoria Wychowania Fizycznego. Wydawnictwo
AWF, Poznań 2011; 288–289.
6. Barszowski P. Wspomaganie procesu treningowego, Wydawnictwo Biblioteka Trenera. Warszawa 2000; 44–58.
7. Paprocka J, Jamroz E, Głuszkiewicz E i wsp. Zespoły bólowe
kręgosłupa u dzieci. Wiadomości Lekarskie. 2008;61:7–9.
8. Dobosiewicz K. Niespecyficzny ból kręgosłupa u dzieci i młodzieży – uwarunkowania biomechaniczne, neurofizjologiczne i psychospołeczne. Neurologia dziecięcia. 15;30:51–58.
9. http://www.gis.gov.pl/ckfinder/userfiles/files/PZ/Materia%C5%82y%20HD/ (Dostosowanie%20mebli%20edukacyjnych%20do%20wysoko%C5%9Bci%20cia%C5%82a%20
dzieci%20i%20m%C5%82odzie%C5%BCy%20%20_2__
rtf).pdf. (data dostępu 07.07.2014).
10. Kasperczyk J, Olczyk K, Jośko J i wsp. Ergonomiczna ocena
stanowiska pracy dzieci w przedszkolu i szkole. Problemy higieny i epidemiologii. 2007;88(3):365–369.
11. Grajda A, Kułaga Z. Nadmierne obciążenie kręgosłupa dzieci
tornistrami. Bezpieczeństwo pracy – teoria i praktyka. 2007;
9:4–7.
12. Skoffer B, Foldspang A. Physical activity and low-back pain in
schoolchildren. European Spine Journal. 2008;17:373–379.
13. Rusin B. Ocena ekspresji receptorów estrogenowych w mięśniach grzbietu u dzieci ze skoliozą idiopatyczną. Rozprawa
doktorska. 2012.
14. Zielińska I. Zniekształcenie i ruchomość oddechowa klatki
piersiowej u dzieci ze skoliozą idiopatyczną. Rozprawa doktorska. 2001.
15. Grudzień M, Sulicz E. Wpływ postępowania korekcyjnego
u dzieci i młodzieży ze skoliozami I i II stopnia, na wybrane parametry funkcjonalne kompleksu miedniczo-lędźwiowego. Zeszyty metodyczno-naukowe vol. 19. Wydawnictwo
AWF w Katowicach.
16. Rakowski A. Kręgosłup w stresie. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne. Gdańsk 1994; 88–96.
17. Drozda K, Lewandowski J, Górski P. Bóle kręgosłupa u młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych zamieszkałej w środowisku miejskim w Polsce, na przykładzie Poznania. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja. 2011;5(6):
13,489–503.
18. Balague F, Skovron ML, Nordin M i wsp. Low back pain in
schoolchildren. A study of familial and psychological factor.
Spine. 1995;20(11):1265–70.
19. Skaggs DL, Early SD, D’Ambra P i wsp. Backpain and backpacks in school children. Journal of Pediatric Orthopaedics.
2006;26:358–363.
20. Skoffer B, Foldspang A. Physical activity and low-back pain in
schoolchildren. European Spine Journal. 2008;17:373–379.
21. Lebkowski WJ. Back pain in teenagers and young adults. Polski Merkuriusz Lekarski. 1997;2(8):111–112.
Piśmiennictwo
1. Fujii R, Sakaura H, Mukai Y. i wsp. Kinematics of the lumbar spine in trunk rotation: in vivo three-dimensional analysis using magnetic resonance imaging, European Spine Journal 16, 11, 1867–1874.
2. Domżał TM. Przewlekłe nieswoiste bóle krzyża – stara dolegliwość czy nowa choroba neurologiczna, Polski Przegląd
Neurologiczny. 2007;3(4):216–227.
3. Petersen S, Brulin C, Bergström E. Recurrent pain symptoms
in young schoolchildren are often multiple. Pain. 2006;121:
145–150.
Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu 2 (43) 2015
Zaakceptowano do edycji: 2015-02-10
Zaakceptowano do publikacji: 2015-03-30
Adres do korespondencji:
Paulina Durka
ul. Fabryczna 32/25
05-500 Piaseczno
e-mail: [email protected]