Niebo dostępne dla wszystkich

38
grudzień 2009 ☻
mały Gość Niedzielny
Co można zobaczyć na nocnym niebie?
Niebo dostępne dla wszystkich
siężyc zna każdy. Ale ilu
z Was przyglądało się jego powierzchni przez lornetkę? Tak,
tak nocne niebo można odkrywać
patrząc przez zwykłą lornetkę.
Oczywiście im mocniejsza, tym
lepiej, ale nawet taka rekreacyjna może nam … „otworzyć oczy”.
Obserwacja nocnego nieba nie wymaga żadnych drogich urządzeń.
Ba, czasami nie wymaga żadnych
urządzeń. Tzw. gołym, albo inaczej nieuzbrojonym okiem można obserwować roje meteorytów,
niektóre planety i gwiazdozbiory.
Gwiazdozbiory, którymi się dzisiaj
posługujemy, wymyślili i skatalogowali ludzie setki lat temu. Nie
mieli z tym nic wspólnego naukowcy z NASA, supernowoczesne
teleskopy kosmiczne, nawet nie
teleskopy naziemne. W czasach,
gdy gwiazdozbiory zostały spisane
(a właściwie wyrysowane), nikt
nie posługiwał się ani lornetką,
ani teleskopem. A więc wszystko
przed nami.
Niebo na północnej i południowej półkuli
jest zupełnie inne. Jadąc np. do Australii czy
Ameryki Południowej można zaobserwować
konstelacje, których na nas, w Europie nie
sposób znaleźć.
Dobra mapa
wikipedia/Joopr Planisphari coleste, 17th century Frederi(c)k de Wit
K
wikipedia/United States Library of Congress's
Co można oglądać na
niebie bez kupowania
drogiego sprzętu?
Wbrew pozorom
bardzo wiele.
Gwiazdozbiory,
komety, roje
meteorytów, planety
i Księżyc.
Na nocnym niebie
dzieje się tak wiele,
że zajęcie można mieć
przez cały rok.
39
www.malygosc.pl
Do obserwacji gwiazdozbiorów niezbędna jest mapa. Mapa
nieba. Różni się od mapy miasta
tym, że ta ostatnia zawsze wygląda
tak samo. W styczniu, w czerwcu
i listopadzie. Mapa nieba to zupełnie inna historia. Niebo ciągle się
zmienia. Każdego miesiąca wygląda inaczej. Zmienia się z dnia
na dzień, z godziny na godzinę.
Co więcej, nieco inaczej wygląda
niebo w Gdańsku i w Katowicach.
Dobre mapy nieba to uwzględniają. Ale sprawa tylko z pozoru jest
skomplikowana. W sieci można
znaleźć wiele, także darmowych,
programów, które po podaniu
daty, godziny i miejsca przebywania wyrysowują obraz nieba.
wikipedia/Gh5046
Wielka Niedźwiedzica ( łac. Ursa Maior) to jeden z najbardziej
znanych gwiazdozbiorów północnego nieba. W Polsce można
go oglądać przez cały rok. Siedem najjaśniejszych gwiazd
wchodzących w skład konstelacji tworzy inny gwiazdozbiór
– Wielki Wóz. Dyszel wozu jest ogonem
niedźwiedzicy.
Można go później wydrukować
i… sprawdzić w praktyce. W niektórych czasopismach (np. „Wiedzy i Życiu”) drukowane są mapy
nieba dla Polski na każdy miesiąc.
W końcu uniwersalną mapę nieba
można kupić. To krążek z obrotowymi tarczami, na których nastawia się datę i godzinę. Z takim
wyposażeniem jesteś przygotowany do obserwacji. Teraz trzeba
tylko dobrze się wyspać i liczyć na
dobrą pogodę. Niebo powinno być
prawie bez chmur. Prawie, bo lepiej
obserwuje się niebo, gdy chmury
przysłaniają jasny Księżyc.
Teatr nieba
Gw iazdozbiór to grupa
gwiazd. Bardzo rzadko powiązanych ze sobą. Z Ziemi widzimy je
blisko siebie, ale w rzeczywistości
dzielą je bardzo duże odległości.
Nocne niebo dla ludzi (szczególnie
tych, którzy o mechanice nieba nie
mieli zielonego pojęcia) zawsze
było teatrem. Sceną, na której
pojawiali się bohaterowie i groźne kreatury. Starożytni z wielką
uwagą obserwowali ten teatr. Łączyli gwiazdy ze sobą i nadawali
tym wyobrażonym postaciom
imiona czy nazwy, bardzo często
pochodzące z mitologii. To trochę
jak zabawa polegająca na łączeniu punktów liniami prostymi.
Tak właśnie powstał np. Centaur.
W greckiej mitologii to dzika istota, pół człowiek, pół koń. Na nocnym niebie to dziewięć gwiazd,
które – patrząc z Ziemi – mogą
przypominać mitologicznego
Czy to przypomina nocne niebo? Tak właśnie nieboskłon wyobrażali
sobie ludzie setki lat przed wynalezieniem pierwszego teleskopu.
Po lewej stronie niebo północne z Niedźwiedzicą, Lwem i Wagą.
Po prawej stronie niebo, jakie widzą w nocy mieszkańcy południowej
półkuli. Strzelec, Skorpion i Centaur są wyraźnie widoczne
stwora. Najbliższa z tych gwiazd
to α (zwana α Centauri lub Tolimanem) oddalona od Ziemi o 4,3 lata
świetlne. Najdalsza to ε oddalona
aż o 490 lat świetlnych. Niestety
gwiazdozbioru Centaura na niebie północnym (a więc w Polsce)
nie da się zaobserwować. Ale na
półkuli południowej jest jednym
z okazalszych gwiazdozbiorów.
Patrz w niebo!
Niebo jest dla każdego. Nie
tylko w sensie religijnym czy
filozoficznym. Rozsypane gwiazdy, to, co na pierwszy rzut oka
wydaje się bałaganem, jest bardzo uporządkowaną, choć skomplikowaną strukturą. Wystarczy
nieco cierpliwości, by ten porządek zauważyć. A wtedy naszym
(nieuzbrojonym) oczom ukaże się
teatr, na którego scenie znajdą się
rodzice Andromedy – Cefeusz
i Kasjopeja, Żyrafa, Smok i dwie –
Mała i Duża – Niedźwiedzice. A to
dopiero sam początek.
Tomasz Rożek
40
grudzień 2009 ☻
mały Gość Niedzielny
41
www.malygosc.pl
Niezbędnik uczestnika spotkań
w Śląskiej Kawiarni Naukowej:
1. Formularz zgłoszeniowy (wysyła opiekun lub dyrektor placówki
opiekuńczo-wychowawczej), wszystkie dodatkowe szczegóły
i aktualności:
www.kawiarnianaukowa.pl
w zakładce Kawiarnia Naukowa Dzieciom.
O przyjęciu decyduje kolejność zgłoszeń (miejsc jest tylko 120)
2. Co miesiąc w „Małym Gościu” niezbędne informacje i opisy
doświadczeń, do samodzielnego wykonania w domu.
3. Dzięki finansowaniu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich,
miesięcznika „Mały Gość Niedzielny” i inicjatywy Partnerstwo dla
Przyszłości udział w projekcie jest darmowy.
Woda
w Kawiarni
STOWARZYSZENIE
ŚLĄSKA KAWIARNIA NAUKOWA
yło to drugie z czterech
spotkań o żywiołach. Na pierwszym królowało powietrze, na
drugim woda, a pod koniec listopada i w grudniu młodzi naukowcy
poznają żywioły ognia i ziemi.
Jaka woda jest – każdy widzi.
Czy aby na pewno? Wywoływanie
wirów, suche nurkowanie, produkcja sztucznych gór lodowych
czy sprawdzanie ciśnienia na
dnie akwarium. Większość z tych
rzeczy można zrobić w domu, pod
okiem dorosłych. Bez drogiego
sprzętu. A jak to wyglądało w Kawiarni Naukowej Dzieciom?
konkurs
m o ż e s z m i e ć tak ą ks i ą żk ę
Ciro Cabala
⊳
⊳ Woda w naszym otoczeniu zwykle jest płynna. No chyba, że
temperatura spadnie poniżej zera stopni Celsjusza. Ale lód lodowi
nierówny. Gdy woda zamarza wolno – lód jest przezroczysty. Gdy
szybko – biały jak mleko. A wszystko dlatego, że pęcherzyki powietrza
zanim zostaną na zawsze uwięzione, nie zdążą się z niego wydostać
Anna Leszczyńska
Nurek Kartezjusza. To doświadczenie może w domu zrobić każdy.
Plastelina, kawałek plastikowej rurki i butelka z wodą. Każdy, kto
choć raz je wykona, na długo zapamięta, co to wyporność
Najpiękniejsze bańki powstają wtedy, gdy samemu zrobi się
urządzenie do ich puszczania. A co z płynem? Można w wodzie
(ciepłej) rozpuścić płyn do mycia naczyń lub szampon. Jeżeli chcemy,
by bańki były trwalsze i kolorowe, można do płynu dolać nieco
gliceryny (do kupienia w aptece). Jeżeli nie ma gliceryny, do płynu
można dodać odrobinę cukru
Przeklęta moneta
Znakomita powieść sensacyjna dla młodzieży
Legenda głosi, że monety, jakie otrzymał Judasz za wydanie
Jezusa, mają magiczną moc. Ten, kto je posiada, ma ogromne powodzenie. Ostatni z zachowanych do naszych czasów
Judaszowych srebrników trafia w ręce chłopca, który z wujostwem podróżuje po Turcji. Wszystko zaczyna się komplikować, a egzotyczna podróż na Wschód przemienia się nieoczekiwanie w pełną niebezpieczeństw ucieczkę na Zachód…
Wydawnictwo WAM
Księgarnia Wysyłkowa
ul. Kopernika 26
31-501 Kraków
tel. 12 62 93 260-261, 12
62 93 447, faks 12 62 93
261
zdjęcia ROMEK KOSZOWSKI
Życiodajna i niebezpieczna. Tajemnicza, choć
spotykana na co dzień. Może być zagrożeniem, ale
też dostarczać dobrej zabawy. Kolejne spotkanie
Kawiarni Naukowej Dzieciom dotyczyło wody.
B
⊳
⊳
Kawiarnia Naukowa Dzieciom
Czym głębiej, tym wyższe ciśnienie. Dlaczego? Bo większy słup wody
naciska z góry. Jeżeli ktoś jeszcze miał wątpliwości, mógł spróbować
nurkowania „na sucho”. Żeby wydmuchać bąbel powietrza
na głębokości dwóch metrów, trzeba mieć niezły „power”
www.wydawnictwowam.pl
[email protected]
Jak zrobić wir? Wystarczą dwie plastikowe butelki i taśma klejąca.
Świetna zabawa. W przyrodzie wirami (raczej powietrza, a nie wody)
są np. trąby powietrzne. Lepiej z bliska im się nie przyglądać. Wiry
w plastikowych butelkach są w stu procentach bezpieczne
Odpowiedz tylko na jedno
pytanie:
Za ile srebrników Judasz
wydał Jezusa?
Wśród tych, którzy
nadeślą prawidłową
odpowiedź, rozlosujemy 10 książek
„Przeklęta moneta”.
Odpowiedzi przysyłajcie na adres:
„Mały Gość Niedzielny”
ul. W. Stwosza 11
40-042 Katowice
lub [email protected]
Na rozwiązania czekamy
do 8 grudnia
42
mały Gość Niedzielny
grudzień 2009 ☻
⊲⊲⊲
Ogień
Elektroskop
Potrzebne materiały:
■ Plastikowa butelka po wodzie
mineralnej o pojemności 0,5 – 1 l
■ Drewniana deseczka
■ Folia aluminiowa
■ Arkusz bibuły
■ Mały gwóźdź
■ Taśma klejąca
Człowiek zaprzyjaźnił się
z ogniem bardzo dawno
temu. Od ośmiuset
tysięcy lat ogień płonie
w domowych ogniskach,
ogrzewa i rozprasza
ciemności.
Ogień ujarzmiony
Płomień ma dziwną naturę.
Można go zaliczyć do czwartego
stanu skupienia materii. To znaczy
takiego stanu, w którym materia
złożona jest z cząsteczek obojętnych i zjonizowanych, atomów i jonów oraz z wolnych elektronów.
Taki stan nazywamy plazmą.
Przyczyną przejścia materii
w stan plazmy może być wysoka
temperatura towarzysząca spalaniu. Ale plazma powstaje też podczas przeskoku iskry elektrycznej,
albo, na większą skalę, podczas
wyładowań atmosferycznych.
We wszechświecie plazma jest
bardzo powszechnym stanem materii. Na przykład Słońce i wszystkie inne gwiazdy są ogromną kulą
plazmy skupiającą ponad 99 proc.
całej materii wszechświata.
W dzisiejszym świecie to właśnie ogień jest głównym źródłem
wykorzystywanej codziennie energii. Jej najważniejszym dostawcą wciąż pozostają elektrownie
EAST NEWS/PETER MENZEL
Z
konwencjonalne, czyli cieplne,
spalające paliwa kopalne, takie
jak węgiel, ropa naftowa czy gaz
ziemny. Co ciekawe, elektrownie
wodne, wiatrowe i słoneczne też
korzystają z energii ognia. Żadne
z tych źródeł nie mogłoby działać
bez energii dostarczanej na Ziemię
ze Słońca!
Nowoczesne ognisko
Przyszłość energetyki też należy do ognia. Już potrafimy budować reaktory, w których wnętrzu
„płonie” plazma o temperaturze
sięgającej stu pięćdziesięciu milionów stopni Celsjusza! Umożliwiają
to urządzenia zwane tokamakami, w których pole magnetyczne
utrzymuje plazmę z dala od ścian
reaktora. Energia wytwarzana jest
tutaj w procesie łączenia jąder lekkich pierwiastków tzw. fuzji jądrowej. To ten sam proces, z którego
czerpią energię gwiazdy. Paliwem
potrzebnym w takiej elektrowni
są niewielkie ilości deuteru, który
pod dostatkiem występuje w wodzie morskiej, i łatwo dostępny
metal – lit. Zwykła elektrownia
o mocy 1GW zużywa rocznie około
półtora miliona ton węgla, podczas
gdy elektrownia wykorzystująca
fuzję jądrową będzie potrzebowała jedynie sto kilogramów deuteru
i trzy tony litu! Wystarczy więc
raz w roku dostarczyć paliwo małą
Płonący szyb naftowy w Iraku
furgonetką. Co więcej, jedynym
ostatecznym produktem reakcji
jest hel, który jest nieszkodliwy
dla środowiska.
Pożary
Nie zawsze jednak i nie do końca potrafimy nad ogniem zapanować. Potrafimy, co prawda, gasić
każdy rodzaj ognia, nawet taki,
który żywi się tlenem pochodzącym z utleniaczy ciekłych lub stałych i nie wymaga wcale dostępu
powietrza, ale często nie potrafimy
zdążyć na czas. Reakcja spalania
przebiega bardzo szybko i gwałtownie. Często, zanim rozpocznie
się akcja ratunkowa, właściwie nie
ma już co gasić. Bywa też tak, że
przed pożarem trudno jest uciec –
pożar lasu może rozprzestrzeniać
się z prędkością nawet kilkunastu kilometrów na godzinę. Skala
pożaru może osiągnąć wówczas
rozmiary kataklizmu i zdarza się,
że setki tysięcy hektarów lasu zamieniają się w pogorzeliska.
Ogień pozostaje dla nas jednak
przede wszystkim synonimem
ciepła, światła i bezpieczeństwa.
No, może z wyjątkiem ognia piekielnego… ;).
Jerzy Jarosz
www.kawiarnianaukowa.pl
1.
3. Przybij gwoździem nakrętkę
do drewnianej deseczki, tworząc
podstawkę i wkręć w nią
przygotowaną połówkę butelki.
4. Na brzegu butelki umocuj
cienkie paski bibuły, tak by zwisały
na zewnątrz, i przymocuj je
oklejając, brzeg taśmą klejącą.
5. Elektroskop gotowy. Potrzyj
mocno plastikową linijkę lub
rurkę o kawałek wełny i włóż ją
do wnętrza butelki. Obserwuj
reakcję elektroskopu!
4.
2.
4a.
Sposób wykonania:
1. Obetnij butelkę nożyczkami
w połowie wysokości.
2. Górną połówkę butelki wyłóż
wewnątrz i na zewnątrz folią
aluminiową.
Camera obscura
Potrzebne materiały:
■ Kartonowe pudełko; może
być po butach
■ Arkusz kalki technicznej
lub kawałek białej folii
■ Taśma klejąca
Sposób wykonania:
1. Na środku jednej ze ścianek
pudełka wykonaj starannie
niewielki otwór o średnicy
około 3 mm.
3.
2. W przeciwległej ściance wytnij
nożyczkami jak największy,
prostokątny otwór i wklej w to
miejsce kalkę techniczną lub folię,
tworząc ekran.
3. Kamera gotowa. Skieruj ją
otworkiem w stronę jasno
świecącego przedmiotu, na
przykład żarówki lub świeczki,
i obserwuj obraz powstający na
ekranie kamery. Czy jest w nim coś
dziwnego?
Uwaga. Kamera działa najlepiej
w ciemnym pomieszczeniu. Aby
ją udoskonalić, można dodatkowo
pomalować jej wnętrze na czarno.
3a.
4b.
5.
3.
2.
2b.
2c.
1.
2a.
3a.
zdjęcia romek koszowski
Doświadczenia do wykonania w domu
Trzeci żywioł
dolność rozniecania i podtrzymywania ognia umożliwiła
naszym przodkom przetrwanie
strasznych, plejstoceńskich zlodowaceń i stała się pierwszym
krokiem na drodze do początków
cywilizacji.
Ogień kojarzy się z reakcją
spalania w powietrzu. Cząsteczki
spalanej substancji łączą się z tlenem, którego w powietrzu jest
pod dostatkiem, a w czasie reakcji wydziela się duża ilość ciepła.
Powstaje wtedy wysoka temperatura i w rezultacie emitowane
jest promieniowanie – głównie
podczerwone i widzialne. Płomień
grzeje i świeci.
43
www.malygosc.pl