MINISTERSTWO PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Wg rozdzielnika
Transkrypt
MINISTERSTWO PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Wg rozdzielnika
MINISTERSTWO PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ DEPARTAMENT ANALIZ EKONOM ICZNYCH I PROGNOZ ul. Nowogrodzka 1/3/5, 00-513 Warszawa, tel. +48 22 661-1210, faks +48 22 661-1243 www.mpips.gov.pl; E-Mail: [email protected] Warszawa, 22 czerwca 2012 r. DAE- IY-078-76 -JC/12 Wg rozdzielnika Uprzejmie przekazuję do konsultacji Krajowy Raport Społeczny Polski za 2012 r. {National Social Report). Od 2012 r. państwa członkowskie UE mogą przedstawiać Dyrekcji Generalnej ds Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Integracji Społecznej Komisji Europejskiej oraz Komitetowi Ochrony Socjalnej Rady sprawozdania uzupełniające Krajowe Plany Reform w tych obszarach ,.Społecznej Otwartej Metody Koordynacji”, które nie zostały objęte obowiązkiem raportowania w KPR, tj. emerytur oraz opieki zdrowotnej i długoterminowej. Proszę o przesłanie stanowisk odnośnie Krajowego Raportu Społecznego w terminie do 23 lipca 2012 r., również drogą elektroniczną, na adres: [email protected]. ZASTĘPCA DYREKTORA Departamentu Analiz Ekonomicznych i Prognoz Załącznik: Krajowy Raport Społeczny Otrzymują: 1. NSZZ Solidarność - adres: [email protected] 2. OPZZ - adres: [email protected] [email protected] 3. Forum Związków Zawodowych - adres: [email protected] 4. PKPP Lewiatan - adres: [email protected] 5. Pracodawcy RP - adres: [email protected] 6. Związek Rzemiosła Polskiego - adres: [email protected] 7. BCC - adres: [email protected] Wersja: 22/06/2012 POLSKA KRAJOWY RAPORT SPOŁECZNY 2012 1. Wstęp Rada EPSCO z 17 czerwca 2011 poparła opinię Komitetu Ochrony Socjalnej (SPC) z 23 maja 2011 o „Odnowieniu społecznej Otwartej Metody Koordynacji” [10405/11] 1, według której państwa członkowskie mają przedkładać od 2012 Krajowe Raporty Społeczne (KRS). Celem KRS jest uzupełnienie Krajowego Programu Reform (KPR), który m.in. obejmuje informacje o działaniach na rzecz wzrostu sprzyjającego integracji społecznej, o informacje dotyczące adekwatności emerytur i stabilności finansowej systemów emerytalnych oraz opieki zdrowotnej i długoterminowej. W ten sposób KPR i KRS przedstawiają całość działań i zamierzeń we wszystkich trzech obszarach społecznej OMK, tj. walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym, adekwatne i stabilne systemy emerytalne oraz dostępne i stabilne systemy ochrony zdrowia i opieki długoterminowej. KRS składa się przewodniczącemu SPC oraz dyrektorowi generalnemu DG EMPL. 2. Ocena realizacji głównych celów „społecznej” otwartej metody koordynacji W najbliższych latach, podobnie jak w roku 2011, sytuacja gospodarcza i społeczna Polski kształtowała się będzie po wpływem koniunktury w UE, tempa i struktury realizowanej w kraju konsolidacji fiskalnej oraz tendencji demograficznych, w szczególności ubytku ludności w wieku produkcyjnym oraz zmian w aktywności zawodowej Polaków. Podjęte przez rząd działania polegające na znacznym zmniejszeniu dostępności wcześniejszych emerytur oraz podniesieniu wieku emerytalnego, powinny (przy założeniu wzrostu aktywności zawodowej) zredukować negatywne skutki zmiany demograficznej dla rynku pracy. Oczekuje się nawet pewnego wzrostu podaży pracy do roku 2015. Dlatego w 2015 wskaźnik bezrobocia powinien spaść do 8,9% (z 9,9% w 2012) i to w warunkach wzrostu aktywności zawodowej. W 2011 zanotowano pierwszy w ostatnich latach spadek spożycia publicznego. Było to wynikiem konsolidacji fiskalnej nakierowanej na redukcję deficytu sektora instytucji rządowych i samorządowych. W kolejnych latach spożycie publiczne będzie uwarunkowane konsolidacją finansów publicznych przedstawioną w Programie Konwergencji. Po spadku o 1,3% w 2011, spożycie publiczne w latach 2012-2015 będzie rosło mniej więcej o połowę wolniej od spodziewanego wzrostu dochodu PKB. Rząd podejmuje działania zmierzające do zapewnienia stabilności finansowej systemu emerytalnego oraz adekwatności świadczeń emerytalnych. Polegają one na reformowaniu systemu emerytalnego oraz wzmacnianiu systemów aktywizacji zawodowej, w tym wsparcia zatrudnienia młodzieży i osób starszych w ramach polityki rynku pracy. Poprzez zwiększenie podaży pracy, reforma emerytalna przyczyni się do podniesienia długookresowego PKB. Wzrost PKB, wzrost funduszu wynagrodzeń i wydłużenie aktywności zawodowej w ciągu życia będą czynnikami zwiększającymi kapitał emerytalny, tj. wysokość przyszłych emerytur. 1 EPSCO 3099th meeting, 17 June 2011 [11574/11]. 1 Rząd podejmuje też działania deregulujące dostęp do zawodów, starając się w ten sposób ułatwiać wejście na rynek pracy osobom młodym oraz wspierać mobilność zawodową osób już pracujących. Prowadzone są też działania programowe oraz przygotowania organizacyjne do podniesienia dostępności oraz jakości opieki geriatrycznej i długoterminowej. 3. Zmniejszenie ubóstwa i wykluczenia społecznego Celem Polski jest obniżenie o 1,5 mln liczby osób zagrożonych ubóstwem i/lub deprywacją materialną i/lub żyjących w gospodarstwach domowych bez osób pracujących lub o niskiej intensywności pracy. Stan realizacji przyjętego celu krajowego przedstawia polski Krajowy Plan Refom 2012. Opisano w nim zadania w obszarze Aktywność zawodowa dla wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu, zrealizowane w 2011 oraz planowane do realizacji w latach 2012/13, w podobszarach „nowoczesny rynek pracy” oraz „przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu”. 4. Adekwatność świadczeń oraz stabilność systemów emerytalnych Stabilność finansowa systemu W celu ograniczenia tempa przyrostu państwowego długu publicznego, w 2011 część składki emerytalnej przesunięto z otwartych funduszy emerytalnych (OFE) do ZUS. Utrzymano w ten sposób stabilność finansów publicznych, zapewniając jednocześnie bezpieczeństwo wypłat emerytur. Bez wprowadzenia tych zmian polski dług publiczny przekroczyłby próg ostrożnościowy 55%, PKB. Wówczas, prawo wymaga m.in., likwidacji deficytu budżetu państwa już w kolejnym roku albo przyjęcia budżetu zapewniającego spadek relacji długu publicznego do PKB, wyklucza możliwość udzielania z budżetu państwa nowych pożyczek i kredytów oraz ogranicza waloryzację rent i emerytur maksymalnie do poziomu wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w poprzednim roku. 2 Od 1 maja 2011 OFE otrzymują 2,3% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne, zamiast 7,3%, jak to było wcześniej. Pozostałe 5% umieszczane jest w ZUS na specjalnym indywidualnym subkoncie. Środki te są waloryzowane o wskaźnik wzrostu gospodarczego z ostatnich 5 lat i inflacji. Proporcje pomiędzy środkami przekazywanymi na subkonta w ZUS a środkami przekazywanymi do OFE będą się zmieniać w następnych latach, aż do 2017, kiedy osiągną odpowiednio 3,8% i 3,5%. Kapitał zgromadzony na subkoncie w ZUS będzie mógł być dziedziczony. 3 Przyjęte zmiany wprowadzają nowy sposób finansowania emerytur kapitałowych (II filar), które łącznie pochodzić będą ze środków zgromadzonych przez ubezpieczonych na ich kontach w OFE oraz ze środków zewidencjonowanych na indywidualnym subkoncie w ZUS. Te ostatnie finansowane są przychodów Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, które, oprócz Ustawa z 27 sierpnia 2009 o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240, z późn. zm.), art. 86, ust. 1, pkt 2. 3 Ustawa z 25 marca 2011 o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 75, poz. 398). 2 2 składek, obejmują również dotacje z budżetu państwa. Ponadto, stopniowo podwyższane będą limity inwestycyjne OFE. Dotychczasowy limit 40% inwestycji aktywów w akcje podniesiony zostanie stopniowo do 62% w 2020. Wprowadzono również zachętę dla dodatkowego oszczędzania na emeryturę w III filarze. Obok istniejących Indywidualnych Kont Emerytalnych (IKE), od 1 stycznia 2012 r. możliwe jest zakładanie Indywidualnych Kont Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE). Można je zakładać w dowolnym OFE lub też w innych instytucjach finansowych. Zgromadzone w IKZE środki będą wypłacane odpowiednio: jako dożywotnia emerytura, w ratach w okresie minimum 10 lat lub też jednorazowo. Właściciele IKZE korzystają ze specjalnej ulgi podatkowej. Adekwatność świadczeń Rząd podjął w 2012 działania na rzecz stopniowego wydłużania oraz wyrównywania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn. Służyć ma to zapewnieniu adekwatności świadczeń emerytalnych oraz długookresowemu równoważeniu finansów publicznych. W tym kierunku szły zalecenia Rocznego Sprawozdania Gospodarczego 2012 (Annual Growth Survey 2012) Komisji oraz Zalecenie Rady dla Polski z 12 lipca 2011 (2011/C 217/02). W maju 2011 przyjęto ustawę przewidującą 4: • stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn do jednakowego poziomu 67 lat, • ujednolicenie stażu ubezpieczeniowego uprawniającego do najniższej emerytury dla mężczyzn i kobiet, • dostosowanie do podwyższonego wieku emerytalnego zasad uwzględniania tzw. stażu hipotetycznego w wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy, • zmniejszenie podstawy obliczenia emerytury o kwotę stanowiącą sumę wcześniej pobieranych emerytur (w wysokości brutto) przyznanych przed osiągnięciem wieku emerytalnego. 5 Obecnie wiek ten wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Ustawa przewiduje podnoszenie wieku emerytalnego od 1 stycznia 2013 o 1 miesiąc co cztery miesiące. Wydłużenie wieku emerytalnego do 67 lat zostanie osiągnięte dla mężczyzn w 2020, a dla kobiet w 2040. Nowe regulacje obejmą kobiety urodzone po 31 grudnia 1952 r. oraz mężczyzn urodzonych po 31 grudnia 1947 r. Proponowany sposób wydłużenia wieku emerytalnego, nie wiąże go bezpośrednio ze średnim dalszym trwaniem życia. Osiąga jednak podobny efekt, gdyż ogranicza długość okresu pobierania świadczeń emerytalnych przez kobiety i mężczyzn do 17,64 lat w 2040. W 2010 średnie dalsze trwanie życia po osiągnięciu wieku emerytalnego wynosiło 23,47 lat dla kobiet oraz 15,06 lat dla mężczyzn. Należy podkreślić, że w polskim systemie emerytalnym wydłużenie średniej długości życia uwzględnione jest już w formule emerytalnej. Uzależnia ona wysokość świadczenia emerytalnego wprost proporcjonalnie od wysokości odprowadzonych przez ubezpieczonego składek emerytalnych i odwrotnie proporcjonalnie do średniego dalszego trwania życia. Ubezpieczeni są więc finansowo motywowani do Ustawa z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2012, Nr 107, poz. 637). 5 Dopuszczalne będzie przechodzenie na tzw. emerytury częściowe, przez kobiety w wieku 62 lat (mające 35 lat okresów składkowych) oraz przez mężczyzn w wieku 65 lat (mających 40 lat okresów składkowych), wysokości 50% wypracowanej emerytury. Pobieranie emerytury częściowej zostanie sfinansowane z uzbieranego kapitału; obniży zatem odpowiednio emeryturę docelową. 4 3 wydłużenia aktywności zawodowej. W efekcie podwyższenia wieku emerytalnego do 67 lat należy oczekiwać znacznego wzrostu poziomu świadczeń emerytalnych wypłacanych w przyszłości z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W przypadku osób zarabiających na przeciętnym poziomie i których staż pracy wzrósłby z 40 do 47 lat - w przypadku kobiet oraz z 45 lat do 47 lat - w przypadku mężczyzn, emerytura wzrosłaby: dla kobiety o 72,4% oraz dla mężczyzny o 20,4%. Budżet państwa będzie opłacał składki na ubezpieczenie emerytalne za czas korzystania z urlopu wychowawczego również przez osoby prowadzące działalność gospodarczą, które ją zawieszą na czas tego urlopu (dotychczas przysługiwało to tylko osobom zatrudnionym na umowę o pracę). Emerytury rolników (KRUS) Przyjęta 11 maja 2011 r. ustawa wydłużająca i zrównująca wiek emerytalny kobiet i mężczyzn dotyczy również osób ubezpieczonych w KRUS. 6 Podwyższenie wieku emerytalnego rolnikom będzie miało minimalny wpływ na wzrost ich przyszłych świadczeń emerytalnych. W systemie ubezpieczenia społecznego rolników emerytura oparta jest bowiem na zdefiniowanym świadczeniu, a nie zdefiniowanej składce, jak ma to miejsce w powszechnym systemie emerytalnym. Wyżej wymieniona ustawa wprowadza nowe świadczenie w postaci częściowej emerytury rolniczej dla osób będących w wieku przedemerytalnym (dla kobiet po ukończeniu 62 lat, a dla mężczyzn po ukończeniu 65 lat) w wysokości równej 50% „normalnej” emerytury rolniczej. Świadczenie to będzie wypłacane do osiągnięcia wieku emerytalnego, a jego wypłata nie będzie związana z warunkiem zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej (przekazaniem gospodarstwa rolnego), ani też nie będzie wpływać na obniżenie świadczenia emerytalnego rolniczego po osiągnięciu wieku emerytalnego. Z emerytury częściowej będą mogły korzystać osoby z odpowiednim stażem ubezpieczenia w KRUS: kobiety—35 lat, mężczyźni—40 lat (do przyznania prawa do emerytury rolniczej w związku z osiągnięciem wieku emerytalnego wymagane jest jedynie 25 lat stażu). Ponadto, ustawa pozwala rolnikom przechodzić na „wcześniejszą” emeryturę rolniczą na zasadach dotychczasowych do końca 2017 r. Aktualnie trwają prace legislacyjne nad rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadzającym elementy polityki prorodzinnej do systemu ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia społecznego rolników. Okres opieki nad dzieckiem w wieku do 4 lat (przez 3 lata), a jeżeli jest to dziecko niepełnosprawne do 18 roku życia (przez 6 lat) będzie okresem ubezpieczeniowym, a w tym czasie składkę finansować będzie budżet państwa. W systemie ubezpieczenia społecznego rolników składkę na ubezpieczenie emerytalno-rentowe rolników w wysokości podstawowej rolnikom i ich domownikom sprawującym osobistą opiekę nad ww. dziećmi opłacać będzie KRUS z dotacji budżetowej. W tym czasie za te osoby będzie także opłacana przez KRUS z dotacji budżetowej składka na ubezpieczenie zdrowotne. Całościową reformę systemu ubezpieczenia społecznego rolników, premier zapowiedział w sejmowym exposé z 18/11/2011, prezentującym zamierzenia rządu Jej przeprowadzenie Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, z późn. zm). 6 4 uwarunkowane jest stworzeniem systemu opodatkowania działalności rolniczej. Prace w tym zakresie zostały już podjęte. Koncepcja reformy systemu KRUS powstanie nie wcześniej niż w 2014. Dostosowanie systemu do wyzwań demograficznych Wprowadzane zmiany antycypują zmiany demograficzne zachodzące w społeczeństwie. Wydłużenie wieku emerytalnego, wraz z istniejącym sposobem obliczania wysokości świadczeń emerytalnych powinny dać efekt podobny do bezpośredniego powiązania wieku emerytalnego z oczekiwaną średnią długością życia. Wprowadzone zmiany pozwolą na uzyskanie w 2060 wskaźnika zatrudnienia 61,5% osób w wieku 15-74, tj. podobnego do obecnego (60,2% w 2011), mimo zmiany struktury wieku społeczeństwa. Jednak zmiany demograficzne w Polsce będą na tyle znaczące, że nawet wprowadzane podniesienie wieku emerytalnego do 67 lat nie zahamuje spadku liczby osób aktywnych zawodowo, która w 2060 będzie o 25% niższa niż w 2010. 5. Dostępność wysokiej jakości opieki zdrowotnej i długoterminowej oraz stabilność systemów świadczenia takiej opieki Dostępność świadczeń Powszechne ubezpieczenie medyczne obejmuje 98% legalnych rezydentów z prawem do pracy (2007). Osoby nie objęte obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego, mogą się ubezpieczyć w systemie powszechnym dobrowolnie. Osoby nieubezpieczone pozostające w trudniej sytuacji materialnej, mogą czasowo korzystać bezpłatnie ze świadczeń medycznych finansowanych ze środków publicznych. Bezpłatny dostęp do świadczeń medycznych finansowanych ze środków publicznych przysługuje też: wszystkim dzieciom, poniżej 18 roku życia, nie objętym powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym, wszystkim nieubezpieczonym kobietom w okresie ciąży, porodu i połogu, osobom leczonym w związku z uzależnieniem od narkotyków lub alkoholu, osobom chorym na określone choroby psychiczne oraz choroby zakaźne. System publicznej opieki zdrowotnej opiera się na zasadzie równości dostępu do świadczeń. Rzeczywista dostępność świadczeń reglamentowana jest poprzez wymóg kierowania do leczenia specjalistycznego przez tzw. „lekarzy pierwszego kontaktu” oraz przez system kolejek oczekujących. System kolejek oczekujących służy równemu dostępowi do świadczeń. Kolejność w udzielaniu świadczeń zależy od czasu zgłoszenia się do lekarza i wpisania pacjenta na listę oczekujących oraz od wskazań medycznych. Na podstawie oceny stanu zdrowia pacjent zaliczany jest do przypadków pilnych lub stabilnych. W pierwszej kolejności świadczenia kierowane są do przypadków pilnych. Czas oczekiwania na większość procedur medycznych nie jest zbyt długi, zaś w przypadkach pilnych świadczenia udzielane są najczęściej niezwłocznie. W przypadku niektórych procedur czas oczekiwania może być jednak znaczny. Np. rzeczywisty czas oczekiwania na procedury wysokospecjalistyczne wynosił w dniach i w podziale na przypadki pilne i stabilne (stan na 31 grudnia 2011) w odniesieniu do: • Endoprotezoplastyki stawu biodrowego—215 i 388; • Endoprotezoplastyki stawu kolanowego—281 i 450; 5 • Angioplastyki—18 i 47. 7 Średni czas oczekiwania na świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze w ramach opieki długoterminowej w dniach i w podziale na przypadki pilne i stabilne w 2011 wynosił: • Zespół długoterminowej opieki domowej—0 i 0; • Pielęgniarska opieka długoterminowa—0 i 0; • Zakład/oddział pielęgnacyjno-opiekuńczy—0 i 60; • Zakład/oddział opiekuńczo-leczniczy—0 i 40. 8 Na dostępność leczenia wpływ mogą mieć koszty ponoszone przez samych pacjentów (np. koszty niektórych leków w leczeniu ambulatoryjnym). Mogą one przerastać możliwości finansowe pacjenta, powodując rezygnację z wykupu potrzebnych leków. Mimo podejmowanych dotychczas działań, rozwiązania dotyczące kolejek oczekujących, zarządzania czasem oczekiwania oraz zabezpieczających przed zbyt wysokimi ryzykami finansowymi na razie nie działają w sposób zadowalający, dlatego konieczne są dalsze prace mające na celu poprawę sytuacji w tym zakresie. 9 Jeśli chodzi o subiektywną ocenę dostępności opieki medycznej, według ogólnej oceny 62% pacjentów, jakość opieki nie zmieniła się w 2010 r., według 21%—pogorszyła, według 5%— poprawiła. Opinia nt. dostępności opieki lekarskiej w domu rozkłada się symetrycznie; po 34% respondentów uważało, że dostęp do tej formy opieki jest raczej trudny bądź raczej łatwy, zaś według 16% jest on bardzo łatwy, choć niemal tyle samo uważało, że jest bardzo trudny. Podobne stanowiska prezentowali respondenci odnośnie dostępu do opieki pielęgniarskiej w domu. Według opinii 95% pacjentów, na wizytę u lekarza podstawowej opieki zdrowotnej trzeba było czekać nie dłużej niż tydzień. Według ponad 16% pacjentów, na wizytę u lekarza specjalisty oczekuje się 3-6 mies. 10 Kwestię dostępności świadczeń medycznych w Polsce analizują dwa opracowania przygotowane w latach 2010-11 w ramach współpracy Ministerstwa Zdrowia ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO): Social inequalities in health in Poland („Społeczne nierówności w w zdrowiu w Polsce”) 11 oraz Analysis of health and socio-economic characteristics of district level populations in Poland („Analiza oraz społeczno-ekonomiczne cechy ludności powiatów w Polsce”). 12 Przygotowywany jest też projekt wieloletni dotyczący zmniejszenia społecznych nierówności w zdrowiu. 13 Jakość świadczeń 7 Informacja prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z 15/03/2012, zn. NFZ/CF/DSS/2012/073/0008/W/07277/JGP, Średni rzeczywisty czas oczekiwania na procedury wysokospecjalistyczne w podziale na kategorie medyczne, zał 1, tab. 3. 8 Informacja prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z 15/03/2012, zn. NFZ/CF/DSS/2012/073/0008/W/07277/JGP, Średni czas oczekiwania do komórek organizacyjnych udzielających świadczeń w ramach rodzaju świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze w ramach opieki długoterminowej w podziale na kategorie medyczne, zał 1, tab. 1D. 9 „Organizacja i zasady funkcjonowania powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego w Polsce”, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa: marzec 2012, s. 8. 10 „Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r.—Health and health care in 2010”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 135. 11 Opracowanie to będzie wkrótce opublikowane. 12 Opracowanie jest wykorzystywane m.in. do przygotowania średniookresowych strategii uwzględniających tematykę zdrowotną 13 Projekt sfinansuje Norweski Mechanizm Finansowy. Dotyczyć on będzie m.in. organizacji i funkcjonowania zdrowia publicznego w kraju. 6 Jakość opieki zdrowotnej i bezpieczeństwo pacjenta gwarantują w Polsce (a) normy obligatoryjne, którymi są m.in., przepisy rejestracyjne, normy prawa budowlanego, wymagania techniczno-sanitarne dla prowadzenia określonych typów podmiotów leczniczych i praktyk medycznych, oraz (b) wymogi obligatoryjne dla kas finansujących udzielanie świadczeń ze środków publicznych dotyczące organizacji opieki, ilości i kwalifikacji personelu medycznego, wyposażenia w sprzęt i aparaturę medyczną jednostek świadczących usługi lecznicze. Jednostki podnoszące jakość udzielanych świadczeń i standardy bezpieczeństwa pacjenta ponad ustawowe minimum mogą uzyskiwać odpowiednie certyfikaty, w ramach systemu akredytacji bądź systemu norm ISO. Ponadto istnieją w Polsce wytyczne i standardy w niektórych dziedzinach, np. w zakresie opieki okołoporodowej, anestezjologii i intensywnej terapii, jak również inne tworzone przez towarzystwa naukowe. Profilaktyka medyczna obejmuje następujące grupy świadczeń: • propagowanie zachowań prozdrowotnych, w szczególności poprzez zachęcanie do indywidualnej odpowiedzialności za własne zdrowie; • wczesną, wielospecjalistyczną i kompleksową opiekę nad dzieckiem zagrożonym niepełnosprawnością lub niepełnosprawnym; • profilaktyczne badania lekarskie w celu wczesnego rozpoznania chorób, ze szczególnym uwzględnieniem chorób układu krążenia oraz chorób nowotworowych; • promocję zdrowia i profilaktykę, w tym profilaktykę stomatologiczną obejmującą dzieci i młodzież do ukończenia 19. roku życia; • prowadzenie badań profilaktycznych obejmujących kobiety w ciąży, w tym badań prenatalnych zalecanych w grupach ryzyka i u kobiet powyżej 40. roku życia oraz profilaktyki stomatologicznej; • profilaktyczną opiekę zdrowotną nad dziećmi i młodzieżą w środowisku nauczania i wychowania; • wykonywanie szczepień ochronnych; • wykonywanie badań z zakresu medycyny sportowej obejmujących dzieci i młodzież do ukończenia 21. roku życia uprawiających sport amatorski oraz zawodników pomiędzy 21. a 23. rokiem życia. 14 Opieka geriatryczna. Działający od lipca 2007 przy Ministrze Zdrowia Zespół ekspertów ds. gerontologii przygotował projekt regulacji o nowoczesnych formach opieki zdrowotnej dla osób starszych oraz o standardach kompleksowej opieki geriatrycznej. W wyniku jego prac przygotowana została Całościowa Ocena Geriatryczna (COG) jako procedura medyczna. COG jest wielowymiarową i standaryzowaną oceną poziomu funkcji życiowych, niezbędną do planowania etapów leczenia i opieki. Pozwala porządkować diagnozowanie i kwalifikację do określonych procedur medycznych i świadczeń, tym samym umożliwia właściwe dostosowanie leczenia i opieki do stanu pacjenta w wieku podeszłym. Prowadzi do skuteczniejszego leczenia pacjentów: zmniejsza ich umieralność, eliminuje przyjmowanie niepotrzebnych leków, oraz eliminuje zbyteczne świadczenia (głównie liczbę hospitalizacji i przyjęć do stacjonarnych placówek opiekuńczych). Poprawia jakość życia osób starszych bez zwiększania kosztów opieki. Ustawa o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008, Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.), art. 27, pkt 1. 14 7 Zespół ds. Gerontologii przygotował także Strategię rozwoju systemu opieki geriatrycznej i rozwiązań poprawiających jakość opieki nad osobami starszymi w systemie ochrony zdrowia. Proponuje ona m.in. rozwój edukacji gerontologicznej, stworzenie sieci klinik, oddziałów, poradni geriatrycznych oraz stanowisk konsultantów ds. geriatrii w jednostkach szpitalnych i opieki długoterminowej. Strategia sugeruje priorytetowe traktowanie geriatrii przez okres 10letni w polityce zdrowotnej oraz preferencyjne kontrakty NFZ z placówkami geriatrycznymi, akredytowanymi w oparciu o standardy geriatryczne. Przygotowano też projekt standardu w opiece geriatrycznej, a także projekt aktu prawnego, regulujący kwestie zastosowania standardów postępowania w dziedzinie geriatrii w zakładach opieki zdrowotnej. W ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki uruchamiany jest projekt pn. „Wsparcie systemu kształcenia ustawicznego personelu medycznego w zakresie opieki geriatrycznej”. Opieka długoterminowa, tj. specjalistyczna instytucjonalna opieka nad osobami przewlekle chorymi i niesamodzielnymi, realizowana jest w Polsce w ramach ochrony zdrowia oraz zabezpieczenia społecznego. Opieka długoterminowa w ochronie zdrowia kierowana jest do osób obłożnie i przewlekle chorych niewymagających hospitalizacji, u których występują istotne deficyty w samoopiece i którzy wymagają całodobowej, profesjonalnej, intensywnej opieki i pielęgnacji oraz kontynuacji leczenia. Celem opieki jest także przygotowanie chorego i jego rodziny do samoopieki i samopielęgnacji w warunkach domowych. Opieka długoterminowa obejmuje potrzeby medyczne oraz socjalne. W Polsce istnieją dwa rodzaje zakładów opieki długoterminowej, tj. trwającej powyżej 6 miesięcy: zakłady opiekuńczo-lecznicze oraz pielęgnacyjno-opiekuńcze. Opieka w ww. zakładach sprawowana jest przez zespół terapeutyczny, w skład którego wchodzi lekarz, pielęgniarka, fizjoterapeuta, terapeuta zajęciowy, psycholog i pracownik socjalny. W przypadku złego stanu zdrowia, uniemożliwiającego opiekę nad chorym w domu, istnieje szereg możliwości umieszczenia osoby starszej w placówkach opieki długoterminowej zorganizowanej w ramach opieki zdrowotnej lub systemu pomocy społecznej. Instytucjonalna specjalistyczna opieka długoterminowa zapewnia ciągłość diagnostyki, leczenia, rehabilitacji i edukacji zdrowotnej. W zależności od stanu zdrowia pacjenta udziela się świadczeń w warunkach stacjonarnych lub domowych. 15 W 2010 funkcjonowało łącznie 467 zakładów opieki długoterminowej, o 3% (14) więcej niż w 2009 oraz 67 hospicjów—o 13,6% (8) więcej niż w 2009. Dysponowały one łącznie 26,1 tys. łóżek (8% więcej niż w 2009), objęły opieką stacjonarną 68,2 tys. osób (wzrost o 6,1% w por. z 2009). Opieką domową objęto 4,4 tys. osób (podobnie jak w 2009), głównie w hospicjach (2 tys. osób) oraz przez zespoły opieki domowej (2,2 tys. osób) funkcjonujące przy zakładach opieki długoterminowej. 79% pacjentów zakładów opieki długoterminowej stanowiły osoby w wieku powyżej 60 lat, 56%—osoby 75 i więcej lat. 16 W 2009 usługi długoterminowej opieki pielęgnacyjnej objęły 5,1% ogółu wydatków na ochronę zdrowia. 17 Warunki realizacji świadczeń określa rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej (Dz. U. Nr 140, poz. 1147 ze zm.). 16 „Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r.—Health and health care in 2010”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 91-92. 17 „Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r.—Health and health care in 2010”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 120. 15 8 Odpowiadając na rosnący popyt na usługi opiekuńcze, powołano nowy zawód - opiekuna medycznego. 18 We wrześniu 2007 r. rozpoczęto kształcenie w tym zawodzie (w efekcie do 2009 r. wykształcono 1600 opiekunów medycznych). Stanowią oni część medycznego personelu pomocniczego. Rozwój opieki długoterminowej ma w szczególności zmierzać do kompensowania utraconej sprawności. Przewidziano także działania mające na celu poprawę jakości i skuteczności opieki nad osobą starszą. Polskie priorytety zdrowotne zgodne są z przyjętymi przez Unię Europejską wieloletnimi programami zdrowotnymi oraz z celami Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007-2015, przyjętego przez Radę Ministrów 15 maja 2007 r., oraz ze Strategią Rozwoju Ochrony Zdrowia na lata 2007-2013, przyjętą przez Radę Ministrów w 29 listopada 2006 roku. Działania planowane: Istniejący system opieki długoterminowej nie zaspakaja potrzeb wynikających z postępującego starzenia się społeczeństwa; niesamodzielność powstająca w następstwie chorób, urazów czy starości, staje się problemem społecznym. Obecnie w Polsce żyje ok. 800 tys. osób niesamodzielnych, a za 10 lat może ich być ponad 2 mln. Dlatego planuje się lepsze uwzględnienie potrzeb osób starszych w strategii polityki zdrowotnej. Zmierzać się będzie do: poprawy dostępu do świadczeń ochrony zdrowia na równych prawach dla wszystkich ludzi starszych; lepszej koordynacji opieki; zapewnienia kompleksowości opieki poprzez lepszą integrację świadczeń odpowiadających na specyficzne potrzeby zdrowotne, pielęgnacyjne, opiekuńcze i rehabilitacyjne pacjentów geriatrycznych, przewlekle, terminalnie chorych i niepełnosprawnych; zapewnienia odpowiedniej jakości opieki poprzez zastosowanie wypracowanych standardów w geriatrii, opiece długoterminowej, opiece paliatywnej i rehabilitacji oraz do poprawy finansowania opieki zdrowotnej dla osób w podeszłym wieku. Priorytety szczegółowe to: 1. Opieka geriatryczna. Po wdrożeniu Całościowej Oceny Geriatrycznej najważniejszą kwestią pozostaje wdrożenie standardów postępowania w opiece geriatrycznej. W Ministerstwie Zdrowia finalizowane są prace nad przygotowywaniem projektu odpowiedniego rozporządzenia. Działający przy Ministrze Zdrowia Zespół ds. Gerontologii, monitoruje realizację rekomendacji strategii rozwoju systemu opieki geriatrycznej i rozwiązań poprawiających jakość opieki nad osobami starszymi w systemie ochrony zdrowia. Ponadto, Zespół ocenia, opiniuje i programuje całokształt działań na rzecz poprawy opieki nad pacjentami geriatrycznymi. 2. Opieka długoterminowa. W Ministerstwie Zdrowia prowadzone są intensywne prace systemowe zmierzające do poprawy funkcjonowania opieki długoterminowej w Polsce. W sierpniu 2011 r. Minister Zdrowia powołał Zespół do spraw opieki długoterminowej, który do końca I kw. 2013 przygotować ma projekt Narodowego Programu Opieki Długoterminowej. Określi on m.in., zasady dostępności świadczeń i sposób koordynacji opieki nad pacjentem przewlekle chorym. W Ministerstwie Zdrowia prowadzone są także prace nad Na wniosek ministra zdrowia zawód ten został wpisany do rozporządzenia ministra edukacji narodowej z dnia 26 czerwca 2007 r. roku w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz. U. Nr 124, poz. 860). 18 9 opracowaniem standardów opieki długoterminowej (rehabilitacji, pielęgnowania i leczenia); oraz organizacji struktur opieki długoterminowej, oraz nad poprawą finansowania tej opieki. 3. Opieka nad osobami niesamodzielnymi. Zasadnicza poprawa dostępności świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych uzależniona jest od wprowadzenia ubezpieczenia pielęgnacyjno-opiekuńczego. W Senacie prowadzone są prace nad założeniami do ustawy o niesamodzielności, kompleksowo ujmującej pomoc osobom niesamodzielnym. Przewidują one możliwość powołania państwowego Funduszu Zabezpieczenia Opiekuńczego. W pracach tych biorą udział przedstawiciele Ministra Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministra Zdrowia. Opieka długoterminowa w ramach systemu pomocy społecznej obejmuje 19: • • • • • Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze świadczone w miejscu zamieszkania osoby; Dzienne usługi świadczone w ośrodkach wsparcia; Całodobowe usługi świadczone w rodzinnych domach pomocy; Całodobowe usługi świadczone w domach pomocy społecznej; Całodobowe usługi świadczone w placówkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku prowadzonym w ramach działalności gospodarczej lub statutowej Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze, przysługują osobie samotnej, która z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności wymaga pomocy innych osób. Mogą być przyznane także osobie w rodzinie, jeśli rodzina nie jest w stanie zapewnić koniecznej pomocy. Pomocy udzielają gminne ośrodki pomocy społecznej. Usługi te mogą być świadczone bezpłatnie lub za częściową odpłatnością, w zależności od dochodów danej osoby lub jej trudnej sytuacji życiowej. Zasady odpłatności regulują gminy. Usługi opiekuńcze obejmują: zaspokajanie codziennych potrzeb życiowych (sprzątanie, pranie, zakupy, sporządzanie posiłków), opiekę higieniczną, zaleconą przez lekarza pielęgnację, zapewnianie kontaktów z otoczeniem. Specjalistyczne usługi opiekuńcze są usługami dostosowanymi do szczególnych potrzeb wynikających z rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności, które są świadczone przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym. Rodzinny dom pomocy stanowi specjalną formę usług opiekuńczych i bytowych świadczonych przez osobę w jej miejscu zamieszkania (w ramach działalności gospodarczej) lub przez organizacje pożytku publicznego dla nie mniej niż 3 i nie więcej niż 8 osób starszych lub niepełnosprawnych, wymagających takiego wsparcia. Umieszczenie w domu pomocy następuje na wniosek lub za zgodą osoby zainteresowanej lub jej opiekuna prawnego. Ośrodek wsparcia jest to dzienna forma pomocy instytucjonalnej, w ramach której świadczone są różne usługi dostosowane do specyficznych potrzeb osób korzystających z tej formy pomocy, w tym usługi żywieniowe. Przy ośrodkach wsparcia mogą być prowadzone miejsca całodobowe okresowego pobytu. Ośrodki te wspierają rodzinę w sprawowaniu funkcji opiekuńczych nad niepełnosprawnymi członkami rodzin, zapobiegając umieszczaniu ich w placówkach opieki stałej. Wspiera także osoby samotne zapobiegając ich wykluczeniu 19 Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. Nr 115, poz. 728 z późn. zm.). 10 z życia społecznego. Ośrodki takie prowadzą gminy lub powiaty. W 2010 r. funkcjonowało 1530 ośrodków wsparcia; z ich usług skorzystało ponad 130 tys. osób. 20 Ośrodki wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi, w tym środowiskowe domy samopomocy świadczą usługi dla osób z zaburzeniami psychicznymi (osoby psychicznie chore, w tym autyzm i choroba Alzheimera, i osoby upośledzone umysłowo). Kilka domów tego typu w Polsce świadczy usługi dzienne dla osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Tworzenie i finansowanie takich jednostek jest zadaniem zleconym gmin i powiatów. Domy Pomocy Społecznej są placówkami całodobowego stałego pobytu zapewniająca usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne według standardów określonych dla danego typu domu. Osoby wymagające takiej opieki kierowane są do odpowiedniego typu domu pomocy społecznej przez gminy, które partycypują w kosztach ich utrzymania. Domy umożliwiają i organizują mieszkańcom pomoc w korzystaniu ze świadczeń zdrowotnych oraz pokrywają opłaty za takie usługi w zakresie przewidzianym w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Domy prowadzone są przez jednostki samorządu terytorialnego a także przez Kościół Katolicki, inne kościoły, związki wyznaniowe, organizacje społeczne, fundacje, stowarzyszenia, osoby fizyczne i inne osoby prawne. Na koniec 2010 roku w Polsce funkcjonowały 792 domy, w których przebywało 77092 mieszkańców. Prowadzone w ramach działalności gospodarczej lub statutowej placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku. Placówki takie świadczą usługi opiekuńcze na zasadach rynkowych. Nie są one instytucjami pomocy społecznej. Pobyt w nich nie jest świadczeniem z pomocy społecznej; pomoc społeczna nie współfinansuje pobytu osób w tych placówkach. Ustawa o pomocy społecznej określa m.in. standardy prowadzania tego typu działalności. Prowadzenie tego typu placówek wymaga zezwolenia wojewody. Chodzi o zapewnienie odpowiedniego poziomu usług oraz ochrony praw osób w nich przebywających. Wojewoda ma prawo kontrolowania przestrzegania warunków zezwolenia. Finansowa stabilność systemu świadczeń Narodowy Rachunek Zdrowia Polski (National Health Account—NHA) prowadzony zgodnie z Systemem Rachunków Ochrony Zdrowia (System of Health Accounts—SHA) OECD wskazuje, że w 2009 wydatki ogółem na ochronę zdrowia wynosiły blisko 99 mld zł., tj., 7,4% PKB, zaś wraz z wydatkami powiązanymi z ochroną zdrowia—137,1 mld zł, tj. 10,2% PKB. 70% stanowią wydatki publiczne, 30%—prywatne. W latach 2003-09 wydatki bieżące i inwestycyjne na ochronę zdrowia systematycznie rosły. Ogółem na ochronę zdrowia wydano w 2009 o 88% więcej niż w 2003. Wydatki na świadczenia medyczne związane ze starzeniem się społeczeństwa, szczególnie na ochronę zdrowia osób starszych nie są ujmowane odrębnie w NHA. Osoby te korzystają, tak jak wszyscy uprawnieni, z usług leczniczych, produktów medycznych dla pacjentów ambulatoryjnych, usług rehabilitacyjnych, z długoterminowej opieki pielęgnacyjnej oraz z profilaktyki medycznej. Jednak w grupach usług, z których szczególnie korzystają osoby starsze, wydatki w latach 2003-09 również systematycznie rosły. W przypadku długoterminowej opieki pielęgnacyjnej, z 2,5 mld. zł. w 2003 do 5 mld. w 2009, zaś w przypadku usług rehabilitacyjnych—z 0,9 mld. w 2003 do 3 mld. w 2009. 21 20 Sprawozdania MPiPS-03 za 2010 r. „Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r.—Health and health care in 2010”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 119-126. 21 11 Jeśli chodzi o strukturę wydatków publicznych na ochronę zdrowia w 2010, 84% finansował Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ), 10% budżet państwa, zaś 6% jednostki samorządu terytorialnego. W 2010 wydatki budżetu państwa wyniosły ok. 6,9 mld. zł., tj. 2,3% wydatków, zaś samorządy—ok. 4 mld. zł (łącznie z subwencjami budżetu państwa), tj. 2,2% ogółu ich wydatków. Wydatki budżetu państwa kierowane były na ratownictwo medyczne (30,6%), składki na ubezpieczenia zdrowotne osób nie objętych obowiązkiem ubezpieczeniowym (22,7%), programy polityki zdrowotnej (11,7%) i funkcjonowanie szpitali (8,4%). 22 Głównym płatnikiem w publicznym systemie ochrony zdrowia jest NFZ. Samofinansowanie jest jedną z zasad funkcjonowania NFZ. Zapewnia ona stabilność finansową funkcjonowania publicznego systemu ochrony zdrowia, gdyż NFZ może kontraktować usługi medyczne i refundować leki tylko w granicach posiadanych środków. Istnieją też w publicznym systemie ochrony zdrowia mechanizmy reglamentowania świadczeń, np. kolejki oczekujących na procedury i usługi specjalistyczne, pełnienie przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej funkcji „bramkarza” decydującego o dostępie do świadczeń specjalistycznych, czy kontrolowanie przez NFZ zasadności wykonanych świadczeń umożliwiające odmowę pokrycia rachunków w przypadkach stwierdzenia 23 Istnieje też mechanizm zapewniający samofinansowanie nieprawidłowości. świadczeniodawców opieki medycznej (szczególnie szpitali). Wraz z zasadą samofinansowania NFZ mechanizmy te powinny zapewnić stabilność finansową publicznego systemu ochrony zdrowia. Świadczone w ramach systemu pomocy społecznej usługi opiekuńcze oraz specjalistyczne usługi opiekuńcze są finansowane z budżetów gmin. Specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi są finansowane z budżetu państwa. W 2010 r. wydatki na usługi opiekuńcze wyniosły ponad 378 mln zł. Domy pomocy społecznej prowadzone przez gminy są finansowane z ich budżetów; domy prowadzone przez powiat lub na jego zlecenie są dofinansowane z budżetu państwa, domy regionalne mogą być finansowane jako zadanie własne lub dofinansowywane z budżetu państwa. W odpłatności za pobyt w domach pomocy społecznej osób skierowanych do nich po 1 stycznia 2004 roku partycypują gminy. Natomiast pobyt mieszkańców skierowanych do domów pomocy społecznej przed 1 stycznia 2004 r. dofinansowywany jest z budżetu państwa. W 2010 r. wydatki gmin z tytułu odpłatności za pobyt osób w domach pomocy społecznej wyniosły ponad 526 mln zł. W tym samym roku z budżetu państwa na utrzymanie domów pomocy społecznej (dofinansowanie do odpłatności za pobyt mieszkańców oraz dotacje na realizację planów naprawczych podnoszących standard) wydatkowano ponad 1 mld zł. „Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r.—Health and health care in 2010”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 128-129. 23 „Organizacja i zasady funkcjonowania powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego w Polsce”, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa: marzec 2012, s. 5-6, 8, 9, 10. 22 12