114 Biernat1_Layout 1

Transkrypt

114 Biernat1:Layout 1 2013-01-11 10:02 Strona 1
ARTYKUŁ ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE
Zaangażowanie Autorów
A – Przygotowanie projektu
badawczego
B – Zbieranie danych
C – Analiza statystyczna
D – Interpretacja danych
E – Przygotowanie manuskryptu
F – Opracowanie piśmiennictwa
G – Pozyskanie funduszy
Author’s Contribution
A – Study Design
B – Data Collection
C – Statistical Analysis
D – Data Interpretation
E – Manuscript Preparation
F – Literature Search
G – Funds Collection
Medycyna Sportowa
© MEDSPORTPRESS, 2012; 3(4); Vol. 28, 197-206
DOI: 10.5604/1232406X.1028042
Elżbieta Biernat1(A-G), Wiesław Tomaszewski2(D-F)
1
2
1
2
Szkoła Główna Handlowa, Warszawa
Wyższa Szkoła Fizjoterapii, Wrocław
School of Economics, Warsaw
College of Physiotherapy, Wrocław
ZWIĄZEK MIĘDZY AKTYWNOŚCIĄ FIZYCZNĄ
I WSKAŹNIKIEM MASY CIAŁA WARSZAWSKICH
STUDENTÓW
THE RELATIONSHIP BETWEEN PHYSICAL ACTIVITY
AND BODY MASS INDEX IN WARSAW STUDENTS
Słowa kluczowe: poziom aktywności fizycznej, BM, zdrowy styl życia, otyłość
Key words: physical activity level, BMI, healthy lifestyle, obesity
Streszczenie
Wstęp. Aktywność fizyczna uznawana jest za kluczowy składnik zdrowego stylu życia. Biorąc
pod uwagę jej znaczenie w procesie przeciwdziałania nadwadze i otyłości podjęto badania, których celem była ocena poziomu aktywności fizycznej warszawskich studentów i jej związek z BMI.
Materiał i metody. Badaniami objęto 471 losowo wybranych studentów II roku z Warszawy (213 mężczyzn i 258 kobiet). Zastosowano krótką polską wersję IPAQ. Istotność różnic frakcji oceniono za pomocą testu chi-kwadrat. Porównań poszczególnych par średnich dokonano
za pomocą testu T.
Wyniki. Wysoki poziom aktywności fizycznej osiągnęło zaledwie 1,2% studentów, umiarkowany – 60,6%, a niski – 35,6%. Rekomendowaną przez WHO dawkę aktywności fizycznej spełniano głównie podejmując 5 lub więcej dni umiarkowanych wysiłków lub chodzenia nie mniej
niż 30 minut dziennie. Średni czas wysiłków umiarkowanych wynosił w grupie studentów z niedowagą 69,2 min./tydz. (±106,1), z BMI w normie – 68,1 min./tydz. (±102,4), z nadwagą – 61,7
min./tydz. (±77,8). Średni czas chodzenia osób z niedowagą był równy 160,3 min./tydz. (±142,9),
z BMI w normie – 139,8 min./tydz. (±128,6), z nadwagą – 132 min./tydz. (±119,4). Wśród badanych nie było osób otyłych, nadwagę miało 10,3% a niedowagę 20,3%.
Wnioski. Warszawscy studenci nie mogą stanowić wzoru aktywnego stylu życia dla reszty
społeczeństwa. Konieczne są programy uświadamiające prozdrowotne korzyści z wysiłku fizycznego, przyczyniające się do zmiany stylu życia młodzieży studenckiej.
Summary
Word count:
Tables:
Figures:
References:
6786
4
0
43
Background. Physical activity is considered a key determinant of a healthy lifestyle.
Considering its significance in the process of obesity prevention, a study was carried out to
assess the level of physical activity and its relationship with BMI in Warsaw students.
Material and methods. The sample was composed of 471 randomly selected second year
students from Warsaw (including 213 males and 258 females). A shortened Polish version of
the International Physical Activity Questionnaire (IPAQ) was used for the study. The significance
of the differences between fractions was assessed using the chi square test. The comparison
of each mean pair was compared using student-t test.
Results. A high level of physical activity was attained by only 1.2% of the student while
60.6% and 35.6% showed a moderate and low level of physical activity respectively. The
recommended amount of physical activity was achieved mainly by performing moderate
physical exercise within 5 or more days or walking at least 30 minutes a day. The mean time of
moderate exercise performance was 69.2 minutes per week in the underweight students (±106.1),
68.1 minutes per week in the students with normal body weight (±102.4), and 61.7 minutes per
week in overweight students (±77.8). The mean time of walking was 160.3 minutes per week
(±142.9) in the underweight students, 139.8 min./week (±128.6) in the normal weight students and
132 min./week (±119.4) in the overweight students. Among the studied sample there were no
obese subjects. 10.3% and 20.3% were overweight and underweight respectively.
Conclusions. Warsaw students cannot be role models for an active lifestyle for the rest of
the community. Thus, it is necessary to implement special programs promoting health-related
benefits of physical exercise, contributing to changes in the lifestyle among students.
Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr Elżbieta Biernat
SGH, CWFiS
Al. Niepodległości 162, 02-554 Warszawa, e-mail: [email protected], Phone: +48 22 6653839
Otrzymano / Received
Zaakceptowano / Accepted
11.10.2011 r.
25.04.2012 r.
197
Biernat E. i wsp., Ocena jakości życia studentów
Wstęp
Background
W ostatnim 20-leciu widoczne jest szybkie rozpowszechnianie się otyłości. Obecnie określa się ją wręcz
mianem epidemii zagrażającej Europie [1], a nawet całemu światu [2]. Według raportu WHO (2006) nadwagę
ma już więcej niż miliard dorosłych na całym świecie,
a otyłość cechuje ok. 30% ludzi. 15-20% mieszkańców
Europy Zachodniej i Południowej oraz 30% mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej charakteryzuje wysoki wskaźnik masy ciała (>25) [3]. W krajach skandynawskich otyłych jest ok. 10% obywateli (w Finlandii
ok. 20%). W Polsce otyłość (BMI >30,0) stwierdzono
u 22,4% mężczyzn i 29,0% kobiet, a nadwagę (BMI 2530) – u 45,3% mężczyzn i 35,1% kobiet [4].
Występowanie otyłości związane jest bezpośrednio z zapadalności na różne choroby cywilizacyjne
[5]. Medyczne konsekwencje otyłości pozostają
w ścisłej korelacji z chorobami układu sercowo-naczyniowego [6,7], zaburzeniami lipidowymi i cukrzycą
typu 2 [8,9], kamicą dróg żółciowych [10], bezdechem nocnym, nowotworami [11], dną moczanową,
chorobą zwyrodnieniową stawów, chorobą zakrzepowo-zatorową kończyn dolnych, zaburzeniami miesiączkowania i niepłodnością [12]. W przypadku
osób otyłych ryzyko występowania cukrzycy typu 2
jest ponad 4-krotnie większe, a nadciśnienia tętniczego i zatorowości płucnej – 3-krotnie [13,14,15].
Przyczyn powstawania otyłości upatruje się
w wielu czynnikach, np. genetycznych, psychicznych
czy środowiskowych [16]. Jednak naukowcy podkreślają ogromny wpływ siedzącego trybu życia i braku
odpowiedniej dawki ruchu [17,18,19,20]. Z drugiej
strony udowadniają, że aktywność fizyczna reguluje
zaburzenia metaboliczne [21,22,23], ma pozytywny
wpływ na układ hormonalny, poprawia wydolność układu krążenia i oddychania [24], zwiększa masę i siłę mięśniową, wzmacnia i stabilizuje stawy, zwiększa ich zakres ruchomości, wzmacnia przyczepy, ścięgna i więzadła oraz zapobiega zwyrodnieniom stawów [25]. Nie
do przecenienia jest pozytywny wpływ ruchu na układ
nerwowy (np. napięcie i stany depresyjne) [26].
Badacze podkreślają również, że problem nadwagi i otyłości nie dotyczy wyłącznie dorosłych, lecz coraz częściej ludzi młodych [27,28]. Z tego powodu
przeprowadzono badania w grupie warszawskich
studentów. Celem było wykazanie czy w grupie badanych osób uznawanej powszechnie za wzorcotwórczą, świadomość roli i znaczenia wysiłku fizycznego w profilaktyce i leczeniu otyłości jest dostateczna i czy kształtuje ona potrzebę (nawyk) aktywnego
stylu życia. Analizowano występowanie nadwagi
i otyłości, a także zbadano, czy istnieje związek BMI
z poziomem aktywności fizycznej respondentów. Do
oceny poziomu aktywności fizycznej zastosowano
Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (International Physical Activity Questionnaire
– IPAQ), szczególnie rekomendowany przez międzynarodowe środowiska badawcze, tj. European Health
Interview Survey (EUROHIS), European Physical Activity Surveyance System (EUPASS) i Europejski
Sondaż Społeczny 2002 [29].
Postawiono hipotezę badawczą, że wyniki badań
mogą być pomocne w projektowaniu właściwych programów aktywności fizycznej – obniżających ryzyko
występowania nadwagi i otyłości wśród młodzieży
studenckiej.
During the past two decades, a quick rise of obesity is observed. Obesity is now regarded epidemic in
Europe [1], and even worldwide [2]. According to the
WHO report (2006), over a billion of the adult population
worldwide are overweight and 30% are obese. 15-20%
of West and South-European and Midwest-European
population are characterised by high body mass
indices (>25) [3]. In Scandinavian countries there are
10% of obese citizens (in Finland – about 20%). In
Poland, 22.4% of the male and 29.0% of the female
population have been diagnosed with obesity (BMI
>30.0) while 45,3% of the males and 35,1% of the
females have been diagnosed as overweight (BMI
25-30) [4].
Obesity is directly connected with the incidence of
civilisation-related diseases [5]. Medical consequences
of obesity closely correlate with cardiovascular diseases [6,7],lipid disorders and type 2 diabetes [8,9],
gallstones [10], obstructive sleep apnoea (OSA),
neoplasms [11], gout, osteoarthritis, thromboembolic
disease of the lower limbs, menstruation disorders
and infertility12. In obese individuals, the risk of type
2 diabetes is almost four times higher than in normal
weight people and the risk of arterial hypertension
and pulmonary embolism is about three times higher
[13,14,15].
The possible reasons of obesity involve multiple,
e.g. genetic, mental or environmental factors [16].
However, scientists emphasise the huge impact of a
sedentary lifestyle and an insufficient amount of
movement [17,18,19,20]. On the other hand, they
show that physical activity regulates metabolic
disorders [21,22,23], favourably affects the endocrine
system and improves the efficiency of the circulatory
and respiratory systems [24],increases muscle mass
and strength, strengthens and stabilises joints, increases the range of movements in joints, strengthens
muscle attachments, tendons and prevents joint
degeneration [25].The favourable effect of movement
on the nervous system is also undeniable (in such
cases as tension and depressive states) [26].
Moreover, researchers stress that the problem of
overweight and obesity does not concern only the
adult population, but it is increasingly common among
young people [27,28]. For this reason, a study was
carried out in a sample of Warsaw students. The goal
of this study was to find out whether the group,
commonly believed to be the role model in terms of a
healthy and active lifestyle is sufficiently aware of the
role and significance of physical exercise in the
prophylaxis and treatment of obesity and whether
this awareness contributes to the formation of a habitually active lifestyle.
The incidence of overweight and obesity was
subjected to analysis; it was also verified whether
there was any correlation between the respondents’
BMIs and their levels of physical activity. For the
assessment of physical activity the International
Physical Activity Questionnaire –(IPAQ) was used.
This questionnaire is particularly recommended by
international research institutions, including the European Health Interview Survey (EUROHIS), European
Physical Activity Surveyance System (EUPASS) and
the European Social Survey (ESS) [29].
198
Biernat E. et al., Assessment of lifestyle of students
It was hypothesised that the results might be helpful in the development of adequate physical activity
programs, designed to decrease the risk of overweight
and obesity among students.
Materiał i metody
Material and methods
Badaniami objęto 497 losowo wybranych studentów II roku (228 mężczyzn i 269 kobiet) z Warszawy.
W celu wyłonienia respondentów stosowano dwustopniowy system losowania. Pierwszy stopień polegał na wylosowaniu 6 warszawskich uczelni publicznych (Akademii Wychowania Fizycznego, Politechniki Warszawskiej, Szkoły Głównej Handlowej, Szkoły
Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Uniwersytetu Warszawskiego, Wojskowej Akademii Technicznej), drugi
– na wylosowaniu 30–procentowej próby. Wywiady
przeprowadzano podczas ćwiczeń językowych.
The sample was composed of 497 randomly
selected second year students (including 228 males
and 269 females) from Warsaw. The respondents were
selected by means of two-stage sampling. The first
stage involved selection of 6 Warsaw public universities (University of Physical Education, Warsaw University of Technology, Warsaw School of Economics,
Warsaw University of Live Sciences, Warsaw University and the Military University of Technology) and
the second one – selection of a 30% sample. The
surveys were performed during language exercises.
Kwestionariusz
Badanie miało charakter ankietowy. Zastosowano
opracowaną przez Biernat i Stupnickiego polską krótką wersję Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej (International Physical Activity
Questionnaire – IPAQ), oficjalnie zatwierdzoną przez
Komitet IPAQ jako narodową (polską) wersję [30].
Kwestionariusz zawierał 7 pytań dotyczących wszystkich rodzajów aktywności fizycznej związanej z życiem
codziennym, pracą i wypoczynkiem. Pytania zadawano wszystkim studentom wylosowanym do badań,
niezależnie od tego czy uważali się za osoby aktywne
fizycznie, czy też nie. Z analizy wykluczono 15 studentów, którzy w ciągu ostatnich 7 dni byli chorzy, przebywali w szpitalu, odbywali zajęcia rehabilitacyjne itd.
Oprócz pytań dotyczących podejmowanych wysiłków, ankieterzy zbierali dane dotyczące płci, masy
i wysokości ciała. Na podstawie tych danych, respondentów kwalifikowano do poszczególnych kategorii
BMI (niedowaga – <20, norma – 20,0-24,9, nadwaga
– 25,0-29,9, otyłość – 30,0-39,9).
Questionnaire
The study involved a survey. The Polish shortened version of IPAQ, modified by Biernat and Stupnicki was used. It had been officially approved by
IPAQ committee as a national (Polish) [30].The questionnaire consisted of 7 questions concerning all kinds
of physical activity, connected with everyday life,
work and rest. All the students were asked whether
they regarded themselves physically active or not. 15
students were excluded from the analysis due to their
health conditions, hospitalisation or participation in
rehabilitation sessions.
Apart from the questions pertaining to exercise
performance, the surveyors collected data on the subjects’ gender, body mass and body height. Based on
these data, the respondents were qualified for different
BMI categories (underweight – <20, normal weight
20.0-24.9, overweight 25.0-29.9, obesity – 30.0-39.9).
Obliczanie poziomu aktywności fizycznej
Za pomocą IPAQ zbierano informacje o częstości
i czasie trwania wszystkich wysiłków fizycznych (intensywnych, umiarkowanych i chodzenia) – podejmowanych przez studentów w ostatnim tygodniu (w pracy, w domu, w czasie wolnym, podczas przemieszczania się itd.). Przez wysiłek intensywny rozumiano
wysiłek wywołujący bardzo szybką czynność oddechową i bardzo szybką czynność serca (np. dźwiganie ciężkich przedmiotów, kopanie ziemi, aerobik,
szybki bieg, szybka jazda rowerem). Wysiłek umiarkowany rozumiano jako wysiłek prowadzący do „trochę szybszego” oddychania i „trochę szybszego” bicia serca (np. noszenie lżejszych ciężarów, jazda
na rowerze w normalnym tempie, gra w siatkówkę
lub bardzo szybki marsz). Chodzenie dotyczyło zarówno chodzenia związanego z pracą, chodzenia ulicą (np. po zakupy, do pracy), jak i spacerów.
Każdy rodzaj wysiłku określano w jednostkach
MET-min./tydzień – mnożąc współczynnik przypisany temu wysiłkowi (wysiłkowi intensywnemu – 8 MET,
umiarkowanemu – 4 MET, chodzeniu – 3,3 MET) [31]
przez liczbę dni wykonywania danego rodzaju wysiłku
w tygodniu oraz średni czas trwania w minutach
na dzień. Na podstawie tych wyników – po standardowym przeliczeniu [32,33] – oceniano poziom ak-
Calculating the level of physical activity
Using IPAQ, information was collected about the
frequency and duration of all levels of physical exercise (intense, moderate and walking), performed by
the students during the last week (at work, at home,
in their free time, while moving, etc.). Intense exercise was understood as performance of activity resulting in a very fast respiratory rate and heart rate
(e.g. lifting heavy objects, digging the ground, aerobic training, quick running, quick cycling). A moderate
exercise involved performance leading to “a bit
faster” breathing and “a bit faster” heart beating (e.g.
carrying lighter weights, cycling at a normal speed,
playing volleyball or a very quick march). Walking
involved both walks connected with work or in the
street (e.g. going shopping or going to work) and
walks for pleasure.
Every kind of exercise was expressed in metabolic equivalent (MET)-min./week – by multiplying
the coefficient attributed to this kind of effort (intense
- 8 MET, moderate – 4 MET, walking 3.3 MET) [31]
performed weekly and the mean duration in minutes
per day. Based on these results – after standard calculation [32,33] – the level of physical activity (high,
moderate or low) was assessed in the subjects as well
as the weekly physical activity (WPA). WPA is the sum
199
tywności fizycznej (wysoki, umiarkowany bądź niski)
oraz tygodniową aktywność fizyczną (TAF). TAF to
suma wyników MET-min./tydzień każdego rodzaju wysiłku. 1 MET odpowiada zużyciu O2 w spoczynku
i wynosi 3,5 ml O2/kg masy ciała na minutę [34].
Wyróżnia się trzy poziomy aktywności:
• Wysoki – do tego poziomu klasyfikowane są osoby, które spełniają jeden z poniższych dwóch kryteriów:
– 3 lub więcej dni intensywnych wysiłków fizycznych, łącznie co najmniej 1500 MET-min/tydzień,
– 7 lub więcej dni którejkolwiek kombinacji aktywności fizycznej (chodzenia, umiarkowanych lub intensywnych wysiłków) przekraczającej 3000 MET-min/tydzień.
• Umiarkowany – do tego poziomu klasyfikowane
są osoby, które spełniają jeden z poniższych trzech
kryteriów:
– 3 lub więcej dni intensywnych wysiłków fizycznych nie mniej niż 20 minut dziennie,
– 5 lub więcej dni umiarkowanych wysiłków lub
chodzenia nie mniej niż 30 minut dziennie,
– 5 lub więcej dni którejkolwiek kombinacji aktywności fizycznej (chodzenia, umiarkowanych lub intensywnych wysiłków) przekraczającej 600 MET-min/tydzień.
• Niski – do tego poziomu klasyfikowane są osoby,
które nie wykazywały żadnej aktywności fizycznej
bądź nie spełniały warunków dla poziomu wystarczającego i wysokiego.
of the results expressed in MET-min./week for every
kind of effort. 1 MET reflects O2 consumption at rest is
equal to 3,5 ml O2/kg of body mass per [34].
There are three levels of physical activity:
• High – the individuals qualified for this level meet
one of the following criteria:
– 3 or more days of intense physical exercise,
altogether – at least 1500 MET- min/week,
– 7 or more days of any combination of physical
activities (walking, moderate or intense
efforts) exceeding 3000 MET- min/week.
• Moderate – the individuals qualified for this level
meet one of the following three criteria: :
– 3 or more days of intense physical exercise,
for at least 20 minutes a day,
– 5 or more days of moderate exercise or walking for at least 30 minutes a day,
– 5 or more days of any combination of physical
activities (walking, moderate or intense
efforts) exceeding 600 MET-min/week.
• Low – the individuals qualified for this level are not
involved in any kind of physical activity or do not
meet any criteria for the moderate or high level.
Zbieranie wywiadów
Wywiad bezpośredni (standaryzowany) prowadzili przeszkoleni i nadzorowani ankieterzy, według
określonego planu.
Zgodnie z zasadami przyjętymi przez twórców
IPAQ badania prowadzono w listopadzie (po zakończeniu wakacji w 2009 r.). Z badań wykluczono tydzień związany ze Świętem Zmarłych, podczas którego notuje się zwiększoną aktywność fizyczną (odwiedzanie cmentarzy, wzmożone spacery, wizyty,
przejścia do kościoła itp.) Nie był to więc okres wzmożonej aktywności fizycznej, w związku z czym mierzona aktywność fizyczna może być określana jako
aktywność nawykowa.
Surveying
A direct (standardized) survey was carried out by
trained surveyors and it was supervised according to
the established plan.
According to the principles accepted by IPAQ designers, the study was carried out in November (after
the holidays in 2009). The week including Halloween,
when an increased physical activity is noted (going to
cemeteries, walking more than usual, visiting relatives and going to church) was excluded from the
study. Thus, the study was not carried out during the
period of an intensified physical activity, so we can
assume that the measured activity level was habitual.
Analiza statystyczna
Istotność różnic frakcji oceniono za pomocą chi-kwadrat w postaci logarytmicznej [35]. Przyjęto poziom istotności p<0,05. Porównań poszczególnych
par średnich dokonano za pomocą testu T.
Statistic analysis
The significance of differences between fractions
was assessed using logarithmic chi square test [35].
Significance level was accepted as p<0.05. Comparisons of the pairs were made using student-t test.
Wyniki
Results
Wśród warszawskich studentów II roku nie stwierdzono przypadków otyłości (Tab. 1). Wykazano natomiast, że studentów relatywnie częściej (p<0,05)
charakteryzuje prawidłowa masa ciała (69,4%) niż
nadwaga (10,3%) i niedowaga (20,3%). Niedowaga
częściej (p<0,05) dotyczy kobiet (32,3%), a nadwaga
mężczyzn (20,6%).
Do dalszej analizy zakwalifikowano 482 studentów (wykluczono 15 osób, które w ciągu ostatnich 7
dni były chore, przebywały w szpitalu, odbywały zajęcia rehabilitacyjne itd.). Średni czas trwania wysiłków intensywnych w tygodniu wynosił w całej bada-
No case of obesity was found in the sample of second year students (Tab. 1). Conversely, the students
relatively more often (p<0.05) were characterised by a
normal body mass (69,4%) than were overweight
(10.3%) or underweight (20.3%). More women (32.3%)
where underweight (p<0.05) while more men were
overweight (20.6%).
For further analysis 482 students were qualified
(15 subjects who during the last 7 days were ill, hospitalised or underwent rehabilitation, etc. were excluded from the study). The mean duration of weekly
intense exercise performance was 18.1 minutes
200
nej grupie 18,1 minut (±31,3), w tym wśród osób
z niedowagą 14,4 minut (±25,2), z BMI w normie 18,9
minut (±32,6) i z nadwagą 20,2 minut (±33,2). Mężczyźni o prawidłowej masie ciała (74,6%) relatywnie
częściej (p<0,05) od kobiet z tej grupy (65%) deklarowali wysiłki intensywne. Podobnie było w przypadku średniego czasu ich trwania (Tab. 2).
Nie stwierdzono żadnych istotnych różnic w deklaracjach i średnim czasie trwania wysiłków umiarkowanych i chodzenia w zależności od płci i BMI.
Średni czas trwania wysiłków umiarkowanych w tygodniu w całej grupie wynosił 67,7 minut (±100,8),
w tym wśród studentów z niedowagą 69,2 minut
(±106,1), z BMI w normie 68,1 minut (±102,4) i z nad-
(±31.3) for the whole sample, including underweight
subjects who performed exercise in 14.4 minutes
(±25.2), the subjects with normal BMI who performed
exercise in 18.9 minutes (±32.6) and the overweight
subjects who performed exercise in 20.2 minutes
(±33.2). The men with a normal body mass (74.6%)
relatively more often (p<0.05) reported their involvement in physical exercise than their female counterparts from the same group (65%). Similar results
were obtained for exercise duration (Tab. 2).
No significant between gender or between group
differences were found in the results corresponding
to moderate exercise performance and walking. The
mean duration of weekly moderate effort performan-
Tab. 1. Body Mass Index warszawskich studentów II roku
Tab. 1. Body Mass Index in Warsaw second year students
Tab. 2. Podejmowane przez studentów II roku wysiłki fizyczne w zależności od ich BMI
Tab. 2. Physical exercise performed by second year students according to their BMIs
201
wagą 61,7 minut (±77,8). Średni czas chodzenia w tygodniu w całej grupie wynosił 143,1 minut (±130,7).
Studenci z niedowagą chodzili średnio 160,3 minut
(±142,9), z BMI w normie 139,8 minut (±128,6), a z nadwagą 132 minut (±119,4).
Wysoki poziom aktywności fizycznej osiągnęło
zaledwie 1,2% wszystkich warszawskich studentów
(w tym 1,4% mężczyzn i 1,2% kobiet), umiarkowany
– 60,6% (w tym odpowiednio 58,6 i 62,3%), a niski
– 35,5% (w tym odpowiednio 36,5 i 34,6%). Nie
stwierdzono istotnych różnic między studentami i studentkami w tym względzie. Wykazano jednak, że zarówno mężczyzn, jak i kobiety rzadziej (p<0,05) osiągali wysoki poziom aktywności fizycznej niż pozostałe poziomy. Częściej natomiast (p<0,05) – poziom
umiarkowany.
Zasadniczym warunkiem określania poziomu aktywności fizycznej (wysokiego, umiarkowanego, niskiego) na podstawie danych zebranych za pomocą
IPAQ – jest jej regularność [36,37], a elementami
uzupełniającymi – intensywność wysiłku i czas trwa-
ce was 67.7 minutes (±100.8) for the entire sample,
69.2 minutes (±106.1) for underweight students, 68.1
minutes (±102.4) for these with normal BMIs and
61.7 minutes (±77.8) for the overweight students.
The mean duration of weekly walking was 143.1 minutes (±130.7) for the entire sample. For the underweight students it was 160.3 minutes (±142.9) while
for the students with normal BMIs and overweight
ones it was 139.8 (±128.6) and 132 minutes (±119.4)
respectively.
A high level of physical activity was reported by
only 1.2% of the entire sample of Warsaw students
(including 1.4% of the male and 1.2%of the female
subjects). A moderate and low level of physical
activity was reported by 60.6% (including 58.6 and
62.3% subjects respectively) and 35.5% (including
36.5 and 34.6% respectively) of the subjects respectively. However, both the studied men and, more seldom, women (p<0.05) did not report their involvement
in high level physical activity more often as compared
with other levels. Conversely, the respondents mainly
Tab, 3. Poziom aktywności fizycznej warszawskich studentów II roku
Tab. 3. The level of physical activity in Warsaw second year students
202
Tab. 4. Poziom aktywności fizycznej warszawskich studentów w zależności od ich BMI
Tab. 4. The level of physical activity in Warsaw students according to their BMIs
nia. W Tabeli 3 przedstawiono więc sposób klasyfikacji warszawskich studentów do poszczególnych poziomów aktywności fizycznej na podstawie czasu
trwania poszczególnych rodzajów aktywności (intensywnych, umiarkowanych i chodzenia).
Analiza testem chi-kwadrat – również w tym przypadku – nie wykazała statystycznie istotnych różnic
między mężczyznami i kobietami w zależności od ich
poziomu aktywności fizycznej (Tab. 3). Stwierdzono
jedynie, że zarówno studenci (5,4%), jak i studentki
(5,0%) relatywnie rzadziej (p<0,05) podejmowali 3
lub więcej dni intensywnych wysiłków fizycznych (nie
mniej niż 20 minut dziennie) niż pozostałe formy wysiłków kwalifikujące do umiarkowanego poziomu.
Istotnie częściej zaś deklarowano 5 lub więcej dni
umiarkowanych wysiłków lub chodzenia nie mniej
niż 30 minut dziennie (odpowiednio 31,1 i 35,4%).
Stwierdzono prawidłowość, że bez względu na poziom aktywności fizycznej (umiarkowany czy niski) zarówno studenci, jak i studentki częściej (p<0,05) mają
BMI w normie (odpowiednio 72,6 i 65,5% oraz 73,5
i 68,5%) niż nadwagę i otyłość. Wśród studentów (mężczyzn) o wysokim poziomie aktywności były wyłącznie osoby o prawidłowej masie ciała (Tab. 4).
(p<0.05) reported a moderate physical activity level.
The basic condition for determining the level of
physical activity (high, moderate, low) based on the
data collected using IPAQ – is its regularity [36,37],
while the complementary elements include exercise
intensity and duration. Thus, Table 3 presents qualification of Warsaw students for different levels of
physical activity based on the reported duration of
their involvement in physical exercise (intense, moderate and walking).
The analysis using the chi-square test – also in
this case – showed no statistically significant differences between the male and female respondents,
according to their level of physical activity (Tab. 3). It
was only found that both the male (5.4%) and female
(5.0%) subjects relatively more seldom (p<0.05)
performed physical exercise three or more days
a week (for at least 20 minutes a day) than other
forms of effort qualifying them for a moderate level of
physical activity. Significantly more often they reported 5 or more days of a moderate effort or walking
for at least 30 minutes a day (31.1 and 35.4% respectively).
It was found that, regardless the level of physical
activity (moderate or low), both the male and female
students more often (p<0.05) were found to have
normal BMIs (72.6 and 65.5%; 73.5 and 68.5%
respectively) than to be overweight or obese. Among
the male students, an involvement in high level physical activity was reported only by the respondents
whose body mass was normal (Tab. 4).
Dyskusja
Discussion
Hipokinezja jest jednym ze źródeł epidemii otyłości i towarzyszącego jej zespołu metabolicznego.
Zwiększenie świadomości co do skuteczności wysiłku fizycznego w profilaktyce oraz leczeniu otyłości
i nadwagi przyczynić się może do zmiany trybu życia
społeczeństwa. Duże nadzieje w tym względzie wiąże się z grupami wzorcotwórczymi, np. ze studentami. Niemniej jednak przekazywane wzory zachowań
zazwyczaj spotykają się z lepszym odbiorem, jeżeli
są poparte własnym doświadczeniem. Dlatego w niniejszej pracy badano związek poziomu aktywności
studentów z ich wskaźnikiem masy ciała. Spodziewano się, że osoby młode, świadome potrzeb i konieczności ruchu w życiu współczesnego człowieka,
a jednocześnie – z racji wykształcenia – świadome
Hypokinesia is one of the reasons for obesity epidemic and the associated metabolic syndrome. Raising the awareness of the effectiveness of physical
exercise in prevention and treatment of obesity and
overweight may contribute to changes in the lifestyles of modern society. The so called role model
groups, e.g. students, are expected to promote prohealth behaviour involving altered attitudes to physical activity. Nevertheless, the transferred behaviour
patterns are accepted provided they are supported
by someone’s own experience. Therefore, in this
study, the level of physical activity was assessed
based on the subjects’ body mass indices. The young
people, conscious of their needs and the role of
movement in the life of contemporary men and, due
203
skutków otyłości, będą czynnie podejmować aktywność fizyczną (sport, turystykę, rekreację ruchową)
i promować ją w swoim środowisku. Niestety, wyniki
badań pokazały, że wysoka aktywność fizyczna dotyczy zaledwie 1,2% warszawskich studentów, co szczególnie niepokoi ze względu na fakt, iż szacowana za pomocą IPAQ aktywność może być określona mianem nawykowej. Badania prowadzone były bowiem w miesiącach niesprzyjających aktywności przypadkowej – związanej z wakacjami, feriami, świętami
lub dogodną pogodą w lecie i zimie. Wynika z tego, że
podobnie jak kadra nauczycielska z tych uczelni [38]
– warszawscy studenci, niestety, nie mogą stanowić
wzoru aktywnego stylu życia dla reszty społeczeństwa.
Naukowcy na całym świecie alarmują, że wielu
młodych ludzi nie stosuje rekomendowanej dawki ruchu (Youth risk behavior surveillance system, 2006)
[39]. Na przykład nie robi tego aż 3 na 10 chłopców
i 4 z 10 dziewcząt (w wieku 5-18 lat) z Wielkiej Brytanii (Department of Health, 2003) [40]. Wśród wielu
młodych ludzi notuje się otyłość lub nadwagę spowodowaną siedzącym stylem życia. Amerykanie wykazują nadwagę wśród 47,4% swoich studentów [41].
W przypadku warszawskich studentów sytuacja
przedstawia się zdecydowanie lepiej, bowiem w badanej grupie nie stwierdzono przypadków otyłości.
Prawidłową masę ciała miało prawie 70%, a nadwagę i niedowagę odpowiednio – 10,3 i 20,3% (szczególnie studentki). Do zaleceń WHO [42] stosowało się
ponad 60%. Dla porównania, wśród młodzieży amerykańskiej wysiłki umiarkowane, trwające nie mniej
niż 30 min przez co najmniej 5 dni w tygodniu, podejmowało tylko 36% (Department of Health, 2003) [43],
w Bawarii 59% młodych mężczyzn i 54% kobiet (Schaller, 2005) [44].
Jednocześnie należy podkreślić, że wykonanie
zaleceń WHO było możliwe, głównie dzięki spełnieniu
jednego z warunków umiarkowanego poziomu – 5
lub więcej dni umiarkowanych wysiłków lub chodzenia nie mniej niż 30 minut dziennie (31,1% – mężczyźni i 35,4% – kobiety). Wydaje się, że od grupy
wzorcotwórczej jaką są studenci, ludzie młodzi – winno się oczekiwać czegoś więcej, a mianowicie sportowego stylu życia, wysokiego poziomu aktywności
fizycznej. Tymczasem uzyskane wyniki nie przemawiają za tym. Wysiłki podejmowane przez respondentów mają głównie charakter umiarkowany (średnio
67,7 minut±100,8 w tygodniu) lub jest to chodzenie
(średnio 143,1 minut±130,7 w tygodniu). Nasuwa się
więc przypuszczenie, że do osiągnięcia rekomendowanych norm przyczyniają się głównie obligatoryjne
zajęcia wychowania fizycznego w uczelniach (średnio 1,5 godziny w tygodniu) i przemieszczanie się studentów, a nie aktywny, sportowy tryb życia na co dzień.
Wiele danych jakościowych (własne obserwacje,
reakcje respondentów, wyrażane emocje itd.) potwierdzają taki stan rzeczy. Wskazują również na to,
że przyczyną tego zjawiska jest brak czasu związany
z podjętymi studiami lub stażami zawodowymi. Niestety, wyraźny jest również brak świadomości lub determinacji w utrzymaniu prawidłowej masy ciała poprzez podejmowanie wysiłku fizycznego. Szczególnie widoczne jest to wśród studentek o niskim poziomie aktywności fizycznej. Prawie 30% z nich ma niedowagę, co może świadczyć o tym, że utrzymanie
szczupłej sylwetki związane jest raczej z ograniczaniem jedzenia niż z podejmowaniem aktywności fi-
204
to their educational background – aware of the consequences of obesity – are expected to actively
participate in physical activities (sport, tourism, motor
recreation) and promote it among their peers. Regretfully, the study results indicate that only 1.2 % of
Warsaw students are involved in high-level physical
activity, which is particularly alarming due to the fact
that the activity assessed using IPAQ can be regarded habitual since the study was carried out in the
months that did not foster incidental activity – connected with different kinds of holidays or favourable
weather conditions in summer and winter. This finding suggests that, like the academic teachers working at these universities [38], Warsaw students cannot be the role models of active lifestyle for the rest
of the community.
The researchers worldwide stress that many
young people do not observe the recommended amount
of movement (Youth risk behaviour surveillance system, 2006) – [39]. This concerns as many as 3 out
of 10 boys and 4 out of 10 girls (aged 15-18 years)
from Great Britain (Department of Health, 2003)
[40].Obesity is noted among many young people due
to their sedentary lifestyle. In the US, 47.4% are
diagnosed as obese [41].
In the case of Warsaw students, the statistics are
much better as no case of obesity was found in the
studied sample. Almost 70% of the students had
a normal body mass while 10.3% and 20.3% were
overweight and underweight (especially the females)
respectively. Over 60% observed WHO recommendations [42].Conversely, among the American youth,
a moderate effort, lasting for at least 30 minutes in at
least 5 days weekly was performed by only 36%
(Department of Health, 2003) [43], while in Bavaria
59% of young men and 54% of young women (Schaller, 2005) did moderate exercise [44].
At the same time it should be emphasised that the
observance of WHO recommendations was possible,
mainly thanks to the fulfilment of one of the moderate
level conditions – 5 or more days of moderate exercise or walking for at least 30 minutes daily (31.1%
of the male and 35.4%of the female subjects).
It seems that students being the role model group
are expected to lead an active lifestyle involving participation in sports and a high level of physical activity. The obtained results, however, do not support
this hypothesis. The study subjects reported mainly
performing a moderate physical exercise (on average 67.7 minutes±100.8 weekly) or walking (on average 143.1 minute.±130.7 a week).
We can thus assume that the recommended body
mass values are mainly obtained by young people
through their obligatory participation in physical education classes at universities (on average 1.5 hours
a week) and students’ migrations, but not through
their active lifestyle and involvement in sports.
Many qualitative data (our own observations, the
respondents’ reactions and expressed emotions)
confirm this finding. These data also indicate that the
problem is due to the lack of time resulting from studying or working. On the other hand, young people
are obviously unaware of the importance of physical
activity in life or strong will to maintain a normal body
mass through involvement in physical exercise. This
is particularly true in case of female students with
a low level of physical activity. Almost 30 % of them
zycznej. Wykazano również, że żadna z osób z nadwagą nie osiągnęła wysokiego poziomu aktywności
fizycznej, a średni czas trwania wysiłków umiarkowanych maleje wraz ze zwiększaniem się masy ciała.
W grupie studentów z niedowagą wynosi 69,2 minut
(±106,1), z BMI w normie – 68,1 minut (±102,4), podczas gdy wśród studentów z nadwagą – już tylko
61,7 minut (±77,8) w tygodniu. Podobnie jest w przypadku chodzenia. Średni czas chodzenia wśród osób
z niedowagą wynosi 160,3 minut (±142,9), z BMI
w normie – 139,8 minut (±128,6), ale już wśród osób
z nadwagą – tylko 132 minuty (±119,4) w tygodniu.
Konsekwencją takiego stanu rzeczy może być nie
wykształcenie nawyku dbania o własne ciało i w efekcie problem otyłości w wieku dorosłym. A wiadomo,
że szczególnie istotne jest to w okresie dzieciństwa
i dojrzewania, kiedy kodują się zachowania rzutujące
na przyszłe zdrowie człowieka. Niedocenianie wagi
aktywności fizycznej w tym względzie może spowodować liczne i nieobliczalne straty w obszarze zdrowia publicznego.
are underweight which may indicate that their slim
figures result mainly from dietary limitations, not from
physical activity. It was also shown that none of the
overweight subjects reached a high level of physical
activity and the mean time of a moderate physical effort
decreases with the increase in body mass. In the group
of underweight students the time of exercise
performance was 69.2 minutes (±106.1) while in the
group with normal BMs and overweight students it was
68.1 (±102.4) and 61.7 minutes (±77.8) respectively.
Similar results were obtained for walking. The mean
time of walking for the underweight, normal and
overweight subjects was 160.3 (±142.9), 139,8 (±128.6)
and only 132 minutes (±119.4) per week respectively.
Such attitudes of the young people may result in
neglecting to take care of their bodies, leading to
obesity in their adult life. It is obvious that the formation of pro-health habits is especially important during
the childhood and adolescence periods when the developed behaviours affect our future health condition.
Underestimating the importance of physical activity
may, in such cases, result in incalculable losses in
terms of public health.
Wnioski
Conclusions
1. Studenci warszawskich uczelni nie mogą stanowić wzorca aktywnego stylu życia dla reszty społeczeństwa.
2. Wykazano związek wartości wskaźnika BMI z poziomem aktywności fizycznej studentów.
3. Wyniki badań wskazują, że szkoły wyższe w swoich programach dydaktycznych winny kłaść większy nacisk na uświadomienie prozdrowotnych korzyści wynikających z wysiłku fizycznego (w tym
utrzymania prawidłowej masy ciała).
4. Wyraźne i widoczne są mankamenty polskiego
procesu edukacji w tym względzie i nagląca potrzeba systemowego podejścia do upowszechniania aktywności fizycznej wśród studentów (programy promocyjne, nowe atrakcyjne zajęcia sportowe i rekreacyjne, turystyka i in.).
1. Students of Warsaw universities cannot be the
role models for an active lifestyle for the rest of
the society.
2. A correlation was found between BMI values and
the level of physical activity in students.
3. The study results indicate that universities in their
teaching programs should place greater emphasis
on awareness of the benefits of healthy physical
activity (including maintaining a healthy weight).
4. The drawbacks in Polish education system concerning the propagation physical activity are obvious; therefore a new approach to is needed
widespread physical activity in this target group
(by promotion programs, new, attractive sports
and recreational activities, tourism, etc.).
Piśmiennictwo / References
1. Komorowski JI. Effects of resistance exercise training on body composition and metabolic dysregulation in obese
prepubertal children. Wychowanie Fizyczne i Sport 2006; 50(1): 5-12.
2. Bruunsgaard H. Physical activity and modulation of systemic low-level inflammation. J. Leukoc. Biol. 2005: 78: 1-17.
3. Seidell JC. Obesity in Europe: scaling on epidemic. J. Obesity. 1995; supl. 3: 1-4.
4. Niewada M, Rewerski W, Filipiak KJ. Postępy farmakoterapii otyłości. Farmacja Polska 1999; 55: 963-976.
5. NIH (National Institute of Health) NIH Obesity Research: a report of the NIH obesity research task force. NIH
Publication 2004: No 04-54-5493.
6. Ten S, MacLaren N. Insulin resistance syndrome in children. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2004; 9: 2526-2539.
7. Raitakari OT, Juoanala M, Kahonen M, et al. Cardiovascular risk factors in childhood and carotid artery intimamedia thickness in adulthood. The cardiovascular risk in young Finns study. JAMA 2003; 290: 2277-2283.
8. Bloomgarden ZT. Type 2 diabetes in the young. Diabetes Care 2004; 27: 998-1010.
9. Hawley J, Houmard J. Introduction-Preventing insulin resistance through exercise: a cellular approach. Med. Sci.
Sports Exerc. 2004; 36: 1187-1190.
10. Ostrowska L, Czapska D, Stefańska E, Karczewski J, Wyszyńska U. Czynniki ryzyka kamicy żółciowej u osób
otyłych i z należną masą ciała. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2005; 56(1): 67-76.
11. Pi-Sunyer FX. The obesity epidemic: pathophysiology and consequences of obesity. Obes. Res. 2004; 10: 97S104S.
12. Niewada M, Rewerski W, Filipiak KJ. Postępy farmakoterapii otyłości. Farmacja Polska 1999; 55: 963-976.
13. Berggren J, Hulver M, Dohm G, Houmard J. Weight loss and exercise: implication for muscle lipid metabolism and
insulin action. Med. Sci. Sports Exerc. 2004; 36: 1191-1195.
14. Weiss R, Dziura J, Burgert TS, et al. Obesity and the metabolic syndrome in childhood and adolescents. N. Eng.
J. Med. 2004; 360: 2362-2374.
15 Yu CC, Sung RY, So RC, et al. Effects of strength training on body composition and bone mineral content in
children who are obese. J. Strength Cond. Res. 2005; 19: 667-672.
205
16. Cordeo-MacIntyre Z, Peterson R, Fukuda D, Gungur S. Obesity a Worldwide Problem. New Horisons. 24th International Council for Physical Activity and Fitness Reaserch Symposium; 2006: Wrocław.
17. Dehgan M, Akhtar-Danesh N, Merchant AT. Childhood obesity, prevalence and prevention. Nutrition J. 2005; 4: 24.
18. Johnson MS, Figueroa-Colon R, Herd SL, et al. Aerobic fitness, not energy expenditure, influences subsequent
increase in adiposity in black and white children. Pediatrics 2000; 106: e50.
19. Tremblay M, Willms J. Is the Canadian childhood obesity epidemic related to physical inactivity? Int. J. Obes. 2003;
27: 1100-1105.
20. Trost SG, Sirard JR, Dowda M, Pfeiffer KA, Pate RR. Physical activity in overweight and nonoverweight preschool
children. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord. 2003; 27: 834-839.
21. Kang H., Gutin B., Barbeau P, et al. Physical training improves insulin resistance syndrom in obese adolescents.
Med. Sci. Sports Exerc. 2002; 34: 1920-1927.
22. Lazzer S, Boirie Y, Montaurier C, Vernet J, Meyer M, Vermorel M. A weight reduction program preserves fat-free
mass but not metabolic rate in obese adolescents. Obesity Res. 2004; 12: 233-240.
23. Srinivasen SR, Myers L, Berenson GS. Predictability of childhood adiposity and insulin for developing insulin
resistance syndrome (syndrome X) in young adulthood. The Bogalusa Heart Study. Diabetes 2002; 51: 204-209.
24. Watts K, Beye P, Siafarikas A, et al. Effects of exercise training on vascular function in obese children, „The Journal
of Pediatrics” 2004; 144: 620–625.
25. Hootman J. Physical activity, Fitness, and Joint and Bone Health, w: Physical Activity and Health, red. C.
Bouchard, S.N. Blair, W.L. Haskell, op.cit.; Rosemann T, Grol R, Herman K, Wensing M, Szecsenyi J. Association
between obesity, quality of life, physical activity and health service utilization in primary care patients with
osteoarthritis. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2008; 5: 4.
26. Haris AH, Cronkite R, Moos R. Physical activity, exercise coping, and depression in a 10-year cohort study of
depressed patients. The Journal of Affective Disorders 2006; 93: 79–85.
27. Goran MJ, Treuth MS. Energy expenditure, physical activity, and obesity in children. Pediatr. Clin. North. Am. 2001;
48: 931-953 (Review).
28. Dowda M, Ainsworth BE, Addy CL, Saunders R, Riner W. Environmental influences, physical activity, and weight
status in 8- to 16-year-olds. Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 2001; 155: 711-717.
29. www.ess.nsd.uib.no (07.12.2012); www.helthcanada.ca/paguide (07.12.2012).
30. Scoring protocol. Dostępny pod adresem www.ipaq.ki.se
31. Ainsworth B, Haskell WL, Whitt MC. Compendium of physical activities: an update of activity codes and MET
intensities. Medicine & Science in Sports & Exercise 2000; 32: 498–504. Scoring protocol. op. cit.
32. Biernat E, Stupnicki R, Gajewski AK. Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (IPAQ) – wersja
polska. Phys Educ Sport. 2007; 51(1): 47-54.
33. Pollock ML, Willmore JH (red.). Exercise in health and disease: Evaluation and prescription for prevention and
rehabilitation. 2nd edition. Philadelphia: WB Saunders Company; 1990.
34. Sokal RR, Rohlf FJ. Biometry. The principles and practice of statistics in biological research. San Francisco: CA
W.H. Freeman & Co Ltd; 1994.
35. Pate RR, Pratt M, Blair SN, et al. Physical activity and public health. A recommendation from the Centers and
Prevention and the American College of Sports Medicine. JAMA 1995; 273(5): 402-407.
36. Physical Activity and Health; A Report of the Surgeon General. Department of Health and Human Service, Centers
for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, The
Presidents’ Council on Physical Fitness. Atlanta GA; 1996.
37. Biernat E, Poznańska A, Gajewski AK. Determinants of health oriented physical activity among Warsaw teachers.
Epidemiological Review 2012; 66: 119-126.
38. Youth risk behavior surveillance – United States 2005. Morbidity and Mortality Weekly Report 2006; 55: 5.
39. Department of Health. Health Survey for England 2002: The Health of Children and Young People. London:
Stationery Office; 2002.
40. Brener ND, Eaton DK, Lowry R, McManus T. The association between weight perception and BMI among high
school students. Obes Res. 2004; 12(11): 1866-1874.
41. WHO Steps to health: a European framework to promote physical activity for health. Regional Office for Europe;
2007.
42. Department of Health. Health Survey for England 2002: The Health of Children and Young People. London:
Stationery Office; 2003.
43. Schaller N, Seiler H, Himmerich S, et al. Estimated physical activity in Bavaria, Germany, and its implications for
obesity risk: Results from the BVS-II Study. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2005;
2: 6–18.
Finansowanie
Praca finansowana z tematu AWF w Warszawie i MNiSW (grant DS-86; kierownik projektu prof. dr hab. A. K. Gajewski) oraz z grantu z Funduszu Rektora SGH Warszawa.
Financing
The paper was financed from the project of the University of Physical Education in Warsaw and the Ministry of Sciences and Higher
Education (grant DS-86; head of the project: Prof. A. K. Gajewski) and the Rector’s Fund Grant of the Warsaw School of Economics.
206

114 Biernat1_Layout 1

Transkrypt

Podobne dokumenty

Czy aktywność fizyczna jest koniecznością

czytaj PDF - Endokrynologia Pediatryczna

Abstrakt - Elsevier

IMPACT OF RECOGNIZED BY WOMEN HEALTH

Print this article

Wybrane problemy zdrowotne w populacji wieku rozwojowego

Studenci medycyny a zdrowy styl życia Medical students and a