Lalka – na nowo odkryta

Tajniki warsztatu
Lalka – na nowo odkryta
Lalka wydaje mi si´ lekturà, która idealnie nadaje si´ do znalezienia wspólnego j´zyka
z m∏odzie˝à. Jednak po przeanalizowaniu uczniowskich zeszytów ze smutkiem konstatuj´, ˝e – niezale˝nie od sta˝u pracy i statusu szko∏y – nauczyciele cz´sto omawiali powieÊç
Prusa wed∏ug takiego samego, nudnego i skostnia∏ego schematu.
P
ozwoli∏am sobie na ma∏e doÊwiadczenie,
a mianowicie sprawdzenie, jak si´ ma
Prus w dzisiejszej szkole, a w szczególnoÊci jak si´ ma Lalka. Za materia∏ egzemplifikacyjny pos∏u˝y∏y mi zeszyty przedmiotowe z j´zyka polskiego dwunastu wybranych uczniów (lub
by∏ych uczniów) szkó∏ Êrednich. Otrzyma∏am
obraz, jak Prus omawiany jest w liceum ogólnokszta∏càcym (7), liceum ekonomicznym (2)
oraz technikum (3). W kilku miastach1. Nauczany przez kobiet´ (10) czy m´˝czyzn´ (2),
przez osob´ „prosto po studiach” (1), m∏odszà
(3), w Êrednim wieku (5), raczej starszà (3).
W klasach, których uczniowie okreÊlajà poziom
nauczania jako wysoki (4), Êredni (6), niski (1),
przeci´tny (1).
Okaza∏o si´, ˝e w wi´kszoÊci szkó∏ Prus wyglàda tak samo. Nie oczekiwa∏am, oczywiÊcie,
˝e w ró˝nych rejonach kraju biografia Prusa b´dzie ulegaç metamorfozom czy te˝, ˝e Lalka
przestanie byç powieÊcià realistycznà, ale przyznam, ˝e liczy∏am na wi´cej indywidualizmu
i zaanga˝owania nauczycieli w omawianie
twórczoÊci Prusa.
Z komentarzy uczniów wy∏ania si´ obraz
znudzonej i nudnej nauczycielki lub groênego, lecz równie nudnego nauczyciela,
którzy przekazujà wiedz´ w sposób najprostszy, metodà podawczà lub wr´cz 45-minutowego wyk∏adu.
Przyk∏adowe tematy...
„Lalka Boles∏awa Prusa – geneza i tematyka
utworu”;
● „Procesy spo∏eczne ukazane w Lalce”;
●
8/2003
„Spo∏eczeƒstwo polskie koƒca XIX wieku
w Lalce”;
● „Konflikty spo∏eczne w Lalce”;
● „Jakim bohaterem jest Wokulski: pozytywistycznym i romantycznym?”;
● „Wokulski – romantyk czy pozytywista?
Rozwa˝ania w oparciu o dzieje bohatera”;
● „Dlaczego Wokulski musia∏ ponieÊç
kl´sk´?”;
● „Stanis∏aw Wokulski jako reprezentant pokolenia prze∏omu”;
● „Dzieje Stanis∏awa Wokulskiego i Ignacego
Rzeckiego”;
● „Przyczyny tragizmu losów Wokulskiego”
● „Trzy pokolenia w Lalce”;
● „Problem idealizmu w Lalce. Mi∏oÊç Wokulskiego do Izabeli”;
● „Kompozycja Lalki. Lalka jako powieÊç
realistyczna”;
● „Lalka jako najwybitniejszy utwór realizmu
krytycznego”.
Tylko w dwóch zeszytach znalaz∏am lekcje,
których tematyka wysz∏a poza ten zakl´ty kràg
schematu. Pierwsza zwiàzana by∏a z realiami
Warszawy czasów Wokulskiego, druga podejmowa∏a problem pieni´dzy, kapitalizmu w Lalce.
Tak jak i tematy, równie˝ notatki z lekcji
(z jednym tylko wyjàtkiem – dyktowane przez
nauczyciela) wykazywa∏y si´ du˝ym podobieƒstwem. W wi´kszoÊci zeszytów znalaz∏am dane
o biografii Prusa, takie informacje o Êwiecie
przedstawionym utworu, jak miejsce i czas akcji,
g∏ówni bohaterowie, nast´pnie charakterystyk´
●
1
W Krakowie (4), Rzeszowie (2), ¸odzi (1),
Brzesku (1), K∏aju (1), Wolbromiu (1), D´bnie (1)
i Sanoku (1).
POLONISTYKA
471
Tajniki warsztatu
poszczególnych klas spo∏ecznych, informacje
o „rozdwojeniu jaêni” Wokulskiego oraz wiadomoÊci o gatunku utworu i jego cechach kompozycyjno-j´zykowych. Obowiàzkowym zadaniem
we wszystkich klasach by∏a pisemna odpowiedê
na pytanie, czy Wokulski by∏ romantykiem czy
pozytywistà.
Dwa pomys∏y
Stanowià one propozycje dope∏nienia czy
urozmaicenia istniejàcych modeli analizy powieÊci Prusa.
I Czy Wokulski by∏ uczciwy?
Celem lekcji jest aktywna ocena postaci
Wokulskiego przez uczniów. Zaanga˝owany
w lekcj´ uczeƒ powinien oprzeç ocen´ – przede
wszystkim – na w∏asnym systemie aksjologicznym, a tak˝e na znajomoÊci norm cywilizacyjnych i kulturalnych (nie powinien traktowaç
omawianych sytuacji jako abstrakcyjnych przypadków abstrakcyjnej postaci).
1. Lekcj´ rozpoczyna praca w dwu- lub
czteroosobowych grupach. Zadaniem uczniów jest przygotowaç ˝yciorys Wokulskiego,
(uj´ty w szeÊciu – siedmiu punktach) obejmujàcy najwa˝niejsze wydarzenia czy te˝ punkty
zwrotne w ˝yciu Wokulskiego. Podsumowaniem pracy b´dzie stworzenie wspólnej listy
owych „punktów zwrotnych”, wy∏onionych
podczas dyskusji i uznanych przez klas´ za najistotniejsze dla losów bohatera tej postaci przez
uczniów.
2. Nast´pnie nauczyciel prosi o podanie
kilku motywów, którymi kierowa∏ si´ Wokulski
w swym post´powaniu. Przyk∏adowe odpowiedzi (mi∏oÊç, idealizm, ch´ç czynienia dobra,
wiara w si∏´ pieniàdza, uczucie, rozum, emocje,
kariera, majàtek, wejÊcie w sfer´ arystokratycznà itp.) zapisujemy na tablicy.
3. Dopiero po tym etapie nauczyciel pyta
uczniów, czy ich zdaniem Wokulski by∏ w swoim zachowaniu uczciwy? Proponuje przyjrzeç
si´ temu problemowi na podstawie stworzonej
wczeÊniej listy sytuacji istotnych dla biografii
bohatera. Ta cz´Êç lekcji mo˝e mieç charakter
472
POLONISTYKA
dyskusji punktowej, dotyczàcej poszczególnych
etapów ˝ycia Wokulskiego. Efektem dyskusji
powinna byç ocena ka˝dej z omówionych sytuacji. Dyskusja mo˝e toczyç si´ wed∏ug poni˝szego planu:
4. Podsumowanie dyskusji (dwojakiego rodzaju):
a) w formie zabawy w g∏osowanie nad
uczciwoÊcià Wokulskiego: uczniowie podliczajà
swoje w∏asne, czàstkowe oceny (uczciwy: „+”,
nieuczciwy: „–”, trudno zdecydowaç: „0”),
b) w formie pisemnej pracy domowej na jeden z trzech tematów:
Czy Wokulski by∏ uczciwy wobec siebie, wobec Izabeli, wobec przyjació∏? Odpowiedz
w formie rozprawki.
Napisz list do Wokulskiego, w którym sk∏onisz go do zmiany zachowaƒ wed∏ug Ciebie
nieuczciwych.
Swojà opini´ na temat Wokulskiego przedstaw w formie sàdowego przemówienia, przyjmujàc rol´ obroƒcy, oskar˝yciela lub Êwiadka
wydarzeƒ.
II Stanis∏awa Wokulskiego
portret psychologiczny
Lekcja ma stanowiç propozycj´ nowego
spojrzenia na g∏ównego bohatera Lalki. Nie od
zewnàtrz, jako cz∏onka spo∏ecznoÊci uwik∏anego w rozmaite towarzyskie i zawodowe zwiàzki,
ale od wewnàtrz, jako na cz∏owieka o bogatej
psychice i skomplikowanej osobowoÊci. Wykorzystany w tym celu zostanie kontekst mitycznego porzàdku dojrzewania bohatera do pe∏ni
cz∏owieczeƒstwa (Hymn o perle) jako materia∏
porównawczy oraz teoria archetypów Junga jako narz´dzie analizy psychiki postaci. Choç nie
jest to najprostszy sposób omówienia bohatera,
to przez swà odmiennoÊç stanowi dla uczniów
wyzwanie, z którym ch´tnie si´ mierzà. Zastosowanie nowych narz´dzi do charakterystyki
çwiczy umiej´tnoÊç ca∏oÊciowego, wszechstronnego i obiektywnego oceniania postaci. Uczniowie poznajà przy tym jednà z klasycznych teorii
osobowoÊci, której ustalenia tyczà si´ przede
wszystkim realnych osób, a nie tylko postaci literackich, co czyni omawianà postaç atrakcyjniejszà i prawdziwszà.
8/2003
Tajniki warsztatu
1. Przygotowaniem do lekcji b´dzie zapoznanie si´ uczniów z tekstem Hymnu o perle.
Mogà to zrobiç w domu, wtedy dodatkowym
zadaniem dla nich b´dzie sporzàdzenie planu
wydarzeƒ w micie. Mogà te˝ to zrobiç na lekcji
(ciche czytanie), jeÊli czas na to pozwala (np.
je˝eli na realizacj´ tego tematu przeznaczono 2
godziny lekcyjne), wtedy nauczyciel musi przygotowaç dla nich gotowy plan Hymnu..., np.:
1) Bohater w pe∏ni mocy ze swojego królestwa zst´puje w inny, obcy Êwiat.
2) Przyj´cie atrybutów tego Êwiata, zmiana szat, próbowanie go i w koƒcu sen.
3) Przebudzenie dzi´ki wezwaniu z królestwa.
4) Zdobycie per∏y.
5) Pozbycie si´ atrybutów tego Êwiata.
6) Odzyskanie atrybutów prawdziwej natury bohatera.
7) Powrót i triumf.
2. Po zaznajomieniu si´ z tekstem mitu
o szukaniu i zdobyciu per∏y nauczyciel zapoznaje uczniów z hipotezà Olgi Tokarczuk, która
doszuka∏a si´ w postaci Wokulskiego wcielenia
owego poszukiwacza per∏y. Pytamy uczniów, co
sàdzà o tym pomyÊle? Czy wydaje im si´ przekonujàcy? Czym mo˝e byç per∏a, której szuka
Wokulski? Czy jest nià Izabela?
3. Nast´pnie proponujemy uczniom prób´
porównania obu tekstów w celu weryfikacji
przedstawionej hipotezy. B´dzie to praca
wspólna, odpowiedzi tworzà uczniowie przedstawiajàc swoje propozycje analogii i dyskutujà
nad nimi:
Ad 1) Wierzàcy w nauk´ i sprawiedliwoÊç
Wokulski najpierw wchodzi w Êwiat pieniàdza,
handlu, porzuca swoje plany naukowe, a na-
Wydarzenie
Komentarz
Uznawane wartoÊci
i motywacje
Ocena
Praca w winiarni
Hopfera i nauka
Ci´˝ko pracuje, aby móc si´
uczyç, poÊwi´ca si´ zdobywaniu
wiedzy, nie widzi wartoÊci w pieniàdzach.
Idea – nauka, awans
spo∏eczny i zawodowy
Uczciwy
Udzia∏ w powstaniu styczniowym
Nie boi si´ konspirowaç – jest
odwa˝nym patriotà. Walczy
o wolnoÊç. Czas uwi´zienia wykorzystuje na nauk´.
Idea – patriotyzmu,
walka o niepodleg∏oÊç
Uczciwy
Praca u Mincla,
rezygnacja
ze studiów
Po powrocie do Warszawy rzuca
nauk´ (dlaczego?) i znajduje prac´
w sklepie. Porzuca swoje idea∏y,
poniewa˝ jest sfrustrowany brakiem pieni´dzy i pracy.
Pragmatyzm
?
Ma∏˝eƒstwo
z Ma∏gorzatà
Minclowà
Nie kocha jej. Czy ˝eni si´ dla
pieni´dzy, czy dlatego, ˝e Minclowa go kocha? Po jej Êmierci dziedziczy majàtek, bez wi´kszego
wysi∏ku, z dnia na dzieƒ, staje si´
bogatym kupcem.
Pragmatyzm?
Wyrachowanie
?
Pierwsze spotkanie
z Izabelà ¸´ckà –
narodziny mi∏oÊci
Zobaczywszy Izabel´ w teatrze
postanawia jà zdobyç. Odpowiednim Êrodkiem wydaje mu si´
Mi∏oÊç (bezgraniczna) taktyka walki,
upór, konsekwencja
?
8/2003
POLONISTYKA
473
Tajniki warsztatu
majàtek. Czy liczy∏ na bezinteresownà mi∏oÊç, skoro wybra∏ taki
Êrodek, czy nie zak∏ada∏ z góry, ˝e
zainteresowaç mo˝e Izabel´ tylko
pieni´dzmi? Z drugiej strony: zdawa∏ sobie spraw´ z ró˝nicy spo∏ecznej mi´dzy nim a wybrankà.
A mo˝e chcia∏ mieç du˝o pieni´dzy, ˝eby zapewniç Izabeli szcz´Êliwe ˝ycie?
Dostawy dla wojsk
rosyjskich w czasie
wojny rosyjsko-tureckiej
Wzbogaca si´ na dostawach ˝yw- Pieniàdze czy mi∏oÊç?
noÊci dla Rosji, a wi´c poniekàd:
wspiera zaborc´. Robi to w imi´
mi∏oÊci dla Izabeli. Czy to wystarczajàce usprawiedliwienie?
Pomoc materialna Kontynuujàc swój plan zdobycia Wyrachowanie
Izabeli dzi´ki majàtkowi, Wokulski czy mi∏oÊç?
udzielana ¸´ckim
wykupuje srebrnà zastaw´ i weksle ¸´ckich. Czyni to pod pozorem
bezinteresownej sympatii. Dlaczego?
?
Dzia∏alnoÊç
charytatywna
Bezinteresownie pomaga Wysoc- Filantropia
kiemu, W´gie∏kowi, Magdalence.
„Interesownie” wspiera ubogich
podczas akcji filantropijnej, w której uczestniczy Izabela (czy ten dar
„na pokaz” liczy si´ mniej?).
Raczej
uczciwy
Wykupienie
kamienicy ¸´ckich
c.d. wsparcia finansowego dla ¸´c- Wyrachowanie
kich. Czy Wokulski chcia∏ Izabel´ czy mi∏oÊç?
i jej ojca wspomóc w potrzebie,
czy ich kupiç? Dlaczego ukrywa t´
transakcj´ – nie chce, aby Izabela
czu∏a si´ skr´powana, czy nie
chce, aby „pokocha∏a” go za pieniàdze?
?
Poznanie
p. Stawskiej
Pomaga jej materialnie. Czy zdaje BezinteresownoÊç
sobie spraw´, ˝e Stawska go kocha? Pomaga jej odnaleêç m´˝a.
Ucieczka
od samotnoÊci
Historia z aktorem Okazuje uwielbianemu przez Iza- Gra w pozory, ukrybel´ aktorowi sympati´ (a w∏aÊci- wanie prawdziwych
Rossim
wie: materialne dowody sympatii), intencji
choç sam go nie lubi. Dlaczego?
Gdzie koƒczy si´ teatr?
474
?
POLONISTYKA
?
8/2003
Tajniki warsztatu
Wyjazd do Pary˝a,
spotkanie z Geistem
Wyje˝d˝a ura˝ony tym, ˝e Izabela widzi w nim tylko plenipotenta
ojca. Czy zdobywajàc Izabel´ za
pomocà pieni´dzy spodziewa∏ si´
czegoÊ innego? Przez chwil´ widzi racjonalnie swój zwiàzek
z ¸´ckà, chce go skoƒczyç i znów
poÊwi´ciç si´ nauce, jednak szybko zapomina o tym pomyÊle
i wraca do Izabeli.
Rozum, ale i niekonsekwencja
?
Zar´czyny
z Izabelà
Wokulski jest rozdarty: czuje, ˝e
jest bliski zdobycia Izabeli i bagatelizuje te chwile trzeêwoÊci
umys∏u, kiedy widzi jej wyrachowanie, ob∏ud´ i pustk´.
Mi∏oÊç, zaÊlepienie,
idealizacja
?
Podró˝ pociàgiem
z Izabelà i Starskim
Wokulski nie ma obowiàzku przyznawaç si´, ˝e rozumie prowadzonà po angielsku rozmow´,
choç, de facto, pods∏uchuje s∏owa
nie przeznaczone dla jego uszu.
Dzi´ki temu wreszcie poznaje
prawdziwà twarz Izabeli.
Ura˝ona duma,
podst´p
?
Próba samobójcza
Jest bezpoÊrednià reakcjà na fakt,
˝e Izabela go traktuje jak kupca,
zdradza i jest pustà lalkà. Czy samobójstwo w ogóle mo˝e byç
usprawiedliwione?
Emocje, bezradnoÊç
?
Tajemnicze
znikni´cie
Nie wiadomo, gdzie podzia∏ si´
Wokulski, a informacje, jakie posiadamy, sà niepokojàce (kupowanie dynamitu, wybuch w ruinach,
testament). Jak czuli si´ przyjaciele Wokulskiego?
?
?
st´pnie chce wejÊç do Êwiata arystokracji, pe∏nego sztucznoÊci i fa∏szu, aby zdobyç Izabel´,
którà idealizuje.
Ad 2) Wokulski wchodzi w Êwiat arystokracji, przyjmuje obce mu zasady, dzia∏a wbrew
swoim wartoÊciom i zasadom, zaczyna byç kimÊ
obcym dla samego siebie, powoli popada w automatyczne, bezmyÊlne odgrywanie roli, jego
duch zasypia.
8/2003
Ad 3) Z marazmu wyrywa go odkrycie
prawdy o uczuciach Izabeli oraz list Suzina.
Ad 4) Wokulski odkrywa z∏udnoÊç wartoÊci
Êwiata, do którego przyby∏ – co jest tutaj per∏à,
którà zdoby∏: prawda, màdroÊç, doÊwiadczenie
cierpienia czy dusza (sugestia Tokarczuk)?
Ad 5) Rezygnuje z zabiegów o Izabel´,
sprzedaje sklep, a majàtek rozdaje, prze˝ywa
swojà symbolicznà Êmierç (próba samobójcza)
POLONISTYKA
475
Tajniki warsztatu
archetyp Pe∏nej Jaêni – jest celem, do którego dà˝y
cz∏owiek, symbolem pe∏ni i jednoÊci ludzkiej psychiki,
zintegrowanej osobowoÊci, dojrza∏oÊci duchowej.
i w koƒcu dokonuje symbolicznego zniszczenia
pamiàtki Êwiata, z którego chce odejÊç – wysadza w powietrze ruiny w Zas∏awku.
Ad 6) Ju˝ w rozmowach z Szumanem i Wàsowskà Wokulski daje do zrozumienia, ˝e zrazi∏
si´ do tego zak∏amanego Êwiata i do Izabeli, ˝e
chce go opuÊciç, uwolniç si´.
Ad 7) Wokulski jest wolny, znika, aby oddaç si´ pracy naukowej, lub opuszcza ziemski
padó∏.
Jak widaç, historia o perle jest wielce interesujàca, gdy˝ otwiera wiele dróg interpretacji.
JeÊli w trakcie pracy pojawià si´ bardzo rozbie˝ne propozycje i uczniowie nie b´dà mogli
ustaliç jednej wersji odpowiedzi, to przyjmijmy
je wszystkie, gdy˝ analogia mi´dzy Hymnem...
a losami Wokulskiego jest hipotezà i sugestie
Tokarczuk sà tylko propozycjà.
4. Drugà cz´Êç lekcji rozpoczyna krótki wyk∏ad na temat teorii archetypów Junga:
●
Archetypy to wrodzone pierwowzory ludzkich wierzeƒ, dà˝eƒ i dzia∏aƒ, które ka˝dy cz∏owiek posiada
w sposób nieuÊwiadomiony. Odpowiedzialne sà one
za te zachowania cz∏owieka, które choç czasem nielogiczne, pozwalajà mu na utrzymywanie psychicznej
równowagi. Mogà one ujawniaç si´ na dwa sposoby:
po pierwsze – jako symbole w snach, wizjach, mitach,
sztuce, po drugie – wp∏ywajà na nasze postrzeganie
realnej rzeczywistoÊci, np. archetyp matki tworzy
pewne wyobra˝enie postaci matki, które reguluje to,
jak dziecko b´dzie postrzega∏o rzeczywistà matk´.
Najwa˝niejszymi archetypami sà:
● archetyp Persony – maska, którà ubiera cz∏owiek
˝yjàcy mi´dzy ludêmi a równoczeÊnie rola, którà gra,
gdy˝ przypisa∏o mu jà spo∏eczeƒstwo;
● archetyp Cienia – mroczna, zwierz´ca cz´Êç psychiki cz∏owieka, jego pop´dy i zachowania nieakceptowane spo∏ecznie;
● archetyp Animy i Animusa – dope∏nienie p∏ciowe
cz∏owieka, jego druga po∏owa, kobieta w m´˝czyênie
i m´˝czyzna w kobiecie; równoczeÊnie jest tak˝e wzorem osoby, która b´dzie dla nas idea∏em p∏ci przeciwnej;
– Cieƒ: z∏e maniery przy stole u ¸´ckich,
rozmowa ze Starskim na stacji kolejowej;
5. Zadaniem uczniów (trudnym!) b´dzie
odnalezienie Êladów dzia∏ania archetypów
w zachowaniach i postawach Wokulskiego. Robià to podzieleni na dwu-, trzyosobowe grupy,
ka˝da z nich wybiera sobie dowolny archetyp.
Nast´pnie przedstawiciele poszczególnych
grup opisujà reszcie klasy zidentyfikowane jako
przejaw archetypu zachowanie lub postaw´
Wokulskiego, nie mówià jednak, o jakim archetypie mowa. Zadaniem klasy b´dzie teraz odgadni´cie przedstawionego archetypu. Przyk∏ady dzia∏aƒ archetypicznych:
– Persona: przyj´cie przez Wokulskiego
manier i obyczajów arystokracji, niech´ç do
mówienia o ma∏˝eƒstwie z Minclowà, oburzenie rozwiàz∏oÊcià Izabeli, baronowej, Starskiego;
– Anima: podziw dla Izabeli, spe∏nianie jej
zachcianek, odsuwanie od siebie natr´tnie wracajàcej myÊli, ˝e Izabela nie jest warta jego mi∏oÊci;
– Jaêƒ: rozmyÊlania o sensie ˝ycia w Pary˝u,
decyzja o wyjeêdzie.
6. Zadania domowe do wyboru. Ka˝de pozwala na przedstawienie w∏asnego portretu postaci Wokulskiego oraz umo˝liwia çwiczenie
w praktycznym zastosowaniu nowo poznanych
narz´dzi analizy psychologicznej:
● Czy per∏à Wokulskiego by∏o osiàgni´cie pe∏nej jaêni? Uzasadnij swoje zdanie.
● Jaki archetyp wywar∏ najwi´kszy wp∏yw na ˝ycie Wokulskiego? Czy wybrany przez Ciebie archetyp odgrywa podobnie wa˝nà rol´ tak˝e
w przypadku innych bohaterów literackich i filmowych?
Napisz Hymn o perle Wokulskiego (wierszem lub prozà poetyckà). ■
■ SYLWIA NOWAK
476
POLONISTYKA
8/2003