Kultura i sztuka średniowiecza

KULTURA I SZTUKA ŚREDNIOWIECZA
Kultura i sztuka średniowiecza
kultura i sztuka średniowiecza
• rozwój dominujących stylów architektonicznych (romańskiego i gotyckiego)
✔ pierwszy okres średniowiecza (V–X w.) to czas:
✗ łączenia tradycji rzymskiej z tradycjami plemion zachodnich
✗ dominacji w sztuce roli Gotów1 wielbiących wszelkie formy zdobnicze
✗ przenikania kultury bizantyjskiej (wschodnie cesarstwo rzymskie)
✗ adoptowania sztuki Wschodu
✔ okres dojrzały (XI–XIII w.) – przewaga stylu romańskiego
✔ „jesień średniowiecza” (XIII–XV w.) – styl gotycki
• główne trendy w sztukach pięknych
✔ zacierały się granice między literaturą piękną a naukową, fikcją a rzeczywistością, gdyż ważniejsza była problematyka od techniki artystycznego opisu
✔ ikonografia skupiała swą uwagę na sprawach Nieba, Sądu Ostatecznego, dziejów Chrystusa oraz prawdach wiary
✔ celem poezji było hasło znane w starożytności: „docere, delectere, movere”, czyli „uczyć, bawić, wzruszać”
✔ sztuka tego okresu sięgała do symboliki, w której zawarte jest przekonanie, że świat rzeczy widzialnych jest jedynie znakiem ich niewidzialnej natury, jej sygnałem
✔ alegoria pełniła funkcję komunikatu – często bardzo prostego – z różnych dziedzin życia (musiał być zrozumiały
dla jak największej grupy ludzi)
✗ przykłady alegorii
➢ róża – miłość
➢ lilia – niewinność, cnota
➢ pelikan – ofiara Chrystusa
➢ drabina – droga do nieba
➢ liczba 7 – doskonałość
➢ liczba 13 – śmierć
➢ biel – niewinność
➢ zieleń – odrodzenie
➢ czerwień – miłość, władza
➢ kolor niebieski – niebo
➢ żółć – zdrada
✔ skrajności w przeżywaniu życia oraz sztuki
✔ ucieczka przed wszystkimi ostrymi nakazami, zakazami, ograniczeniami, wizją kary za grzechy w zabawę i śmiech
✗ podczas tych zabaw następowała zamiana ról społecznych
✗ pozorna, chwilowa zmiana dotychczasowego porządku społecznego
✔ muzyka ma źródło w liturgii
• Grzegorz I Wielki – papież w latach 590–604 wprowadził chorał2 i antyfonarz3 gregoriański
• osiągnięciem było przejście do polifonicznego, czyli zharmonizowanego wspólnego prowadzenia wielu głosów
✔ wpływ nowych form na inne dziedziny sztuki
✗ ołtarze (rzeźba)
✗ plastyka (malowidła ścienne)
✗ dekoracje wnętrz
1 Goci – lud germański; na początku n.e. przybyli ze Skandynawii do środkowej Europy, skąd w III wieku dotarli nad Morze
Czarne; podzielili się następnie na Ostrogotów (G. wschodnich) i Wizygotów (G. zachodnich).
2 chorał gregoriański – jednogłosowe śpiewy Kościoła rzymskokatolickiego przeznaczone do liturgii całego roku kościelnego,
zawarte w księgach „Graduale Romanum” i „Antiphonale Romanum” (obecnie publikowane w oficjalnym zbiorze „Liber usualis”). Chorał gregoriański powstał z elementów muzyki hebrajskiej, bizantyjskiej i greckiej; kodyfikację śpiewów przypisuje
się papieżowi Grzegorzowi I (stąd nazwa, VI w.). Chorał gregoriański opiera się na skalach modalnych; rozróżnia się 2 rodzaje
śpiewów chorału gregoriańskiego: 1) śpiewną recytację, zw. accentus, na jednym lub kilku dźwiękach, np. psalmów, „Ewangelii”; 2) śpiew właściwy, zw. concentus, bardziej sylabiczny lub melizmatyczny, np. w częściach stałych i zmiennych mszy,
w antyfonach, hymnach; chorał gregoriański może być wykonywany solo lub chóralnie, także w sposób responsorialny (chór i
solista na przemian) lub antyfonalny (2 chóry na przemian).
3 antyfonarz – (rel.) księga liturgiczna zawierająca zbiór śpiewów liturgicznych, głównie antyfon; antyfona – (śrdwłac.) w liturgii chrześcijańskiej: krótki tekst modlitewny, dawniej śpiewany lub recytowany na przemian przez dwa chóry po wersetach
psalmu, obecnie przeplatający psalmy i hymny lub występujący samodzielnie.
1z4
KULTURA I SZTUKA ŚREDNIOWIECZA
✗
✗
✗
✗
✗
✗
złotnictwo (relikwiarze)
broń
muzyka
literatura
przedmioty codziennego użytku
ubiory
styl romański
• nazwa od miasta Roma (Rzym), bo najwcześniej pojawiła się na terenach opanowanych przez Rzym
• wiek XI–XII – pełnia rozkwitu
• forma
✔ prosta, poważna i wytworna
• kościoły
✔ wygląd kościołów romańskich nawiązuje do stylu świątyń starochrześcijańskich
✔ monumentalne rzeźby na portalach kościołów, katedr, klasztorów
✔ zdobienie kościołów również ornamentyką zwierzęcą, roślinną i surowymi w swej prostocie płaskorzeźbami
• budowle
✔ masywność budowli
✗ grube mury – charakter obronny
✗ małe okna słabo przepuszczające światło
✗ mrok w pomieszczeniach
✔ duża prostota, funkcjonalność przestrzenna wnętrz (w zamkach władców)
✔ sklepienia sprawiały wrażenie ciężkich ze względu na ich kształt – połowa walca, tzw. sklepienia kolebkowe
✔ budowle urozmaicone były półokrągłymi przybudówkami oraz wieżami
• malarstwo prezentowało często odrealnione postacie, bez „przestrzeni wewnętrznej”
✔ „płaskość” postaci łączy się z artystyczną ascezą malowanych osób
styl romański w sztuce – przykłady
• architektura
✔ Europa
✗ katedra w Chartres łącznie z witrażami (niektóre fragmenty)
✗ kościół św. Ambrożego w Mediolanie
✔ Polska
✗ kaplica św. Feliksa i Adaukta na Wawelu
✗ krypta św. Leonarda w podziemiach Katedry Wawelskiej
✗ kolegiata w Tumie pod Łęczycą
✗ kościół św. Andrzeja w Krakowie (z zewnątrz)
✗ kościół dominikański św. Jakuba w Sandomierzu
✗ zabudowania klasztorne w Sulejowie i Wąchocku
✗ opactwo benedyktynów w Tyńcu
• malarstwo
✔ Europa
✗ haftowana makata z Bayeaux długości 30 m umieszczona w górnej części nawy kościelnej, przedstawiająca najazd
Wilhelma Zdobywcy na Anglię w 1066 r.
✔ Polska
✗ miniatury w kodeksach (m.in. „Kodeks pułtuski”)
• rzeźba
✔ drzwi katedry gnieźnieńskiej ze scenami z życia św. Wojciecha
✔ ryty przedstawiające księcia Bolesława Kędzierzawego w posadzce wiślickiej
styl gotycki
• początki sięgają końca XII w.
• wprowadził go do nazewnictwa Włoch, Giorgio Vasari
• określenie pochodzi od Gotów, czyli symbolu sztuki barbarzyńskiej i dziwacznej
• renesans traktował pogardliwie ten prąd
• styl łatwy do określenia na podstawie konstrukcji i założeń technicznych
✔ nauki matematyczne (geometria) odegrały ogromną rolę w kształtowaniu przestrzeni architektonicznej i pokrew2z4
KULTURA I SZTUKA ŚREDNIOWIECZA
•
✔
✔
✔
✔
•
✔
✔
✔
✔
✔
•
✔
✔
✔
•
✔
✗
✔
✔
nych dziedzinach sztuki
elementy stylu
żebro w budowli
łuk oporowy
skarpa
łuk ostry
budowle
wysmukłe i strzeliste
dają złudzenie lekkości oraz przestronności
mają ostrołukowe, wysokie okna ozdabiane witrażami
wieloskrzydłowe ołtarze
sklepienia łukowe – skierowane ku górze, robiące wrażenie wzlatujących w przestrzenie niebieskie
architektura zewnętrzna wyróżniająca się dużą ilością;
wieżyczek i wież
wsporników
spadzistych przypór
duża rola światła traktowanego w kategoriach estetycznych
to, co jest w gestii Boga, staje się piękne
istnieje jako oszałamiająca jasność
brzydota jest kojarzona z ciemnością, brakiem światła
rozwija się kult Matki Boskiej – stąd tyle kościołów pod tym wezwaniem
styl gotycki w sztuce – przykłady
• architektura
✔ świat
✗ katedry w Chartres, Reims (koronacyjna), Paryżu (Notre Damę)
✗ górna kaplica w Sainte Chapelle – Paryż
✗ mury obronne w Carcassonne
✗ opactwo St. Michel (wyspa)
✗ katedra w Canterbury
✗ wieża i most Karola IV w Pradze
✗ Pałac Dożów w Wenecji
✗ katedra w Mediolanie
✗ opactwo Westminsteru w Londynie
✗ wnętrze Santa Croce we Florencji
✗ katedra św. Stefana w Wiedniu
✔ Polska
✗ kościół Mariacki w Krakowie
✗ zamek krzyżacki w Malborku
✗ kościół Mariacki w Gdańsku
✗ katedra na Wawelu
✗ Collegium Maius w Krakowie
• malarstwo
✔ Europa
✗ Giotto da Bondone
➢ sceny z życia św. Franciszka w kościele w Asyżu
➢ freski na Arenie w Padwie
✗ witraże w katedrze w Chartres
✗ modlitewniki ilustrowane miniaturami malarskimi, w których zawarto:
➢ sceny religijne
➢ życie codzienne
➢ pory roku
➢ widoki miast
➢ portrety
➢ ornamenty i ozdoby
✗ Hubert i Jan van Eyckowie
➢ wprowadzili malarstwo olejne
3z4
KULTURA I SZTUKA ŚREDNIOWIECZA
➢
✗
✗
✔
✗
•
✔
✗
✗
✔
✗
✗
ołtarz Baranka Bożego w Gandawie
ołtarz Mathiasa Grünewalda (szczególnie środkowe „Ukrzyżowanie”) w Isenheim
narodziny miedziorytu, który poprzedził druk
Polska
Hans Memling „Sąd Ostateczny” w Muzeum Narodowym w Gdańsku – kopia w kościele Mariackim tegoż miasta
rzeźba
świat
rzeźby portalu zachodniego katedry w Chartres
tympanon głównego portalu w Strasburgu
Polska
ołtarz Wita Stwosza
Madonna z Krużlowej
Utrwal terminy
antyfona – w chrześcijańskim obrządku religijnym, kościelnym – krótki tekst modlitewny, dawniej – śpiewany na
przemian po wersetach psalmu przez dwa chóry, dziś – przeplatający strofy psalmu
antyfonarz – księga liturgiczna zawierająca zbiór śpiewów liturgicznych
biblia pauperum – księga ze zbiorem obrazków i krótkim opisem scen biblijnych; przeznaczona dla ubogich
bordiury – pasy obramowania dekoracyjnego wokół płaskorzeźby, malowidła, tkaniny, grafiki; znajduje się na nich
ornamentyka roślinna, zwierzęca, figuralna
chorał – wielogłosowy śpiew kościelny; gregoriański – śpiew bez towarzyszenia instrumentów muzycznych
groteska – w sztuce forma ornamentu roślinnego połączona z nierealnymi postaciami ludzkimi oraz zwierzęcymi; kategoria estetyczna charakteryzująca się upodobaniem do form nierzeczywistych, przejaskrawionych; Włosi tak nazywali dzieła sztuki antycznej wydobywane, wykopywane z ziemi
ikonografia – dyscyplina historii sztuki zajmująca się interpretacją, rejestrowaniem i opisem dzieł plastycznych; badanie dzieła sztuki jako informacji, źródła historycznego; dzieła plastyczne (obrazy) związane z jakimś tematem, problemem
iluminacja – oświecenie umysłu przez Boga; moment szczególnego olśnienia w dążeniu rozumu do poznania prawdy;
wykonana ręcznie ilustracja, bardzo kolorowa, do tekstu średniowiecznego
mediewistyka – nauka o wiekach średnich (średniowieczu)
mediewista – człowiek uczony, badający dzieje, kulturę, sztukę tej epoki
miniatura – w średniowieczu ręcznie malowana ilustracja, inicjał, obraz niewielkich rozmiarów
polifonia – (gr. polyphonia – wielogłosowość) – wielogłosowy utwór muzyczny; także technika pisarska polegająca
na paralelnym prowadzeniu równorzędnych wątków, problemów, wydarzeń, ogląd danej sytuacji z różnych punktów
widzenia
poliptyk – ołtarz wielokrotnie złożony; typ gotyckiego ołtarza wieloskrzydłowego z centralną częścią i wieloma ruchomymi skrzydłami
portal – ozdobne obramowanie architektoniczno-rzeźbiarskie nad wejściem do pałacu, kościoła, kamienicy; brama,
która posiada takie obramowanie
powieść gotycka – odmiana powieści w poł. XVIII w. w literaturze angielskiej; akcja dzieje się w średniowieczu, w
gotyckim zamku, pojawiają się siły oraz istoty nadprzyrodzone, wszystko przenika atmosfera tajemniczości, niezwykłości
skryptorium – miejsce w średniowiecznych klasztorach, przy katedrach – duża sala z pulpitami, w której kopiowano
księgi
skarpa – przypora, forma podpory muru w kształcie zewnętrznego filara, służy wzmocnieniu wysokich budowli
skryba – w średniowieczu mnich-kopista, który przepisywał dokumenty, księgi o różnym charakterze
tryptyk – ołtarz składający się z trzech części: części centralnej, środkowej oraz dwóch bocznych ruchomych skrzydeł; także trzyczęściowa kompozycja malarska lub muzyczna
tympanon – element architektury średniowiecznej, pole znajdujące się nad portalem wypełnione płaskorzeźbą
W literaturze i sztukach pięknych
• „Andrzej Rublow”, film fab. ZSRR, reż. Andriej Tarkowski (1966)
• Umberto Eco „Imię róży” (powieść)
• Wiktor Hugo „Dzwonnik z Notre Dame” (powieść)
• „Imię róży”, film fab. RFN–Francja–Włochy, reż. Jean Jacgues Annaud (1986)
• Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz” (zamek Horeszków)
4z4