ogólny program konserwatorski dla wiatraka z

OGÓLNY PROGRAM KONSERWATORSKI REWITALIZACJA WIATRAKA
Z GRZAWY POSADOWIONEGO NA TERENIE MUZEUM „GÓRNOSLĄSKI PARK
ETNOGRAFICZNY W CHORZOWIE” nr inwentarza, GPE-228
Inwestor: Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie:
Ul. Parkowa 25
Chorzów
Autorzy opracowania:
Barbara Klajmon
Tomasz Liboska
OGÓLNY PROGRAM KONSERWATORSKI REWITALIZACJA WIATRAKA
Z GRZAWY POSADOWIONEGO NA TERENIE MUZEUM „GÓRNOSLĄSKI PARK
ETNOGRAFICZNY W CHORZOWIE” nr inwentarza, GPE-228
1. Materiały wyjściowe:
Dokumentacja archiwalna:
Protokół z objazdu kontrolnego 1963 r.
Protokół zachowania obiektu typowanego do Skansenu 1962
Protokół ostatecznego zakwalifikowania obiektu
Dokumentacja architektoniczna – inwentaryzacja sprzed przeniesienia
Projekt rekonstrukcji 1964, PPKZ Kraków
Karta inwentarzowa
Ekspertyza techniczno-konserwatorska opracowana przez inż Jacka Gałeczkę w 1990
„Rewitalizacja młyna wietrznego i wodnego w Górnośląskim Parku Etnograficznym w
Chorzowie. Wytyczne do rekonstrukcji i scenariusz aranżacji wnętrza”, Jan Święch 2013 r.
„Opinia etnograficzna dotyczącą wiatraka z Grzawy” Jerzy Adamczewski 2008
2. OPIS OBIEKTU
Wiatrak jest zlokalizowany w Chorzowie, przy ul. Parkowej 25, działka nr 1185/92,
obręb 0001, j. e. 246301_1 M. Chorzów na terenie muzeum „Górnośląski Park
Etnograficzny w Chorzowie”. Obiekt jest kubaturowym eksponatem muzealnym,
wpisanym do inwentarza muzeum.
Obiekt o konstrukcji hybrydowej, tzn. pierwotna konstrukcja typowa dla wiatraków
„koźlaków” została zmodyfikowana. Obecnie wiatrak spoczywa na kamiennym
murowanym cokole, na którym za pośrednictwem rolek jezdnych następuje obrót
wiatraka wokół osi pionowej (tzw. paltrak). Pierwotna konstrukcja kozłowa została
zachowana w całości.
Wymiary rzutu w poziomie przyziemia oraz pozostałych poziomów wynoszą
566x520 cm. Wysokość obiektu, mierząc od poziomu terenu do kalenicy dachu
wynosi ok. 1068 cm. Wiatrak posiada trzy poziomy wewnętrzne. Ściany zewnętrzne
szalowane pionowymi deskami, za wyjątkiem ściany odwietrznej (od skrzydeł), która
obita jest gontem. Dach w konstrukcji krokwiowej, dwuspadowy, kryty gontem
podwójnie.
Wiatrak z Grzawy jest przebudowaną konstrukcją kozłową na typ rolkowy, tzw.
paltrak. W rozpatrywanym przypadku mamy do czynienia z konstrukcją hybrydową.
Występują tu bowiem typowe elementy dla klasycznego paltraka, jak: fundamentowa
podmurówka łożyska kołowego oraz rolki jezdne przejmujące obciążenie pionowej
konstrukcji nośnej. Natomiast inne elementy, takie jak: główne belki poziome
(pojazdy, mącznica), kozioł, siodło oraz sztember (pionowy słup środkowy) stanowią
pozostałość starszej konstrukcji kozłowej
3. STAN ZACHOWANIA
Stan zachowania określono na podstawie oględzin obiektu oraz posiadanej dokumentacji.
Obiekt w latach 60. XX w., w czasie posadowienia na terenie Muzeum „Górnośląski Park
Etnograficzny w Chorzowie”, był konserwowany preparatami chemicznymi – Xylamitem
i impregnowany Antoxem.
Stan techniczny konstrukcji można określić jako dość dobry. Nie nastąpiło znaczące
pogorszenie stanu w stosunku do ostatniej ekspertyzy konserwatorskiej opracowanej przez
inż. Jacka Gałeckiego w 1990 roku.
Obecnie drewno konstrukcji słupowo - ryglowej jest w stanie dość dobrym.
Podmurówka kamienna łożyska rolek w stanie średnim, widoczne silne ubytki spoin, stan
kamienia i cegły dość dobry,
Belki podwalinowe, miejscowo zmurszałe, widoczne ubytki i uszkodzenia.
Izolacje pod belkami z papy, częściowo zmurszałe.
Schody zewnętrzne, konstrukcja osłabiona, niestabilna, drewno porażone przez glony.
Szalunek i goncenie ścian zachowane dość dobrze, miejscowe ubytki, wypaczenia, w złym
stanie listwy, doszczelniające.
Pokrycie dachowe obecnie szczelne, jednakże z uwagi na stan gontu – widoczne
rozwarstwienia, naloty glonów, zaleca się całkowita wymianę.
Skrzydła w stanie złym, zrekonstruowane wadliwie, bez uwzględnienia możliwości
napędzania wiatraka (jako elementy statyczne, dekoracyjne).
Brak dyszla.
Stan zachowania elementów konstrukcyjnych dość dobry. Widoczne porażenie grzybami –
rozkład brunatny, niszczyca potokowa oraz ślady żerowania aktywnych drewnojadów –
spuszczel. Żerowiska owadzie zdiagnozowane na podwalinach i konstrukcji kozła, belkach
stropowych, więźbie dachowej i ścianach obiektu. Zagrzybienia przede wszystkim na
podwalinach, schodach zewnętrznych.
Brak kotew na mącznicy i śrub na wale.
Schody wewnętrzne, stopnice w stanie złym, belki konstrukcyjne osłabione – widoczna
korozja drewna.
Podesty częściowo uszkodzone, deski podestów uginają się.
Instalacja odgromowa zaprojektowana i wykonana dla obiektu nieruchomego, nie
uwzględnia możliwości obrotu wiatraka.
Stan wyposażenia i mechanizmów dość dobry – w złym miejscu posadowiona skrzynia
mączna, brak pytla, brak ryzaka, niekompletna winda do kamieni młyńskich, wadliwie
zrekonstruowana winda hamulca.
PROGRAM POSTĘPOWANIA KONSERWATORSKIEGO
Planowane prace mają na celu przywrócenie pierwotnej funkcji obiektu i uruchomienie
mechanizmu. Podstawowym zadaniem jest naprawa mechanizmu napędowego.
Planowanie jest wykonanie skrzydeł zgodnie z posiadaną opinią specjalistyczną Jerzego
Adamczewskiego i Jana Święcha oraz zgodnie z posiadana inwentaryzacją.
Zakres prac obejmuje demontaż istniejących skrzydeł, wykonanie nowych o funkcji
napędowej, regulację skrzydeł, remont mechanizmu obrotowego, remont i rekonstrukcję
elementów wyposażenia, obrót wiatraka, sprawdzenie możliwości funkcjonowania, montaż
mechanizmu wspomagającego.
Proponowany program postępowania
NAPRAWA KONSTRUKCJI WIATRAKA
1. Demontaż skrzydeł wiatraka.
2. Wstępne odczyszczenie konstrukcji wiatraka, usunięcie płytkich uszkodzeń, zbicie
rozluźnionych węzłów, miejscowe wstawienie klinów i uzupełnień. Po
odczyszczeniu konstrukcji należy sprawdzić dokładnie stan rygli.
3. Miejscowe naprawy elementów konstrukcji.
Obecnie szacuje się, że elementy konstrukcyjne nie wymagają wymiany, lecz
napraw poprzez flekowanie, wstawki, wzmocnienia. W najgorszym stanie są belki
podwalin. Ponieważ są to elementy pierwotnej, oryginalnej konstrukcji, zakłada
się, odgrzybienia,
miejscowe naprawy, flekowanie,
ew. utwardzenie
zabytkowego drewna (Osolan w toluenie, Epoxi-Holtzverfestigung, firmy
Remmers
lub Palaroid B-72 w toluenie). Elementy nowe zabezpieczyć
profilaktycznie przed porażeniem przez grzyby, mchy, porosty i owady. W
wypadku stwierdzenia złego stanu izolacji zaleca się ostrożne lewarowanie
konstrukcji i wsunięcie warstwy papy. Lewarowanie konstrukcji wykonać pod
nadzorem inspektora nadzoru lub konstruktora. Zaimpregnować od dołu
podwaliny i odtworzyć izolację.
4. Naprawa podestów drewnianych.
Deski odczyścić, niestabilne odbić i umocować ponownie, uszkodzone wymienić.
Zakłada się konieczność wymiany ok. 20 % desek podestów.
5. Naprawa schodów wewnętrznych
Demontaż elementów silnie zniszczonych – stopnice (zakłada się całkowitą
wymianę stopnic), dezynfekcja, dezynsekacja, odczyszczenie, flekowanie,
uzupełnienie ubytków w
belkach nośnych, ew. wzmocnienie strukturalne,
impregnacja. Remont istniejących balustard, ponowne osadzenie stopnic z drewna
impregnowanego. W wypadku stwierdzenia konieczności wymiany belek nośnych
schodów, należy bezwzględnie uzgodnić tą decyzję z Zamawiającym.
6. Remont szalunków i gonceń.
Wstępne odczyszczenie desek szalunku i goncenia, demontaż elementów
zniszczonych
Remont zasadniczy:
Usunąć glony, odgrzybić. Wykonać miejscowe naprawy i wymiany zniszczonych
elementów, przeszlifować deski – zakłada się ok. 30 % wymiany szalunku i 50%
goncenia oraz 70 % wymiany listew i łat. Należy wziąć pod uwagę konieczność
częściowego demontażu dolnej partii szalunku podczas prac związanych z naprawą
mechanizmu obrotu
7. Demontaż i wykonanie nowego porycia gontowego na dachu. Pokrycie wykonać z
gontu łupanego kładzionego podwójnie, impregnowanego ciśnieniowo. Zaleca się
gont modrzewiowy, jodłowy, dopuszcza świerkowy, nie dopuszcza się gontów z
drzewa liściastego. Po postawieniu rusztowań zdecydować czy jest możliwe
wykorzystanie istniejących łat czy tez konieczna jest ich wymiana. W wypadku
stwierdzenia złego stanu, łaty wymienić. Obecnie zakłada się konieczność 50%
wymiany łat.
8. Rekonstrukcja brakujących śrubowań na wale oraz kotwy na elementach
konstrukcyjne. Zgodnie z dokumentacją i wskazaniami.
UWAGA. WSZYSTKICH UZUPŁENIEŃ DOKONAĆ Z DREWNA
POWIETRZNO-SUCHEGO, IMPREGONOWANEGO PRZECIW KOROZJI
BIOLOGICZNEJ.
ZASTOSOWAĆ
GONTY
IMPREGONOWANE
CIŚNIENIOWO
PRZECIW
KOROZJI
BIOLOGICZNEJ
I
PRZECIWOGNIOWO.
WSZYSTKIE ELEMENTY KONSTRUCYJNE PRZEZNACZONE DO
WYMIANY ZASTĄPIĆ TYM SAMYM RODZAJEM DREWNA
O
WYMARACH
IDENTYCZNYCH
JAK
ORYGINALNE,
DREWNO
POWIETRZNO-SUCHE, IMPREGNOWANE CIŚNIENIOWO, SEZONOWANE
DREWNO WIELKOWYMIAROWE KLASY B LUB C, DREWNO
PRZEZNACZENIA, DREWNO ŚREDNIOWYMIAROWE KLASY S1
SPECJALNEGO
9. Odtworzenie drzwi do części parterowej budynku, drzwi usytuować zgodnie z
istniejącym śladem na elewacji, powtarzając formę drzwi z poziomu pierwszej
kondygnacji – w konstrukcji deskowo-listwowej.
10. Impregnacja konstrukcji oraz szalunku. Zaleca się impregnację Boramonem C-30,
zgodnie z zaleceniami producenta.
11. Naprawa lub wymiana schodów zewnętrznych do wiatraka
12. Konserwacja cokołu kamiennego.
Należy usunąć wszystkie zaprawy cementowe możliwe do wykucia bez silnej
destrukcji muru. Bezwzględnie usunąć wszystkie zmurszałe, porażone
mikroorganizmami i zasolone spoiny oraz zaprawy cementowe. Spoiny nienadające
się do wykucia, bardzo silnie pogłębić ( m.in. do 2 cm). Pęknięcia muru
przemurować zaprawami na bazie wapna hydraulicznego. W wypadku większych
uszkodzeń należy bezwzględnie skonsultować zakres i sposób naprawy z
konstruktorem.
Spoinowanie muru należy wykonać spoinami gotowymi na bazie zapraw trasowych
np. zapraw Tubag Trass-Kalk Fugensaniermörtel firmy Tubag, Fugenmörtel ZF
firmy Remmers..
13. Impregnacja przeciwogniowa obiektu, preparatem FOBOS M-4 bezbarwnym.
Preparat można nakładać co najmniej dwie doby po nałożeniu Boramonu C-30
14. Elementy metalowe – szyldy, okucia, zawiasy poddać konserwacji - odczyścić,
odrdzewić i zabezpieczyć farbą antykorozyjną, pomalować farba poliwinylowa w
kolorze czarnym lub grafitowym
15. Wykonanie nowej, specjalistycznej instalacji odgromowej
obrotu wiatraka oraz dokonanie pomiarów
uwzględniającej obrót
II. REMONT MECHANIZMU OBROTU
Wiatrak z Grzawy jest przebudowaną konstrukcja kozłową na typ rolkowy, tzw. paltrak.
W rozpatrywanym przypadku mamy do czynienia z konstrukcją hybrydowa. Występują tu
bowiem typowe elementy dla klasycznego paltraka, jak: fundamentowa podmurówka łożyska
kołowego oraz rolki jezdne przejmujące obciążenie pionowej konstrukcji nośnej. Natomiast
inne elementy, takie jak: główne belki poziome (pojazdy, mącznica), kozioł, siodło oraz
sztember (pionowy słup środkowy) stanowią pozostałość starszej konstrukcji kozłowej.
1. Udrożnienie obrotu: stemplowanie konstrukcji na czas konserwacji taśmy i
rolek, lewarowanie konstrukcji, klinowanie belek nośnych, oczyszczenie,
smarowanie mechanizmu obrotu – szyn, taśmy i rolek, sprawdzenie pracy
rolek, podniesienie siodła. Przewiduje się wymianę górnych belek
dociskowych (wraz z gniazdem) prowadzących rolki jezdne oraz wymianę
belek pojazdu wraz z naprawą rygla.
2. Zastosowanie dystansu pomiędzy sztembrem a belką mączną wg wskazań
Zamawiającego
3. Dyszel: demontaż istniejącego dyszla, rekonstrukcja i montaż nowego wraz z
oklinowaniem i pachołków wyznaczając młyńsko, zgodnie z zaleceniami z
opracowania Jana Świecha „Rewitalizacja młyna wietrznego i wodnego w
Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie” ( pachołki dl. 1 m,
średnicy ok. 15 cm, wkopane na głębokość 75 cm, w odstępach od siebie co
ok. 6 m na okręgu, wyznaczonym przez obracający się dyszel)
4. Rekonstrukcja kołowrotu obrotowego. Zgodnie z posiadaną dokumentacja
obiektu.
Wszystkie prace wykonać zgodnie z zaleceniami ekspertyzy technicznokonserwatorskiej opracowanej przez inż Jacka Gałeczkę w 1990 roku oraz zgodnie z
opracowaniem prof. Jana Świecha „Rewitalizacja młyna wietrznego i wodnego w
Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie”
5. Sprawdzenie mechanizmów i próba obrotu.
II. REKONSTRUKCJA SKRZYDEŁ
1. Rekonstrukcja skrzydeł: wykonanie bursztyków, szpic, osadzenie w szpicach mieczy,
nabicie knap, wypełnienie śmig (dranice, lotki, cięgna), - elementy nowe wykonać z
drewna sosnowego, leżakowanego.
2. Konserwacja głowicy wraz z szyjką wału skrzydłowego.
3. Montaż śmig, regulacja układu śmig, impregnacja grzybobójcza i biobójcza oraz
ognioochronna wykonanych elementów.
4. Montaż skrzydeł.
Prace wykonać zgodnie z opinia etnograficzną dotyczącą wiatraka z Grzawy autorstwa prof.
Jerzego Adamczewskiego
IV.
REMONT I REKONSTRUKCJA WYPOSAŻENIA ORAZ URZĄDZEŃ:
1. Naprawa koła palecznego – centrowanie kola, dopasowanie kształtu hamulca do obwodu
zewnętrznego koła, odczyszczenie, uzupełnienie ubytków, rekonstrukcja palców z drewna
grabowego, korekta ustawienia koła.
2. Naprawa wału skrzydłowego: czyszczenie wału i koła, czyszczenie i konserwacja wału
transmisyjnego, regulacja elementów układu, wykonanie podwalnicy pod wał od strony
wietrznej, wykonanie tylnego łoża wału palecznego.
3. Konserwacja kamieni młyńskich, ich przesuniecie i poprawne osadzenie
Odczyszczenie i konserwacja metalu przy kamieniach (czyszczenie sochy, wrzeciona,
paprzycy i kachelka), czyszczenie, ostrzenie, impregnacja kamieni młyńskich,
Naprawa manualnego regulatora rozstawu kamieni młyńskich.
4. Naprawa i rekonstrukcja zniszczonych elementów windy do podnoszenia kamieni
młyńskich – zgodnie z załączonymi rysunkami
5. Naprawa hamulca: odczyszczenie, regulacja, miejscowe naprawy odtworzenie drewnianej
prowadnicy, w której odbywa się ruch prasy – belki spełniającej rolę dźwigni umieszczonej
wzdłuż ściany bocznej – w razie konieczności wymiana pras. Stawidła hamulca należy
przekołkować wzdłuż całego obwodu, dusiec do ponownego osadzenia i stabilizacji.
6.Rekonstrukcja ryzaka :
Odtworzenie drewnianej rury o kwadratowym przekroju łącząca wylot mączny ze skrzynią
mączną.
7. Rekonstrukcja pytla
Odtworzenie długiego wełnianego rękawa wykonanego z tkaniny pytlowej, pochylonego pod
kątem 45° w stosunku do poziomu skrzyni mącznej.
8. Rekonstrukcja wałka pytlowego
Odtworzenie systemu wstrząsania pytlem w oparciu o ruch rotacyjny wałka pytlowego.
Potrząsanie niezbędne jest do odsiania mąki z mlewa.
9.
10.
11.
Naprawa wsypu zboża.
Rekonstrukcja urządzenia do strojenia kamieni,
Impregnacja elementów drewnianych preparatem Boramon C-30
WSZYSTKIE PRERARATY CHEMICZNE MOGĄ ZOSTAĆ ZAMIENIONE NA
ANALOGICZNE O IDENTYCZNYCH WŁAŚCIWOŚCIACH, POD WARUNKIEM
UZGODNIENIA POWYŻSZEGO Z ZAMAWIAJĄCYM.