Analiza rysunku dziecka jako techniki pomocniczej w pracy

Przedszkole Publiczne Nr 2 z Oddziałem Integracyjnym w Zawadzkiem
Analiza rysunku dziecka jako techniki pomocniczej w pracy
dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela
Twórczość plastyczna obok zabawy jest najpowszechniejszym zjawiskiem w
spontanicznej i ekspresyjnej działalności dziecka. Dziecku sprawia przyjemność
pozostawianie śladów własnych czynności ruchowych na papierze czy innym dostępnym
materiale, a dla dorosłych ta prosta czynność jest źródłem wiedzy o życiu psychicznym
dziecka. Rysunek jest więc nie tylko narzędziem przekazu, którym posługują się dzieci,
ale również także narzędziem dla nauczycieli i psychologów, które umożliwia poznawanie
myśli, uczuć, a także możliwości intelektualnych dziecka. Rysunki dzieci mają nieocenioną
wartość ponieważ mali autorzy wyrażają w nich swoje marzenia, lęki albo pragnienia.
Wszystko, co ma dla nich istotne znaczenie, można odnaleźć na zamalowanej kartce
papieru. Jeśli dorosłym uda się zdobyć dostęp do tych zaszyfrowanych wiadomości,
wtedy będą mogli lepiej zrozumieć zachowanie dzieci wyjść naprzeciw im ukrytym
potrzebom. Wiodącą postacią w badaniach psychologicznych opartych na wielostronnej
analizie rysunków dzieci i procesu ich powstawania jest Stefan Szuman. Uważa on, że
wytwór plastyczny może prezentować mierne wartości plastyczne, natomiast sam proces
twórczy rozwija i ujawnia cechy osobowości autora. Właśnie z tego powodu badacz
najbardziej cenił prace dzieci do 10 roku życia uznając ich wartość dzięki zawartemu
autentyzmowi wyrazu, oryginalności formy i emocjonalnej ekspresji.
Rysunek dziecięcy jako przedmiot stanowiący zainteresowania psychologów i
pedagogów pojawia się dopiero w drugim roku życia. Jest to okres bazgrot (2-3 r.ż).
Helen J. Bachmann stwierdza, że dzieci w swoich pierwszych „gryzmołach” wyrażają
zarówno swój chwilowy stan psychiczny, jak również ślady wspomnień z przeszłości- z
okresu przed narodzinami, niemowlęctwa i okresu wczesnego dzieciństwa. Podobne
zjawisko obserwowała również B. Egger, która twierdzi, że w wieku od dwóch do
czterech lat u malującego dziecka dominują wspomnienia z przeszłości jako potrzeba
wyrazu. „Gryzmolenie to niekończące się kreślenie linii, spirali, bez odrywania kredki od
papieru” (Baumann). Początkowo ołówek trzymany jest w garści, a ręka porusza się
przede wszystkim w stawie łokciowym i ramieniowym. W tym okresie obrazki
przedstawiają zwoje chaotycznych linii, które nic jeszcze nie przedstawiają. Rysunek 3
latka można odczytać wtedy, gdy sam o nim opowie. Są to na ogół „supełki”, zamazywanki,
zygzaki, punkciki albo kreseczki, krótkie rytmiczne ucięte ruchy kredki, w których
dziecko widzi konkretny obrazek.
Z czasem rysunki przybierają różne konkretne kształty np. tzw. głowonogów,
będące kombinacją okręgu i linii prostych. Okres ten badacze nazywają schematem
ubogim. Głowonogi zamieniają się w postać ludzką, która ma ręce, nogi, uszy, szyję itd.
Dzieci w tym wieku nie dbają jeszcze o podobieństwo ale o przedstawienie cech
ogólnych. Na przykład , czy ktoś jest mężczyzną, czy kobietą, czy nosi kapelusz lub nie.
Proporcje postaci nie są jeszcze prawidłowe, a o wielkości przedstawionych przedmiotów
i ludzi stanowi ich wartość dla autora rysunku. W ten sposób dziecko wyraża swój
emocjonalny stosunek do rysowania obiektu oraz hierarchie postrzegania rzeczy i
postaci wokół siebie. W tym wieku malec zaczyna tez wypełniać rysunki kolorem. Skupia
się tylko na samym fakcie rysowania nie dbając o dobór odpowiednich kolorów. Czasami
może się wydawać, że barwy rysunku są przypadkowe, gdyż nie mają nic wspólnego tym,
Przedszkole Publiczne Nr 2 z Oddziałem Integracyjnym w Zawadzkiem
co widzimy wokół nas. Niebieska buzia, zielone włosy- tak właśnie dziecko widzi swoją
mamę. A jednak ma to ogromne znaczenie, gdyż zazwyczaj wybrane przed dziecko
kolory, są jego ulubionymi kolorami. Zależy to również od emocjonalnego stosunku
dziecka do narysowanego obiektu. Przedmioty i postacie, których dziecko nie lubi, mogą
być narysowane w kolorach ciemnych, smutnych, mało wyraźnych lub bardzo
intensywnych, które pokrywają całą kartkę.
W późnej fazie przedszkolnej, około 5-6 roku życia, dzieci przechodzą do stadium
wzbogaconego i udoskonalonego schematu. W tym stadium dziecko wprawdzie rysuje
nadal schematycznie, lecz sposób tworzenia jest już odmienny, formy graficzne bardziej
giętkie i płynne, nie tylko zgeometryzowane i analityczne (zestawienie całości z kilku
odrębnych części), lecz także sylwetkowe. Dziecko zaczyna skupiać się nie tylko na
treści, ale i na formie. Dzieci w tym stadium malują i rysują nie tylko pojedyncze postaci
i rzeczy, lecz także całe sceny i zdarzenia. W tym wieku dziecko powinno zwracać uwagę
na barwy i powinny one być zgodne z rzeczywistością. Dzieci 5-6 letnie nie lubią używać
barw żywych i jaskrawych, posługują się barwami spokojnymi, ciemniejszymi. Kierują się
również zasadą przeplatania barw. Tworzą wielobarwne układy, mieszają kolory. W
pracach dzieci w młodszym wieku przedszkolnym występują właściwości takie, jak:
pomysłowość, oryginalność, rozmach. Ich twórczość świadczy o potrzebie poznawania
świata i jest wyrazem ich przeżyć oraz odczuć. Formy plastyczne i ich kolorystyka to
środki ekspresji emocjonalnej dzieci. Radość, zadowolenie łączy się z żywymi barwami
ich rysunków, a brak kolorów, posłużenie się tylko jedną kredką, zwłaszcza szarą
wskazuje na zahamowanie emocjonalne i niepokój. Barwy jasne mówią zwykle o nastroju
pogodnym, ostry kolor czarny o rygoryzmie, kolor czerwony ma różne znaczenia: może
być kolorem aktywności, ale w połączeniu z czarnym świadczy najczęściej o agresji.
Dysproporcje, deformacje, których dziecko dokonuje nieświadomie lub specjalnie mogą
wyrażać uczucia takie, jak: śmieszność, podziw, strach. Dziecko słowami nie potrafi
wyrazić jeszcze co czuje, ale umie to narysować. Nie każdy obrazek zawiera głęboki
sens, nie wszystkie symbole należy rozszyfrować, nie każda tajemnica zamieszczona na
rysunku musi być odkryta, zinterpretowana, wyjawiona. Dzieci malują ponieważ sprawia
im to przyjemność. Cieszy je pozostawianie widocznych śladów ich kolorowych pisaków,
albo też nie mają w danym momencie nic lepszego do robienia, albo dlatego, że przyjaciel
właśnie maluje.
Nie wolno krytykować prac, ale należy uważnie im się przyglądać. Jedynie wtedy
gdy jakiś rysunek wzbudzi naszą uwagę i szczególne zainteresowanie, albo gdy
zachowanie dziecka przez dłuższy czas wzbudza troskę i niepokój, należy ostrożnie
obserwować treści i wymowę obrazków i rysunków. Rysunek jest ważnym źródłem
informacji o rozwoju dziecka. Analizować należy nie tylko jego prace, ale również
technikę rysowania. Trzeba obserwować co dziecko rysuje i jak rozmieszczone są
postacie na kartce. To, co dla malucha jest ważne, na rysunku jest największe, osoba
którą dziecko akceptuje jest nie tylko największa, ale jej postać jest bardziej
ozdobiona, malowana ciepłymi barwami, często połączona rękami z innymi postaciami lub
namalowana bardzo blisko. Należy również zwracać uwagę na to, co znajduje się w
centrum rysunku, albo czego brakuje (np. na rysunku rodziny brakuje taty), lub miejsce
ojca zajmują dziadkowie lub starsi bracia. Dzieje się to wtedy, gdy ojciec często
przebywa poza domem lub nie spełnia oczekiwań dziecka. Z rysunku dziecka można
również odczytać, co go martwi (np. brat bez dłoni - bo dokucza autorowi rysunku,
Przedszkole Publiczne Nr 2 z Oddziałem Integracyjnym w Zawadzkiem
zabiera zabawki, bije), albo o czym marzy, jeśli w rysunkach dziecka powtarza się często
jakiś element (np. pies, którego dziecko chciałoby mieć, ale rodzice się nie zgadzają).
Rozmieszczenie postaci na rysunku odzwierciedla stosunki społeczno- emocjonalne z
rodziną. Bliskość postaci z dzieckiem może oznaczać miłość, oddalenie czy brak więzi
rodzinnych. Rysunki dzieci można traktować jako sprawdzian autentycznych relacji
panujących w rodzinie. Powinno się również zwracać uwagę na kompozycję rysunku. Jeśli
obrazki dziecko skupione są w jednym z rogów kartki, może to być sygnał, że jest
nieśmiałe i nie potrafi odnaleźć swojego miejsca. Natomiast jeżeli wszystkie jego prace
wychodzą poza kartkę oznacza to, że dziecko jest nadpobudliwe lub nerwowe. Kolejnymi
sygnałami niepokojącymi są: zbyt mocne lub zbyt delikatne linie, brak połączeń między
fragmentami rysunku; nieumiejętność odwzorowywania rysunku oraz nieumiejętność
rysowania na zadany temat.: uproszczenia - brak szczegółów na rysunkach 5-6 latka;
wyraźna niechęć do rysowania; bohaterami rysunku są postacie złe i budzące strach.
Problemy z rysowaniem mogą świadczyć o zaburzeniach w rozwoju, kłopotach w relacjach
z innymi dziećmi i domownikami. Mogą również być objawem dysleksji. W tym wieku płeć
dziecka ma duży wpływ na treść rysunku Rysunki dziewczynek i chłopców zaczynają
wyraźnie się różnić. Chłopców fascynują pojazdy i urządzenia techniczne, dlatego
częściej rysują statki, samoloty, czołgi. U dziewczynek natomiast wzrasta liczba
kompozycji plastycznych zawierających kwiaty i drzewa. Rysunki często odzwierciedlają
role społeczne, których dziecko zaczyna się uczyć. W tym wieku dziecko należy zachęcać
do rysowania szlaczków literopodobnych, do odwzorowywania kolejności, rysowania
labiryntów oraz rysowania po śladzie. Czynności te mają duże znaczenie w procesie
przygotowania dziecka do pisania.
W wieku 6-7 lat rodzi się już indywidualny sposób rysowania. Dziecko ustala już
swój własny schemat rysowania, często powtarza wyćwiczone już elementy, dzięki czemu
nauczyciel może zidentyfikować autora takiego rysunku. Specyficzna jest również
kompozycja prac plastycznych dzieci, a raczej technika rysowania. Rysują one tak
zwanymi pasami. Na dole znajduje się pierwszy pas, który jest pierwszym planem
rysunku, nad nim następny pas, to dalszy plan rysunku, a najwyżej- ostatni, trzeci pas.
Rysowanie na górze kartki mówi o idealizmie lub marzeniach, wyobraźni. Umieszczanie
rysunku na środku kartki wskazuje, że odnosi się do spraw najbardziej uświadomionych,
podczas gdy innych nie chce ujawnić. Dolny pas kartki jest ulubionym pasem zmęczonych,
często przygnębionych uczniów. Pas górny jest wracaniem myślami do przeszłości.
Rysunek namalowany w dolnym lewym pasie ujawnia wewnętrzne skrępowanie, a pas prawy
jest wybieganiem w przyszłość. Stopniowo pojawia się również topograficzne ujecie
głównego planu, to znaczy elementy pojawiają się w perspektywie lotu ptaka, ale widziane
z boku. Jest to również okres, kiedy dzieci uczą się rysować postacie z profilu oraz
nadają im formę ruchu. Na przykład, może być zgięte kolano, symbolizujące bieg. Jest
to jednak wciąż schemat bardziej wyobrażony niż próbujący naśladować rzeczywistość.
Dalszy rozwój twórczości plastycznej dziecka polega na rozbudowywaniu tej
podstawowej konstrukcji.
Obserwacja rysunku dziecka i sposobu zachowania się w trakcie tworzenia
swojego dzieła nawet najprostszego ujawnia pewne informacje o osobie, która je
stworzyła. Daje on możliwość wykrycia wielu dziecięcych problemów, których w inny
sposób nie można poznać. W rysunku dziecko wypowiada to, co wie i czuje, a nie zawsze
potrafi wyrazić słowami. Jeżeli wcześniej wykryje się jakieś nieprawidłowości i podejmie
Przedszkole Publiczne Nr 2 z Oddziałem Integracyjnym w Zawadzkiem
właściwe działania, tym większa będzie szansa, że dziecko uniknie szkolnych kłopotów.
Jeżeli u dziecka występują niepokojące objawy, warto udać się do psychologa
dziecięcego, on potwierdzi lub zaprzeczy niepotrzebnym obawom i zleci odpowiednie
zadania pozwalające na doskonalenie motoryki i percepcji.
Bibliografia:
1.Rose Fleck-Bangert „O czym mówią rysunki dzieci”.
2.S. Szuman „Analiza i ocena rysunków dzieci”.
3.M. Kwiatkowska., Z. Topińska „Pedagogika przedszkolna”.
4.S. Popek „Aktywność twórcza dzieci i młodzieży”.
5.S. Szuman „O sztuce i wychowaniu estetycznym”.
Opracowała:
Danuta Bogucka