2. Skutki zawarcia ugody mediacyjnej oraz konsekwencje jej nie

Oprac. dr Marta Janina Skrodzka
Wydział Prawa
Uniwersytet w Białymstoku
Skutki zawarcia ugody mediacyjnej oraz konsekwencje
jej nie zawarcia w sektorze publicznym i samorządowym
3.3. Szybkość i koszt postępowania mediacyjnego
Jedną z ważniejszych zasad postępowania sądowego jest zasada tzw. koncentracji
materiału dowodowego, której głównym celem jest przeciwdziałanie przewlekłości
postępowania. Zgodnie z nią sąd zobowiązany jest do dążenia aby rozstrzygnięcie w każdej
sprawie zapadło na pierwszej rozprawie. Jest to oczywiście postulat ustawodawcy. W
rzeczywistości bowiem bardzo rzadko się zdarza, aby wyrok zapadł już na pierwszej
rozprawie. Przewlekłości postępowania mają przeciwdziałać również przepisy określające
tzw. terminy prekluzyjne oraz dyskrecjonalna władza sędziego. Sędzia ma bowiem
możliwość dyscyplinowania stron i świadków m.in. poprzez wzywanie ich na posiedzenia
sądowe, nakazywanie składania odpowiednich pism, nakładanie kosztów za niesumienne i
oczywiście niewłaściwe postępowanie. Wszystkie te działania mają na celu przyśpieszenie
postępowania.
Faktem jest jednak, że postępowania sądowe są dużo dłuższe niż postępowania
mediacyjne. Mimo, że wśród przepisów prawa nie ma zasady koncentracji materiału
dowodowego w odniesieniu do postępowania mediacyjnego, to statystyki (S. Pieckowski,
Mediacja w sprawach gospodarczych, Warszawa 2012 s. 5-8. Publikacja w wersji elektronicznej dostępna na
stronie Ministerstwa Sprawiedliwości pod adresem: http://ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/mediacje/publikacje-aktyprawne-statystyki/ (10.05.2013))
wskazują, że dzięki swojej elastyczności, mediacja zwłaszcza w
odniesieniu do spraw gospodarczych, jest procesem szybszym i tańszym od procesu
sądowego.
Bazując
na
przykładzie
mediacji
wykorzystywanej
w
sprawach
gospodarczych, zgodnie ze wspomnianymi statystykami, mediacja gospodarcza w
Polsce: jest blisko 13 razy szybsza od postępowania sądowego; generuje blisko 5 razy
mniejsze koszty niż postępowanie sądowe; jest ponad 8 razy szybsza niż arbitraż;
generuje ponad 3,5 razy mniejsze koszty niż arbitraż. Mimo to stanowi nadal nieznaczy
ułamek 1% spraw gospodarczych (zob. powołane statystyki).
3.4. Neutralność i bezstronność mediatora
Przepisy prawa, w odniesieniu do postępowania mediacyjnego nie formułują wprost
zasady równości stron, która jest jedną z podstawowych zasad postępowania sądowego.
Jednak w oparciu o zasadę bezstronności i neutralności mediatora, należy wskazać, że
również w trakcie procesu mediacji to mediator jako osoba bezstronna czuwa aby strony
były traktowane w taki sam sposób, sprawiedliwie. Przy czym w odniesieniu do procesu
mediacji zasada równości polega na stosowaniu przez mediatora odpowiednich technik m.in.
umiejętnym zadawniu pytań, konstruowaniu efektywnego dialogu za pomocą tzw. aktywnego
słuchania. Ponadto mediator jako osoba bezstronna nie staje po żadnej ze stron, jako
osoba neutralna zaś nie narzuca stronom swojego rozwiązania. Sędzia wydając wyrok
opowiada się po jednej ze stron, narzucając pewne rozwiązanie. Co więcej, sędzia związany
zasadą formalizmu procesowego nie może korzystać z technik, które są dozwolone a nawet
zalecane do stosowania podczas postępowania mediacyjnego. Osoba sędziego ma
zagwarantować równość stron, przy zachowaniu bezstronności, bez aktywnego
zaangażowania w spór. Podczas gdy sędzia stoi na straży róności stron wykorzystując do
tego środki prawne, mediator także stając na straży równości stron, aktywnie angażuje
się w proces, będąc jego częścią, wykorzystując do tego posiadane przez siebie
umiejętności i wiedzę. Mediator jest zatem aktywnym strażnikiem równości stron –
sędzia biernym strażnikiem tej zasady. Pomimo jednakowego celu zasady, to aktywność
mediatora sprawia, że podczas procesu mediacji łatwiej jest osiągnąć porozumienie
satysfakcjonujące obie strony, zbudować realcje i usunuąć źródła konfliktu - zapobiec
im w przyszłości, nauczyć strony rozmawiać ze sobą. Sędzia mimo, że jest gwarantem
równości stron, nie odnosi takiego efektu jak mediator.
3.5. Wspólny interes stron
W
przepisach
odnoszących
się
do
instytucji
mediacji
w
sprawach
sądowoadministracyjnych, czy tych z zakresu prawa cywilnego i gospodarczego brak jest
takich, które bezpośrednio formułują zasadę prawdy, która jest jedną z podstawowych zasad
postępowania
sądowego.
Wynika
to
z
faktu,
że
mediacja
jest
procesem
niesfomalizowanym, elastycznym, a mediator prowadząc postępowanie mediacyjne nie
opiera się na dowodach. Jego zadaniem jest pomoc w usprawnieniu wadliwej
komunikacji między stronami. Dowody są zatem niepotrzebne. Strony podczas procesu
mediacji mają możliwość swobodnej wymiany myśli na temat zaistniałego problemu,
mediator zaś czuwa nad przebiegiem procesu komunikowania się między stronami. W
odróżnieniu od postępowania sądowego, który oparty jest bardziej na prawach i
obowiązkach stron oraz dążeniu sądu do odkrycia prawdy procesowej, mediacja oparta
jest na odkryciu interesu stron i doprowadzenia do zgody – wypracowania takiego
rozwiązania, które satysfakcjonuje obie strony. W procesie mediacji nie jest ważne kto
ma rację, a kto się myli, ważne jest aby strony usłyszały się nawzajem i uwzględniły w
kręgu swoich potrzeb także potrzeby strony przeciwnej. Zadaniem sędziego w procesie
cywilnym jest osądzenie i wydanie wyroku zgodny z prawem, w oparciu o
zaprezentowane dowody. Zadaniem mediatora zaś jest doprowadzenie stron do
pojednania i wypracowania konsensusu satysfakcjonującego obie strony. Podczas gdy
sąd rozstrzyga o tym co było, mediacja nastawiona jest na przyszłość – w jej ramach
zapadają decyzje o tym co będzie.
3.6. Porozumienie w postępowaniu mediacyjnym
Jedną z podstawowych zasad postępowania sądowego jest zasada kontradyktoryjności
nazywana jest inaczej zasadą sporności. Zakłada ona, że między stronami procesu toczy się
spór i to na stronach ciąży obowiązek udowodnienia swoich racji. W tak rozumianym
procesie sąd odgrywa jedynie rolę arbitra, który wydaje wyrok, co w praktyce oznacza, że nie
powinien on prowadzić postępowania dowodowego i udzielać informacji stronom.
Przeciwieństwem zasady kontradyktoryjności jest już idea procesu mediacji,
której głównym celem jest wyjście ze sporu i znalezienie płaszczyzny wspólnego
porozumienia. Zaletą postępowania mediacyjnego jest zatem sama formuła instytucji,
gdzie dąży się do dialogu i osiągnięcia satysfakcji obu stron, podczas gdy
kontradyktoryjne postępowanie sądowe nastawia strony na walkę i dążenie do stanu
wygrany - przegrany.
4. Skutki zawarcia ugody
W postępowaniu mediacyjnym toczącym się w oparciu o przepisy ustawy Prawo o
postępowaniu przed sądami administracyjnymi, w sytuacji gdy strony dojdą do porozumienia
i ustalą jego wynik, tak sformułowany rodzaj ugody jest podstawą do autoweryfikacji
stanowiska pierwotnie zajętego przez organ prowadzący spór. Poprzez przyjęcie ustaleń co
do sposobu załatwienia sprawy, które następnie są spisywane w protokole mediacyjnym,
organ podejmuje decyzję polegającą na uchyleniu lub zmianie zaskarżonej decyzji.
Organ może także wykonać lub podjąć inną czynność, w zależności od właściwości,
kompetencji i okoliczności sprawy. Warto zaznaczyć, że druga strona sporu ma nadal
możliwość (pomimo podjęcia środków prawnych przez organ, zgodnych z ustaleniami
zapisanymi w protokole mediacyjnym) wnieść skargę na czynności organu do sądu
administracyjnego.
W przypadku postępowania mediacyjnego toczącego się w oparciu o przepisy
Kodeksu postępowania cywilnego, w sytuacji gdy takie postępowanie kończy się zawarciem
ugody, jest ona, co do zasady, składana w sądzie przez mediatora - celem jej zatwierdzenia.
Sąd zatwierdza ugodę, jeżeli jest ona poprawnie sformułowana, w sposób zrozumiały
oraz gdy nie jest sprzeczna z prawem, zasadami współżycia społecznego lub nie zmierza
do obejścia prawa. Tak zatwierdzona ugoda ma moc prawną ugody zawartej przed
sądem.
5. Gdy mediacja zawiedzie
Głównym celem prowadzonej mediacji jest ułatwienie komunikacji między stronami
sporu i wypracowanie wspólnego rozwiązania satysfakcjonującego je. Oznacza to, że
postępowanie mediacyjne może zakończyć się zawarciem ugody. Może jednak zdarzyć się
tak, że strony sporu nie znajdą wspólnego rozwiązania problemu i nie dojdą do porozumienia,
w związku z czym nie dojdzie między nimi do zawarcia ugody. W takiej sytuacji, bez
względu na rodzaj prowadzonego postępowania mediacyjnego (prowadzonego w oparciu o:
klauzulę zawartą w spornej umowie, czy umowę o mediację; lub też będącego wynikiem
decyzji sądu) zarówno w sprawach sądowoadministracyjnych, jak i cywilnych, strony mają
prawo, bez ponoszenia dodatkowych konsekwencji swojej decyzji, do skierowania sprawy na
drogę sądową.
Skorzystanie zatem z postępowania mediacyjnego nie wyklucza możliwości
dochodzenia swoich rozszceń przed sądem i nie zamyka drogi sądowej.
6. Podsumowanie
Wskazane zasady mają zasadniczy wpływ na sposób organizacji postępowania
mediacyjnego oraz wyznaczają sposoby zachowania mediatora w jego trakcie, a w związku z
tym kształtują kulturę samego procesu mediacji. Dzięki tak ukształtowanej kulturze
postępowania, mediacja charakteryzuje się szeregiem zalet. Przede wszystkim istnienie
opisanej kultury procesu mediacji pozwala m.in: na prowadzenie dyskusji i negocjacji
tak, by umożliwić uczciwe i sprawiedliwe rozwiązanie sporu. Ponadto tak
skonstruowana kultura procesu mediacji pozwala zachować stronom kontrolę - tak nad
samym procesem, jak i nad treścią ugody, gdyż żadna decyzja nie zostaje podjęta bez ich
zgody. Dzięki przestrzeganiu opisanych zasad mediator może skoncentrować się na
zaspokojeniu interesów każdej ze stron, co najczęściej prowadzi do sytuacji obopólnej
wygranej a także pozwala na wypracowanie stosunkowo szybkiego i ostatecznego
kompromisowego rozwiązania. Wreszcie zaś strony przestrzegające i rozumiejące
kulturę procesu mediacji w dużym stopniu stosują się do powziętych ustaleń z uwagi na
to, że same uzgodniły te ustalenia.
Powyższe zalety, wybrane spośród szerokiego ich grona, pozwalają na
sformułowanie stwierdzenia, że mediacja, obok charakterystycznej elastyczności oraz
nieformalności jaką się cechuje, jest procesem rozwiązywania sporów nakierowanym na
strony sporu, uwzględnia bowiem ich oczekiwania i potrzeby. W związku z tym odgrywa
ważną rolę w rozwiązywaniu konliktów i stanowi prawdziwą alternatywę dla drogi
sądowej.
Jedną z możliwości uniknięcia długotrwałego i kosztownego postępowania
sądowego w sytuacji zaistnienia sporu, jest zamieszczenie w umowie zawieranej między
stronami tzw. klauzuli mediacyjnej o następującej treści:
„Wszelkie spory wynikające z niniejszej umowy lub pozostające w związku z nią będą rozwiązywane w trybie postępowania mediacyjnego przez mediatorów ............(nazwa
ośrodka mediacyjnego) przy ..................................... (nazwa instytucji, przy której działa
ośrodek mediacyjny), w oparciu o Regulamin ......... (nazwa regulaminu).
Jeżeli spór nie zostanie rozwiązany zgodnie z Regulaminem ................ (nazwa
regulaminu) w terminie ................... dni od złożenia wniosku o przeprowadzenie mediacji
lub w innym terminie uzgodnionym pisemnie przez strony, każda ze stron może poddać spór
pod rozstrzygnięcie właściwego sądu.”