tutaj - Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w

Transkrypt

Deutsch-polnische Erinnerungsorte
Polsko-niemieckie miejsca pamięci
wydanie piąte (październik 2009 r.)
Reader dla Autorek i Autorów artykułów nt.
polsko-niemieckich miejsc pamięci
Reader für Autorinnen und Autoren der Aufsätze über
deutsch-polnische Erinnerungsorte
Impressum:
Koncepcja:
Hans Henning Hahn, Robert Traba, Maciej Górny, Kornelia Kończal
Redakcja:
Krzysztof Jabłonowski, Kornelia Kończal, Michał Matlak
Layout:
Corinna Felsch
Kontakt:
Kornelia Kończal
koordynatorka projektu
Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie
Zentrum für Historische Forschung Berlin
der Polnischen Akademie der Wissenschaften
Majakowskiring 47, 13156 Berlin
Tel. 49-30-486 285 40
Fax: 49-30-486 285 56
[email protected]
Strona domowa projektu: www.panberlin.de → projekty
© Copyright by Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie /
Zentrum für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften
2
Polsko-niemieckie miejsca pamięci | Deutsch-polnische Erinnerungsorte
Reader dla Autorek i Autorów artykułów na temat polsko-niemieckich miejsc pamięci
wydanie czwarte (październik 2009 r.)
Spis treści
Hans Henning Hahn, Robert Traba, Maciej Górny, Kornelia Kończal:
Polsko-niemieckie miejsca pamięci: ZałoŜenia ramowe projektu ............. s. 4
Hans Henning Hahn, Robert Traba, Kornelia Kończal:
Reinterpretacje i nowa koncepcja badań .................................................. s. 11
[tutaj przede wszystkim!] 9 zasad definicyjnych……………………….s. 22
Hans Henning Hahn
Robert Traba
Maciej Górny
Kornelia Kończal
3
ZałoŜenia ramowe projektu
Przewidziany na pięć lat interdyscyplinarny projekt badawczy Centrum Badań Historycznych
Polskiej Akademii Nauk w Berlinie (CBH PAN) ma na celu spojrzenie na historię stosunków
polsko-niemieckich z nowej perspektywy. Jego wynikiem będzie czterotomowa publikacja w
języku polskim i niemieckim, której wydanie planowane jest na rok 2011. Będzie ona próbą
analizy wspólnych, osobnych i paralelnych polsko-niemieckich miejsc pamięci. Z
metodologicznego punktu widzenia będzie to pierwsza próba połączenia badań nad
kulturami pamięci z historią wzajemnych relacji. Jej dopełnienie stanowią trzy antologie
tekstów oraz interdyscyplinarny leksykon. Publikacje te stanowią integralną część projektu,
wpisując się tematycznie w horyzont historii drugiego stopnia. Pozwalają uporządkować i
ujednolicić jego metodologiczne podstawy.
Zainicjowany przez Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie projekt
jest największym polsko-niemieckim przedsięwzięciem badawczym i z kilku względów
zasługuje na szczególną uwagę:
• jest jednym z największych w ostatnich latach interdyscyplinarnym przedsięwzięciem
humanistycznym: w realizacji jego zasadniczej części - pracach nad trzytomową publikacją
„Polsko-niemieckie miejsca pamięci / Deutsch-polnische Erinnerungsorte" i uzupełniającym
czwartym tomem - bierze udział ponad stu badaczy,
• w historii polsko-niemieckiej współpracy naukowej stanowi on niewątpliwie przykład
zakrojonej na najszerszą skalę współpracy,
• jego poszczególne elementy dotyczą empirycznego, metodologicznego i teoretycznego
wymiaru badania przeszłości i nie są przypadkowym zestawieniem kilku projektów, lecz
stanowią komplementarne części składowe przemyślanej i spójnej całości,
• wartością dodaną projektu jest budowanie i intensyfikacja polsko-niemieckiej komunikacji
naukowej zarówno w trakcie jego realizacji (dzięki serii konferencji, warsztatów, prezentacji i
dyskusji) jak i w dłuŜszej perspektywie (dzięki kilku opartym na rzetelnych analizach i
nowatorskim publikacjom).
Dzięki temu prezentowany tu projekt jest nie tylko klasycznym przedsięwzięciem edytorskim,
ale takŜe - lub raczej: przede wszystkim - jedyną w swoim rodzaju formą budowania
transgranicznego i interdyscyplinarnego dialogu naukowego.
Inicjatorami projektu są:
• prof. dr hab. Hans Henning Hahn, Carl v. Ossietzky Universität Oldenburg, Fak. IV,
Institut für Geschichte, Abt. Osteuropäische Geschichte
• prof. dr hab. Robert Traba, Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w
Berlinie (CBH PAN Berlin) i Freie Universität Berlin, Friedrich Meinecke Institut.
4
Profesorowie Traba i Hahn są we współpracy z dr Maciejem Górnym i mgr Kornelią
Kończal autorami koncepcji całego przedsięwzięcia oraz poszczególnych projektów.
Inicjatorzy realizują projekt we współpracy z
• Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (IH PAN) i
• Deutsches Polen-Institut, Darmstadt (DPI).
Kontekstualizacja projektu
Od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku badanie kultur pamięci
cieszy się duŜą popularnością i jest obecnie jednym z kluczowych problemów badawczych w
naukach społecznych i humanistycznych. Zaproponowana przez francuskiego historyka
Pierra Norę forma uprawiania historii, którą określił on mianem „historii drugiego stopnia"
(histoire au second degré) stanowi dobre uzupełnienie tradycyjnej historiografii. Historia
drugiego stopnia nie zajmuje się historią polityczną i zdarzeniową, które dominowały we
wcześniejszych badaniach nad przeszłością, lecz pyta o powstawanie pamięci zbiorowych,
zmiany, jakim podlegały i podlegają kolektywne wyobraŜenia dotyczące przeszłości oraz rolę
pamięci w procesach konstytuujących zbiorowe toŜsamości. Badacz uprawiający historię
drugiego stopnia jest zatem zobligowany do stosowania obszernego katalogu pytań, pracy
interdyscyplinarnej i oparcia się na szerszej bazie źródłowej. Kluczową rolę w historii
drugiego stopnia odgrywa koncepcja miejsc pamięci / lieux de mémoire. W prezentowanym
projekcie kategoria ta jest punktem wyjścia dla nowego spojrzenia na historię relacji polskoniemieckich w perspektywie długiego trwania (longue durée).
Projekt „Polskie i niemieckie kultury pamięci w historii longue durée - nowe podejście do
dziejów stosunków polsko-niemieckich" obejmuje następujące przedsięwzięcia:
Projekt zasadniczy: czterotomowa polska i niemiecka publikacja „Polsko-niemieckie miejsca
pamięci" / „Deutsch-polnische Erinnerungsorte" (w sumie kaŜdorazowo ok. 2500 stron)
redakcja: Robert Traba i Hans Henning Hahn we współpracy z Maciejem Górnym i Kornelią
Kończal; planowana data publikacji: 2011 r.
Projekty towarzyszące:
• projekt nr 1: jednotomowa interdyscyplinarna antologia polskich tekstów na temat badania
kultur pamięci i pamięci zbiorowej w niemieckim tłumaczeniu (2010 r.)
• projekt nr 2: dwutomowa antologia tekstów niemieckich i zachodnioeuropejskich na temat
pamięci zbiorowej w polskim tłumaczeniu (2010 r.)
• projekt nr 3: jednotomowa antologia specjalnie przygotowanych tekstów
upowszechniających refleksję nt. pamięci zbiorowej i miejsc pamięci (2011 r.). Pełni ona rolę
zwiastuna „zasadniczego projektu".
• projekt nr 4: interdyscyplinarny leksykon Modi Memorandi (2012 r.)
Poszczególne publikacje stanowią spójną całość i kaŜda nosić będzie logo Centrum Badań
Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie.
5
Krótki opis poszczególnych projektów
Czterotomowa publikacja „Polsko-niemieckie miejsca pamięci / Deutsch-polnische
Erinnerungsorte" będzie obejmować około stu artykułów autorstwa polskich i / lub
niemieckich badaczy oraz kilku naukowców z zagranicy (Czechy, Francja, Włochy,
Szwajcaria) dotyczących poszczególnych miejsc pamięci. Lista haseł jest efektem
prowadzonej przez niemal dwa lata otwartej dyskusji, jakie członkowie czteroosobowego
zespołu konceptualizacyjnego odbywali od jesieni 2006 roku w ramach licznych konferencji,
warsztatów i prezentacji projektu z naukowcami pochodzącymi z róŜnych krajów i róŜnych
dyscyplin nauk społecznych i humanistycznych.
W trakcie pracy nad projektem powstaje szereg artykułów dotyczących teorii i metody
badania kultur pamięci. Teksty te zostaną opublikowane w czwartym tomie. Jego zasadnicza
część dotyczyć będzie problematyki wzajemnego oddziaływania historii pamięci i historii
wzajemnych relacji, przede wszystkim w odniesieniu do historii polsko-niemieckiego
sąsiedztwa, współpracy i wrogości. Autorami poszczególnych tekstów będą zarówno
członkowie zespołu konceptualizacyjnego (Górny, Hahn, Kończal, Traba) jak i naukowcy z
szerszego grona osób współpracujących nad projektem. W efekcie istotą tego tomu ma być
szeroka refleksja historiograficzna, której sens określają następujące problemy: o czym
opowiada i nie opowiada historia stosunków polsko-niemieckich pisana przez pryzmat
kategorii analitycznej „bilateralne miejsca pamięci? Jaką stwarza nową perspektywę
poznawczą? Jak wzbogaca instrumentarium metodologiczne? Jak wpisuje się w szeroki,
europejski dyskurs o pamięci zbiorowej?
Celem projektów towarzyszących jest zaprezentowanie polskim czytelnikom niemieckiego
dyskursu na temat pamięci zbiorowej oraz zapoznanie niemieckiej publiczności z polskim
dorobkiem w tej dziedzinie. Realizowana od kilku miesięcy antologia polskich tekstów w
niemieckim tłumaczeniu będzie pierwszą tego typu publikacją umoŜliwiającą dokonanie
transferu, szczególnie istotnego w kontekście nieznajomości polskiej refleksji na ten temat w
Niemczech.
Pomyślana
jako
pendant
dwutomowa
antologia
niemieckich
i
zachodnioeuropejskich tekstów w polskim tłumaczeniu z pewnością oŜywi rodzimy dyskurs
nad pamięcią zbiorową.
Idea wydania interdyscyplinarnego leksykonu stanowi efekt licznych dyskusji na temat
projektu z polskimi i niemieckimi przedstawicielami nauk społecznych i humanistycznych.
Jego celem jest próba uporządkowania oraz dokonania pewnych niezbędnych polskoniemieckich ustaleń terminologicznych oraz wskazania podobieństw i róŜnic zarówno między
polskimi i niemieckimi dyskursami na temat badania pamięci zbiorowej i jak teŜ róŜnymi
dyscyplinami naukowymi. Praca nad leksykonem odbywa się równolegle do pracy
poszczególnych autorów nad artykułami na temat miejsc pamięci oraz w dialogu z nimi.
Kategoria wiodąca
Kluczową częścią projektu jest czterotomowa publikacja, w której znajdzie się około 90
artykułów autorstwa polskich i niemieckich badaczy oraz naukowców z innych krajów na
temat wspólnych, osobnych i paralelnych polsko-niemieckich miejsc pamięci. Punktem
wyjścia w opracowywaniu koncepcji tej publikacji jest zaproponowana w latach 80. XX wieku
przez Pierre'a Norę kategoria lieu de mémoire. W wydanych przez Etienna François i
Hagena Schulze trzech tomach „Deutsche Erinnerungsorte" (2001) kluczowa kategoria
świadomie wykoncypowana została jako rozwinięcie koncepcji Nory, poniewaŜ redaktorzy
dąŜyli do przeciwstawienia „zamkniętej" koncepcję historii Francji „otwartej" koncepcji historii
Niemiec. W projekcie „Polskie i niemieckie kultury pamięci w historii longue durée - nowe
podejście do dziejów stosunków polsko-niemieckich" kategorię miejsce pamięci poddano
6
krytycznej analizie i z konieczności wzbogacono o nowe refleksje wynikające z pracy nad
paradygmatem
lieux
de
mémoire
w
kontekście
bilateralnym.
W prezentowanym projekcie CBH PAN kategoria lieu de mémoire będzie konsekwentnie
stosowana z uwzględnieniem jej znaczenia dla procesów konstytuowania zbiorowych
toŜsamości.
Aktualność
Projekt CBH PAN wyrasta z kilku tendencji wyraźnie obecnych zarówno w nauce jak i sferze
praktyk społecznych:
• Pamięć zbiorowa jest od około 20 lat jednym z najintensywniej dyskutowanych i najbardziej
innowacyjnych problemów badawczych w humanistyce i naukach społecznych, przy czym
nie jest ona jeszcze - mimo deklaracji - kategorią wykorzystywaną z powodzeniem w badaniu
relacji między sąsiadującymi ze sobą krajami i społeczeństwami. Prezentowana tutaj
koncepcja odpowiada zatem na aktualne zapotrzebowanie poznawcze.
• Tematyczna rozpiętość projektu i wybrana orientacja metodologiczna są zaproszeniem do
praktykowania interdyscyplinarności stanowiącej jeden z najbardziej aktualnych i najczęściej
podnoszonych postulatów dotyczących nowoczesnej pracy naukowej.
• PoniewaŜ w wielu polsko-niemieckich debatach ostatnich lat historia i wyobraŜenia o niej
wykorzystywane są dla aktualnych potrzeb politycznych, projekt CBH PAN ma bezpośrednie
odniesienie do aktualnych praktyk instrumentalizowania przeszłości. Prezentowany tu projekt
nie jest jednak przedsięwzięciem politycznym i nie stawia sobie za cel interweniowania w
aktualne toczone spory i debaty. Tym niemniej moŜe i powinien wnosić wkład w rozumienie
polskich i niemieckich obrazów historii, przełamywanie czarno-białego widzenia przeszłości
oraz dostrzeganie nie jednej, lecz wielu róŜnych polsko-niemieckich historii. Pozanaukowa
popularność poruszanej problematyki z pewnością pozytywnie wpłynie na rozszerzenie
kręgu czytelników przygotowywanej publikacji.
Innowacyjność
Innowacyjność projektu obecna jest zarówno w makro- (struktura całego projektu), jak i
mikroperspektywie (specyfika poszczególnych projektów towarzyszących):
• Mimo zapowiedzi transnarodowego spojrzenia na miejsca pamięci, w Ŝadnym ze
zrealizowanych dotąd projektów nie została przedstawiona przekonująca refleksja
metodologiczna dotycząca zastosowania tej kategorii w kontekście bilateralnym. W efekcie,
projekt CBH PAN jest pierwszą próbą połączenia rzetelnej refleksji teoretycznej i
metodologicznej z praktycznym zastosowaniem kategorii Erinnerungsort / miejsce pamięci
do badania historii wzajemnych relacji.
• Całkowicie nowe spojrzenie na problematykę miejsc pamięci w kontekście bilateralnym
przynosi trzeci tom przygotowywanej publikacji. Przedmiotem analizy będą tu paralelne
miejsca pamięci, czyli takie, które w obu kulturach pamięci pełnią podobne funkcje, mimo Ŝe
u ich podstaw nie leŜą te same wydarzenia, miejsca czy postaci. Chodzi, zatem o całkowicie
nowe zogniskowanie badań na funkcje miejsc pamięci.
• Wśród autorów znajdują się przedstawiciele róŜnych dziedziny humanistyki i nauk
społecznych, dysponujący doświadczeniem badawczym na więcej niŜ jednym polu wiedzy;
bardzo licznie reprezentowani są ponadto młodzi naukowcy.
7
• Cechą róŜniącą projekt CBH PAN od innych duŜych międzynarodowych przedsięwzięć
badawczych jest intensywność dialogu między jego inicjatorami oraz autorami
poszczególnych artykułów. Otwarty i oparty na dialogu charakter projektu jest moŜliwy m.in.
dzięki serii konferencji i warsztatów, na których dyskutowane są metodologiczne i
teoretyczne załoŜenia projektu a autorami artykułów na temat poszczególnych miejsc
pamięci mają moŜliwość zaprezentowania konceptualizacji przygotowywanych przez nich
artykułów.
• Projekt CBH PAN wyróŜnia ponadto długoterminowa strategia PR, w której zastosowanie
znajdują róŜne formy przekazu medialnego: prezentacja na stronie internetowej CBH PAN,
artykuły prasowe, publikacje w czasopismach naukowych, audycje radiowe i telewizyjne,
prezentacje na róŜnych - nie tylko historycznych - polskich i niemieckich konferencjach
naukowych.
Projekt „Polskie i niemieckie kultury pamięci w historii longue durée - nowe podejście do
dziejów stosunków polsko-niemieckich" wyróŜniają nie tylko skala i zasięg przedsięwzięcia,
ale teŜ całościowe spojrzenie na badaną problematykę: polskie i niemieckie kultury pamięci
badane są w szerokiej perspektywie czasowej i przestrzennej, a ich rozpiętość tematyczna
umoŜliwia nowe podejście na historię relacji polsko-niemieckich. Dzięki prowadzonej
równolegle z badaniami poszczególnych naukowców nad konkretnymi aspektami polskoniemieckich historii drugiego stopnia refleksji teoretycznej i metodologicznej (vide: antologie i
- przede wszystkim - leksykon) projekt zaowocuje nowatorskim i spójnym metodologicznie
spojrzeniem na kilkaset lat historii wzajemnych polsko-niemieckich oddziaływań.
Transfer i dialog
Dzięki współpracy polskich i niemieckich naukowców (a takŜe badaczy z innych krajów)
projekt „Polskie i niemieckie kultury pamięci w historii longue durée - nowe podejście do
dziejów stosunków polsko-niemieckich” stanowi efekt dialogu między zachodnio- i
wschodnioeuropejskimi tradycjami naukowymi oraz intensyfikuje polsko-niemiecką
współpracę naukową.
Podczas gdy francuska tradycja badania kultur pamięci (począwszy od Maurice'a
Halbwachsa, poprzez Maurice'a Agulhona, Jacquesa le Goffa, Krzysztofa Pomiana po
Pierre'a Norę) jest w obu krajach dość dobrze znana i to samo odnosi się do znajomości
niemieckiej tradycji badawczej (przede wszystkim mowa o koncepcjach Jana i Aleidy
Assmann, Haralda Welzera, Astrid Erll i in.) w Polsce (aczkolwiek uwaga ta odnosi się
przede wszystkim do germanistów oraz badaczy zajmujących się studiami
niemcoznawczymi), refleksja polskich naukowców nie istnieje w świadomości naukowców
zachodnioeuropejskich. Nazwiska takie jak Ludwik Krzywicki, Kazimierz Kelles-Kraus,
Florian Znaniecki, Stefan Czarnowski, Stanisław Ossowski czy Marceli Handelsmann bardzo
rzadko kojarzone są z refleksją na temat historii drugiego stopnia. TakŜe Barbara i Jerzy
Szaccy, Andrzej Szpociński, Piotr Kwiatkowski, Jerzy Topolski, Andrzej F. Grabski, Marcin
Kula, Jerzy Maternicki czy Hubert Orłowski nie są w niemieckiej scientific community
kojarzeni z badaniami dotyczącymi pamięci zbiorowej. Struktura i sposób realizacji projektu
CBH PAN stanowią bardzo dobrą sposobność do zmiany tej sytuacji.
Realizacja projektu
Inicjatorzy projektu pracują od jesieni 2006 roku nad koncepcyjnymi i organizacyjnymi
ramami przedsięwzięcia. Merytoryczną inauguracją projektu była zorganizowana w marcu
2007 roku w Berlinie konferencja, w której uczestniczyło ponad czterdziestu polskich i
8
niemieckich przedstawicieli róŜnych dyscyplin naukowych (historia, socjologia kultury,
kulturo- i literaturoznawstwo). Dwudniowe debaty słuŜyły nie tylko wymianie myśli na temat
głównych koncepcji kształtujących tradycje naukowe w obu krajach; ich celem było teŜ
porównanie polskich i niemieckich tradycji badawczych z dyskursami innych krajów a takŜe
krytyczna analiza projektów zrealizowanych na płaszczyźnie regionalnej, transnarodowej i
europejskiej. Efektem konferencji było m.in. wypracowanie rozumianej jako zaproszenie do
dalszej dyskusji listy polsko-niemieckich miejsc pamięci.
Od początku realizacji projektu odbyło się kilkanaście spotkań czteroosobowego zespołu
konceptualizacyjnego. W marcu 2008 roku zorganizowana została w Słubicach konferencja
dla kilkudziesięciu autorów artykułów na temat poszczególnych miejsc pamięci. Jej
uczestnicy otrzymali wcześniej kilkudziesięciostronicowy reader zawierający teksty nt.
załoŜeń teoretycznych i metodologicznych projektu, opis jego genezy i krótką analizę tradycji
dotychczasowych badań nad historią drugiego stopnia w Europie. Integralną częścią readera
jest ponadto rozumiana - podobnie jak lista miejsc pamięci - jako zaproszenie do dyskusji
próba
zdefiniowania
kategorii
miejsce
pamięci
w
bilateralnym
kontekście.
Konstruktywny i inspirujący charakter dyskusji w ramach słubickiej konferencji został
udokumentowany w kilkustronicowym protokole rozesłanym następnie jej uczestnikom.
Wiele formułowanych przez nich wskazówek, sugestii i uwag krytycznych zostało
uwzględnionych w drugim, zaktualizowanym wydaniu readera, które otrzymają uczestnicy
kolejnej konferencji dla autorów. Sukces słubickiej konferencji pozwala upatrywać z tej
metodzie współpracy z autorami skuteczną moŜliwość stworzenia publikacji zawierającej
spójne terminologicznie i zadjustowane metodologicznie artykuły na temat relacji polskoniemieckich.
Od 20 do 23 listopada w Lüneburgu, w dniach 12 i 13 grudniu 2008 roku w Berlinie
zorganizowane zostały dwie kolejne konferencje dla autorów artykułów na temat
poszczególnych miejsc pamięci. Od 5 do 8 marca 2009 roku w Słubicach oraz od 7 do 10
maja w Berlinie tego roku zorganizowane zostały czwarta i piąta konferencja tego typu, na
których zaprezentowanych i dyskutowanych zostało kilkanaście konceptualizacji
powstających tekstów. Szósta i ostatnia konferencja cyklu odbędzie się w połowie listopada
bieŜącego roku równieŜ w Berlinie.
Równolegle do prac nad artykułami trwają prace nad poszczególnymi projektami
towarzyszącymi (antologie i leksykon). Oprócz tego projekt jest prezentowany i dyskutowany
w ramach organizowanych w Polsce i Niemczech wykładów i konferencji. Prof. dr hab. Hahn
był organizatorem sesji tematycznej na XLVII Niemieckim Zjeździe Historyków w Dreźnie
(1.X.2008), w której udział wzięło kilka osób związanych z projektem. Prof. dr hab. Traba jest
z kolei organizatorem odpowiedniej sekcji w ramach XVIII. Zjazdu Historyków Polskich, który
odbył się we wrześniu tego roku w Olsztynie.
Nad trzema antologiami pracują kilkuosobowe zespoły polskich i niemieckich badaczek i
badaczy, przedstawicieli róŜnych dyscyplin nauk społecznych i humanistycznych.
Interdyscyplinarny leksykon powstaje w gronie - docelowo - piętnastu młodych naukowców
wspieranych przez kilku doświadczonych badaczy.
Nad zasadniczą publikacją - czterema tomami zatytułowanymi „Polsko-niemieckie miejsca
pamięci / Deutsch-polnische Erinnerungsorte" pracuje zespół ok. stu naukowców. W ich
gronie znajdują się zarówno uznani i cenieni polscy i niemieccy badacze, jak i naukowcy
młodego pokolenia - polscy i niemieccy doktoranci i doktorzy.
Dowodem duŜego zainteresowania projektem jest bardzo duŜa liczba zgłoszeń na Call for
Authors oraz ciągle nadsyłane inicjatywne zgłoszenia osób zainteresowanych
9
współtworzeniem publikacji. Proces rekrutacji autorów zakończył się na początku 2009 roku.
Termin złoŜenia tekstów przewidziany jest na jesień tego roku. Wtedy teŜ rozpocznie się
staranna redakcja tekstów i ich tłumaczenie Publikacja powinna ukazać się po polsku i po
niemiecku w 2011 roku.
Szczegółowy opis projektu: www.panberlin.de → Projekte → Polsko-niemieckie miejsca
pamięci / Deutsch-polnische Erinnerungsorte
Hans Henning Hahn
Robert Traba
Maciej Górny
Kornelia Kończal
10
Reinterpretacje i nowa koncepcja badań
*****
Struktura tekstu:
Transformacje kategorii „miejsce pamięci”:
I.
II.
III.
Lieux de mémoire Pierra Nory
Erinnerungsorte Hagena Schulze i Etienneà François
Multiperspektywiczne Gedächtnisorte Moritza Csákyègo
śywa historia i inne tradycje
Dziewięć zasad definicyjnych
Historia drugiego stopnia – kilka uwag krytycznych
*****
ZałoŜenia metodologiczne projektu Polsko-niemieckie miejsca pamięci / Deutschpolnische Erinnerungsorte opierają się na krytycznej analizie dotychczasowych sposobów
definiowania i konceptualizowania kategorii lieu de mémoire. Tym samym projekt jest
kreatywnym rozwinięciem i dopełnieniem zasadniczych wątków debat na temat historii
drugiego stopnia oraz innowacyjną próbą połączenia badań pamięci zbiorowej (histoire au
second degré) z badaniami historii wzajemnych relacji – tu odwołujemy się głównie do
załoŜeń wypracowanych w latach 1970-tych przez Klausa Zernacka1.
Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie genezy i koncepcji metodologicznej projektu
Polsko-niemieckie miejsca pamięci / Deutsch-polnische Erinnerungsorte.
Transformacje kategorii „miejsce pamięci”
I.
1
Lieux de mémoire Pierra Nory
Zernack,
Klaus:
Das
Jahrtausend
deutsch-polnischer
Beziehungsgeschichte
als
geschichtswissenschaftliches Problemfeld und Forschungsaufgabe, w: Fritze, Wolfgang H. (red.):
Grundfragen der geschichtlichen Beziehungen zwischen Deutschen, Polaben und Polen. Referate
und Diskussionsbeiträge aus zwei wissenschaftlichen Tagungen, Berlin 1976, s. 3-41. Wybór
artykułów Klausa Zernacka ukazał się w serii Poznańska Biblioteka Niemiecka: Zernack, Klaus:
Polska – Niemcy: Z dziejów trudnego dialogu historiograficznego, redakcja: Henryk Olszewski,
tłumaczenie: Łukasz Musiał, Poznań 2006.
11
W związku z głębokimi przemianami francuskiego społeczeństwa pamięć narodowa
Francuzów zaczyna od końca lat 1950-tych zanikać. Ambitnym celem, jaki stawia sobie
konstatujący tę utratę Pierre Nora jest ocalenie przed zapomnieniem, swoista inwentaryzacja
narodowego patrymonium memorialnego. Początkowe załoŜenie projektu ograniczało się do
badania przykładów zaczerpniętych z historii załoŜenia III Republiki. W 1984 roku ukazał się
pierwszy z zaplanowanych pierwotnie czterech tomów.
W efekcie rozszerzenia koncepcji przedsięwzięcie to zaowocowało całościowym
spojrzeniem na Francję jako rzeczywistość wyobraŜoną: na przestrzeni ponad dziesięciu lat
powstała siedmiotomowa symboliczna topografia Francji2.
Mimo wielu wypowiedzi Pierra Nory ilustrujących zmieniającą się w miarę upływu czasu
koncepcję lieu de mémoire (dosł. miejsce pamięci)3, trudno wyłowić z nich zwięzłą i jasną
definicję kluczowej kategorii. Uwagi francuskiego historyka na ten temat mają charakter
zdecydowanie fenomenologiczny. Uzasadnione jest zatem twierdzenie, Ŝe Nora raczej
uprawia i inspiruje pewną formę badań, nie wypracowując przy tym definicji kluczowej
kategorii. Być moŜe sugerowany przez samą nazwę aspekt topograficzny jest jedną z
przyczyn „umiejscowienia” miejsc pamięci, czyli ich redukowania do pomników, miast i
innych miejsc w wąskim tego słowa znaczeniu. Tymczasem Nora koncypując w nawiązaniu
do staroŜytnej retoryki i renesansowej sztuki pamiętania (Frances A. Yates4) oraz czerpiąc
inspiracje z publikacji Mauriceà Agulhona i Krzysztofa Pomiana ideę lieu de mémoire miał
na myśli „kaŜdą materialną lub idealną cząstkę znaczącą, którą wola ludzi lub praca czasu
przekształciły w symboliczną część dziedzictwa pamiętanego przez daną wspólnotę […]”5.
Miejscami pamięci są, zatem „punkty krystalizacyjne naszego narodowego patrymonium
[…] najwaŜniejsze „miejsca“ (we wszystkich znaczeniach tego słowa)“6, fenomeny obecne w
2
Nora, Pierre (red.): Les lieux de mémoire, 7 tomów, Paris 1984-1992. W ubiegłym roku na
niemieckim rynku ukazał się jednotomowy wybór: Nora, Pierre (red.): Erinnerungsorte Frankreichs,
z francuskiego Michael Bayer, Enrico Heinemann, Elsbeth Ranke, Ursel Schäfer, Hans Thill und
Reinhard Tiffert. München 2005. Kilka lat wcześniej trzy tomy ukazały się na rynku amerykańskim:
Nora, Pierre (red.): Realms of Memory: rethinking the French past. English-language edition edited
by Lawrence D. Kritzman, translated by Arthur Goldhammer. 3 tomy: tom 1: Conflicts and Divisions,
tom 2: Traditions, tom 3: Symbols [ = European perspectives], New York 1996.
3
Nora w wielu artykułach wypowiada się na temat poddawanej modyfikacjom koncepcji, vide: „Między
historią a pamięcią“ (Entre mémoire et histoire) - wstęp do pierwszej części „Pamięć-naród“ (La
nation-mémoire), podsumowanie drugiej części, „Jak pisać dziś historię Francji?“ (Comment écrire
l´histoire de France?) oraz „Era komemoracji” (L´ére de la commémoration) - zakończenie ostatniej
części.
4
Yates, Frances: Sztuka pamiętania, Warszawa 1977.
5
Nora, Pierre: Das Abenteuer „Lieux de mémoire”, w: François, Etienne/ Siegrist, Hannes/ Vogel,
Jakob (red.): Nation und Emotion. Deutschland und Frankreich im Vergleich, 19. und 20.
Jahrhundert. Göttingen 1995, s. 83-92, tu: s. 83.
6
Op. cit.
12
pamięci zbiorowej, fundujące toŜsamość grupy i ilustrujące tym samym kluczowe treści
kolektywnych autodefinicji.
Wbrew topograficznej sugestii terminu, miejscami pamięci mogą być zarówno miejsca
topograficzne, jak teŜ postaci realne i mityczne, wydarzenia, pieśni, hasła, symbole, teksty
literackie, święta, rytuały, instytucje, daty, etc. Wśród prawie 130 lieux de mémoire
opracowanych przez ponad stu reprezentujących róŜne dyscypliny autorek i autorów
znajdują się np. Joanna d’Arc, Marsylianka, słownik Larousse’a, 14 lipca, paryski Panteon,
wieŜa Eiffla, wolność – równość – braterstwo czy Tour de France.
Drugą obok topograficznej sugestii przyczyną niezrozumienia koncepcji miejsc pamięci
jest mglistość większości sformułowań Nora na ten temat, ich nasycenie przenośniami,
skojarzeniami i alegoriami. Symptomatyczny jest tu brak aparatu naukowego i spisu
literatury. Być moŜe, dlatego miejsca pamięci tak często mylone bywają z legendami, mitami,
stereotypami, pojęciami kluczowymi (key words) czy rich points7 i być moŜe, dlatego nie
zawsze dostrzega się róŜnicę między miejscami pamięci i nośnikami pamięci.
Sposób badania przeszłości zaproponowany przez francuskiego historyka, czyli
uczynienie przedmiotem analizy właśnie lieux de mémoire, on sam nazywa historią drugiego
stopnia (histoire au secondo degré)8. Perspektywa ta oznacza odejście od pozytywistycznej
faktografii, historii zdarzeniowej i linearności oraz zwrócenie się ku przestrzeni symbolicznej,
dowartościowanie zbiorowych imaginacji i kultury popularnej, analizę sposobów uŜycia i
funkcjonalizowania przeszłości dla aktualnych potrzeb. Kluczową rolę odgrywa tu analiza
trzech komponentów miejsc pamięci: miejsc materialnych, miejsc funkcjonalnych i
związanych z nimi rytuałów oraz miejsc symbolicznych.
Istotę odrębności historii drugiego stopnia od klasycznej historiografii sam autor
sformułowania zwięźle wyjaśnia w oparciu o dwa przykłady9. Istnieje jego zdaniem
fundamentalna róŜnica między konkretnym opisem malarstwa z groty w Lascaux a ich
analizą opartą na wygłoszonej na okoliczność pięćdziesięciolecia odkrycia ściennych
rysunków mowie Mitteranda. Istnieje teŜ zasadnicza róŜnica między opowiadaniem historii
Tour de France jako historii wielkich momentów wyścigu, jego bohaterów i komentatorów czy
stopniowej komercjalizacji tego wydarzenia sportowego, a badaniem tego, w jaki sposób
dzięki Tour de France Francja zaczęła istnieć w myśleniu jej mieszkańców jako geograficzna
całość.
7
Agar, Michael: Langauge shock: understanding the culture of conversation, New York 1994.
Nora, Pierre: Pour une histoire au second degré, w: Le débat no. 122, novembre-décembre 2002:
Mémoires du XXe siècle, s. 24-31.
9
Nora, Pierre: Das Abenteuer „Lieux de mémoire”, w: François, Etienne/ Siegrist, Hannes/ Vogel,
8
13
O sukcesie zaproponowanego przez Nora nowego spojrzenia na francuską historię
świadczy nie tylko sukces wydawniczy (100 000 sprzedanych egzemplarzy), obecność lieu
de mémoire w Petit Robert – standardowym słowniku języka francuskiego, czy teŜ przyjęcie
Pierre’a Nora do Académie Française (2002). Historia drugiego stopnia, nawet jeśli termin
ten nie zrobił (jeszcze?) tak zawrotnej kariery jak miejsca pamięci, szybko zyskała
sympatyków w innych krajach Europy. Publikacje inspirowane koncepcją Nora ukazały się –
mimo początkowego sceptycyzmu francuskiego historyka odnośnie do moŜliwości
zastosowanie tej kategorii w badaniu historii innej niŜ francuska – między innymi we
Włoszech, Niemczech, Austrii, Holandii, Luksemburgu, a kilka innych jest w przygotowaniu.
Lieux de mémoire eksplorowano poza tym w odniesieniu do historii regionalnej10,
transgranicznej11 i – do tej pory bez większego sukcesu – sąsiedzkiej12, a od kilku lat
podejmowane są próby zastosowania tej kategorii do ponownego odczytania historii
Europy13.
Kariera koncepcji miejsc pamięci i sukces publikacji nie mogą jednak przysłonić
podstawowych punktów krytyki projektu. Krytykowano rozumienie roli historyka jako kapłana
i Ŝołnierza zarazem oraz związane z tym niebezpieczeństwo sakralizacji, normatywną
definicję roli historyka i ryzyko „odrealnienia“ historii, zogniskowanie na państwie narodowym
(top-down) i tym samym redukcję, czy wręcz pominięcie dyskursów mniejszości i
społeczeństwa obywatelskiego (bottom-up), „francuskocentryczność“, czyli nieuwzględnienie
miejsc innych niŜ czysto francuskie oraz związane z tym liczne redukcje i symplifikacje (np.
Frankowie = Francuzi, ludzie = naród, dziedzictwo = naród) czy wreszcie nieuwzględnienie
kilku kluczowych we francuskiej historii problemów, jak bonapartyzm, imigracja, kolonizacja.
Wbrew pozorom rzeczowa, formułowana przede wszystkim przez francuskich znawców
tematu, krytyka nie osłabia słuszności diagnozy o „Nora wyimaginowanym”, czyli
10
Czapliński, Marek/ Hahn, Hans-Joachim/ Weger, Tobias (red.): Schlesische Erinnerungsorte.
Gedächtnis und Identität einer mitteleuropäischen Region. Eine Veröffentlichung des Schlesischen
Museums zu Görlitz, Görlitz 2005.
11
Hudemann, Rainer unter Mitarbeit von Marcus Hahn u. Gerhild Krebs (red.): Stätten
grenzüberschreitender Erinnerung – Spuren der Vernetzung des Saar-Lor-Lux-Raumes im 19. und
20. Jahrhundert. Lieux de la mémoire transfrontalière – Traces et réseaux dans l'espace Sarre-LorLux aux 19e et 20e siècles, Saarbrücken 2002. 2. erweiterte Auflage 2004. Online:
http://www.memotransfront.uni-saarland.de .
12
Morizet, Jacques/ Möller, Horst (red.): Allemagne – France: lieux et mémoire d'une histoire
commune (= Bibliothèque Albin Michel: Histoire), Paris 1995. Morizet, Jacques/ Möller, Horst (red.):
Franzosen und Deutsche: Orte der gemeinsamen Geschichte, München 1996.
13
Compagnon, Antoine/ Seebacher, Jacques (red.): L'Esprit de l’Europe, 3 tomy, Paris 1993.
Jeanneney, Jean-Noël/ Joutard, Philippe (red.): Du bon usage des grands hommes en Europe,
Paris 2003. François, Etienne: Auf der Suche nach dem europäischen Gedächtnis, w: Hohls,
Rüdiger/ Schröder, Iris/ Siegrist, Hannes (red.): Europa und die Europäer: Quellen und Essays zur
modernen europäischen Geschichte. Festschrift für Hartmut Kaelble zum 65. Geburtstag, Stuttgart
2005, s. 250-258.
14
„dyskrepancji między z jednej strony duŜą popularnością Pierre’a Nora i lieux de
mémoire oraz pozostawiającą wiele do Ŝyczenia, najczęściej ograniczoną i zniekształconą
znajomością realnie istniejącej publikacji“14, co znajduje wyraz we wspomnianym
redukowaniu miejsc pamięci do topografii i ich niesłusznym traktowaniu jako synonimów
mitów, legend, stereotypów, etc.
Trzecie zasadnicze nieporozumienie dotyczące miejsc pamięci to redukowanie tej
koncepcji do Pierre’a Nora. Niezaprzeczalnym faktem jest pierwszeństwo Nora, ale błędem
byłoby przyznawanie mu wyłączności w tej dziedzinie. Miejsca pamięci poddawane były
rozlicznym aplikacjom w odniesieniu do innych niŜ francuska historii, przez co istnieją ich
odmienne od francuskiej definicje. Wszystkie łączy, co prawda, rozumienie miejsca pamięci
jako punktu krystalizującego zbiorowe imaginarium, ale istnieją między nimi róŜnice – o czym
za chwilę – których nie naleŜy tracić z oczu. Karierze lieux de mémoire towarzyszy, zatem
paradoksalne zjawisko inflacyjno-deflacyjne: niezwykle częste przywoływanie miejsc pamięci
skutkuje zredukowaniem tej koncepcji do projektu Pierra Nory.
Interesujący jest ponadto fakt, iŜ niemal równocześnie z projektem francuskiego historyka,
w Wielkiej Brytanii Anthony D. Smith rozwija w „The Ethnic Origins of Nations“15 koncepcję
narodu, w której moŜliwe dzięki mitom i symbolom emocjonalne poczucie przynaleŜności do
narodu autor określa jako the ethnic model
i traktuje je jako kluczowe dla wszelakich
procesów etno- i narodowotwórczych od staroŜytności poczynając. Smith uznaje tym samym
za nieaktualne dokonywane w odniesieniu do symbolicznej płaszczyzny społecznej kohezji
rozróŜnienie między kontekstem nowoŜytnymi przednowoŜytnym, zachodnim i wschodnim,
europejskim i pozaeuropejskim.
Nietrudno wyjaśnić dokonany przez Etienna François i Hagena Schulze wybór innej
koncepcji toŜsamości narodowej niŜ ten, którym posługuje się Nora, funkcjonowaniem w
Niemczech inaczej niŜ we Francji ustrukturowanym i podlegającym innym procesom
rezyduum toŜsamościowym.
II.
Erinnerungsorte Hagena Schulze i Etienneà François16
Redaktorzy trzech tomów, w których zebrano eseje na temat niemieckich miejsc pamięci
otwarcie piszą o róŜnicach między ich zamierzeniem a przedsięwzięciem zaprojektowanym
przez Pierreà Nora. Zasadnicza odmienność tkwi w niemieckiej próbie otwarcia koncepcji
14
Etienne François: Pierre Nora und die „Lieux de mémoire“, w: Pierre Nora (red.): Erinnerungsorte
Frankreichs, tłum. Michael Bayer, Enrico Heinemann, Elsbeth Ranke, Ursel Schäfer, Hans Thill i
Reinhard Tiffert, München 2005, s. 7-14, tu: s. 8.
15
Smith, Anthony D.: The Ethnic Origins of Nations, Oxford u.a. 1986.
16
François, Etienne/ Schulze, Hagen (red.): Deutsche Erinnerungsorte, 3 tomy, München 2001.
Polska recenzja ukazała się w czasopiśmie „Borrusia“: Ruchniewicz, Krzysztof: O pamięci
historycznej narodów, w: Borussia 30/2003, S. III-VIII.
15
miejsc pamięci poprzez wyjście z myślenia zogniskowanego na naród jako jedynej wielkości
odniesienia. W kontekście niemieckiego „spóźnienia” narodowego (Helmuth Plessner),
nieciągłości, zerwań i „mobilności” niemieckich historii zamierzenie to jest jak najbardziej
uzasadnione: „Niemcy nie powinny być opisywane jako zamknięte w sobie, jak uczynił Nora
w przypadku Francji; wyobraŜamy sobie Niemcy jako otwarte na sąsiadów i Europę – nie
tylko z powodu ciągłych fluktuacji granic i terenów zamieszkiwanych przez Niemców, ale teŜ
ze względu na róŜnorodność regionów i miejsc, na których przez stulecia Niemcy Ŝyli razem
z Nie-Niemcami”17. Nie bez powodu, zatem pomysłodawcy tego przedsięwzięcia zaprosili do
współpracy ponad stu historyków, etnologów, literaturoznawców, socjologów, prawników i
publicystów, z których co piąty pochodzi z zagranicy (Austria, Czechy, Francja, Izrael,
Polska, Stany Zjednoczone, Szwajcaria, Wielka Brytania).
Pomysł
podjęcia
prac
nad
niemieckimi
Erinnerungsorte
zrodził
się
podczas
zorganizowanej w Warszawie przez Niemiecki Instytut Historyczny konferencji na temat
badań nad toŜsamością narodową we Francji, Niemczech i Polsce (1994), rok później
rozpoczęło się trwające sześć semestrów seminarium w Instytucie Friedricha Meinecke na
berlińskim Freie Universität18, a w 2001 ukazały się trzy tomy esejów na temat niemieckich
miejsc pamięci (Deutsche Erinnerungsorte).
Hagen Schulze i Etienne François podkreślają we wprowadzeniu do Deutsche
Erinnerunsgorte:
„PoniewaŜ słowo „miejsce pamięci” prowadzić moŜe do nieporozumień, naleŜy przypomnieć,
Ŝe nie chodzi tu o termin o filozoficzno-analityczne znaczenie tego terminu, lecz o metaforę.
[…] Miejscami pamięci mogą być zarówno zjawiska natury materialnej, jak i niematerialnej,
naleŜą do nich zarówno realne jak i mityczne postaci, wydarzenia, budynki i pomniki,
instytucje i pojęcia, ksiąŜki i dzieła sztuki – moŜna by, zatem posłuŜyć się dzisiejszym
terminem „ikona”.
[… Miejsca pamięci to] długotrwałe, konstytutywne dla wielu pokoleń punkty krystalizacyjne
pamięci zbiorowej i toŜsamości, które stanowiąc cześć społecznych, kulturowych i
politycznych zwyczajów, zmieniają się w zaleŜności od tego, jak zmienia się ich postrzeganie,
przyswajanie, uŜywanie i transponowanie.
[… chodzi zatem o miejsce] jako metaforę, jako topos w dosłownym tego słowa znaczeniu.
Miejsce nie jest przy tym postrzegane jako skończona całość; wręcz przeciwnie: stanowi ono
19
element realnej, społecznej, politycznej, kulturowej lub wyobraŜonej przestrzeni“ .
Stawiając sobie za cel zaproszenie do „rozwaŜań nad niemiecką historią“ François i
Schulze niewątpliwie sprowokowali lawinę wypowiedzi na temat moŜliwości opowiadania
17
Op. cit., tom 1, s. 19.
Wybór prac studenckich ukazał się w tomie: Carcenac-Lecomte, Constanze/ Czarnowski, Katja/
Frank, Sibylle/ Frey, Stefanie/ Lüdtke, Torsten (red.): Steinbruch – deutsche Erinnerungsorte:
Annäherung an eine deutsche Gedächtnisgeschichte, przedmowa: Hagen Schulze i Etienne
François, Frankfurt am Main i in. 2000.
19
Schulze, Hagen/ François, Etienne: Einleitung, w: ci sami (red.): Deutsche Erinnerungsorte,
München 2001, tom 1, s. 9-24, tu: s. 17f. Tłumaczenie: K.K.
18
16
historii Niemiec. Wśród głosów krytycznych często pojawiał się zarzut dominacji tradycji
mieszczaństwa kwalifikowanego (Bildungsbürgertum), zachodnioniemieckości i berlińskości.
Krytykowano przedstawienie negatywnych tradycji w stonowanym świetle, nieuzasadniony
wybór tematów i ich uporządkowanie według wątpliwych kryteriów, pozostawiającą wiele do
Ŝyczenia koherencję tekstów, ich heterogeniczność oraz nierówność jakościową i
stylistyczną, nieuwzględnienie „wystygłych miejsc pamięci“ i wreszcie rezygnację z ramy
interpretacyjnej, co doprowadziło zdaniem krytyków do powstania zbioru rozproszonych
elementów.
Tym niemniej Deutsche Erinnerungsorte cieszą się duŜym powodzeniem na rynku
wydawniczym, lektura większości esejów jest duŜą przyjemnością intelektualną, która – co
najwaŜniejsze – prowokuje do zadawania pytań i zaprasza do innego od tradycyjnej historii
linearnej spojrzenia na niemiecką historię. Projekt osiągnął zatem zamierzony cel.
III.
Multiperspektywiczne Gedächtnisorte Moritza Csákyègo
Poddając krytyce zrealizowane dotychczas projekty na temat miejsc pamięci, wiedeński
historyk Moritz Csáky nieufnie odnosi się do istoty dominującego sposobu badania pamięci
zbiorowej:
„[… Owo] funkcjonalne, fundujące toŜsamość, to znaczy „narodowe“ zakodowanie miejsc
pamięci reprezentujących rezerwuar symboliczny danego narodu (kraju) uzasadnia
tematyzację jednoznacznie moŜliwych do oddzielenia historycznych „miejsc” „francuskich”,
„niemieckich” czy „włoskich”, których podstawę stanowi zróŜnicowana „narodowo” pamięć o
miejscach i które mogą/powinny jednoznacznie wpisywać się w tradycję „narodową”. Metoda
ta nie oznacza oczywiście nic innego, jak powrót do XIX-wiecznej historii ocalonej od
zapomnienia w XXI wieku. Ten rodzaj uprawiania historiografii posługuje się w efekcie, z
metodologicznego punktu widzenia, nie tylko historyczno-rekonstruującym podejściem, co
przejmuje – być moŜe bezwiednie – zadanie sfunkcjonalizowanego konstruowania w imię
interesu narodowego wiąŜącej, jednoznacznej pamięci, nawet, jeśli podkreśla się, Ŝe obiektem
zainteresowanie tego rodzaju pisania historii są inne rodzaje praktyk komemoracyjnych
20
(commémorations).” .
Autor krytykuje narodowe umocowanie historiografii instrumentalizującej pamięć w celu
konstruowania narodowych toŜsamości. Csáky zwraca przy tym uwagę na dwa waŜne
momenty: po pierwsze, zbiorowe poczucie przynaleŜności i zbiorowa świadomość
powstawały takŜe niezaleŜnie od konstrukcji toŜsamości narodowej; po drugie, wobec
procesów regionalizacji i rysującej się na horyzoncie „konstelacji postnarodowej” (Jürgen
Habermas) niezrozumiałe jest uprawianie historyczno-deskrypcyjnego rekonstruowania
20
Csáky, Moritz: Die Mehrdeutigkeit von Gedächtnis und Erinnerung. Ein kritischer Beitrag zur
historischen Gedächtnisforschung. Beitrag aus dem Digitalen Handbuch zur Geschichte und Kultur
Russlands und Osteuropas. Online: www.vifaost.de/w/pdf/Csáky-gedaechtnis.pdf (12.01.2008). Z
tego artykułu pochodzą wszystkie przytoczone cytaty. Tłumaczenie: K.K.
17
narodowej pamięci, poniewaŜ ta metoda prowadzi do konstruowania relewantnych dla
narodowej perspektywy miejsc pamięci.
Wiedeński historyk postuluje przyjęcie transgranicznych, „odprzestrzenionych” punktów
odniesienia i zachęca do refleksji nad pytaniem, czy obok konotowanych narodowo istnieją
takŜe transnarodowe miejsca pamięci, które nawet jeśli wykorzystywane były (i są!) przez
narodowe ideologie, nie mają w pierwszej kolejności transnarodowego potencjału
interpretacyjnego. Innymi słowym, Csáky proponuje badanie wieloznaczności miejsc pamięci
oraz „odnarodowionych” miejsc transferu i przepływu21.
Teoria Csákyègo zaprasza do przemyśleń i moŜe pełnić rolę cennych drogowskazów,
poniewaŜ podkreśla znaczenie trzech aspektów mających nie tylko w kontekście badania
historii wschodnioeuropejskiej i analizy wielokulturowego dziedzictwa spod znaku c.k.,
którym zajmuje się wiedeński historyk, znaczenie kluczowe. Po pierwsze, idee Csákyègo
nie pozostawiają obojętnym na autorefleksję na temat relacji między rekonstrukcją,
konstrukcją i dekonstrukcją miejsc pamięci. Po drugie, mało wraŜliwych językowo badaczy
pamięci zbiorowej zachęca do poświęcenia uwagi kwestii szeroko rozumianej tekstualności.
Po trzecie wreszcie, uwraŜliwia na „wielogłosowość” badanych przestrzeni i ambiwalencję
toŜsamości. Csáky zachęca mianowicie do analizy płynnego charakteru odniesień i zwraca
uwagę na poliwalencję kaŜdorazowo powstającej konstrukcji:
„Proponowana przeze mnie metoda dekonstrukcji stanie się tylko wtedy zrozumiała, jeśli –
po pierwsze – pamięć analizowana będzie jako procesualny, wieloznaczny akt, jeśli – po
drugie – kultura traktowana będzie jako wyraźnie dynamiczny tekst, który w nieustannym
performansie konstytuuje się wciąŜ na nowo, nadając tym samym pamięci stale nowe oblicza;
wieloznaczność pamięci stanie się wreszcie zrozumiała, jeśli – po trzecie – w odniesieniu do
konkretnej sytuacji historyczno-kulturowej moŜna w wiarygodny sposób dowieść, Ŝe zawarte w
pamięci i miejscach pamięci elementy są w pierwszej kolejności proweniencji translokalnej i
mają translokalne znaczenie kulturowe; innymi słowy, Ŝe elementy te są wieloznaczne nie
dzięki zróŜnicowanym formom memoracyjnego obchodzenia się z nimi lub sposobom ich
lektury, lecz za sprawą złoŜonego, stanowiącego hybrydę kontekstu, to znaczy, Ŝe pochodzą
ze zróŜnicowanych kulturowo konfiguracji i są wykorzystywane w zróŜnicowanym kulturowo
22
systemie odniesień” .
Jak do tej pory jedynym praktycznym przełoŜeniem inspirujących refleksji Moritza
Csákyègo w projekcie „narodowym” i mimo to mniej niŜ wcześniej zrealizowane
przedsięwzięcia naznaczonym narodowo-centrycznym punktem odniesienia jest projekt
luksemburski. Analiza luksemburskich miejsc pamięci, wykorzystywania przeszłości i
21
Przykładem polskiej recepcji Csákyègo są publikacje Roberta Traby, por. Traba, Robert: Historia –
przestrzeń dialogu, Warszawa 2006.
22
Op. cit.
18
konstruowania narodu23 jest niewątpliwie lekturą godną uwagi, aczkolwiek nie zdobyła sobie
jeszcze, mimo multiperspektywicznego spojrzenia na zbiorowe imaginacje, takiego rozgłosu
jak publikacja francuska czy niemiecka.
śywa historia i inne tradycje
Mimo Ŝywych od kilku lat dyskusji na temat polityki historycznej i gorących debat
dotyczących rozprawiania się z uporczywym trwaniem historii najnowszej w teraźniejszości,
historia drugiego stopnia jako metoda badania przeszłości w rozumieniu, jakie nadał temu
pojęciu Pierre Nora, jest w Polsce (jeszcze) mało popularna. Nie zadomowiła się teŜ w
polskiej historiografii jako terminus technicus. Częściej niŜ polscy historycy24, kategorią
pamięci
zbiorowej,
społecznej
czy
kulturowej
posługują
się
literaturoznawcy25,
kulturoznawcy26 i przede wszystkim socjologowie: Barbara i Jerzy Szaccy, Andrzej
Szpociński, Piotr Kwiatkowski, Lech M. Nijakowski i Bartosz Korzeniewski27.
Aktywność socjologów i literaturoznawców w tej materii nie jest przy tym polską
specjalnością28. Szczególnie warte uwagi są jednak refleksje polskich socjologów sprzed
kilku dziesięcioleci, w których pojawiają się spostrzeŜenia relewantne dla badania
23
Kmec, Sonja/ Majerus, Benoît/ Margue, Michel/ Péporté, Pit: Lieux de mémoire au Luxembourg.
Usages du passé et construction nationale/ Erinnerungsorte in Luxemburg. Umgang mit der
Vergangenheit und Konstruktion der Nation, Luxembourg 2007.
24
Kula, Marcin: Nośniki pamięci historycznej, Warszawa 2002. Traba, Robert: Wschodniopruskość:
toŜsamość regionalna i narodowa w kulturze politycznej Niemiec, Poznań 2005. Wolff-Powęska,
Anna: Zwycięzcy i zwycięŜeni. II wojna światowa w pamięci zbiorowej narodów, w: Przegląd
Zachodni 2/2005, online: http://www.pz.iz.poznan.pl/folder2/dokumenty/2005_2/artykul.2_2005.htm
(12.03.2007).
Warto w tym kontekście przywołać teŜ polskich historyków pracujących zagranicą, których
publikacje wywierają znaczny wpływ na rodzime rozwaŜania nad pamięcią zbiorową: Baczko,
Bronisław: WyobraŜenia społeczne. Szkice o nadziei i pamięci zbiorowej, Warszawa 1994. Pomian,
Krzysztof: Historia – nauka wobec pamięci, Lublin 2006.
25
Orłowski, Hubert: Literatura - toŜsamość narodowa - pamięć kulturowa, w: Wolff-Powęska, Anna/
Bingen, Dieter (red.): Polacy - Niemcy: sąsiedztwo z dystansu. Poznań 2004, s. 529-556.
26
Mencwel, Andrzej: Wyobraźnia antropologiczna. Próby i studia, Warszawa 2006. W redagowanej
przez Mencwela serii „communicare” ukazała się ponadto m.in. Historia i pamięć Jacquesa le Goffa
(2007).
27
Szacka, Barbara: Historia i pamięć zbiorowa, w: Kultura i społeczeństwo 4/2003, s. 3-15. Szacka,
Barbara: Pamięć społeczna, w: Encyklopedia Socjologii, t. 3, Warszawa 2000, s. 54. Szpociński,
Andrzej: Miejsca pamięci, w: Borussia 29/2003, s. 17-23. Nijakowski, Lech M.: Domeny
symboliczne. Konflikty narodowe w wymiarze symbolicznym, Warszawa 2006. Szpociński, Andrzej/
Kwiatkowski, Piotr Tadeusz: Przeszłość jako przedmiot przekazu, Warszawa 2006. Korzeniewski,
Bartosz: Polityczne rytuały pokuty w perspektywie zagadnienia autonomii jednostki, Poznań 2006.
28
Lavabre, Marie-Claire: Mémoires du communisme en Europe centrale (= Cahiers du CeFReS 26),
Prag 2001. Tornatore, Jean-Louis: Les formes d'engagement dans l'activité patrimoniale. De
quelques manières de sáccommoder au passe. Online: http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs00122998 (21.02.2007); Welzer, Harald (red.): Der Krieg der Erinnerung: Holocaust, Kollaboration
und Widerstand im europäischen Gedächtnis, Frankfurt am Main 2007. Erll, Astrid (red.): Medien
des kollektiven Gedächtnisses. Konstruktivität - Historizität – Kulturspezifität. Berlin/ New York 2004.
19
zbiorowych imaginacji i wpisujące się tym samym w horyzont wyznaczony przez historię
drugiego stopnia; mowa o publikacjach Ludwika Krzywickiego, Kazimierza Kelles-Krausa,
Stefana Czarnowskiego, Floriana Znanieckiego i Stanisława Ossowskiego.
Uderzają poza tym wyraźne podobieństwa między niektórymi polskimi i niemieckimi
pomysłami: Ŝywa historia29 Niny Assorodobraj-Kuli i pamięć funkcyjna30 niemieckiej
literaturoznawczyni Aleidy Assmann oraz praca Jerzego Szackiego dotycząca tradycji i
pamięć kulturowa heidelberskiego egiptologa Jana Assmanna wykazują mimo odmiennej
terminologii sporo podobieństw znaczeniowych. Tym niemniej: „Dzielą je dwie róŜnice:
polskie tradycje są o kilkadziesiąt lat starsze od niemieckich (!), ale nigdy nie zostały tak w
pełni rozwinięte, by stworzyć nie tylko teoretyczny model, ale równieŜ praktyczny
drogowskaz zastosowania ich w badaniach”31. Tymczasem atrakcyjność modeli Assmannów
wynika z zaproponowanych przez nich upraszczających, co prawda, ale przekonujących i
pomocnych pojęć binarnych: Funktionsgedächtnis (pamięć funkcyjna) i Speichergedächtnis
(pamięć archiwizująca) jak teŜ kommunikatives Gedächtnis (pamięć komunikatywna) i
kulturelles Gedächtnis (pamięć kulturowa).
W kontekście wyraźnych podobieństw zaskakuje słaba recepcja Assmannów przez polską
socjologię i brak transferu w odwrotnym kierunku. Słaby przepływ idei dotyczy teŜ kluczowej
dla historii drugiego stopnia koncepcji. Jeszcze zanim w ParyŜu ukazał się pierwszy z
siedmiu
redagowanych
przez
Nora
tomów
(1984),
Andrzej
Szpociński
pisze
w
opublikowanym w 1982 roku w artykule zatytułowanym „Kanon historyczny” o miejscach
pamięci32. Warszawski socjolog – uczestnik paryskiego seminarium Nory – nawiązuje
bezpośrednio do koncypowanych wówczas przez Nora lieux de mémoire. Okazuje się
jednak, Ŝe nawet bezpośrednie odniesienie do tej koncepcji nie znalazło przełoŜenia na
praktykę badawczą. Miejsca pamięci zaczęły zadomawiać się w polskim dyskursie znacznie
później. Jedenaście lat po pierwszym odniesieniu do Nora Szpociński ponownie pisze o
miejsca pamięci w numerze tematycznym Borussii poświęconym pamięci (2003)33.
Okazuje się, Ŝe rodzima socjologia potrzebowała kilkunastu lat, by „odkryć” potencjał lieux
de mémoire, choć i tak trudno wskazać konkretne efekty socjologicznego zainteresowania
29
Assorodobraj, Nina: śywa historia. Świadomość historyczna: symptomy i propozycje badawcze, w:
Studia Socjologiczne 2/1963, s. 4-28.
30
Po polsku pojęcia Aleidy Assmann pojawiają się w tekście jej męŜa opublikowanym w czasopiśmie
Borussia: Assmann, Jan: Pamięć zbiorowa i toŜsamość kulturowa, przekład: Rafał śytyniec, w:
Borussia 29/2003, , s. 9-19 (na podstawie: Kollektives Gedächtnis und kulturelle Identität, w: J.
Assmann/ T. Hölscher (red.), Kultur und Gedächtnis, Frankfurt/ Main 1998). Niebawem ukaŜe się
pierwsze obszerne polskie tłumaczenie: Assmann Jan, Pamięć kulturowa, przekł. Anna PhamKryczyńska, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego [2008].
31
Traba, Robert: Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa 2006, s. 63.
32
Szpociński, Andrzej: Kanon historyczny, w: Studia Socjologiczne 4/1983 (91), s. 129-146.
33
Szpociński, Andrzej: Miejsca pamięci, w: Borussia 29/2003, s. 17-23.
20
nie topograficznie (!) rozumianymi miejscami pamięci. Owo spóźnienie i swego rodzaju brak
zaufania znacznej części socjologów do historyków, a takŜe ich – niesłuszne i krzywdzące
skądinąd – przekonanie o niezmiennym trwaniu rodzimej historiografii w okowach
pozytywizmu34 tłumaczy w pewnej mierze fakt, dlaczego nie podjęto do tej pory próby
całościowego spojrzenia na polską historię z perspektywy histoire au second degré.
Polsko-niemieckie miejsca pamięci / Deutsch-polnische Erinnerungsorte
Dziewięć zasad definicyjnych
Efektem krytycznej analizy i konstruktywnej refleksji jest sformułowanie dziewięciu zasad
definicyjnych stanowiących fundament naszego projektu:
34
Dobrym zapisem socjologiczno-historycznych rozbieŜności dotyczących rozumienia histoire au
second degré – mimo braku bezpośredniego odwołania się do terminu Nora dyskusja dotyczyła
kluczowych dla zaproponowanego przez Nora sposobu badania przeszłości – jest publikacja:
Maternicki, Jerzy (red.): Świadomość historyczna jako przedmiot badań historycznych,
socjologicznych i historyczno-dydaktycznych, Warszawa 1985. O kłopotliwych relacjach socjologów i
historyków: Traba, Robert: Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa 2006, s. 23-40.
O tym, Ŝe coś jednak w porównaniu połową lat osiemdziesiątych się zmieniło świadczy zakończony
w ubiegłym roku polsko-niemiecki projekt "Historia lokalna pogranicza polsko-niemieckiego w
perspektywie historii Europy XX wieku. Studium przypadku na przykładzie warmińskiej wsi Purda
Wielka". Ukazał się pierwszy z siedmiu tomów publikacji dokumentująca nawiązujące do studium
Stanisława Ossowskiego badania polsko-niemieckiego zespołu: Traba, Robert/ Sakson, Andrzej
(red.): Przeszłość zapamiętana – narracje z pogranicza. Materiały pomocnicze do analizy polskoniemieckich stosunków narodowościowych na przykładzie warmińskiej wsi Purda Wielka, Olsztyn
2007.
21
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
Zasada historyczności
Zasada ograniczonej precyzji definicyjnej
Zasada longue durée i dynamiki
Zasada interdyscyplinarności
Zasada dekonstrukcji
Zasada poliwalencji i funkcjonalności
Zasada zmiennej geometrii
Zasada parytetu
I.
Rezygnujemy z pojęcia metafora (w rozumieniu Etienna François) na rzecz pojęcia
fenomenu historycznego. Nie oznacza to jednak, Ŝe miejsce przestaje być rozumiane
metaforycznie. PosłuŜenie się pojęciem fenomenu historycznego umoŜliwia połączenie w
praktyce badawczej rzeczywistości symbolicznej z historią zdarzeniową i strukturalną.
PosłuŜenie się tym pojęciem przy wyborze i definiowaniu miejsc pamięci pozwala zapobiec
ciąŜeniu ku dowolności oraz oferuje szeroką paletę funkcjonalności. Fenomeny to
wydarzenia, postaci, miejsca topograficzne, artefakty, ale teŜ symbole, wydarzenia
dyskursywne itd. Innymi słowy: fenomeny historyczne istnieją zarówno w histoire au premier
degré jak teŜ w histoire au second degré. Fenomenami historycznymi w naszym projekcie
nie są pojęcia nieodwołujące się do konkretnych (prawdziwych bądź wyimaginowanych)
faktów z dziejów stosunków polsko-niemieckich, a więc na przykład wzajemne stereotypy
bądź uprzedzenia natury ogólnej. Fenomeny historyczne, które były lub / i są miejscami
pamięci, mogą przy tym oczywiście dostarczać argumentów myśleniu stereotypowemu; ich
własne postrzeganie takŜe moŜe być współkształtowane przez stereotypy. Nie zmienia to
jednak ich historycznego charakteru.
Kryterium doboru polsko-niemieckich miejsc pamięci jest ich historyczna ,moc sprawcza’.
Moc sprawcza’ fenomenu historycznego, który stał się miejscem pamięci oraz uzyskał i
zachował odpowiednie znaczenie w procesie kształtowania toŜsamości prowadzi do tego, Ŝe
owo miejsce pamięci staje lub stało się częścią autodefinicji „my” i w efekcie zachowuje
kluczowe, bo kształtujące toŜsamość, znaczenie dla definicji i opisu grupy przez jej
członków. Innymi słowy, fenomen historyczny staje się fundamentem, na którym powstaje
miejsce pamięci, będące z kolei faktem społecznym. Mechanizm tej przemiany jest głównym
przedmiotem naszego projektu.
II.
Zasada precyzji definicyjnej i jej granice
22
Doświadczenie podpowiada, Ŝe inflacyjne uŜywanie pojęć czyni je nieuŜytecznymi w pracy
badawczej, poniewaŜ są stosowane wobec wielu róŜnych fenomenów jako klisze i bez
konkretnego
odniesienia.
TakŜe
pojęcie
miejsce
pamięci
naraŜone
jest
na
to
niebezpieczeństwo. Miejsca pamięci są formą, w której przejawia się to, co Pierre Nora
nazwał historią drugiego stopnia, przy czym nie kaŜda forma historii drugiego stopnia jest
miejscem pamięci. Warto jednak przypomnieć, Ŝe dąŜenie do precyzji róŜni się w
poszczególnych dyscyplinach naukowych i przez to próba definicji musi odnosić się do
właściwych danej dziedzinie zainteresowań poznawczych i form wyrazu.
Nie przejmując określenia metafora Etienna François i Hagena Schulze uznajemy jednak za
punkt wyjścia ich definicję miejsca pamięci: „długotrwałe, utrzymujące się przez pokolenia
punkty krystalizacyjne zbiorowej pamięci i toŜsamości, które stanowiąc część społecznych,
kulturowych i politycznych zwyczajów, zmieniają się w zaleŜności od tego, jak zmienia się ich
postrzeganie,
przyswajanie,
uŜywanie
i
transponowanie.“35.
Z
konceptualizacji „figur symbolicznych, na których opiera się pamięć”
36
tak
zdefiniowanej
wynikają zbieŜności
lub podobieństwa znaczeniowe z innymi kulturoznawczymi pojęciami, jak mit, stereotyp czy
teŜ historyczne pojęcia kluczowe (historische Grundbegriffe) i in. Odnosi się to do dwóch
warstw, przez co problem wymaga rozwiązania na dwóch płaszczyznach: znaczeniowej i
funkcjonalnej. Warstwa znaczeniowa odnosi się do pewnych wspólnych elementów pól
semantycznych: zarówno znaczenia jak i obszaru moŜliwych skojarzeń. W odniesieniu do
płaszczyzny funkcjonalnej rzecz dotyczy funkcji w procesie poznania naukowego oraz funkcji
fenomenu historycznego ‘miejsce pamięci’ w danym kontekście kulturowym, politycznym i
społecznym. Decydującą rolę zarówno w przypadku konkretnych miejsc pamięci jak i mitów
oraz stereotypów pełni na przykład ich znaczenie w procesach kształtowania się toŜsamości.
Ta zbieŜność nie moŜe jednak powodować synonimicznego stosowania pojęć miejsce
pamięci, mit i stereotyp. ZbieŜność między nimi dotyczy przede wszystkim ich znaczenia dla
konstytuowania toŜsamości; zasadnicze róŜnice odnoszą się z kolei przede wszystkim do
metodologii ich badania.
III.
Zasada relacyjności i konstytuowania toŜsamości
35
Schulze, Hagen / François, Etienne: Einleitung, w: ci sami: (red.): Deutsche Erinnerungsorte.
München 2001, tom 1, s. 9-24, tu: 17n.
36
Assmann, Jan: Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen
Hochkulturen, München 1992, s. 52.
23
śaden fenomen historyczny (patrzy zasada I) nie jest samotną wyspą, ale istnieje zawsze w
relacji z innymi. To ogólne rozpoznanie relacyjności kaŜdej historii i tym samym kaŜdego
fenomenu historycznego stanowi w pewnym sensie punkt wyjścia naszego projektu. NaleŜy
ponadto wziąć pod uwagę, Ŝe kaŜdy fenomen historyczny i kaŜde społeczeństwo funkcjonuje
w splocie relacji multilateralnych, przez co i kaŜda historia jest w efekcie owych wzajemnych
powiązań multilateralna. Problemy poznania, przedstawialności i opisywalności zmuszają do
dokonywania świadomych zabiegów ‚chirurgicznych’, to znaczy wydestylowania z nich relacji
bilateralnych.
Stosunki
polsko-niemieckie
jako
1000-letnia
historia
relacji
dwóch
sąsiadujących ze sobą krajów i społeczeństw bardzo dobrze nadają się do tego, by połączyć
badanie historii pamięci (jako histoire au second degré) z historią wzajemnych relacji
(histoire au premier degré) oraz poddać analizie istotne dla kształtowania się toŜsamości
zbiorowych napięcie między postrzeganiem tego, co własne i tego, co obce.
Pod pojęciem ‚toŜsamości’ (zbiorowej) rozumiemy nie jakiś dany i obiektywnie opisywalny
fakt, lecz niestabilny efekt dyskursu grupy społecznej postrzegającej się jako zbiorowe ‚my’,
najczęściej narodu, czyli jako znajdującą się w stanie nieustannych przeobraŜeń konstrukcję
mającą niewiele wspólnego z procesami powstawiania toŜsamości indywidualnych.
Zasadnicze znaczenie w procesach konstytuowania się zbiorowości ma odgraniczanie się od
innych postrzeganych jako grupy obce. ToŜsamość stanowi przez to rezultat wspomnianego
napięcia między postrzeganiem siebie i postrzeganiem innych.
IV.
Zasada kontynuacji i dynamiki
Miejsca pamięci są konstruktami o duŜym znaczeniu dla procesów powstawania toŜsamości
i jako takie poddane są nieustannym przeobraŜeniom. Rozpowszechnione przeświadczenie
o ich apriorycznym charakterze opiera się (nieco podobnie jak w przypadku stereotypów i
mitów oraz dokładnie tak samo jak w przypadku toŜsamości zbiorowej) na iluzorycznym
przekonaniu o ich wieczności i niezmienności lub przynajmniej bardzo długim trwaniu. Gdyby
miejsca pamięci nie były w rzeczywistości poddane nieustannej zmianie formy i treści i tym
samym inherentnej dynamice, moŜna by je – w nawiązaniu do modelu Braudela – określić
jako histoire lentmenet rythmé. Właśnie dyskrepancja między rzekomą stabilnością oraz
faktyczną zmianą jest strukturalną cechą wszystkich wymienionych wyŜej fenomenów
(miejsc pamięci, toŜsamości, stereotypów i mitów). Dlatego teŜ w naszym projekcie
analizujemy zmiany funkcjonowania poszczególnych miejsc pamięci – to znaczy historia
pamięci jest konieczną elementem analizy.
24
V.
Zasada interdyscyplinarności
Reguła ta odnosi się przede wszystkim do praktyki badawczej: całkowicie i bez ograniczeń!
NaleŜy
przy
tym
podkreślić,
Ŝe
celem
jest
nie
wielodyscyplinarność,
lecz
interdyscyplinarność, czyli zdolność kaŜdej Autorki i kaŜdego Autora do swobodnej pracy z
róŜnymi rodzajami źródeł jak i odwoływania się do dorobku róŜnych dyscyplin naukowch. W
odniesieniu do historyczek i historyków jest zaproszeniem do posługiwania się narzędziami
między innymi literaturoznawstwa, ikonologii, analizy dyskursu, mitów politycznych, kultu
zmarłych i konieczność odwoływania się do analizy nowoczesnych nośników medialnych
(film, telewizja, Internet).
VI.
Zasada dekonstrukcji
Zasada dekonstrukcji nawiązuje wprawdzie do postmodernistycznej teorii dekonstrukcji, ale
odnosi się przede wszystkim do sposobu pracy i procesu analizy stosowanej przez badaczy.
Opracowanie historii poszczególnych miejsc pamięci w sensie post-historii poszczególnych,
wydarzeń, osób, pojęć, itd., jest przedsięwzięciem z gruntu dekonstruującym. Oznacza to, Ŝe
tradycyjne rozumienie metody historycznej jako ‚prostego’ opisu faktów i tradycyjnej analizy
źródeł musi zostać wzbogacone o ‚dekonstruującą’ analizę dyskursu „ukrytego” pod
powierzchnię tekstów i obrazów, będących nośnikami miejsc pamięci. Taka analiza będzie
pomocna w uzyskaniu nowych rozpoznań. Dzięki tego rodzaju podejściu wyraźne stają się i
inne wyznaczniki toŜsamości zbiorowej, ale przedmiotem naszego projektu są miejsca
pamięci (jako posiadające moc sprawczą fenomeny historyczne). Celem badawczym jest
zatem analiza mechanizmów konstruowania poszczególnych miejsc pamięci oraz ich funkcji
zarówno w obu społeczeństwach (wspólnotach pamięci) jak i w kontekście wzajemnego
postrzegania oraz historii relacji polsko-niemieckich.
VII.
Zasada poliwalencji i funkcjonalności
W naszym projekcie badane są istotne dla historii relacji polsko-niemieckich miejsca pamięci.
Przedmiot badań stanowią wspólne i/lub osobne miejsca pamięci, tzn. miejsca pamięci
obecne w obu społeczeństwach (lub ich niektórych społecznościach) i relewantne dla
25
narodowej, kulturowej lub regionalnej toŜsamości, jak teŜ paralelne miejsca pamięci (patrz
niŜej). Jedno z wiodących pytań projektu brzmi:
Jaką rolę w kształtowaniu się i rozwoju polskiej kultury pamięci odegrało odniesienie
do Niemiec, ich kultury i przeszłości; i na odwrót: jaką rolę w formułowaniu i rozwoju
niemieckiej kultury pamięci odegrało odniesienie do Polski, jej kultury i przeszłości?37
Pomocna w analizie poszczególnych miejsc pamięci będzie rozszerzona wersja tego
pytania:
Kiedy, gdzie, jak, dlaczego i jaką rolę w formułowaniu i rozwoju polskiej pamięci
zbiorowej odegrało odniesienie do Niemców i Niemiec, i na odwrót; kiedy, gdzie, jak,
dlaczego i jaką rolę w formułowaniu i rozwoju niemieckich pamięci zbiorowych
odgrywało odniesienie do Polaków i polskiej historii i kultury?
Wspomniane wyŜej paralelne miejsca pamięci są próbą rozwinięcia ww. koncepcji. Ich
istotę stanowi paralelizacja miejsc pamięci pełniących w obu społeczeństwach specyficzne
funkcje, przy czym przedmiotem porównania jest właśnie zespół funkcji pełnionych przez
dane miejsca pamięci w pamięci i toŜsamości obu społeczeństw. Efektem porównania moŜe
być stwierdzenie podobieństw lub róŜnic. Innymi słowy: punktem wyjścia nie jest paralelność
funkcji miejsc pamięci, lecz pytanie czy pamięć określonych wydarzeń, osób, miejsc i in.
pełniła paralelną rolę w historii obu narodów (np. walka z wrogiem, zbiorowa identyfikacja
narodu z kompozytorem lub poetą, odniesienie do dawnej, nieistniejącej juŜ Rzeczypospolitej
/ Rzeszy), miała podobne lub róŜne funkcje.
W badaniu wszystkich miejsc pamięci uwzględnić naleŜy trzy aspekty:
•
Po pierwsze: proces konstruowania miejsc pamięci.
•
Po drugie: historię miejsc pamięci. Nie chodzi, zatem li tylko o przedstawienie róŜnic
między ówczesnym wydarzeniem (i jego bezpośrednią recepcją) oraz jego
dzisiejszym kształtem we współczesnej pamięci, lecz o zbadanie i przedstawienie
historii pamięci sytuującej się między nimi.
•
Po trzecie: funkcje miejsc pamięci w toŜsamościach zbiorowych obu społeczeństw.
Efektem będzie prawdopodobnie stwierdzenie znacznych róŜnic, czyli pełnienia w
nich przez dane miejsce pamięci zupełnie róŜnych funkcji i transportowania tym
samym róŜnych treści. Konstatacja tego typu jest całkowicie zrozumiała, poniewaŜ
rzecz dotyczy dwóch róŜnych wspólnot pamięci. Z tego teŜ powodu mówimy o
osobnych miejscach pamięci. Posługiwanie się wyłącznie terminem wspólnych miejsc
pamięci sugerowałoby, Ŝe pełnione przez nie funkcje są w znacznym stopniu
toŜsame lub przynajmniej podobne.
37
Pytanie to sformułował w trakcie naszej słubickiej konferencji w marcu 2008 r. Etienne François.
26
W historii drugiego stopnia nie praktykowano do tej pory w tym wymiarze podejścia
funkcjonalnego. Uwaga ta odnosi się zarówno do osobnych jak i paralelnych miejsc pamięci.
Dlatego uwaŜamy zasadę funkcjonalności oraz związaną z nią zasadę poliwalencji za istotę
innowacyjnego podejścia badawczego proponowanego w naszym projekcie, wynikającą z
tego, Ŝe historia pamięci i historia wzajemnych relacji nie są tu paralelizawane, lecz łączą
metodycznie i analitycznie.
VIII.
Zasada zmiennej geometrii
Analizowane w projekcie miejsca pamięci nie mają bynajmniej polsko-niemieckiej
wyłączności, nawet jeśli w ich wyborze kierujemy się znaczeniem w historii stosunków
polsko-niemieckich. Niektóre z nich mają zasięg uniwersalny (np. Auschwitz, Holocaust),
pełnią jednak w polskim i niemieckim rezerwuarze pamięciowym specyficzne funkcje, i to
właśnie one zajmują w projekcie centralne miejsce. W wielu innych przypadkach wyraźne są
odniesienia do danych miejsc pamięci wielu grup (narodowych), co pozwala uznać je za
klasyczne transnarodowe miejsca pamięci. I tu jednak, projekt zogniskowany jest na aspekty
polskie i niemieckie, przy czym nie oznacza to prób udowadniania polskiej czy niemieckiej
wyłączności. Istnieją wreszcie miejsca o szerszym zakresie znaczeń, które są równocześnie
szczególne istotne dla toŜsamości regionalnej. Poczucie toŜsamości regionalnej nie
wyklucza toŜsamości narodowej, i tak samo nie wykluczają się wzajemnie (trans-)narodowe,
uniwersalne i regionalne miejsca pamięci. Choć punktem wyjścia koncepcji polskoniemieckich miejsc pamięci jest historia bilateralnych stosunków między narodami, nie
wyklucza to bynajmniej dąŜeń do uwzględniania pamięci innych wspólnot. Innymi słowy: jeśli
uznajemy toŜsamość za kategorię złoŜoną i wielowymiarową, musimy teŜ przyjąć istnienie
wielowymiarowej funkcjonalności miejsc pamięci, które tę toŜsamość kształtują.
IX.
Zasada parytetu
Konstrukcja projektu oparta jest na polsko-niemieckim parytecie, przy czym nie chodzi tu o
jakąkolwiek próbę zacierania polsko-niemieckich asymetrii.
Parytet odnosi się zarówno do przedmiotu badań – czyli osobnych i paralelnych polskoniemieckich miejsc pamięci (patrz: zasada VII i VIII), jak teŜ pojęć teoretycznych. Dobrym
przykładem w odniesieniu do kwestii teoretyczno-metodologicznych jest to, Ŝe w efekcie
intensywności amerykańskich, francuskich i niemieckich debat na temat pamięci zbiorowej,
dorobek polskiej socjologii kultury w tej dziedzinie niemal całkowicie zniknął z pola widzenia.
27
Fakt ten jest szczególnie istotny, jeśli weźmie się pod uwagę, Ŝe juŜ w latach 20-tych
ostatniego stulecia powstało kilka inspirujących pomysłów polskich socjologów. MoŜna by
wręcz zaryzykować tezę, Ŝe byli oni prekursorami historii drugiego stopnia, vide: Florian
Znaniecki i jego „współczynnik humanistyczny” lub „Ŝywa historia” Niny Assorodobraj z lat
1950-tych w relacji do wypracowanej przez Aleidę Aassman koncepcji pamięci funkcyjnej
(Funktionsgedächtnis).
Innym przykładem zasady parytetu w projekcie, w którego tytule „Polsko-niemieckie miejsca
pamięci / Deutsch-polnische Erinnerungsorte” występują obok siebie obie wersje językowe,
jest wybór kluczowej kategorii. Odwołujemy się do źródeł staroŜytnej retoryki (Simonides z
Kos, Cyceron, Kwintylian), co pozwala uniknąć dodatkowych dyskusji na temat uŜycia
terminu Erinnerungsort/miejsce pamięci, który szczególnie w Polsce obciąŜony jest
potocznym znaczeniem odnoszącym się do „miejsc narodowej martyrologii”.
Na podstawie dziewięciu zasad definicyjnych dokonaliśmy wyboru 90 konkretnych
przykładów z przestrzeni relacji polsko-niemieckich. Sam wstępny wybór miejsc pamięci
skłania
do
pierwszych
refleksji.
W
większości
mają
one
charakter
miejsc
a)
„konkurencyjnych” (nie ma w dosłownym znaczeniu miejsc wspólnych), b) „asymetrycznych”
(większe znaczenie dla polskiej świadomości) i c) „politycznych” (mało miejsc z kultury
codzienności). JuŜ samo takie ogólne podsumowanie otwiera ciekawą przestrzeń dyskusji,
refleksji i uzupełnień. Pozwala teŜ określić „przestrzeń niezagospodarowaną” badawczo,
czyli te fragmenty historii stosunków polsko-niemieckich, które nie zyskały statusu miejsc
pamięci.
Historia drugiego stopnia – kilka uwag krytycznych
Sposób badania przeszłości, w którym analiza symbolicznego wymiaru przeszłości
dokonuje się poprzez analizę funkcjonowania miejsc pamięci, Pierre Nora nazywa historią
drugiego stopnia. MoŜna ją rozumieć jako późną fazę nouvelle histoire i rozwinięcie tradycji
Annales, z której wyrasta Nora. Błędem byłoby jednak uznanie jej za równowaŜne z
badaniem historii recepcji. Historia drugiego stopnia nie ogranicza się mianowicie do
badania, jak postrzegano przeszłe wydarzenia, postaci, etc., lecz pyta o to, co z owym
postrzeganiem przeszłości działo się później w zbiorowej imaginacji, jakie asocjacje i
interpretacje były przez kogo, kiedy i w jakim celu wzmacniane tudzieŜ wytwarzane, jaka była
ich skuteczność i jak wpisywały się w mechanizmy kreowania zbiorowego poczucia
toŜsamości jednych, a tym samym i wykluczenia innych. Historia drugiego stopnia moŜe być
28
rozumiana jako uprawianie swego rodzaju histoires croisées, poniewaŜ w centrum jej
zainteresowania stoją róŜnorakie nawiązania do przeszłości, wszelakie formy transferu
interpretacji przeszłości, wzajemnie się warunkujące sposoby produkowania znaczeń i
wytwarzania asocjacji dotyczących przeszłości.
Nieuzasadnione byłoby jednak upatrywanie w histoire au second degré próby uprawiania
histoire totale, poniewaŜ zainteresowanie badawcze tej pierwszej ogranicza pytanie o
fundujący toŜsamość grupową wymiar przeszłości.
Wartość dodana tej perspektywy badawczej składa się z kilku zasadniczych zalet historii
drugiego stopnia:
•
Histoire au second degré charakteryzuje się wysokim stopniem refleksji
metodologicznej i zachęca historyka do poddania krytycznej analizie dorobku jego
własnego fachu, które było i jest jednym z mediów pamięci zbiorowej oraz
• motywuje do krytycznego spojrzenia na utarte i dominujące obrazy przeszłości,
poniewaŜ jej nieodzownym cechą jest próba uchwycenia bycia i stawania się historii
w sferze symbolicznej.
• Badanie przeszłości z perspektywy historii drugiego stopnia oznacza konieczność
rozszerzenia bazy źródłowej i jest jednoznaczne z wyjściem poza wąsko rozumianą
tekstualność.
•
Zaprasza tym samym do współ-pracy interdyscyplinarnej i pozwala na nowo
zajmować się problemami bez konieczności stosowania wymaganych przez
dyscyplinę restrykcji.
• Poprzez zerwanie z chronologicznym opisem przeszłości, historia drugiego stopnia
pozwala wyzwolić się z tradycyjnej formy rekonstrukcji przeszłości i prowokuje tym
samym do zadawania źródłom innych pytań oraz stosowania odmiennej od
tradycyjnej formy narracji.
•
Histoire au second degré nieustannie pyta o odniesienia teraźniejszości do
przeszłości i dzięki temu zyskuje cenny walor zwany aktualnością. Nie ma ambicji
proponowania grand récit (wielkich narracji), koncentrując się na wielowymiarowości,
pluralizmie i dynamice interpretacji przeszłości.
• W opinii samego Nora: „Ta forma historii symbolicznej umoŜliwia przede wszystkim
wytworzenie
połączeń
między
elementarnymi,
materialnymi
postawami
społeczeństwa i najbardziej wyszukanymi wytworami kultury i myśli”38.
38
Nora, Pierre: Das Abenteuer „Lieux de mémoire.“, w: François, Etienne/ Siegrist, Hannes/ Vogel,
29
• Wreszcie, walorem subiektywnym i odnoszącym się do punktu widzenia badacza
jest niewątpliwie plaisir de recherche.
Mimo ewidentnych zalet histoire au second degré, nie moŜna tracić z oczu związanych z nią
czynników ryzyka. Najczęściej formułowana zarzuty odnoszą się do:
• „odrealnienia” historii
• wynikającej z ogromu źródeł przypadkowości i wybiorczości, tudzieŜ braku
reprezentatywności
•
tzw. pułapka Treitschkego oznaczającej budowanie – poprzez stałe pytanie o
znaczenie przeszłości dla danej teraźniejszości – konstrukcji teleologicznych.
MoŜliwą odpowiedzią na tego typu krytykę jest uznanie wspomnianych wad historii drugiego
stopnia za efekty uŜycia niezgodnego z „instrukcją obsługi” lub braku rzetelności, czyli w obu
przypadkach raczej przewinienie niesolidnego badacza niŜ rezultat wpisanego w histoire au
second degré ryzyka. Wybór źródeł jest mianowicie procederem, którego nie sposób nie
stosować w pracy naukowej: „Przyczyną, dla której kaŜdy opis musi być selektywny, jest
nieskończone bogactwo i róŜnorodność moŜliwych aspektów rzeczywistości”39. Uczciwość
badawcza ma jednak wpływ na stopień reprezentatywności i wiarygodności wyników pracy.
Odnośnie z kolei do pierwszego zarzutu – powodowanego jakoby przez historię drugiego
stopnia odrealnienia historii konieczne jest wyjaśnienie relacji między tym sposobem badania
przeszłości i tradycyjną historiografią. OtóŜ, nie jest to w Ŝadnym razie konkurencja o prymat,
a raczej konstruktywne uzupełnienie klasycznej historiografii. Zresztą trudno wyobrazić sobie
uprawianie historii drugiego stopnia bez odwołania się do pierwszego stopnia, czyli
klasycznych prób pozytywistycznego opisu przeszłości.
39
Popper, Karl R: Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, tom 2: Wysoka fala proroctw: Hegel, Marks
i następstwa; przekład: Halina Krahelska, Warszawa 1993, s. 274.
30

tutaj - Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zachować pamięć. Praca przymusowa i niewolnicza obywateli

Przez granice Nr 6(15) - czerwiec 2013