Analiza zależności między występowaniem erozji zębów a dietą

Analiza zależności między występowaniem erozji zębów a dietą

Implantoprotetyka
2008, tom IX, nr 2 (31)
S TO M ATO L O G I A K L I N I C Z NA
Katarzyna Herman, KatArzyna Fita, Aneta Gmyrek-Marciniak,
Piotr Kosior
Analiza zależności między występowaniem
erozji zębów a dietą wegetariańską i niektórymi
parametrami śliny
Analysis of relationship between Dental Erosion,Vegetarian Diet and Selected
Parameters of Saliva
Streszczenie
Celem pracy była ocena ewentualnego wpływu diety wegetariańskiej na wybrane parametry śliny i występowanie
erozji zębów.
Zbadano 46 wegetarian (grupa I) i tyle samo osób odżywiających się tradycyjnie stanowiących grupę kontrolną (grupa
II). Został oceniony stan uzębienia w aspekcie występowania erozji zębów. Określono zarówno frekwencję erozji, jak
i liczbę ubytków erozyjnych w obu grupach. Badanie ankietowe dotyczyło nawyków dietetycznych, ze szczególnym
uwzględnieniem produktów kwaśnych. W niestymulowanej
ślinie mieszanej oznaczono wartości wybranych parametrów (szybkości wydzielania, pH, pojemności buforowej,
poziomów wapnia i fosforanów nieorganicznych).
Frekwencja erozji była wyższa wśród wegetarian (39,1%)
niż w grupie kontrolnej (23,9%), ale różnica ta nie była
istotna statystycznie. Liczba ubytków erozyjnych była natomiast znamiennie (p<0,001) wyższa w grupie I: ogółem
stwierdzono 78 zmian (w grupie drugiej odpowiednio 26).
Wśród wegetarian zaobserwowano również częstszą konsumpcję surowych warzyw i owoców. Natomiast napoje
gazowane były częściej spożywane w grupie kontrolnej.
Nie stwierdzono istotnych różnic w wartościach badanych
parametrów śliny. Model regresji logistycznej nie wykazał
silnego związku między występowaniem erozji zębów, dietą
wegetariańską i oznaczonymi parametrami śliny.
-
-
-
-
-
Abstract
The aim of the study was to analyse potential relationship
between dental erosion, vegetarian diet and selected parameters of saliva.
46 vegetarians (group I) and the same number of controls
(group II) were examined. The state of dentition in relation
to dental erosion (both the frequency and number of defects) was assessed. Every subject answered a questionnaire concerning food habits. Unstimulated mixed saliva was
collected and selected parameters were determined (flow
rate, pH, buffer capacity, level of calcium and inorganic phosphates).
The frequency of dental erosion was higher in vegetarians
(39.1%) than in controls (23.9%), but the difference was not
statistically significant. The number of erosive defects was
significantly (p<0.001) higher in group I (78 erosive defects;
group II–26).
w w w. i m p l a n t o p r o t e t y k a . e u
The frequency of raw vegetables, fruit and tomatoes consumption was also higher in vegetarians. Carbonated drinks
were consumed more frequently among controls. No significant differences in examined parameters of saliva were
determined. The logistic regression model did not show
significant relationship between dental erosion, vegetarian
diet and parameters of saliva.
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Akademii Medycznej
we Wrocławiu
Kierownik: prof. dr hab. Urszula Kaczmarek
Słowa kluczowe: dieta wegetariańska, ślina, erozja zębów
Key words:
vegetarian diet,
saliva,
dental erosion
Wstęp
Dieta wegetariańska polega na wykluczeniu z pożywienia pokarmów mięsnych. Znanych jest kilka jej odmian, z których
najbardziej restrykcyjną jest weganizm propagujący odżywianie
się wyłącznie pokarmem roślinnym. Dieta laktowegetariańska
dopuszcza spożywanie niektórych produktów pochodzenia
zwierzęcego, mianowicie mleka i jego przetworów. Natomiast
najczęściej praktykowana dieta lakto- ovo- wegetariańska
uwzględnia konsumpcję nabiału i jaj. Zaletą diety bezmięsnej
jest wysoka zawartość błonnika pokarmowego, witaminy C
i kwasu foliowego, a niska cholesterolu, co ma istotne znaczenie w profilaktyce wielu chorób cywilizacyjnych [1-6 ].
W piśmiennictwie niewiele jest prac dotyczących związku miedzy dietą wegetariańską a zdrowiem jamy ustnej. Można jednakże
znaleźć doniesienia o potencjalnym wpływie tego sposobu żywienia na powstawanie erozji zębów. Prawdopodobnie jest to związane z częstą konsumpcją surowych owoców i warzyw [7-9].
Patologia procesu erozyjnego polega na nieodwracalnej utracie twardych tkanek zębów pod wpływem czynników chemicznych. Za główny czynnik etiologiczny tego procesu uważa
się częsty kontakt powierzchni zębów z kwasami. Zewnętrznym źródłem kwasów jest najczęściej pożywienie, szczególnie
soki owocowe, owoce (zwłaszcza cytrusowe), napoje gazowane, wino, ocet i rozpuszczalne tabletki z witaminą C [10-12].
Niektóre składniki śliny, takie jak szybkość wydzielania, pH, pojemność buforowa, jony wapniowe i fosforanowe mogą również odgrywać pewną rolę w patologii erozji zębów [13-15].
37
Implantoprotetyka
2008, tom IX, nr 2 (31)
S TO M ATO L O G I A K L I N I C Z NA
V (ml/min)
Kobiety
x ± SD
0.32 ± 0.20
Grupa I (n = 46)
Mężczyźni
x ± SD
0.44 ± 0.31
Razem
x ± SD
0.35 ± 0.24
Kobiety
x ± SD
0.43 ± 0.36
Grupa II (n = 46)
Mężczyźni
x ± SD
0.46 ± 0.25
Razem
x ± SD
0.43 ± 0.33
pH
6.99 ± 0.20
7.13 ± 0.29
7.03 ± 0.24
7.05 ± 0.36
7.12 ± 0.35
7.07 ± 0.36
Parametr
Poj. buf.
8.49 ± 6.03
8.08 ± 5.03
8.37 ± 5.75
7.31 ± 5.64
7.75 ± 6.38
7.44 ± 5.88
(mol/l)• 10ˉ ³
Ca (mg/ml) 0.0622 ± 0.0336 0.0968 ± 0.0554 0.0727 ± 0.0444 0.0764 ± 0.0507 0.0558 ± 0.0262 0.0702 ± 0.0457
Pi (mg/ml)
0.1601 ± 0.625 0.1492 ± 0.418 0.1568 ± 0.572 0.1565 ± 0.691 0.1956 ± 0.864 0.1684 ± 0.769
p<0.05
-
-
-
-
-
Tab.1. Wartości średnie badanych parametrów śliny.
Celem niniejszej pracy jest analiza potencjalnych zależności
między erozją zębów, dietą wegetariańską i wybranymi parametrami śliny.
cedurę eliminacji zmiennych modelu na podstawie kryterium
AIC (Akaike Information Criterion). Wszystkie hipotezy weryfikowano na poziomie istotności p<0,05.
Materiał i metody
Wyniki i omówienie
Zbadano 46 lakto- i lakto-ovo-wegetarian, w tym 32 kobiety
i 14 mężczyzn (grupa I). Zostali oni zaproszeni do uczestniczenia w badaniach poprzez ogłoszenia zamieszczone
w internecie oraz czasopismach wegetariańskich. Większość
badanych pochodziła z Wrocławia, niektórzy z innych miejscowości. Średni czas stosowania diety bezmięsnej wynosił 9 lat.
Grupa kontrolna (II) została utworzona z osób odżywiających
się tradycyjnie, dobranych odpowiednio do płci, wieku i poziomu wykształcenia zbadanych wegetarian. Średni wiek badanych w obu grupach wynosił 30 lat.
Wszystkie osoby zostały poinformowane o celu i metodzie
badania i wyraziły pisemną zgodę na wzięcie w nich udziału. Projekt uzyskał akceptację Komisji Bioetycznej Akademii
Medycznej we Wrocławiu (KB 231/2003).
Przeprowadzono kliniczne badanie stomatologiczne ze
szczególnym uwzględnieniem obecności zmian erozyjnych.
Brano pod uwagę zarówno częstość występowania, jak
i liczbę ubytków erozyjnych. Badanie ankietowe dotyczyło
nawyków żywieniowych, zwłaszcza częstości spożycia różnych produktów kwasowych. Została zebrana także niestymulowana ślina mieszana, w której oznaczono następujące
parametry: szybkość wydzielania (V), pH, pojemność buforową (poj. buf.), stężenia wapnia (Ca) i fosforanów nieorganicznych (Pi).
Odczyn śliny oznaczano pehametrycznie za pomocą elektrody
Eurosensor połączonej z pehametrem CPI-551.
Oznaczenia pojemności buforowej wykonano metodą pehametryczną, określając wstępnie odczyn badanego materiału –
pH1, a następnie po dodaniu 0,1 M kwasu solnego (0,1 ml)
– pH2.
Pojemność buforową (mol/L) obliczono według wzoru:
0,01 / V(cm³) próby •Δ pH gdzie: Δ pH = pH1 - pH2
Stężenia wapnia i fosforanów nieorganicznych były oznaczane
kolorymetrycznie przy użyciu zestawów Analco. Odczytu absorbancji dla wapnia dokonywano przy długości fali λ = 550
nm, natomiast dla fosforanów nieorganicznych – λ= 340 nm.
Analizę statystyczną uzyskanych danych przeprowadzono przy
pomocy testów chi – kwadrat, testu U Manna- Whitney’a i modelu regresji logistycznej, w którym wyznaczano ilorazy szans
(odds ratio) dla poszczególnych czynników. Zastosowano pro-
Erozję zębów stwierdzono u 39,1% wegetarian i 23,9% badanych z grupy kontrolnej. Frekwencja erozji była więc wyższa w grupie I, ale nie była to różnica istotna statystycznie.
Natomiast liczba ubytków erozyjnych była istotnie (p<0,001)
większa w grupie I: ogółem zdiagnozowano 78 zmian, podczas
gdy w grupie II–26.
Analiza nawyków żywieniowych wykazała, że 82,6% badanych
z grupy I i 60,9% z grupy drugiej konsumowało przynajmniej
raz dziennie surowe owoce i ta różnica okazała się statystycznie znamienna (p<0,05). Surowe warzywa (m.in. w postaci surówek) były również istotnie częściej (p<0,001) spożywane
przez wegetarian: 37,0% badanych włączało te produkty do
jadłospisu minimum raz dziennie.W grupie kontrolnej odsetek
ten wynosił 13,0%. Powyższe dane dotyczą ogółu wszystkich
spożywanych świeżych owoców i warzyw.
Szczegółowa analiza udziału poszczególnych rodzajów owoców w diecie wykazała częstszą konsumpcję jabłek, winogron,
pomidorów, pomarańczy, mandarynek i grejpfrutów w grupie I,
jednak istotna statystyczne różnicę wykazano tylko w przypadku pomidorów (p<0,05).
Z uzyskanych danych wynika również, że 30,4% wegetarian piło
soki owocowe przynajmniej raz dziennie (19,5% w grupie II).
Podobne proporcje wystąpiły również w przypadku konsumpcji herbat owocowych (32,6% w grupie I i 17,4% w grupie II).
Również ocet był częściej stosowany w grupie I. Jednak żadna
z wyżej wymienionych różnic nie była statystycznie istotna.
Napoje gazowane były natomiast istotnie częściej spożywane przez badanych z grupy II (82,9% przynajmniej kilka razy
w miesiącu, wegetarianie odpowiednio 63,0%; p<0,05).
Analiza oznaczonych parametrów śliny wykazała, że jej średnia
szybkość wydzielania była podobna w obu grupach i mieściła
się w granicach przyjętej normy (0,33-0,55ml/min). Nie wykazano również istotnych statystycznie różnic w wartościach
średnich pH, pojemności buforowej, stężeń wapnia i fosforanów nieorganicznych. Zaobserwowano natomiast znamiennie
niższą (p<0,05) wartość pH u wegetarianek niż u mężczyzn
stosujących tą samą dietę. Inne parametry nie różniły się istotnie między podgrupami mężczyzn i kobiet (tab.1).
Z przyjętego modelu regresji logistycznej wynikają pewne
możliwe zależności między erozją zębów, dietą wegetariańską
38
Implantoprotetyka
2008, tom IX, nr 2 (31)
Parametr
Dieta
wegetariańska
pH
V (ml/min.)
Poj. buf.
(mol/l)•10ˉ³
Ca (mg/ml)
Pi (mg/ml)
Owoce (ogółem)
Jabłka
Winogrona
Pomidory
Pomarańcze
Mandarynki
Cytryny
Grejpfruty
Surowe warzywa
Napoje gazowane
Soki owocowe
Ocet
Herbaty owocowe
S TO M ATO L O G I A K L I N I C Z NA
Odds Ratio
95% Przedział
ufności
p
2.48
0.73- 8.41
0.1438
1.13
4.14
0.17 - 7.62
0.58 – 29.8
5.56E-41 7.04E+38
0.98 -1.27
0.94 - 1.12
0.37 - 7.70
0.47 - 3.09
0.80 - 4.86
0.33 - 1.90
0.57 – 15.1
0.15 - 3.42
0.55 - 2.51
0.04 - 1.52
0.25 - 1.40
0.48 - 3.27
0.63- 2.71
0.33 - 4.42
0.95 -3.82
0.9035
0.1584
0.20
1.12
1.02
1.69
1.21
1.97
0.79
2.92
0.72
1.17
0.24
0.59
1.25
1.30
1.21
1.91
-
Odds Ratio
Ca (mg/ml)
Pomarańcze
Grejfruty
Herbaty owocowe
1.09
2.65
0.35
1.75
95% Przedział
ufności
0.98 - 1.21
0.99 -7.09
0.09 - 1.45
0.99 - 3.09
p
0.1039
0.0518
0.1472
0.0525
0.9722
Tab. 3. Końcowy model regresji logistycznej po krokowej selekcji zmiennych.
0.1022
0.6097
0.4990
0.6967
0.1393
0.5912
0.2012
0.6803
0.6803
0.1302
0.2291
0.6555
0.4805
0.7736
0.0685
rzyw) spożywanych w dużych ilościach.W tej samej pracy wykazano również, że po powrocie do diety mieszanej szybkość
wydzielania śliny stopniowo zmniejszała się, natomiast wysokie wartości pojemności buforowej utrzymywały się jeszcze
po trzech latach od zakończenia eksperymentu. Inne badania
przeprowadzane na ludziach stale będących na diecie bezmięsnej również wykazały większą szybkość wydzielania śliny
a także nieznacznie większe średnie wartości pojemności buforowej i pH w tej grupie osób [18]. Natomiast w cytowanej
powyżej pracy Linkosalo i wsp. stwierdzono istotnie niższy
poziom wartość pH śliny u wegetarian. Nie zaobserwowano
natomiast istotnych różnic w stężeniach wapnia i fosforanów
w porównywanych grupach [8].
Nie było możliwe porównanie danych własnych uzyskanych
w wyniku analizy regresji logistycznej z innymi pracami, ponieważ w dostępnym piśmiennictwie nie znaleziono informacji
na ten temat.
Tab. 2. Analiza regresji logistycznej – model. Częstość spożycia poszczególnych produktów oceniano następująco: 0 – kilka razy w miesiącu, 1– kilka razy w tygodniu,
2 – raz dziennie lub częściej.
a niektórymi parametrami śliny (tab.2). Na uwagę zasługują
następujące zmienne: stosowanie diety wegetariańskiej (odds
ratio (OR)=2,4, p=0,14), V (OR=4,14, p=0,16) konsumpcja
winogron (OR= 2,0, p=0,14) konsumpcja herbat owocowych
(OR=1,95, p=0,068). Podjęto również próbę redukcji liczby
zmiennych za pomocą krokowej selekcji modelu opartej na
AIC (Akaike Information Criterion). Uzyskany model końcowy zawierał następujące zmienne: stężenie wapnia, spożycie
pomarańczy, grejpfrutów i herbat owocowych (tab.3).
Z przedstawionych danych własnych wynika, że u osób stosujących dietę wegetariańską ryzyko wystąpienia erozji zębów
może być większe. Doniesienia niektórych autorów są podobne [7–9], ale nie wszyscy potwierdzają taką zależność [16].
Większość badaczy stwierdziła istotnie częstszą konsumpcję
surowych warzyw i owoców w grupie wegetarian, co jest
zbieżne z danymi własnymi [7, 8, 17, 18]. Są jednak publikacje,
w których nie wykazano takiej prawidłowości [9, 19].
W badaniach własnych nie wykazano znamiennych statystycznie różnic w wartościach badanych parametrów śliny w grupie
I i II.
Niewiele jest prac dotyczących wpływu diety wegetariańskiej na skład i właściwości śliny a wyniki często są sprzeczne.
Linkosalo i wsp. [8] nie stwierdzili istotnych statystycznie
różnic w wartościach szybkości wydzielania śliny. Odmienne
wyniki uzyskali Johansson i Birkhed [17]. Badając osoby, które okresowo przeszły na wegetarianizm, stwierdzili znaczący
wzrost szybkości wydzielania śliny i jej pojemności buforowej,
co prawdopodobnie było związane ze stymulującym wydzielanie śliny działaniem twardych pokarmów (owoców i waw w w. i m p l a n t o p r o t e t y k a . e u
Parametr
Wnioski
Analiza uzyskanych danych nie wykazała silnych zależności
między występowaniem erozji zębów, dietą wegetariańską
a niektórymi parametrami śliny. Z drugiej jednak strony obserwowana częstsza konsumpcja kwasowych produktów
i jednocześnie częściej występujące zmiany erozyjne wśród
wegetarian sugerują potrzebę wprowadzenia programu profilaktycznego dla tej grupy pacjentów.
Piśmiennictwo
1. Key T. J., Appleby P. N., Rosell M. S. Health effects of vegetarian and vegan diets. Proc. Nutr. Soc. 65 (1), 35, 2006.
2. Leitzmann C. Vegetarian diets: what are the advantages?
Forum Nutr. 57, 147, 2005.
3.Szeto Y. T., Kwok T. C., Benzie I. F. Effects of a long-term vegetarian diet on biomarkers of antioxidant status and cardiovascular disease risk. Nutrition. 20 (10), 863, 2004.
4. Janelle K. C., Barr S. I. Nutrient intakes and eating behavior
scores of vegetarian and nonvegetarian women. J. Am. Diet.
Assoc. 95 (2), 187, 1995.
5. Dwyer J., Dietz W.H Jr., Andrews E. M. Nutritional status of
vegetarian children. Am. J. Clin. Nutr. 35 (2), 204, 1982.
6. Haddad E. H., Berk L. S., Kettering J. D. Dietary intake and
biochemical, hematologic, and immune status of vegans compared with nonvegetarians. Am. J. Clin. Nutr. 70 Suppl 3, 586,
1999.
7. Linkosalo E., Markkanen H. Dental erosions in relation to lactovegetarian diet. Scand. J. Dent. 93 (5), 436, 1985.
8. Linkosalo E., Ohtonen S., Markkanen H. Caries, periodontal
status and some salivary factors in lactovegetarians. Scand. J.
Dent. 93 (4), 304, 1985.
39
Implantoprotetyka
S TO M ATO L O G I A K L I N I C Z NA
-
-
-
-
-
9.Sherfudhin H., Abdullah A, Shaik H. Some aspects of dental
health in young adult Indian vegetarians. A pilot study. Acta
Odontol. Scand. 54 (1), 44, 1996.
10.Lussi A., Shaffner M. Progression of and risk factors for dental
erosion and wedge-shaped defects over a 6-year period. Caries
Res. 34 (2), 182, 2000.
11.Johansson A.K., Lingstrom P., Birkhed D. Comparison of factors potentially related to the occurence of dental erosion in
high- and low- erosion groups. Eur. J.Oral Sci. 110 (3), 204,
2002.
12.Cate Ten J. M., Imfeld T. Dental erosion, summary. Eur. J. Oral
Sci. 104, (2), 241, 1996.
13.Järvinen V. K., Rytömaa I. I., Heinonen O. P. Risk factors of
dental erosion. J. Dent. Res. 70 (6), 942, 1991.
14.Andreasen P. Diagnosis and risk prediction of dental caries.
Quintessence Publishing Co, Inc. Chicago, 115 – 116,
2000.
15.O’sullivan E. A., Curzon M. E. J. Salivary factors affecting dental erosion in children. Caries Res. 43 (1), 82, 2000.
16.Al-Dlaigan Y. H., Shaw L., Smith A. J. Vegetarian children and
dental erosion. Int. J. Paediatr.Dent. 11 (3), 184, 2001.
17.Johansson G., Birkhed D. Effect of a long-term change from a
mixed to a lactovegetarian diet on human saliva. Archs. Oral
Biol. 39 (4), 283, 1994.
18.Johansson G., Ravald N. Comparison of some salivary variables between vegetarians and omnivores. Eur. J. Oral Sci. 103
(2), 5, 1995.
19.Larsson C. L., Klock K. S., Astrom A. N. Food habits of young
Swedish and Norwegian vegetarians and omnivores. Public.
Health Nutr. 4 (5), 1005, 2001.
Artykuł nadesłano: 05. 05. 2008
Artykuł przyjęto do druku: 16. 05. 2008
Adres do korespondencji:
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Akademii
Medycznej
ul. Krakowska 26, 50-425 Wrocław
40
2008, tom IX, nr 2 (31)