O zdrowiu seksualnym w okresie późnej dorosłości słów kilka A few

O zdrowiu seksualnym w okresie późnej dorosłości słów kilka A few

PsychogeriatrIA PolSKA 2015;11(4):111-118 artykuł poglądowy opinion article
O zdrowiu seksualnym w okresie
późnej dorosłości słów kilka
A few words about the sexual health in late adulthood
Magdalena Gawrych
Zakład Psychoterapii i Chorób Psychosomatycznych, Katedra Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów
Śląskich we Wrocławiu
Słowa kluczowe:zdrowie seksualne, seksualność, wiek podeszły
Key words: sexual health, sexuality, old age
Streszczenie:
Praca rzuca światło na pomijany w polskiej literaturze problem seksualności osób starszych. Zdrowie
seksualne jest istotne niezależnie od wieku. Naturalny proces starzenia się, jak i choroby mu towarzyszące wpływają na funkcjonowanie seksualne. Stereotypy dotyczące osób starszych opisują je jako osoby
pozbawione satysfakcjonującego życia seksualnego, a mit dotyczący zaniku zainteresowań i aktywności
seksualnej staje się społeczno-kulturową normą. Autorka przedstawia istotne elementy wpływające
na funkcjonowanie seksualne populacji 65+: naturalne zmiany hormonalne, choroby współwystępujące, zaburzenia seksualne. Przytoczone w pracy wyniki badań ukazują rzeczywisty obraz potrzeb oraz
funkcjonowania seksualnego osób starszych. Istotne jest podjęcie działań, mających na celu promocję
zdrowia seksualnego i prewencję zaburzeń w tym obszarze w tej grupie wiekowej. Seksualność pozostaje bowiem istotnym czynnikiem wpływającym na jakość życia w cyklu życia.
PGP 193
Abstract:
The paper throws light on the overlooked in Polish literature problem of sexuality in old age. Sexual
health is important at any age. During aging, impairment in many physiological functions is manifested,
affecting sexual life. The stereotypic view of the older adult excludes satisfying sexual life, the myth
that sexual interest and activity are lost with age serves as a socio-cultural norm. The author presents
essential elements affecting sexual functioning in the elderly: hormonal changes, comorbidities, sexual
dysfunctions. Cited research results show the true picture of needs and sexual functioning among the
elderly population. According to author it seems to be important to start activities focused on promotion of sexual health and prevention of sexual disorders in group of the elderly. Sexuality remains
an important component of quality of life throughout the life span.
Magdalena Gawrych
Katedra Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Wyb. Pasteura 10, 50-367 Wrocław
Copyright © 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
112
Magdalena Gawrych O zdrowiu seksualnym w okresie późnejdorosłości słów kilka
Starzenie się
Starzenie się stanowi kolejny okres rozwoju psychospołecznego jednostki w cyklu jej psychospołecznego rozwoju. Większość koncepcji psychologicznych przyjmuje, że starość (późna dorosłość)
rozpoczyna się po 65 r.ż., choć aktualnie istnieją tendencje do przesuwania tej granicy w górę. Starzenie
się organizmu stanowi zespół fizjologicznych zmian zachodzących zarówno w jego strukturze i funkcji,
jak i w poziomie adaptacji jednostki do wymagań środowiska [Bromley, 1969]. Starzenie się tylko
w niewielkim stopniu jest przewidywalnym i pozostającym pod kontrolą jednostki procesem [Goreman,
2000]. Poza aspektami medycznymi i psychologicznymi, proces starzenia się i starość podlegają wpływom czynników kulturowych, socjologicznych i demograficznych. Tym samym na rozumienie i przebieg okresu późnej dorosłości ma wpływ nie tylko psychofizjologia tego okresu, ale również społeczne
konstrukty znaczeniowe dotyczące roli osoby starszej oraz norm funkcjonowania, również w obszarze
seksualności [Kiejna, Ciałkowska-Kuźmińska, 2013].
Jako że istotą procesu starzenia się jest stopniowe ograniczenie poszczególnych funkcji organizmu,
u ponad 80% osób po 60 r.ż. zauważa się dysfunkcje i choroby [Krzemiński, 1993]. Większość z nich
to choroby przewlekłe, często tzw. choroby cywilizacyjne, jak: choroby układu krążenia czy cukrzyca,
mające istotny wpływ również na zdrowie seksualne.
Seksualność a starzenie się – czy seks i starość idą w parze?
Jeśli za seksualność uznać – zgodnie z definicją Jeniffer Hillman [2000, str 5-6, tłumaczenie własne] –
„wszelkie zjawiska stanowiące dowolną kombinacją zachowań seksualnych, aktywności angażujących
zmysły, intymności emocjonalnej, a także przejawów poczucia tożsamości seksualnej” to zbędne wydaje
się pytanie o to, czy starość idzie w parze z seksualnością. Zgodnie z tym założeniem seksualność
stanowią wszelkie działania mające na celu osiągnięcie satysfakcji seksualnej, przyjemności zmysłowej
albo intymności w relacji romantycznej. Seksualność obejmuje szeroki wachlarz zjawisk psychicznych
oraz zachowań, takich jak obraz ciała, satysfakcję w relacji partnerskiej/ małżeńskiej, satysfakcję seksualną, satysfakcję zmysłową, pragnienie doświadczeń seksualnych lub zmysłowych, podejmowanie
zachowań ryzykownych, miłość, libido czy wreszcie same zbliżenia seksualne [Hillman, 2000]. Istnieje jednak szereg czynników wpływających na zainteresowania seksualne w okresie starości, należą
do nich: ogólny stan zdrowia, czynniki psychiczne, zaburzenia seksualne, problemy natury praktycznej
(np. brak partnera), zwlekanie z poszukiwaniem pomocy w zakresie zdrowia seksualnego [ibidem].
Tak więc funkcjonowanie seksualne obejmuje całokształt przeżywania i zachowania człowieka. Podobnie jak zdolności poznawcze czy wydolność fizyczna organizmu, tak i funkcje i zachowania seksualne
ulegają zmianie w cyklu życia człowieka. Badanie wskazują istnienie korelacji między subiektywnie
doświadczanym dobrostanem/ zdrowiem seksualnym a całościowo rozumianym szczęściem [Laumann
et al., 2006]. Przy czym sprawność seksualna w wieku późnej dorosłości, wskutek następujących zmian
endokrynnych, metabolicznych, krążeniowych zmienia się. Przeciętny wiek występowania menopauzy
w Polsce to około 49-50 lat, andropauzy doświadczają mężczyźni zwykle po 50 roku życia.
Szereg zmian w funkcjonowaniu seksualnym kobiet i mężczyzn po 65 roku życia ma związek z rozpoczynającym się znacznie wcześniej wygasaniem czynności gruczołów dokrewnych, a więc jest zjawiskiem naturalnym. Obok naturalnych należy wskazać jeszcze inne czynniki wpływające na obniżenie
sprawności seksualnej w okresie późnej dorosłości, jak: przebyte zabiegi ginekologiczne, urologiczne,
choroby przewlekłe czy cywilizacyjne, a także stałe przyjmowanie pewnych grup leków.
Nie bez znaczenia są również kulturowe uwarunkowania funkcjonowania seksualnego w okresie późnej dorosłości [Montemurro, 2014]. Seksualność jest oceniana z punktu widzenia rozlicznych norm:
religijnej, kulturowej, środowiskowej, statystycznej, prawnej, feministycznej, partnerskiej i medycznej
[Lew-Starowicz, 2003]. Im wyraźniejsza akceptacja a nawet afirmacja okresu starości w społeczeństwie
i im wyższa wiedza seksuologiczna tym większa akceptacja dla seksualności osób starszych.
113
Magdalena Gawrych O zdrowiu seksualnym w okresie późnejdorosłości słów kilka
Społeczeństwo wytwarza kulturowe wzorce starzenia się, w tym jednoznacznie mówiące o seksualności
osób starszych – czy to w formie stereotypów, społecznych norm czy – częstokroć – mitów.
Naszej kulturze towarzyszy mit aseksualnej starości, który pociąga za sobą szereg stereotypów dotyczących potrzeb oraz norm zachowań osób starszych. Badania zaś wskazują, że seniorzy pragną więcej
różnych rodzajów aktywności seksualnych niż aktualnie mają (z wyjątkiem masturbacji). A poważną
przeszkodą do urzeczywistnienia tych potrzeb jest brak partnera [Ginsberg, et al. 2005]. Nie należy
uznawać, że w każdej kulturze zachodniej potrzeby seksualne będą identyczne, bowiem to kultura (a nie
natura w znaczeniu fizjologii czy psychologii) w dużej mierze je kształtuje. Brak jest jednak podobnych
badań odnoszących się do populacji polskich seniorów.
Innym popularnym mitem jest utożsamienie seksualności człowieka ze zbliżeniem seksualnym. Mit ten
w szczególności godzi w osoby starsze, gdyż zamyka na szeroki wachlarz doświadczeń zmysłowych
i seksualnych.
W drugiej połowie lat 90-tych XX wieku Margaret M.Gulette opisała występujące w kulturze Zachodu
zjawisko „narracji upadku wieku średniego” (ang. “midlife decline narrative”) [za: Potts et al., 2006].
Narracja upadku jest wg Gullette powiązana z nostalgią za młodością, we wszystkich jej aspektach,
nie wyłączając seksualności. Porównywanie własnej aktualnej aktywności seksualnej z tą z okresu młodości może dać w konsekwencji dwojakiego rodzaju autonarracje i postawy. Z jednej strony prowadzić
może do wspomnianej już narracji deficytowej – „narracji upadku” i towarzyszącym temu poczuciu
straty i negatywnej oceny własnej seksualności (wydolności, jakości i ilości aktywności seksualnych),
a drugiej zaś – rzadziej – do narracji pozytywnej – „historii postępu” (ang. „progress story”), która
opierając się na poczuciu własnej kompetencji seksualnej sprzyja wyzwalaniu gotowość do eksperymentowania z różnorodnymi zachowaniami. Barbara Marshall opisała współczesne podejście do seksualności mężczyzn, w tym w wieku senioralnym, jako „erę Viagry”, która wprowadziła imperatyw pełnej
sprawności/ potencji seksualnej niezależnie od wieku i kondycji psychofizycznej bez uwzględnienia
naturalnych procesów zmian [Potts et al., 2006].
Biorąc pod uwagę powyższe, trudno wskazać ostrą granicę pomiędzy normatywnym a nienormaty
wnym starzeniem się człowieka w aspekcie seksualnym. Dodatkowo, na zmiany inwolucyjne i związane
z chorobami nakładają się zaburzenia seksualne, które u osób w wieku 65+ występują częściej aniżeli
w populacji w wieku produkcyjnym. Pojawia się w związku z tym pytanie: gdzie przebiega granica
pomiędzy zaburzeniem seksualnym a naturalnym procesem starzenia się organizmu? Odpowiedź
na to pytanie każdorazowo wymaga zebrania szczegółowego wywiadu seksuologicznego, psychospołecznej analizy środowiska pacjenta, a także wykonania szeregu medycznych badań dodatkowych.
Seksualność w wieku podeszłym – wyniki badań
Amerykańskie badania prowadzone w grupie osób powyżej 60 roku życia wskazały, ze 73.8% żonatych mężczyzn i 55.8% zamężnych kobiet było aktywnych seksualnie, pośród osób nie pozostających
w związku małżeńskim – 31.1% mężczyzn i 5.3% kobiet. Wraz z wiekiem spadała liczba osób seksualnie aktywnych. Jednocześnie wskaźnik żonatych mężczyzn z zaburzeniami erekcji wynosił w badanej
grupie 35.3% [Dionko AC, 1990].
Badania T.B.Ginsberg i wsp. wskazały, że osoby starsze utrzymują różnego rodzaju aktywności seksualne, takie jak: dotyk/ trzymanie się za ręce (60.5%), obejmowanie/ przytulanie (61.7%), całowanie
(57%) – minimum raz w miesiącu, przy czym takie aktywności jak: wzajemne pieszczoty, masturbacja,
zbliżenie seksualne nie były udziałem 82% osób badanych na przestrzeni ostatniego roku. Powyższe
wyniki wskazują jednoznacznie na ilościową i jakościową zmianę w zakresie podejmowanych typów
aktywności seksualnej w grupie osób 60+ [Ginsberg, 2005].
Według danych pochodzących z raportu o zdrowiu Polaków – „Zaburzenia seksualne mężczyzn – obraz
problemu oczami kobiet i mężczyzn malowany” (Warszawa, 2012) 82% badanych mężczyzn – internautów w wieku 16-49 lat – nigdy nie zostało zapytanych przez lekarza o sferę seksualną, ewentualnie
114
Magdalena Gawrych O zdrowiu seksualnym w okresie późnejdorosłości słów kilka
występujące zaburzenia czy problemy. Nie dysponujemy w Polsce podobnymi danymi dotyczącymi
starszej populacji, można jedynie domniemywać, że podobny a nawet wyższy wskaźnik może dotyczyć
grupy osób 65+.
Wraz z wiekiem wzrasta występowanie zaburzeń otępiennych o różnej etiologii, które wpływają
na całość funkcjonowania seniorów. Analiza wyników badań dotyczących związków między funkcjonowanie poznawczym osób starszych i funkcjonowaniem seksualnym ukazuje szereg interesujących
zależności:
– w grupie pacjentów chorującym na demencję, 23% par deklarowało utrzymywanie aktywności seksualnej (N=47, średnia wieku 66.7, SD- 6.7) [Ballard et al., 1997; za: Hartmans
et al., 2013]
– w grupie osób starszych bez demencji 33% badanych pozostawało aktywnymi seksualnie
(N=335, wiek 65-106) [Dello Buono et al., 1998; za: Hartmans et al., 2013], inne badanie
wskazało, że 40% badanych bez zaburzeń otępiennych nadal wykazuje zainteresowania
seksualne (N=352, cztery grupy wiekowe ze średnimi 71.2, 79.3, 73.1, 79.2) [Padoani
et al., 2000; ; za: Hartmans et al., 2013]
– jakkolwiek wyniki badań są niejednoznaczne to jednak wiele wskazuje na to, że aktywność
seksualna w wieku podeszłym jest powiązana z lepszym ogólnym funkcjonowaniem poznawczym [Dello Buono et al., 1998; Padoani et al., 2000; za: Hartmans et al. 2013]
– zachowane myślenie abstrakcyjne u pacjentów z demencją jest powiązane z utrzymywaniem w tej grupie aktywności seksualnej [Ballard et al., 1997; ; za: Hartmans et al., 2013].
Ponadto badania wskazują, że istnieje istotna korelacja pomiędzy problemami z poruszaniem się wśród
osób starszych a brakiem aktywności seksualnej. Zależność ta obserwowana jest zarówno w grupie
kobiet, jak i mężczyzn [Diokno, 1990].
Jedne z najnowszych amerykańskich badań seksualności osób w okresie późnej dorosłości wykazały
szeroki związek objawów depresyjnych i gorszego funkcjonowania seksualnego we wszystkich ocenianych
obszarach. Okazuje się, że związek ten jest silniejszy aniżeli związek zdrowia seksualnego z wiekiem,
stresem, lękiem a także funkcjonowaniem somatycznym [Wang et al., 2015].
Zmiany seksualności i zaburzenia seksualne u starzejących się kobiet
Zmiany w obszarze seksualności starzejących się kobiet wynikają z jednej strony ze zmian menopauzalnych, z drugiej zaś z chorób układu moczowo-płciowego. Niebagatelny wpływ na przeżywanie
i ekspresję własnej seksualności mają – jak zaznaczono wcześniej – przekonania osobiste, stereotypy
dotyczące starości.
Hormonalny mechanizm menopauzy związany jest z wygaśnięciem czynności hormonalnej jajników
(zmniejszenie wydzielania estrogenów), które na zasadzie sprzężenia zwrotnego ujemnego powoduje
aktywację przedniego płata przysadki pod kątem znacznego zwiększenia wydzielania hormonu folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH) [Pertyński, Stachowiak, 2006]. Konsekwencje rozległych zmian
endokrynologicznych, których opis wykracza daleko poza ramy niniejszego opracowania, widoczne
są w całym organizmie kobiety i obejmują: zmiany w tkance łącznej, zmniejszenie libido, zaburzenia
ze strony układu moczowo-płciowego, osteopenia i osteoporoza, zaburzenia sfery psychicznej. Zwiększa się ryzyko pojawienia się takich problemów zdrowotnych, jak: zaburzenia metaboliczne, otyłość,
choroby układu krążenia, nowotwory [Pertyński, Stachowiak, 2006]
Zarówno menopauza z jej dolegliwościami, jak i sam proces starzenia się kobiet wpływają na pojawianie się różnorodnych zaburzeń seksualnych – znacznie częściej występuje w tej populacji kobiet
obniżenie pożądania i podniecenia. Spada częstotliwość podejmowanej aktywności seksualnej i występowania orgazmu. Notuje się znaczny wzrost suchości pochwy/dyspareunii w okresie menopauzalnym
[Dennerstein L i in., 2000, 2001].
115
Magdalena Gawrych O zdrowiu seksualnym w okresie późnejdorosłości słów kilka
Charakterystyczne dla okresu postmenopauzalnego jest zwiększone występowanie zaburzenia
związanego z brakiem lub utratą potrzeb seksualnych (HSDD – hypoative sexual desire disorder) –
F52.0 wg ICD-10. Częstość występowania HSDD u kobiet w wieku postmenopauzalnym różni
się w zależności od badań, wahając się od mniej niż 10% do ponad 40% [Dennerstein L, 2005].
Zmiany seksualności i zaburzenia seksualne u starzejących się mężczyzn
Zmiany seksualności u mężczyzn po 50 roku życia uwarunkowane są zależnymi od wieku niedoborami
hormonów androgenowych, a także hormonu wzrostu i melatoniny. Okres ten nazywany jest często
andropauzą, choć jest to określnie nieprecyzyjne, gdyż organizm zdrowego mężczyzny do późnego
wieku zachowuje zarówno czynność endokrynną, jak i wynikającą zeń płodność. Najistotniejszą zmianą
tego okresu wpływającą na funkcje seksualne jest obniżenie stężenia androgenów.
Należy podkreślić, ze zdrowie seksualne mężczyzn w starszym wieku stanowi wypadkową szerokiego
wachlarza czynników, jak: nasilenie zmian endokrynnych związanych z andropauzą, ogólny stan zdrowia, wyjściowe pożądanie seksualne, częstość współżycia, występowanie i przebieg erekcji, orgazmu,
ejakulacji, występowanie erekcji porannych oraz satysfakcji seksualnej w ciągu życia [Corona G et al.,
2013]. Główne zmiany seksualności okresu starości polegają na częstszym występowaniu zaburzeń
erekcji, przedwczesnego lub opóźnionego wytrysku, dyspareunii, spadku pożądania seksualnego, redukcji
aktywności seksualnej. Za nasilenie tych zmian odpowiadają w głównej mierze nie normatywne zmiany
hormonalne, ale choroby układy krążenia, cukrzyca, otyłość, palenie tytoniu i nieprawidłowy styl życia,
a także stosowanie leków głównie przeciw nadciśnieniu tętniczemu. Według danych uzyskanych podczas
badania MMAS – Massachusetts Male Aging Study prowadzonwego w USA w latach 1987-2004 ponad
50% mężczyzn w wieku 40-70 lat cierpiało z powodu zaburzeń erekcji, przy czym częstość występowania
wzrasta z wiekiem [O’Donnell, 2004]. Analizy prowadzone w oparciu o MMAS (9-letni follow-up ponad
tysiąca mężczyzn w wieku 40-70 lat) wskazały zależne od wieku zmiany w następujących obszarach
funkcjonowania seksualnego mężczyzn: podejmowanie stosunków seksualnych, występowanie erekcji,
obecność pożądania seksualnego, ejakulacja osiągana na drodze masturbacji, satysfakcja seksualna
oraz trudności z orgazmem. Wyniki wskazują najogólniej, że im starszy mężczyzna, tym większe zmiany
w poszczególnych obszarach [Araujo, 2004].
Terapia zaburzeń seksualnych w wieku podeszłym
Na celowość podejmowania terapii zaburzeń seksualnych w okresie późnej dorosłości wskazuje się przede
wszystkim obniżenie jakości życia w związku z doświadczanymi problemami seksualnymi, które wiążą
się z miejscem, jakie zajmuje w hierarchii potrzeb i wartości udane życie seksualne. Skuteczność zaś
terapii jest wypadkową motywacji pacjenta/ pacjentów, możliwości wdrożenia skutecznej farmakoterapii, a także wyboru odpowiednich metod postępowania psychoterapeutycznego. Rokowanie w terapii
zaburzeń seksualnych w wieku podeszłym zależne jest od czasu trwania nieleczonego zaburzenia,
chorób współistniejących, zażywanych leków, poziomu funkcjonowania poznawczego wpływającego
na aktywne uczestnictwo w terapii oraz relacji w parze.
Jak wykazano na podstawie najnowszych badań 1464 osób w wieku podeszłym prowadzonych w ramach
National Social Life Health and Aging Project w USA – aktywność seksualna, podobnie jak dobrostan
psychiczny stanowi mediator relacji pomiędzy zdrowiem somatycznym a jakością życia w małżeństwie
[Galinsky, Wite, 2014]
Zdrowie seksualne seniorów – w jakim kierunku działać w Polsce?
Zaledwie od kilku lat seksualność osób starszych zostaje dostrzegana, rzadziej jednak cokolwiek
dla promocji zdrowia seksualnego starszych Polaków jest czynione. Pojawiają się wprawdzie broszury
informacyjne, zalecenia lekarskie, artykuły w ogólnodostępnych czasopismach (głównie skierowanych do kobiet), jednakże nie trafiają one do szerszego kręgu odbiorców. Poniżej przedstawiam kilka
postulatów, których spełnienie mogłoby przyczynić się do poprawy stanu zdrowia seksualnego seniorów:
116
Magdalena Gawrych O zdrowiu seksualnym w okresie późnejdorosłości słów kilka
– lekarze różnych specjalności (kardiolodzy, urolodzy, ginekolodzy, chirurdzy) podczas rutynowych wywiadów przewlekle leczonych pacjentów powinni pytać o zadowolenie czy też
niekorzystne objawy w obszarze funkcjonowania seksualnego (dotyczy to nie tylko grupy
65+, choć w tej grupie obszar seksualności jest nagminnie pomijany);
– do edukacji psychologów i lekarzy należy wprowadzić więcej zajęć dydaktycznych, dotyczących starzenia się i starości, w tym zdrowia seksualnego w wieku podeszłym;
– w ramach kształcenia lekarzy w specjalności geriatria seksuologia powinna zajmować istotne
miejsce
– w ramach kształcenia lekarzy i psychologów w specjalności seksuologia problematyka zdrowia
seksualnego osób 65+ powinna stanowić odrębny moduł
– społeczne kampanie powinny promować całościowy wizerunek osoby starszej, a więc
uwzględniający różne aspekty jej funkcjonowania seksualnego (od wymiaru kobiecość-męskość, poprzez bliskość i intymność w relacjach)
– instytucje zrzeszające i edukujące seniorów (np. uniwersytety trzeciego wieku) powinny
uwzględniać obszar seksualności w swej działalności na rzecz promocji zdrowia i prewencji
zaburzeń.
Pełna definicja zdrowia obejmuje bio–, psychospołeczny dobrostan. Bez uwzględnienia obszaru seksualności jednostki żadna z istotnych sfer – biologiczna, psychiczna, społeczna – nie będzie mogła zostać
uznana za kompletną, a więc dającą rzeczywiste zdrowie. Jest więc zadaniem lekarzy, jak i wszystkich
specjalistów pracującego z osobami w podeszłym wieku, zwrócenie uwagi na zdrowie seksualne jako
na istotny element zdrowia człowieka w okresie późnej dorosłości.
117
Magdalena Gawrych O zdrowiu seksualnym w okresie późnejdorosłości słów kilka
Piśmiennictwo
[1] Araujo AB, Mohr BA, McKinlay JB. Changes in sexual function in middle-aged and older men:
longitudinal data from the Massachusetts Male Aging Study. J Am Geriatr Soc. 2004 Sep;52(9):1502-9.
[2] Bromley DB. Psychologia starzenia się. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe, 1969
[3] Corona G, Rastrelli G, Maeroli E, Forti G, Maggi M. Secual function of aging male. Best Pract
Res Clin Endocrinol Metab. 2013; 27: 581-601.
[4] Dennerstein L, Dudley E, Burger H. Are changes in sexual functioning during midlife due to
aging or menopause? Fertil Steril 2001; 76: 456-460.
[5] Dennerstein L, Dudley EC, Hopper JL, Guthrie JR, Burger HG. A prospective population-based
study of menopausal symptoms. Obstet Gynecol 2000; 96: 351-358.
[6] Dennerstein L, Hayes RD. Confronting the challenges: Epidemiological study of female sexual
disfunction and the menopause. J Sex Med. 2005; 2 (3 suppl) 118-32.
[7] Diokno AC, Brown MB, Herzog AR. Sexual function in elderly. Arch Intern Med 1990 Jan; 150(1):
197-200.
[8] Ginsberg TB, Pomerantz SC, Kramer-Feeley V. Sexuality in older adults: behaviours and
preferences. Age Ageing (September 2005) 34 (5): 475-480.
[9] Glainsky AM, Waite LJ. Sexual activity and psychological health as mediators of relationship
between physical health and marital quality. J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci. 2014 May; 69(3):
482-92.
[10]Gorman M. Development and the rights of older people. In: Randel J, et al., eds. The ageing
and development report: poverty, independence and the world’s older people. London, Earthscan
Publications Ltd.,1999:3-21.
[11]Hillman J. Clinical Perspectives on Elderly Sexuality. Kluwer Academic/ Plenum Publishers, New
York, 2000.
[12]Kiejna A, Ciałkowska-Kuźmińska M. Starzenie się jako nieodłączna część życia - aspekty
psychologiczne. W: Zdrowe starzenie się: biała księga; red. nauk. Bolesław Samoliński, Filip
Raciborski; Warszawa : Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o., 2013.
[13]Krzemiński S. Geriatria i psychogeriatria. Zagadnienia ogólne. W: Zaburzenia psychiczne wieku
podeszłego, S.Krzymiński (red.) Warszawa, PZWL, s.9-33, 1993.
[14]Lumann EO, Paik A, Glasser DB, et al. 2006. A Cross-National Study of Subjective Well-Being
Among Older Women and Men: Findings From The Global Study of Sexual Attitudes and Behaviors.
Arch Sex Behav 35(2): 145-161.
[15]Montemurro B, Siefken JM. Cougars on the powl? New perceptions of older women’s sexuality.
J Aging Stud 28 (2014) 35-43.
[16]O’Donnell AB, Araujo AB, McKinlay JB. The health of normally aging men: The Massachusetts
Male Aging Study (1987-2004). Exp Gerontol. 2004 Jul; 39(7):975-84.
[17]Pertyński T, Stachowiak G. Menopauza — fakty i kontrowersje. Pol J Endocrinol 2006;
5 (57): 525–534.
[18]Potts A, Grace VM, Vares T, Gavey N. ‘Sex for life’? Men’s counter-stories on ‘erectile dysfunction’, male sexuality and ageing. Sociol health ill. 2006 28 (3):306-329.
[19]Raport o zdrowiu Polaków: “Zaburzenia seksualne u mężczyzn - obraz problemu oczami kobiet
i mężczyzn malowany”, On Board Public Relations, ECCO International Communications Network,
Warszawa, 2012.
[20]Wang V, Depp CA, Ceglowski J, Thompson WK, Rosck D, Jeste DV. Sexual Health and
Function in Later Life: A Population-Based Study of 606 Oder Adults with a Partner. Am J Geriatr
Psychiatry. 2015 Mar;23(3):227-33.
Revieved/Zrecenzowano 23.01.2015r.
Accepted/Zatwierdzono do druku 23.07.2015r.
KOMUNIKAT REDAKCJI
Zaproszenie do publikacji
Redakcja uprzejmie zaprasza
do nadsyłania
pełnotekstowych artykułów oryginalnych
i krótkich doniesień badawczych
mieszczących się w tematyce czasopisma,
wcześniej niepublikowanych
oraz nieprzedłożonych do innych wydawnictw,
celem rozważenia Publikacji w Psychogeriatrii Polskiej
Wszystkie przedłożone artykuły
zostaną niezależnie zrecenzowane.
Wydawca Psychogeriatrii Polskiej
Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
50-119 Wrocław, ul. Nożownicza 4/8
http://www.fozp.org.pl
e-mail: [email protected]