Odbieranie dzieci z powodów społ
Transkrypt
Odbieranie dzieci z powodów społ
Fundacja Rzecznik Praw Rodziców ODBIERANIE DZIECI Z POWODÓW SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH (analiza włączona do „Alternatywnego raportu polskich organizacji pozarządowych do Komitetu Praw Dziecka ws. realizacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach dziecka", wrzesień 2015) Obecna w Polsce praktyka odbierania dzieci rodzicom z powodów społeczno-ekonomicznych w szczególny sposób uderza w art. 9, 16 ust. 1 oraz 18 Konwencji o Prawach Dziecka. Zapisy te podkreślają pierwszeństwo rodziców w odpowiedzialności za wychowanie i rozwój dziecka oraz chronią dziecko przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego. Odebranie dziecka rodzicom przez odpowiednie władze powinno mieć charakter rozwiązania ostatecznego, gdy nie ma innych możliwości zabezpieczenia interesów dziecka lub gdy możliwości te zostały już wyczerpane. Z danych polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że w 2014 roku sądy opiekuńcze wydały w przedmiocie pozbawienia władzy rodzicielskiej 10.236 orzeczeń dotyczących 13.456 dzieci, w tym jedynie 301 orzeczeń dotyczących 438 dzieci ze względu na stosowanie przemocy domowej. W przedmiocie ograniczenia władzy rodzicielskiej proporcje są podobne (14.380 orzeczeń dot. 23.720 dzieci, w tym tylko 815 orzeczeń dot. 1.431 dzieci zostało wydanych ze względu na stosowanie przemocy domowej)1. Fundacja Rzecznik Praw Rodziców (organizacja pozarządowa non-profit z siedzibą w Warszawie), od 1 lutego 2013 roku prowadzi Telefon Wsparcia Rodziców dla rodzin zagrożonych lub dotkniętych pochopnym odebraniem dzieci. Do końca czerwca 2015 roku Fundacja udzieliła pomocy ponad 600 rodzinom z całej Polski. W ponad 150 z nich doszło do odebrania dzieci, a pozostałe stały się obiektem działań ze strony instytucji (sądy, ośrodki pomocy społecznej, szkoły, szpitale i in.), które potencjalnie mogły do takiej sytuacji doprowadzić i same stanowiły już daleko idącą ingerencję w życie rodzinne. Analiza spraw zgłaszanych do Telefonu Wsparcia pozwala na sformułowanie wniosków co do najbardziej typowych przyczyn pochopnego, nieuzasadnionego odbierania dzieci rodzicom i głównych problemów o charakterze systemowym leżących u źródła tych praktyk2. Około 70% przypadków trafiających do Fundacji to rodzice, wobec których podjęto działania w kierunku ograniczenia lub odebrania praw rodzicielskich z przyczyn o charakterze ekonomiczno-społecznym. Wśród nich najczęściej występują: 1 „Sprawozdanie z realizacji działań wynikających z Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie mieszczących się w kompetencjach Ministerstwa Sprawiedliwości od 1 stycznia 2014 roku do 31 grudnia 2014 roku”, Ministerstwo Sprawiedliwości; źródło: http://www.ms.gov.pl/Data/Files/_public/ppwr/aktualnosci/sprawozdanie-ms-zkpppwr-za-2014-rok.pdf 2 Do Telefonu Wsparcia trafiły sprawy rodziców, którzy dowiedzieli się o jego istnieniu i zdecydowali się poprosić Fundację o pomoc. Jest to jedynie wycinek z ogółu spraw dotyczących odbierania dzieci rodzicom, z tego względu informacja ta nie ma charakteru statystycznego. Jest to analiza problemowa o charakterze jakościowym. Niemniej jednak bogaty przekrój spraw trafiających do Fundacji zdaje się dobrze odzwierciedlać rzeczywistość społeczną, z jaką stykają się rodziny zagrożone lub dotknięte pochopnym odebraniem dzieci. 1 Fundacja Rzecznik Praw Rodziców • • • • Niski status materialny, ubóstwo rodziny – zarzutem wobec rodziców jest brak zaspokajania potrzeb bytowych dzieci. Złe warunki mieszkaniowe (zbyt mała powierzchnia lub/i niski standard), nagła utrata miejsca zamieszkania. Bezrobocie rodziców, utrata pracy. Wykluczenie społeczne: brak dostępu do instytucjonalnego wsparcia, informacji, usług etc.3 Rodziny znajdujące się w tych trudnych sytuacjach często nie otrzymują wsparcia, które rozwiązałoby ich bieżące problemy. Instytucje w założeniu mające działać na rzecz dziecka i rodziny nie przedstawiają im oferty pomocy, lecz działają opresyjnie, problemy rodziny traktując jako przesłankę do odebrania dzieci. Należy podkreślić, że na oddzielenie od rodziców nie uzasadnione faktyczną koniecznością narażone są w pierwszej kolejności dzieci z rodzin wielodzietnych. Wynika to z faktu, iż w Polsce rodziny te stanowią najuboższą grupę społeczną (biorąc pod uwagę dochód na osobę w gospodarstwie domowym), a ponadto w stosunku do wielodzietności funkcjonują negatywne krzywdzące stereotypy, wiążące ją z występowaniem w rodzinie patologii. Podstawowe problemy systemowe leżące u podstaw praktyki odbierania dzieci z przyczyn społeczno-ekonomicznych: • Braki w obszarze wsparcia instytucjonalnego dla rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej lub materialnej: - niewystarczające środki przekazywane na bezpośrednią pomoc w postaci świadczeń finansowych i materialnych, bardzo niskie progi dochodowe uprawniające do świadczeń - brak lokali socjalnych w zasobach gmin (wieloletnie kolejki oczekujących) - daleko niewystarczająca oferta ośrodków pomocy społecznej i innych instytucji wsparcia rodziny w postaci rozmaitych usług (np. pomocy psychologicznej) Braki i zaniechania w tym zakresie wskazują na niewypełnianie art. 27 ust. 3 Konwencji o Prawach Dziecka. • Podział finansowania zadań z zakresu pomocy społecznej i pieczy zastępczej między organy samorządu różnego szczebla: zadania z obszaru pomocy społecznej finansowane są przez gminy, a organizacja pieczy zastępczej – przez powiaty. Odebranie dziecka z rodziny i przekazanie do pieczy zastępczej pozwala więc gminie uniknąć ponoszenia kosztów pomocy rodzinie. Mechanizm finansowy wzmacnia opisany powyżej problem niewystarczającego wsparcia instytucjonalnego. • Wadliwe prawo – warto nadmienić, że wobec obowiązującej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie podnoszone są poważne zarzuty co do jej niezgodności z konstytucją (został w tej sprawie złożony wniosek do Trybunału Konstytucyjnego); zmian wymaga także 3 Przykładem konsekwencji wykluczenia społecznego jest ograniczenie lub odebranie praw rodzicielskich w stosunku do dzieci z nierozpoznanymi dotąd dysfunkcjami rozwojowymi lub chorobami tj. zespół Aspergera, autyzm, ADHD. Dzieci te mają trudności z przestrzeganiem reguł społecznych. W środowiskach narażonych na wykluczenie społeczne rodzice nie mają dostępu do specjalistów, dlatego nie znają przyczyn problemów swoich dzieci. Instytucje mające kontakt z dziećmi, np. szkoły, zgłaszają sądom niewydolność wychowawczą rodziców, co skutkuje decyzjami o rozdzieleniu rodziny. 2 Fundacja Rzecznik Praw Rodziców m.in. kodeks rodzinny i opiekuńczy (np. w odniesieniu do bardzo nieostrego pojęcia „zagrożenia dobra dziecka”, które uzasadnia zabranie go z biologicznej rodziny) • Niewystarczające kompetencje części urzędników i przedstawicieli instytucji podejmujących decyzje w sprawie odebrania dzieci (sędziowie ds. rodzinnych, pracownicy socjalni). • Trudności w egzekwowaniu przez rodziców swoich praw w postępowaniu sądowym: m.in. brak obligatoryjnej reprezentacji przed sądem przez profesjonalnego pełnomocnika, przewlekłość postępowań sądowych; zwyczajowe przyjmowanie przez sąd perspektywy instytucji (np. ośrodka pomocy społecznej, który wszczął procedurę odebrania dzieci), bez uwzględniania innych, niezależnych źródeł informacji o rodzinie. POSTULATY: - Wprowadzenie prawnych i instytucjonalnych rozwiązań na rzecz usprawnienia i zwiększenia wsparcia rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej i materialnej - Wprowadzenie regulacji zapewniającej rodzicom obligatoryjną reprezentację pełnomocnika prawnego w postępowaniach sądowych - Wprowadzenie regulacji prawnej, na mocy której w przypadku potwierdzonej przemocy domowej dzieci, o ile to możliwe, pozostają w miejscu zamieszkania, a następuje odseparowanie sprawcy przemocy 3