Izba Lekarska Prowincji Poznańskiej w Poznaniu 1887–1919

Izba Lekarska Prowincji Poznańskiej w Poznaniu 1887–1919

ARCHIWUM HISTORII I FILOZOFII MEDYCYNY 2010, 73, 85–91
WALENTYNA KRYSTYNA KORPALSKA
Izba Lekarska Prowincji Poznańskiej w Poznaniu 1887–1919
Medical Chamber of Poznan Province in 1887–1919
Zakład Historii Medycyny i Pielęgniarstwa Akademii Medycznej im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy
Streszczenie
Dzieje samorządu lekarskiego są związane z pojawieniem się XIX-wiecznej idei decentralizacji administracji.
U jej źródeł leżały doktryny liberalne, które postulowały
wprowadzenie konstytucjonalizmu i związanych z nim
gwarancji praw i wolności obywatelskich. Decentralizacja administracji wynikała z przekonania, że dana grupa
obywateli potrafi sama zadbać o swe interesy, uwzględniając przy tym interesy ogółu wynikające z powierzonych jej zadań. Pojawiła się idea samorządu — w tym
samorządu korporacyjnego.
Takie procesy modernizacyjne dokonywały się w państwie pruskim w drugiej połowie XIX wieku. Objęły także
ziemie polskie zaanektowane przez Prusy w wyniku traktatów rozbiorowych, w tym prowincję poznańską. Tam też
samorząd lekarski — izby lekarskie — powstał najwcześniej
na ziemiach polskich będących pod obcymi rządami.
Izby Lekarskie miały charakter organizacji profesjonalno-samorządowej. Reprezentowały interesy zawodowe lekarzy wobec władz, rozstrzygały sprawy związane
z wykonywaniem profesji medycznych świadczonych
w prywatnych praktykach. Izby pełniły także funkcje rozjemcze, zajmowały się rozstrzyganiem sporów
między lekarzami a instytucjami lub obywatelami. Na
posiedzeniach izby omawiano problematykę rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych, prowadzenia szczepień ochronnych, funkcjonowania instytucji ochrony
zdrowia, szeroko pojęte sprawy zawodów medycznych.
Izby podejmowały również problematykę profilaktyki
i higieny ogólnej na terenie prowincji.
Summary
The history of medical self-government is connected
with the development of the 19th–century idea of decentralizing administration. The source of this idea was
the liberal doctrine that opted for constitutionalism and
the rights and freedoms it guaranteed. The decentralization of administration originated in the conviction that
a given group of citizens is able to take care of their own
business and simultaneously consider the well-being of
general public resulting from the tasks they were assigned. The idea of self-government, including a corporate self-government, appeared.
Such modernizing processes took place in Prussia in
the second half of the 19th century. They were also present
in the Polish lands incorporated by Prussia as a result of
partition treaties, also in the Poznan Province. Poznan was
also the first of the Polish cities under foreign rule that had
its own medical self-government, the medical council.
Medical councils were professional and self-governing
organizations. They represented the professional interests
of doctors before the authorities, they solved cases related
to delivering medical services, they paid special attention
to maintaining the dignity of medical profession and to the
high standard of medical services provided in private practices. They also played a role of arbitration boards and solved
disputes between physicians and institutions of citizens.
During the council’s meetings, the problems of spreading
contagious diseases, introduction of vaccinations, functioning of health care institutions, issues concerning medical
professions were discussed. The councils also examined the
problems of prevention and hygiene in the province.
Słowa kluczowe: historia izby lekarskiej, historia organizacji ochrony zdrowia, historia medycyny w XIX wieku,
Key words: medical history of chamber, history of health
organizations, history of medicine in the 19th century
86
Procesy modernizacyjne w państwie pruskim w XIX
wieku objęły także ziemie polskie zaanektowane przez
Prusy w wyniku traktatów rozbiorowych. Koncentrowały się na reformie centralnego i terytorialnego systemu zarządzania państwem. W 1815 roku wprowadzono
jednolity system administracji terytorialnej, z ziem zaboru pruskiego utworzono dwie prowincje: poznańską
i zachodniopruską. Prowincję poznańską, zwaną Wielkim Księstwem Poznańskim, podzielono na dwa okręgi
administracyjne: rejencję poznańską — Regierungsbezirk Posen i bydgoską — Regierungsbezirk Bromberg.
Kształtowanie nowoczesnej administracji objęło także
opiekę zdrowotną. W ten sposób prowincja poznańska
została włączona w strukturę organizacyjną pruskiej
służby zdrowia1.
Zasadnicze zmiany w zasadach ochrony zdrowia publicznego nastąpiły w drugiej połowie XIX wieku. Przeobrażenia polityczne, gospodarcze i społeczne, które dokonały się w tym czasie, otworzyły nowy etap w dziejach
zaboru pruskiego i prowincji poznańskiej. Wyznaczały
je industrializacja i urbanizacja w miastach oraz regulacja stosunków agrarnych na wsi. Postęp cywilizacyjny
wpływał w istotny sposób na zjawiska demograficzne.
Uprzemysłowienie i urbanizacja niosły odpływ ludności
ze wsi do miasta.
Procesy te na ziemiach Wielkopolski i Pomorza nie
odbywały się jednak w skali równej centralnym jednostkom administracyjnym Rzeszy2. Pogłębiał się dystans
cywilizacyjny między rozwiniętymi częściami Rzeszy
a ziemiami zabranymi Polsce. Przemiany, które niósł postęp cywilizacyjny, uprzemysłowienie, osiągnięcia nauki,
medycyny i higieny w stosunku do rozwiniętych krajów
Europy, zwłaszcza Niemiec — były znacznie opóźnione.
Dystans dzielący ziemie polskie pod pruskim zaborem
od tych krajów nie ulegał zmianie do wybuchu I wojny
światowej.
Panowanie reakcji w Prusach wzmogło policyjno-represyjne tendencje i wyraźny kurs antypolski. Utworzenie
w 1871 roku Cesarstwa Niemieckiego położyło kres ustrojowej odrębności prowincji poznańskiej przez włączenie
jej jako jednej z części składowych Prus. W myśl nowych
zasad administracyjnego zarządzania państwem, oprócz
władz centralnych, sprawy zdrowia publicznego znalazły się w gestii zarządów prowincjalnych i podległych
im samorządów powiatowych, gminnych i miejskich.
Te kolegialne struktury administracyjne wyposażono
w kompetencje z zakresu ochrony zdrowia. Wprowadzo1
I. Berger: Die preussische Verwaltung des Regierungsbezirkes
Bromberg (1815–1847), Köln–Berlin 1966, s. 25.
2
S. Kowal: Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1871–1914, Poznań 1982, s. 16–18.
PRACE ORYGINALNE
no także kontrolę państwa nad wykonywaniem zawodów
medycznych (lekarza, aptekarza, położnej)3.
Ziemie zaboru pruskiego znalazły się w kręgu oddziaływania powstających w państwie niemieckim nowoczesnych koncepcji ochrony zdrowia publicznego i metod ich
wdrażania, zarówno w strukturach państwowych, jak
i samorządowych.
Pod koniec XIX stulecia standard niemieckiej medycyny akademickiej uznano w Europie za przodujący.
Było to wynikiem wyjątkowego rozkwitu nauk przyrodniczych i lekarskich oraz fermentu badawczego,
który przenikał niemieckie środowiska naukowe w XIX
wieku4. Uniwersytety niemieckie przeżywały okres swej
świetności. Modernizacja niemieckiej medycyny akademickiej w pierwszej połowie XIX wieku spowodowała,
że do aktywnego życia włączyła się młodsza generacja
lekarzy, ukształtowana w opozycji do inspiracji oświeceniowych, w której umysłach dokonywał się „przełom
nowożytny”5.
Jak wskazują źródła, zawód lekarza w państwie niemieckim był niezwykle popularny. Dawał także możliwość osiągania znaczących korzyści finansowych, zarówno w gabinetach prywatnych, jak i w kasach chorych.
Wraz z procesami modernizacyjnymi w medycynie
niemieckiej następował systematycznie wzrost liczby
lekarzy w stosunku do liczby ludności. Ten przyrost
spowodował znaczące zwiększenie dostępności pomocy
lekarskiej. W latach 1881–1896 w Wielkim Księstwie Poznańskim przybyło 15% ludności i 68% lekarzy6. Wśród
nich było wielu Polaków, którzy wybierali ten zawód
jako najbardziej „wolny” wśród zawodów inteligenckich,
a więc najmniej zależny od pruskiej administracji7. Duch
racjonalizmu i materializmu w ówczesnej nauce niemieckiej nie pozostał bez wpływu na polskich lekarzy, którzy
kształcili się w zreformowanych, bardziej postępowych
uczelniach.
To nowe pokolenie lekarzy wpływało aktywnie na poprawę stanu zdrowia społeczeństwa i doskonalenie metod
zapobiegania chorobom, czy to przez rozwój i aplikację
naukowych koncepcji (między innymi w związku z no3
J. Sadowska: Ochrona zdrowia publicznego na ziemiach polskich w zaborze pruskim, Arch.Hist.Filoz.Med., 2000, 63, z. 3 i 4,
s. 202.
4
Zob. szerzej: M. Wawrykow: U progu nowoczesności. Szkice
z dziejów kultury niemieckiej XVIII i XIX wieku, Warszawa 1989,
s. 242–246.
5
B. Płonka-Syroka: Medycyna niemiecka nurtu niematerialistycznego 1797–1848 i polska recepcja jej teorii i doktryn w dziewiętnastym stuleciu, Warszawa 1999, s. 451–452.
6
J. Sadowska: op. cit., s. 203.
7
Zob. szerzej: W. Korpalska: Lekarze bydgoscy 1815–1920, Arch.
Hist.Filoz.Med, 2000, 65, z. 2–3.
WALENTYNA KRYSTYNA KORPALSKA, IZBA LEKARSKA PROWINCJI POZNAŃSKIEJ W POZNANIU 1887–1919
wymi odkryciami w medycynie), czy też przez reformy
społeczne. Następowało stopniowe przewartościowanie
poglądów na istotę zdrowia publicznego. Zajęto się badaniami i oceną stanu zdrowia mieszkańców miast i wsi,
przyczynami zachorowań i śmiertelności oraz sposobami
walki z nimi. W warunkach wzmożonej industrializacji
główną uwagę zwracano na higienę komunalną. Badania
porównawcze wskazują, że poziom higieniczno-sanitarny miast zaboru pruskiego kształtował się korzystniej niż
w pozostałych zaborach.
Rozwój nowoczesnych metod zarządzania państwem,
dynamiczna industrializacja, rozwój ekonomiczny i społeczny, zwróciły uwagę na problemy zdrowotne pracowników współtworzących dobrobyt gospodarczy kraju.
Obawa przed utratą sił roboczych oraz dezorganizacją
życia ekonomicznego spowodowała, że warstwy rządzące podjęły starania, aby wprowadzić reformy ochrony
zdrowia. Wykształcił się system ochrony prawnej zdrowia publicznego — od roku 1883 obowiązywała ustawa
o przymusowym ubezpieczeniu chorobowym, od roku
1884 o ubezpieczeniu od wypadków przy pracy, a od
1889 roku o ubezpieczeniu na starość i niezdolność do
pracy. Wywarło to decydujący wpływ na rozwój i usprawnienie pracowniczej opieki zdrowotnej bez zahamowań
tej akcji ze strony pracodawców. W Wielkopolsce i na
Pomorzu powstawały kasy chorych należące do gmin,
miast, fabryk, cechów itp.
Równolegle z normowaniem kwestii ochrony zdrowia
publicznego następowało także porządkowanie spraw
organizacyjnych pomocy lekarskiej, dentystycznej, położniczej i spraw aptekarskich. Ochroną uprawnień zawodowych wciąż rosnącej liczby lekarzy i ich miejscem
w systemie opieki zdrowotnej zajmowały się izby lekarskie, powołane na wzór istniejących wcześniej izb adwokackich, przemysłowych, handlowych i rolniczych.
Na obszarze zaboru pruskiego izby lekarskie zostały
powołane najwcześniej ze wszystkich trzech zaborów.
Idea powołania organizacji reprezentującej stan lekarski
narodziła się w Badenii w roku 1864. Następnie samorządowy ruch lekarski znalazł formalne umocowanie w roku
1865 w Saksonii i Brunszwiku, w 1871 roku w Bawarii,
w roku 1875 w Wirtembergii i w 1877 roku w Hesji8. Zachęcające doświadczenia tych pierwszych samorządów
skłoniły rząd pruski do wydania dnia 25 maja 1887 roku
rozporządzenia powołującego do życia izby: poznańską,
zachodniopomorską, wschodniopruską i śląską9.
8
Die Westpreussische Ärzte-Kammer ais staatlich organisierte
Standes — Vertretung und ihr Wirken in den ersten 25 Jahren ihres
Bestehens, Danzig 1912, s. 3; „Ärztliches Vereinsblatt für Deutschland”, 16. 04. 1907, 601, s. 284.
9
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: APB), Izba Lekarska Prowincji Poznańskiej w Poznaniu, sygn. 475/1–26. Dzięki
87
Izby lekarskie miały charakter organizacji profesjonalno-samorządowej. Reprezentowały interesy zawodowe lekarzy wobec władz, rozstrzygały sprawy związane
z wykonywaniem profesji medycznych, dbały o godność
zawodu lekarza i wysoki standard usług medycznych
świadczonych w prywatnych praktykach. Pełniły także
funkcję rozjemcze, zajmowały się rozstrzyganiem sporów między lekarzami a instytucjami lub obywatelami
oraz konfliktów wewnątrzzawodowych. Na posiedzeniach izby omawiano problematykę rozprzestrzeniania
się chorób zakaźnych, prowadzenia szczepień ochronnych, funkcjonowania instytucji ochrony zdrowia (szpitale, przychodnie, gabinety prywatne), szeroko pojęte
sprawy zwodów medycznych (lekarze, aptekarze, położne, partactwo medyczne10). Izby podejmowały również
problematykę profilaktyki i higieny ogólnej na terenie
prowincji11.
Kadencja izby trwała trzy lata, wybory na nową kadencję zarządzano w listopadzie ostatniego roku kadencji, wybrane władze obejmowały obowiązki z początkiem nowego roku12. Wybory odbywały się w każdej
rejencji oddzielnie. Spośród 50 kandydujących lekarzy
wybierano 1 członka i 1 zastępcę. Izba nie mogła liczyć
mniej niż dwunastu członków i zastępców, zarząd zaś
stanowili przewodniczący i czterech członków. Siedzibą
zarządu izby była stolica prowincji.
Na mocy § 5 rozporządzenia z dnia 25 maja 1887 r.
przy każdej izbie powołano sąd honorowy, który orzekał
o wykroczeniach „tych lekarzy, którzy bardzo często,
albo znacznie wykraczają przeciwko obowiązkom swego
zawodu, albo którzy nie okazują się godnymi szacunku
i zaufania, jakiego wymaga zawód”13. Ta nieprecyzyjna formuła budziła niepokój polskich lekarzy, którzy
obawiali się jej nadinterpretacji i nadużywania przez
władze pruskie wobec lekarzy polskiego pochodzenia.
Zwracał na to uwagę doktor Klemens Koehler, ówczesny
przewodniczący Izby Lekarskiej w Poznaniu wskazując,
że odnośny fragment „jest bardzo niejasny i elastyczny
i może właśnie nam Polakom dać się we znaki”14. Zresztą
temu, że ostatni przewodniczący Izby Poznańskiej doktor Albert
Brunk mieszkał i praktykował w Bydgoszczy, szczęśliwie częściowo zachowała się spuścizna tej korporacji.
10
Die Westpreussische Ärzte-Kammer, s. 11; Z protokołów posiedzeń Poznańskiej Izby Lekarskiej, APB, sygn. 475/12–20.
11
APB, sygn. 475/25; Die Westpreussische Ärzte-Kammer, s. 3–5.
12
Wybory poddawano nadzorowi administracyjnemu, listy
uprawnionych lekarzy wykładano do wglądu w siedzibie policji.
„Bromberger Zeitung”, 03. 06. 1911; APB, Izba Lekarska, sygn.
475/20.
13
Die Westpreussische Ärzte-Kammer, s. 68.
14
„Nowiny Lekarskie” 1896, 5, s. 266–269. Doktor Klemens
Koehler — znany lekarz, archeolog, ludoznawca był synem byd-
88
uprawnienia sądów były ograniczone, sprowadzały się
właściwie do możliwości odebrania członkowi izby na
czas określony lub na stałe praw wyborczych. Orzeczeniom sądów nie podlegali natomiast lekarze urzędowi
i wojskowi, którymi w prowincji poznańskiej byli wyłącznie Niemcy.
Funkcjonowanie sądów honorowych wywołało wśród
lekarzy ożywioną dyskusję i budziło szereg wątpliwości.
W styczniu 1892 roku Karl Abraham von Zedlitz-Trütschler, minister oświaty, któremu podlegały także sprawy
medyczne, zwrócił się do zarządów izb o zajęcie w tej
sprawie stanowiska. Dnia 25 października 1892 roku po
naradzie przewodniczących wszystkich 12 izb uznano
zasadność istnienia sądów honorowych, żądając równocześnie, aby w zasięg ich działania włączyć także lekarzy
urzędowych i wojskowych15.
Administracja państwowa nie zamierzała jednak
rezygnować z poddania stanu lekarskiego nadzorowi
państwa. W 1893 roku ministerstwo znów wystąpiło
z projektem rozszerzenia władzy dyscyplinarnej sądów
honorowych. W pismach lekarskich rozpętała się dyskusja, w której lekarze, zwłaszcza Polacy, domagali się
wyłączenia spod władzy sądów ich życia prywatnego
i działalności pozazawodowej, także politycznej. Doktor
Klemens Koehler pisał wówczas: „My, lekarze Polacy,
musimy często zajmować się sprawami politycznymi
i jesteśmy wobec dzisiejszego prądu i niechęci ku nam
narażeni na różne kolizje z władzami. Polaków lekarzy
uważają za agitatorów […]. Dlatego reprezentanci nasi
w izbach lekarskich powinni sprawę tę poruszyć i żądać,
ażeby […] sądom tym podlegali lekarze jedynie w sprawach, które ściśle z zawodem lekarskim są złączone”16.
Kształtowanie się polskiej inteligencji, w tym stanu
lekarskiego, pod pruskim zaborem przebiegało przecież
jednak w warunkach ucisku narodowego i agresywnej
polityki germanizacyjnej, która ważyła na życiu zawodowym, społecznym i osobistym. Lekarzom ubiegającym
się o posady państwowe stawiano wysokie wymagania.
Lekarze narodowości polskiej ubiegający się o te stanowiska musieli wykazać się biegłą znajomością języka niemieckiego. Władze pruskie zwracały szczególną uwagę,
goskiego lekarza Gustawa Adolfa Koehlera. Urodził się w Bydgoszczy w 1840 roku, do gimnazjum chodził w Poznaniu, studia
medyczne odbywał we Wrocławiu, Greifswaldzie i Berlinie, gdzie
w 1869 roku uzyskał tytuł doktora medycyny. Praktykował w Kościanie, Bydgoszczy, a od 1884 roku w Poznaniu, gdzie należał do
wybijających się przedstawicieli polskiej inteligencji. W. Korpalska: op. cit., s. 162.
15
Die Westpreussische Ärzte-Kammer, s. 69. Zob. też: T. Nasierowski: Świat lekarski w Polsce (II połowa XIX w. — I połowa XX
w.). Idee. Postawy. Konflikty, Warszawa 1992, s. 28–32.
16
„Nowiny Lekarskie” 1896, 5, s. 266–269.
PRACE ORYGINALNE
czy zatrudnieni w instytucjach rządowych pracownicy
są lojalni, czy skrupulatnie wykonują swoje obowiązki wobec państwa, czy należą do któregoś z uznanych
w państwie wyznań i czy biorą udział w jego obrzędach17.
Ingerowano także głęboko w życie prywatne i pozazawodowe urzędników państwowych. Stąd też zdecydowana
większość lekarzy polskich, ale też niemieckich utrzymywała się z prowadzenia prywatnej praktyki.
Obawy polskiego środowiska lekarskiego potęgowała też znaczna przewaga Niemców wśród lekarzy i jej
odzwierciedlenie w składzie narodowościowym izby.
W 1888 roku na 13 członków Izby Poznańskiej było 5 Polaków, w 1894 roku na 12 członków — 4, w 1900 roku
i 1906 roku na 12 członków tylko 3 polskich lekarzy,
a w roku 1911 na 12 członków 418. W sądzie honorowym
zasiadał tylko jeden lekarz Polak, doktor Stanisław Warmiński z Bydgoszczy. Był zresztą przez kilka kadencji
jedynym przedstawicielem polskich lekarzy z rejencji
bydgoskiej w Izbie Poznańskiej19. Po śmierci doktora
Stanisława Warmińskiego w 1905 roku polscy lekarze
w Bydgoszczy nie byli w stanie przegłosować niemieckich kolegów i przeforsować w wyborach swojego kandydata do izby. Słusznie doktor Koehler w 1896 roku
przestrzegał: „Łatwo zdarzyć się może, że w sądzie honorowym żaden Polak zasiadać nie będzie”20.
Mimo że pod koniec XIX wieku zaznaczała się przewaga lekarzy wśród polskiej inteligencji, a ich przyrost
w stosunku do liczby ich niemieckich kolegów był szybszy (między 1881 a 1896 rokiem liczba polskich lekarzy
wzrosła o 85%, a niemieckich o 69%), to i tak w grupie lekarzy w prowincji poznańskiej dominowali Niemcy21.
Problematyka sądów korporacyjnych została uregulowana przepisami wprowadzonymi dnia 1 kwietnia
1900 roku22. Znalazły w nich odzwierciedlenie starania
17
W. Molik: Kształtowanie się inteligencji polskiej w Wielkim
Księstwie Poznańskim 1841–1870, Warszawa–Poznań 1979, s. 120–
–122.
18
Dla ilustracji podaję na końcu pracy skład osobowy Izby na
kadencję 1894–1896.
19
APB, Izba Lekarska, sygn. 475, k. 12, 15, 16, 18, 22. Doktor
S. Warmiński po studiach osiedlił się w Bydgoszczy i osiągnął
pozycję wybitnego lekarza i przedstawiciela inteligencji prowincji
poznańskiej. Był członkiem Sekcji Lekarskiej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, członkiem Zarządu Izby Lekarskiej
i jej sądu honorowego, działaczem Towarzystwa Historycznego
dla Obwodu Nadnoteckiego.
20
„Nowiny Lekarskie”, 1896, nr 5, s. 269.
21
Ibidem, 1897, nr 3, s. 288; W. Molik: Wokół „Przeglądu Poznańskiego”. Próby politycznego usamodzielnienia się inteligencji
polskiej w Poznańskiem w końcu XIX w., [w:] Inteligencja polska
XIX i XX wieku, R. Czepulis-Rastenis (red.), Warszawa 1981, t. 2,
s. 212–213.
22
Die Westpreussische Ärzte-Kammer, s. 71.
WALENTYNA KRYSTYNA KORPALSKA, IZBA LEKARSKA PROWINCJI POZNAŃSKIEJ W POZNANIU 1887–1919
polskiego środowiska lekarskiego. W myśl zapisu §3:
„Lekarz powinien obowiązki swego zawodu wykonywać
sumiennie, a przez zachowanie się przy wypełnianiu
czynności zawodowych, jako i poza niemi okazywać
się godnym szacunku, jakiego wymaga jego zawód”23.
Równocześnie zapis ten stanowił: „Polityczne, naukowe
i religijne zapatrywania albo czynności lekarza nigdy
nie mogą być przedmiotem postępowania sądu honorowego”.
Wzrost liczby lekarzy powodował zaostrzenie wśród
nich walki o pozyskanie pacjentów, która często prowadziła do konfliktów. Niepokój budziły zwłaszcza problemy reklamy nielicującej z powagą stanu lekarskiego,
podważającej autorytet całego zawodu. Z problemem
tym sądy honorowe nie zawsze radziły sobie zadowalająco. W „Nowinach Lekarskich” odnotowano: „Procesy
przed sądami honorowymi nieraz o rzecz stosunkowo
drobną niepokoją lekarzy, podczas gdy kary nakładane
przez te sądy na prawdziwych winowajców, np. z dziedziny anonsów tymże nic nie szkodzą ostatecznie”24.
Doświadczenia funkcjonowania izby lekarskiej i dyskusja nad zadaniami sądów honorowych wzbudziły
w środowisku lekarskim refleksję nad zagadnieniami
etyki lekarskiej. Podjęto starania o uchwalenie kodeksu
deontologicznego, który regulowałby zasady wykonywania zawodu oraz relacje pomiędzy lekarzami. Pracę
nad sformułowaniem tych unormowań zainicjowali
członkowie Wydziału Lekarskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jako podstawę przyjęto kodeks etyczny
Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego z 1884 roku,
który rewolucjonizował ówczesne zasady deontologii.
Uchwalone na walnym zebraniu w grudniu 1901 roku
„Ustawy Etyczne Wydziału Lekarskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk w Poznaniu” były typowym dokumentem korporacyjnym, który regulował zasady działalności
zawodowej lekarzy, wzajemne stosunki między członkami korporacji, ustalał metody zwalczania nieuczciwej
konkurencji25.
Z pewnością pod wpływem starań środowiska polskich lekarzy Izba Lekarska Prowincji Poznańskiej
uchwaliła w 1903 roku kodeks norm i zasad postępowania lekarzy — „Ärztliche Standesordnung für die
Provinz Posen”26. Regulacje zawarte w tym dokumencie w dużym stopniu pokrywają się z propozycjami za-
wartymi w „Ustawach Etycznych”. „Ustawy” i „Ärztliche
Standesordnung” odbiegały od pojęć, które tego rodzaju
zbiorom norm etycznych przypisujemy dzisiaj, pomijały
obszar relacji lekarza z pacjentem, ale i tak spełniły istotną rolę w podnoszeniu rangi zawodu i dbaniu o możliwą,
w ramach silnie scentralizowanej monarchii, niezależność stanu lekarskiego. Ostatecznie wspólny dla lekarzy
polskich trzech zaborów Kodeks Deontologii Lekarskiej
przyjęto na przełomowym X Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie w dniu 24 lipca 1907 roku
we Lwowie27.
Ważnym zadaniem, które stawiano izbie lekarskiej
było dbanie o status materialny lekarzy. W potocznej opinii należeli do najlepiej uposażonych grup inteligencji.
Dochody lekarzy w Wielkopolsce szacowano około roku
1900 na ponad 3 tysiące marek rocznie28. Wydaje się, że
dotyczyło to jednak tylko części tej grupy zawodowej,
posiadającej tzw. „tłuste praktyki”. Wraz ze wzrostem
liczby lekarzy pod koniec XIX wieku i jednak ograniczoną liczbą osób, które mogły korzystać z opieki medycznej
w ramach kas chorych, następowała pewna pauperyzacja
zawodu. Opłaty za czynności lekarskie uregulowano dopiero zarządzeniem z 15 maja 1896 roku. Była to pierwsza
regulacja od 80 lat! Dotąd bowiem obowiązywały przepisy z 21 maja 1815 roku29.
Dodatkowo lekarze musieli borykać się z silną konkurencją ze strony różnego rodzaju znachorów, szarlatanów
i osób oferujących naturalne metody leczenia (Naturheilkunde), którym sprzyjało liberalne w tej mierze ustawodawstwo. Przepisy zabraniające praktyki tzw. partaczom
(Kurpfuscher) uchwalono dopiero w maju 1896 roku,
a i tak nie były one respektowane30. Pacjenci zaś, tak
jak i dziś, nader chętnie korzystali z porad i środków
oferowanych przez leczniczych partaczy.
Środowiska medyczne domagały się właśnie od izby
lekarskiej walki o wprowadzenie skutecznego ustawodawstwa zwalczającego niekompetentnych „uzdrowicieli”. Jednak starania izby w tej materii nie odniosły
właściwie żadnego skutku31.
Analiza materiałów źródłowych skłania do wniosku,
że w ciągu swojego działania do wybuchu I wojny światowej izba lekarska nie była w stanie skutecznie zadbać
27
A. Tulczyński: op. cit., s. 28.
S. Kowal: op. cit., s. 205–207. Roczne stypendium, które otrzymywał student medycyny od Towarzystwa Pomocy Naukowej im.
Marcinkowskiego, wynosiło od 400–600 marek.
29
Die Westpreussische Ärzte-Kammer, s. 8–9; Taksy Lekarskie,
„Przegląd Lekarski” 1897, 12, s. 154–155; 13, s. 167–168; 14, s. 180–
–181.
30
Die Westpreussische Ärzte-Kammer, s. 8–9; J. Sadowska: op.
cit., s. 202.
31
Die Westpreussische Ärzte-Kammer, s. 11.
28
23
„Nowiny Lekarskie” 1900, 1, s. 25–26; 1902, 1, s. 79–
–80; „Arztliches Vereinsblatt für Deutschland”, 16. 04. 1907, 601,
s. 284.
24
„Nowiny Lekarskie” 1908, 1, s. 12.
25
A. Tulczyński: Polskie lekarskie kodeksy deontologiczne, Warszawa 1975, s. 105–108.
26
APB, sygn. 475/12.
89
90
PRACE ORYGINALNE
o status materialny lekarzy. Dotyczyło to także ich relacji
z kasami chorych. Ustawa z 1883 roku o obowiązkowym
ubezpieczeniu chorobowym tworzyła sektor lecznictwa
ubezpieczeniowego reprezentowanego przez kasy chorych różnego typu — terytorialne, przemysłowe, cechowe itp. W 1912 roku w prowincji poznańskiej istniało już
212 takich kas32. Ustawy ubezpieczeniowe, które były
dobrodziejstwem dla korzystających ze świadczeń, stały
się utrapieniem dla lekarzy33. Już wkrótce okazało się, że
pod rządami tej ustawy to kasy chorych decydowały, kto
i gdzie miał prawo otworzyć praktykę lekarską. Lekarze
musieli „wisieć u klamki” w urzędach kas w oczekiwaniu na dokument upoważniający do leczenia pacjentów
w określonej kasie. To urzędnicy w kasach byli panami
sytuacji. Warunki takie okazały się nie do zniesienia dla
lekarzy. Uważali, że kasy chorych „proletaryzują” stan
lekarski34.
W ramach Izby Poznańskiej powołano specjalną komisję, która miała zająć się sprawą zawieranych z kasami chorych umów, zbierać skargi i postulaty od lekarzy
prowincji. Komisję tę tworzyli doktor August Borchard
z Poznania i doktor Stanisław Warmiński z Bydgoszczy35. Problematyka ta nurtowała środowisko lekarskie,
kwestie stosunków z kasami chorych przewijały się stale
na posiedzeniach Izby Lekarskiej w Poznaniu. Z protokołów posiedzeń wynika jednak, że Izba Poznańska
nie odnosiła znaczących sukcesów w walce o poprawę
sytuacji lekarzy.
Podjęto więc starania o stworzenie takiego stowarzyszenia, które w skuteczny sposób mogłoby zadbać o właściwy status materialny i społeczny lekarzy. Z inicjatywy doktora Hartmanna w 1900 roku lekarze niemieccy
utworzyli tzw. „Związek Lipski”, którego celem była
ochrona lekarzy w nim zrzeszonych. Miał to więc być de
facto pierwszy związek zawodowy. Także polscy lekarze
w prowincji poznańskiej stworzyli organizację samopomocową. Była nią „Pomoc Koleżeńska”. Na walnym zebraniu tego stowarzyszenia w dniu 29 sierpnia 1903 roku
w Poznaniu, w którym uczestniczyli także lekarze z Prus
Zachodnich i Śląska, przedstawiono projekt utworzenia
Związku Lekarzy Polaków w Niemczech. Inicjatywa ta
jednak upadła, być może w obawie, że władze zaborcze
i tak nie zaakceptują takiej formy samorządności polskich lekarzy36. Jednak kiedy w latach następnych władze
postanowiły rozszerzyć zakres działalności kas chorych,
32
J. Sadowska: op. cit., s. 204.
O kasach dla chorych, „Nowiny Lekarskie”, 1903, 5, s. 274–275;
6, s. 321–323; 8, s. 425–427.
34
„Nowiny Lekarskie” 1910, 11, s. 668, 670.
35
APB sygn. 475/12.
36
„Nowiny Lekarskie”, 1903, 8, s. 430–431, 9, s. 484.
33
polscy lekarze zaczęli chętniej wstępować do Związku
Lipskiego. Zachęcały ich zresztą do tego postanowienia
Zarządu Izby Lekarskiej w Poznaniu37. Polscy lekarze
nie kryli jednak i tutaj wielu obaw: „mamy nadzieję, że
Związek Lipski nie odstąpi od wytkniętych sobie zasad
i że pod jego skrzydłami i my, Polacy, znajdziemy schronienie przed upadkiem”38.
Dotychczasowe rozważania skłaniają do wniosku,
że ocena działania Poznańskiej Izby Lekarskiej, a na jej
tle podobnych, działających na ziemiach polskich pod
pruskim zaborem nie może być jednoznaczna. Izby lekarskie, choć z założenia miały umożliwić roztoczenie
szerszej kontroli państwa nad stanem lekarskim, stały
się, obok stowarzyszeń naukowych, jeszcze jedną płaszczyzną współpracy lekarzy. Sprzyjały, choć to brzmi jak
paradoks, powstawaniu więzi koleżeńskiej współpracy
i solidarności wewnątrzzawodowej. Właśnie w organizowaniu się, zrzeszaniu, udziale w pracach towarzystw
naukowych widziano środek służący wymianie myśli
i stanowiący bodziec do pracy. Ogólnoniemieckie i lokalne stowarzyszenia lekarzy podejmowały kwestie socjalne,
w miarę możliwości troszczyły się o status materialny
lekarzy, choć była to najsłabsza strona ich działania.
Zajmowały się także sprawami dokształcania, wymianą doświadczeń, popularyzacją najnowszych osiągnięć
nauk medycznych, co było szczególnie istotne wobec
braku wyższej uczelni w prowincji poznańskiej. Aktywny
udział polskich lekarzy w działalności izby lekarskiej
i innych stowarzyszeń sprawiał, że nie byli wyobcowani
z tego, co działo się w środowisku naukowym i zawodowym nie tylko Wielkopolski i Pomorza, ale całego
państwa niemieckiego.
Skład osobowy Izby Lekarskiej Prowincji Poznańskiej
na kadencję 1894–1896 — członkowie i zastępcy członków (zachowano pisownię oryginału dokumentu):
„Als Mitglieder:
Dr. Keyser, Director der Irrenanstalt in Owinsk
Dr. Clemens Koehler in Posen
Dr. Kunau, Med. –Rath und Kreisphys. In Posen
Dr. Joseph Landsberger in Posen
Dr. Maeder, Oberstabsarzt in Posen
Dr. Matthes, Kreisphys. In Obornik
Dr. Niklewski, Sanitätsrath in Jarocin
Dr. Bol. Wicherkiewicz, Sanitätsrath in Posen
Dr. Jacoby, Bromberg
Dr. Warmiński, Bromberg
Dr Brunk, Bromberg
37
38
APB Izba Lekarska w Poznaniu, sygn. 475/12.
„Nowiny Lekarskie”, 1909, 6, s. 370; 1910, 11, s. 668–670.
WALENTYNA KRYSTYNA KORPALSKA, IZBA LEKARSKA PROWINCJI POZNAŃSKIEJ W POZNANIU 1887–1919
Dr. Neufeld, Fordon
Als Stellvertreter:
Dr. Brinkmann, Kreisphys. In Neutomischel
Dr. Theodor v. Dembinski in Posen
Dr. Dewerny, Oberstabsarzt in Posen
Dr. v. Dziembowski in Samter
Dr. Krysiewicz in Posen
Dr. Kupke, Sanitätsrath in Posen
Dr. v. Kutzner in Kobylin
Dr. Pauly, Sanitätsrath in Posen
Dr. Lipecki, Schönlanke
Dr. Holz, Mogilno
Dr. Davidsohn, Schneidemühl
Dr. Warschauer, Inowrazlaw”.
Adres do korespondencji
Zakład Historii Medycyny i Pielęgniarstwa
Wydział Nauk o Zdrowiu Collegium Medicum
w Bydgoszczy UMK w Toruniu
ul. Jagiellońska 15
85–067 Bydgoszcz
[email protected]
91