View/Open - Talpykla

Oryginalne księgi Metryki Litewskiej w zespole „Tak Zwanej Metryki Litewskiej“ w
Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie
Zespół „Tak Zwana Metryka Litewska“
przechowywany w Archiwum Głównym Akt
Dawnych w Warszawie jest zbiorem utworzonym
sztucznie wskutek rewindykacji z Rosji w
latach 1898 i 1923 rozmaitego pochodzenia
akt polskich koronnych, przechowywanych w
archiwach rosyjskich, pod koniec XIX wieku
– w Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości
w Moskwie zespołu Metryki Litewskiej. W
składzie zespołu, nazwanego przez archiwistów
rosyjskich Metryka Litewska, od 1828 r.
przechowywanego w wspomnianym archiwum
moskiewskim, znalazły się materiały o rozmaitej
proweniencji. Oprócz właściwej ML, którą
Patricia Kennedy-Grimsted i Irena SułkowskaKurasiowa identyfikują właściwie jako archiwum
Wielkiego Księstwa Litewskiego1, znalazły się
także akta koronne, rozpoznawane zgodnie z
inwentarzem, opublikowanym przez ostatniego
metrykanta Stanisława Ptaszyckiego 2. Było
to skutkiem określenia mianem zbioru, który
powstał z wywożonego bez należytej staranności
z Warszawy po trzecim rozbiorze całego archiwum
państwowego Rzeczpospolitej. Według ustaleń
Jadwigi Jankowskiej częściowa rewindykacja
akt z Rosji dokonana została staraniem Teodora
Wierzbowskiego w 1898 r. Uczony ten, jako
dyrektor Archiwum głównego w Warszawie,
zgodnie z zasadą proweniencji, załatwił przekazanie do Warszawy 45 ksiąg, należących do
zespołu Metryki Koronnej. Część z nich weszła
w skład serii ksiąg kanclerskich, gdzie pozostaje do dziś. Pozostałe akta zespołu rewindykowano w wyniku rozmów polsko-radzieckich w
1923 r. Tak powstał dość przypadkowy zbiór,
nazywany dziś „Tak Zwaną Metryką Litewską“
w AGAD3. Oprócz niego w AGAD przechowywany jest inny zespół „Metryka Litewska“,
zawierający ponad 60 ksiąg transkrypcji na
alfabet łaciński najdawniejszych ksiąg ML,
przepisywanych decyzją Rady Nieustającej od
1777 r. Zespół ten dla odróżnienia od właściwego
zbioru, obecnie przechowywanego w Moskwie,
proponowałem nazywać „Kopią Warszawską
Metryki Litewskiej“ (KWML), jednak w AGAD
oficjalnie używa się nomenklatury – „Metryka
Litewska – transkrypcje“ i obejmuje 31 jednostek archiwalnych o syg­naturach 191–220.
Omawiany zespół „Tak Zwana Metryka
Litewska“ według badań J. Jankowskiej obejmuje obecnie 429 pozycji inwentarza, i zawiera,
jak wspomniano, rozmaitej proweniencji akta z
okresu od XV w. po rok 1808. Wchodzi do niego
kilkadziesiąt ksiąg, związanych z działalnością
dawnej kancelarii królewskiej (wypisy z ksiąg
sądowych, lustracje królewszczyzn, inwentarz
MK archiwum monarszego), oraz około 300
ksiąg z różnorodnymi materiałami, głównie z
czasów panowania Stanisława Augusta, a wśród
nich – duża partia akt Rady Nieustającej, akta
1 I. Sułkowska-Kurasiowa, Metryka Litewska – charakterystyka i dzieje, Archeion, t. 65, 1977, s. 91–118;
Р. Кennedу-Grimsted, Czym jest i czym była Metryka
Litewska, Kwartalnik Historyczny, Nr. 1, 1985, s. 55–83.
Gdzie nowsza literatura problemu.
2 С. Пташицкий, Описание книг и актов Литовской
Метрики, Санкт Петербург, 1887. Praca wznowiona ostatnio w: P. Kennedy-Grimsted, I. Sułkowska-Kurasiowa, The
„Lithuanian Metrica“ in Moscow and Warsaw: Reconstructing the Archives of the Grand Duchy of Lithuania. Including
An Annotated Edition of the 1887 Inventory Compiled by
Stanislaw Ptaszycki, Cambridge (Mass), 1984.
3 J. Jankowska, O tak zwanej Metryce Litewskiej w
zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie,
Archeion, t. 32, 1960, s. 31–56
30
Straży Praw, różne akta sejmowe (Sejmu Wielkiego, sejmu grodzieńskiego 1793), akta Komisji
Edukacji Narodowej, papiery Hugona Kołłątaja,
fragment archiwum Komisji Wojskowej Obojga
Narodów, Gabinetu i Kancelarii Wojskowej
Stanisława Augusta, zarządzenia Komisji Policji
Koronnej i Komisji Policji Obojga Narodów,
akta konfederacji, archiwalia władz i urzędów
Powstania Kościuszkowskiego oraz m. in. rozproszone papiery kancelarii królewskiej i wypisy
z ksiąg grodzkich i ziemskich. W zbiorze tym,
jak wspomniano dość przypadkowym, którego
najpełniejszy opis znajduje się w cytowanym
artykule J. Jankowskiej, I. Sułkowska-Kurasiowa
wskazała trzy sygnatury, pod którymi miały kryć
się oryginalne księgi ML, a więc księgi należące
do archiwum WKL4.
Szczęśliwie dla nas, po rewindykacji akt z
Rosji i ZSRR, dla części nie przekazanej do właściwych zespołów, np. MK, zachowano system
sygnatur, znany z inwentarza S. Ptaszyckiego. A
więc dział I A – Księgi Zapisów Litewskie (Libri
Inscriptionum); II A – Księgi Spraw Sądowych
(Libri Decretorum) Litewskie; III A – Księgi
Spraw Publicznych Litewskie i in. Odpowiednio
literami I B, II B, III B oznaczone zostały księgi
wpisów, sądowe i spraw publicznych koronne.
Zatem odnalezienie w omawianym zbiorze ksiąg
litewskich nie stanowi trudności, są tylko trzy
oznaczone sygnaturami: I A 26, II A 5 oraz III
A 28. Zgodnie z systematyką S. Ptaszyckiego
mamy mieć do czynienia z jedną księgą wpisów
(zapisów), jedną księgą spraw sadowych i jedną
księgą spraw publicznych. Faktycznie rzecz nie
przedstawia się zgodnie z podaną systematyką,
co każe podawać w wątpliwość, czy archiwiści, pracujący pod kierunkiem S. Ptaszyckiego,
rzetelnie wykonali swoje obowiązki. W skrócie,
do czego zobowiązuje krótka forma referatu,
zawartość omawianych ksiąg przedstawia się
następująco.
Księga I A 26. Zgodnie z sygnaturą i opisem I. Sułkowskiej-Kurasiowej powinna to być
Litewska 26 Księga Wpisów, zawierająca sprawy
Rusi i Podola. Faktycznie trudno ją jednak do
takowych zaliczyć. Jest to księga spisana w
większości po łacinie i zawierająca kilka wpisów
po polsku, zatytułowana: Liber actorum et diversaum literarum ad diuersos capitanes Russiae,
Podoliaeque etc. tunc regnant Serenissimo Rege
diuo Sigismundo Augusto ab anno Domini 1541
usque ad annum 1548 (Księga akt i różnych
listów do rozmaitych starostów ruskich i podolskich etc. podczas panowania miłościwego Króla
Zygmunta Augusta). Księga liczy 69 kart, w tym
9 kart rejestru zawartości księgi, zaczynającego
się u dołu strony tytułowej, i 60 kart właściwego
tekstu. Księga ta została w XVIII w. przepisana i znajduje się także w AGAD w zespole
„Metryki Litewskiej – transkrypcji“ pod sygn.
209, s. 467–573 (wewnętrzna paginacja 104 s.
tekstu), jako Ks. nr 40 z Metryk WXL. Zawiera ona 85 wpisów listów kierowanych przez
Zygmunta Augusta do starostów z województw
chełmskiego, bełskiego i podolskiego. Chodzi
zatem o ziemie, należące do Korony już przed
unią lubelską. Odbiorcami większości listów są
starosta krasnostawski Bogusz, starosta bełski
Jan Jaksmenski, starosta chełmski Abraham
Drohiczenski, starosta ratneński Stanislaw Rayski, starosta hrubieszowski Andrzej Dembowski,
starosta tyszowiecki Aleksander Łaszcz i kilku
innych. Ponadto znajdują się tam sprawy żup
drohobyckich, ceł i pewnych spraw miejskich
w starostwie Sokalskim, w Lubaczowie i Krzemieńcu. Treść większości wpisów odnosi się do
kwestii rozliczeń z wpływów z ceł, myt i innych
opłat, pobieranych przez starostów. Wypada zatem zgodzić się z wcześniejszym stwierdzeniem
4 I. Sułkowska-Kurasiowa, Metryka Litewska– charakterystyka i dzieje, tabela, s. 103, 104 i 115.
31
J. Jankowskiej, że faktyczna przynależność księgi
jest nieustalona. W każdym razie należy ona do
zbioru akt kancelarii koronnej młodocianego
króla Zygmunta Augusta, poświęcona zarządowi
starostw oddanych mu na Rusi Koronnej.
Księga II A 5. Zgodnie z systematyką
S. Ptaszyckiego ma to być 5 księga spraw
sądowych ML. Jako taką identyfikuje ją
I. Sułkowska-Kurasiowa. W AGAD w zespole
„Metryki Litewskiej – transkrypcji“ występuje
ona jako ks. 18 pod sygn. 199. Jest to księga
opracowana w 1786 r. za kanclerstwa Aleksandra Sapiehy i podkanclerstwa Joachima
Chreptowicza, pod kierunkiem notariusza WKL
Adama Naruszewicza. Księga ta zawiera osiemnastowieczny sumariusz na s. 1–53, następnie 9
stron nienumerowanych przekreślonych i 234
strony numerowane właściwego tekstu. Księgę
tę w XVII w. przepisał niejaki Bohdanowicz, a
kontrolował instygator WKL Mikołaj Puzelewski
(w katalogu H. Lulewicza i A. Rachuby, nr 183,
s. 49: Mikołaj Marchacz Puzelewski, instygator
24 I 1604 – 21 III 1623). Księga ta w całości
spisana po łacinie stanowi: Regestrum Conservationum Terminorum Curialium ad Mandatum
Maiestatis Regiae Conservatorum limitatotrum
prorogatorum et translatorum In Conventione
Generali Piotrcoviensi Inceptorum Anno Domini
1526. (Rejestr zachowania terminów sądowych z
polecenia Jego Wysokości Króla zachowanych,
ograniczonych lub prolongowanych rozpoczęty
na sejmie walnym w Piotrkowie w r. 1526).
Księga ta nie zwiera spraw litewskich. Jest to
rejestr spraw wniesionych przed sąd Zygmunta
Starego w trakcie jego podróży po Koronie, Prusach Królewskich i WKL w latach 1526–1536.
Kategoria rejestrowanych spraw każe zaliczyć
tę księgę do kategorii ksiąg referendarskich
koronnych.
Księga III A 28. Zgodnie z wcześniejszymi
stwierdzeniami powinna być to księga 28 Spraw
Publicznych ML. O jej przekazaniu do Warszawy w wyniku rewindykacji, przeprowadzonej w
1923 r., zadecydowała zapewne merytoryczna
zawartość księgi. Zgodnie z zasadą pertynencji
większość skopiowanych w niej akt odnosi
się do ziem, w 1923 r. należących do Polski.
Ponadto treść łacińska nagłówka i brak spisu
treści, ułatwiły S. Ptaszyckiemu udowodnienie,
że nie należy ona do właściwego zespołu ML,
przechowywanego w Moskwie. Jest to księga
wcześniej nie opracowywana i nie ujmowana
w żadnym z sumariuszy. Według nagłówka
jest to: Regestrum privilegiorum super bona
ea que Serenissima, princeps domina domina
Bona dei gratia Regina Poloniae, suprema dux
Litwaniae etc., in eodem Ducatu Litwanie in
summis pecuniarijs vel alio quovis modo obtinet,
anno Domini 1541 factum et scriptum (Rejestr
przywilejów na dobra, jakie miłościwa księżna
pani, pani Bona z Bożej łaski królowa Polski
i najwyższa księżna Litwy etc. w rzeczonym
Księstwie Litewskim w sumach pieniędzy lub
w jakikolwiek inny sposób otrzymała, w roku
1541 uczyniono i spisano).
Księga zawiera 526 stron współcześnie numerowanych (259 kart według dawnej paginacji).
Według krótkiego opisu mają to być dokumenty z
lat 1519–1541. Faktycznie (dokładna treść księgi
musi dopiero zostać zbadana) obejmuje wpisy
znacznie wcześniejsze – przynajmniej nadanie
Kazimierza Jagiellończyka dla ks. Marii, wdowy
po Semenie Olelkowiczu, na Pińsk z 1471 r. aż
po regesty worka dokumentów grodzieńskich z
1541 r. Ze względu na treść, księgę tę należało
by sklasyfikować, jako Księgę Wpisów ML. Z
kolei proweniencja, jednorazowy akt spisania
księgi, jako kopiariusza dokumentów dóbr w
WKL, nadanych lub zapisanych królowej Bonie
przez Zygmunta Starego i inne osoby, zakupionych lub w inny sposób pozyskanych, każe
uznać, że stanowi ona pewną całość z podobnie
32
datowanymi księgami wpisów ML, nr 18, 25,
32 i 33. Zapewne wszystkie one powstały na
dworze królowej Bony w ramach tej samej akcji dokumentowania przez nią i porządkowania
praw własności poszczególnych majętności,
posiadanych w WKL.
Księga III A 28 w niewielkiej części zasadniczych przywilejów zawiera wpisy po łacinie.
Po łacinie także spisano regesty dokumentów,
przynależnych do poszczególnych majątków.
Natomiast większość wpisów, stanowiących kopie przywilejów i aktów transakcji majątków w
WKL, kopiowana była zgodnie z oryginałami po
rusku. Nagłówki dokumentów również wpisane
są po łacinie. Była to zatem księga metrykalna,
sporządzona do osobistego użytku królowej
Bony, która z pewnością wolała łacińskie streszczenia od ruskich oryginałów.
Treść księgi III A 28 jest niezwykle bogata
i moim zdaniem zasługuje ona na jak najspieszniejsze wydanie drukiem w ramach edycji ML.
Otwiera ją wieczyste nadanie księstwa Pińskiego
wraz z zamkiem z 1519 r. Następnie wpisano
potwierdzenie królewskie aktu zapisu Pińska,
Klecka i innych dóbr królowi Zygmuntowi przez
kn. Fedora Jarosławicza i jego żonę Aleksandrę
w 1508 r. Różne akta, dotyczące ks. Pińskiego,
zajmują pierwszych 26 kart księgi. Kolejne
wpisy – to dokumenty, dotyczące Kobrynia,
Sielca i dóbr Szereszewskich, w tym przywileje
i dokumenty Abramowicza, Zabrzezińskich i
Iliniczów.
Od karty 48 zaczynają się liczne wpisy
dokumentów, dotyczących zamiany przez królową Bonę dóbr Horwol, Smolniany, Obolce na
Kowel z kn. Wasylem Semenowiczem Sanguszką
Kowelskim. Do księgi wniesiono liczne wpisy
dokumentów dóbr kowelskich i koszyrskich z
tego okresu. W sumie kilkadziesiąt kart kopii i
regestów dokumentów. Krótka forma niniejszego
komunikatu nie pozwala na szersze omówienie
treści, którą należy poddać dalszym szczegółowym badaniom. Chwilowo więc wymienię
tylko, że dalej znajduję się m. in. przywileje na
Bielsk, Knyszyn, oraz Grodno z dworami Skidel,
Krynki, Oziera, Żerosławka i Mejszagoła. Dalej
wpisano dokumenty na dobra Mosty, Molawicze, Nowy Dwór oraz Kwasowkę, kupioną od
Ilinicza. Na k. 145 znajduje się przywilej na
Berżniki, dalej na dobra Dubna, nastepnie akta
procesów Bony z Mikołajem Pacem o Skidel,
Mosty i Różankę.
Końcowe karty księgi zajmują wpisy, dotyczące zakupu ziem w Mejszgole, akta uzyskania
Krzemieńca na Wołyniu i licznych okolicznych
majątków (Dunajew, Kulikow), a także na inne
majątki wołyńskie, m. in. wójtostwo łuckie. Na
ostatnich kartach pojawiają się jeszcze Mordy,
Wołpa, Daniłow i Holszany oraz szereg transakcji
z biskupem Pawłem Holszańskim. Całość kończą
regesty worka dokumentów grodzieńskich.
Ten bardzo krótki siłą rzeczy opis treści
wskazuje, że mamy do czynienia z niezwykle
cennym zabytkiem – księgą wpisów (zapisów)
ML powstałą jednorazowo w 1541 r.
Ciekawe, że zawartość tej księgi nie jest
znana współczesnym badaczom polskim. Według
pobieżnej kontroli rozleglej literatury przedmiotu,
Księga III A 28 Tzw. Metryki Litewskiej po przekazaniu jej do Warszawy nie weszła w Polsce do
obiegu naukowego. Wcześniej cytował ją Józef
Wolff w dziele o „Kniaziach litewsko-ruskich“,
m. in. w hasłach dotyczących kniaziów Jarosławiczów Pińskich, Sanguszków-Kowelskich,
Holszańskich. Wszędzie, zgodnie z moskiewską
sygnaturą, cytuje dane jako P. 28 (Ks. Spraw
Publicznych ML), później już pustka. Nie zna
tej księgi Seweryn Wysłouch w pracy o dobrach
szereszewskich, nie zna Halina Wawrzyńczyk w
studium o własności ziemskiej na Podlasiu, nie
zna Józef Maroszek, Zbigniew Romaniuk, Józef
Śliwinski, że wspomnę jedynie polskich badaczy
33
Podlasia i Grodzieńskiego, obecnych na kartach
tej księgi. To nie zarzut, bo po suchym opisie
archiwalnym, 28 Księga Spraw Publicznych,
bez datacji i najmniejszego szczegółu, badacze
spodziewali się raczej akt późnych, zapewne z
XVIII wieku, gdy faktycznie mamy do czynienia
z Księgą Zapisów zawierającą akta z końca XV
i z pierwszej połowy wieku XVI.
Jeśli dotąd nie podjęto w tej sprawie decyzji, pozwolę sobie rezerwować w naszym
środowisku prawo pierwszeństwa w badaniach i
przygotowaniu tej księgi do publikacji.
34
Krzysztof Pietkiewicz
(Poznań Uniwewersytet im
Adama Mickiewicza)