Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Księstwie

Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Księstwie

Marcin Michał Wiszowaty
Uniwersytet Gdański
Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Księstwie Liechtenstein
WSTĘP
Na tle funkcjonujących współcześnie uregulowań prawnych dotyczących instytucji
odpowiedzialności konstytucyjnej, rozwiązania przyjęte w Liechtensteinie nie są na tyle
oryginalne, aby mówić o odrębnym modelu, wykazują jednak kilka wyróżniających cech.
Przede wszystkim, rygory odpowiedzialności konstytucyjnej nie dotyczą głowy państwa, co
należy uznać za rozwiązanie rzadkie w państwach demokratycznych. Liechtenstein jest
monarchią, co prawda konstytucyjną, a więc ograniczoną, ale Książę zachował część swojej
dawnej pozycji ustrojowej. Patrząc na Księstwo Liechtensteinu przez ten pryzmat można
podzielić opinię autorów, którzy obdarzają je określeniem „relikt feudalizmu”1, gdyby nie
fakt, że monarchia ta ma się nad wyraz dobrze, jak na relikt. W 2003 r. pozycja monarchy
została znacznie wzmocniona (co również należy do wyjątków w skali Europy
i świata) za zgodą i wolą poddanych wyrażoną w referendum2. Odpowiedzialność
konstytucyjną ponoszą natomiast członkowie rządu.
Instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej nie ma w Liechtensteinie długiej historii.
Powodem jest stosunkowo krótki okres, jaki w dziejach tego państwa zajmują rządy
demokratyczne. 100 lat musiało upłynąć od czasu powstania Księstwa 3 zanim otrzymało ono
swoją pierwszą konstytucję. Oktrojowana przez Ks. Jana I 9 listopada 1818 r. konstytucja
była niepełna - traktowała głównie o Landtagu (parlament)4. Utrzymywała absolutną władzę
monarchy, utrwalała stanowy podział społeczeństwa (na kler i chłopów, bowiem jedyną
szlachtą była rodzina panująca) i nie przewidywała instytucji odpowiedzialności
konstytucyjnej w dzisiejszym tego słowa znaczeniu5. Wydarzenia europejskie roku 1848 r.,
które przeszły do historii pod nazwą „Wiosny Ludów” nie ominęły Liechtensteinu, jednak i
tym razem nie przyniosły nowych regulacji dotyczących odpowiedzialności konstytucyjnej. 7
marca 1849 książę Alois II nadał poddanym tymczasową konstytucję częściowo wzorowaną
na rozwiązaniach wydanej trzy dni wcześniej konstytucji austriackiej. Już w lipcu 1852 r.
książę zniósł dekretem nową konstytucję i przywrócił obowiązywanie aktu z 1818 r.6 Dopiero
rok 1862 przyniósł odmianę w postaci trzeciej w historii i pierwszej pełnej konstytucji Wlk.
Księstwa Liechtenstein. Ten nowoczesny, wręcz postępowy, jak na owe czasy, akt ustrojowy
przyjęty w drodze umowy między władcą (Janem II) i poddanymi zawierał pierwsze, śladowe
1
C. Berezowski (Prawo międzynarodowe publiczne. Cz. I, Warszawa 1966 s. 124) i W. Góralczyk (Prawo
międzynarodowe publiczne w zarysie. Warszawa 1998 s. 148) za: P. Osóbka Systemy konstytucyjne Andory,
Liechtensteinu, Monako i San Marino. Warszawa 2008, s. 5.
2
Referendum
odbyło
się
16
marca
2003
r.
(Prince
wins
Liechtenstein
powers.
URL=http://edition.cnn.com/2003/WORLD/europe/03/16/liechtenstein.reut/index.html). Zmiany do Konstytucji
z 1921 r. zostały ogłoszone w dzienniku urzędowym: Liechtensteinisches Landesgesetzblatt nr 186 z 2003 r.
3
Dwie daty są tutaj istotne – 1699 r. w którym Książe Jan Adam von Liechtenstein nabył dwa hrabstwa:
Schellenberg i Vaduz dając początek dzisiejszemu księstwu oraz 1719 r. w którym edyktem cesarza Karola VI
ziemie te zostały uznane za Cesarskie Księstwo Liechtenstein (A. Jureczko, E. Wac Historia Liechtensteinu.
[W:] Historia małych krajów Europy. Ossolineum 2002, ss. 77-78).
4
M. Śmigasiewicz System polityczny Księstwa Liechtensteinu. Warszawa 1999, ss. 25-26.
5
A. Jureczko, E. Wac, op. cit. s. 83.
6
Utrzymano jednak w mocy postanowienia znoszące część ciężarów feudalnych (M. Śmigasiewicz op. cit. ss.
29-30)
[w:] „Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich”, [red:] S.
Grabowskia i R. Grabowski, Toruń 2010, s. 422-432, ISBN 978-83-7611-673-0
regulacje dotyczące odpowiedzialności konstytucyjnej. Monarcha nie był już królem dei
gratiae i nie stał ponad konstytucją. Przed przyjęciem hołdu poddanych musiał oświadczyć
na piśmie, że będzie rządził zgodnie z ustawą zasadniczą7. Podobną przysięgę składali
wszyscy urzędnicy, członkowie rządu i posłowie. Nie ustanowiono żadnych gwarancji
chroniących przed złamaniem przysięgi przez monarchę. Był on konstytucyjnie (i politycznie)
nieodpowiedzialny. Odnośnie odpowiedzialności konstytucyjnej członków rządu,
wprowadzono nieznaną wcześniej możliwość złożenia przez parlament wniosku do monarchy
w sprawie oskarżenia członka rządu o naruszenie prawa. Decyzję w kwestii
odpowiedzialności podejmował monarcha8.
Kolejny rozdział w dziejach liechtensteinowskiej formy instytucji odpowiedzialności
konstytucyjnej otworzyła nowa, obowiązująca do dzisiaj konstytucja, uchwalona przez
parlament w 1921 r.9. Na treść konstytucji silne piętno wycisnęły wydarzenia poprzedzające i
towarzyszące I wojnie światowej – kryzys ekonomiczny, trudy wojny oraz pierwsze
bezpośrednie wybory do Landtagu, które przyniosły zwycięstwo Partii Ludowej (Volkspartei,
VP). Wśród postulatów VP znalazło się m.in. ustanowienie sądownictwa administracyjnego,
sądu konstytucyjnego oraz instytucji odpowiedzialności prawnej członków rządu przed
organem sądowym 10. Zdanie to podzielał sam monarcha, który postulował powołanie
pierwszego w historii państwa Trybunału Stanu11. W efekcie, w Konstytucji z 1921 r. znalazł
się dział E rozdziału VII pt. „Staatsgerichtshof (STGH)” (Trybunał Stanu) składający się z
artykułów 104 i 105 zawierających regulację ogólną i delegację do wydania ustawy
szczegółowej. Ustawę wydano dość późno, bo 5 listopada 1925 r. Wprowadzenie do porządku
konstytucyjnego Liechtensteinu Trybunału Stanu uważa się za jedną z najpoważniejszych
zmian ustrojowych, jakie wówczas nastąpiły12.
Zgodnie z ustawą o Trybunale Stanu, minister stawiany był w stan oskarżenia
(Ministeranklage) uchwałą Landtagu podjętą większością 2/3 ogólnej liczby deputowanych.
Podstawą odpowiedzialności było ciężkie naruszenie konstytucji lub ustaw, z winy umyślnej
lub w wyniku zaniedbania obowiązków. Ustawa ustanawiała 3-letni okres przedawnienia.
Dymisja lub rezygnacja z pełnienia funkcji nie wyłączały możliwości postawienia ministra
przed Trybunałem. W postępowaniu stosowano odpowiednio przepisy procedury karnej.
Postępowanie otwierało dochodzenie wstępne prowadzone przez Prezesa Trybunału lub osobę
przez niego wyznaczoną. Zasadą była jawność postępowania. Stwierdzenie winy oskarżonego
ministra skutkowało złożeniem go z urzędu, karą grzywny lub koniecznością pokrycia
kosztów postępowania. Wyrok podawano do publicznej wiadomości poprzez ogłoszenie w
prasie13.
Zmiana Konstytucji z 2003 r. wymusiła zmiany w ustawodawstwie. Dotychczasowa
ustawa została uchylona przez nowy akt prawny: ustawę z 27 listopada 2003 r. o Trybunale
Stanu14.
7
A. Jureczko, E. Wac, op. cit. s. 89.
M. Śmigasiewicz, op. cit. s. 33.
9
Uchwalona przez Landtag 24 sierpnia 1921 r., podpisana przez monarchę (Jana II) 2 października, weszła w
życie 5 października po kontrasygnowaniu przez ks. Karla (tzw. Zarządcę). Ogłoszona w Liechtensteinisches
Landesgesetzblatt nr 15 z 24 października 1921 r.
10
M. Śmigasiewicz, op. cit. s. 43.
11
R. Quaderer Die Schlossabmachungen vom September 1920. Studien und Quellen zur politischen Geschichte
des Fürstentums Liechtenstein im früheren 20. Jahrhundert. Vaduz 1996, s. 188
12
D. Beattie Liechtenstein. A modern history. I. B. Tauris, 2004, s. 244.
13
M. Śmigasiewicz, op. cit., ss. 112-113.
14
Liechtensteinisches Landesgesetzblatt nr 32 (20 stycznia 2004 r.)
8
[w:] „Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich”, [red:] S.
Grabowskia i R. Grabowski, Toruń 2010, s. 422-432, ISBN 978-83-7611-673-0
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONSTYTUCYJNA GŁOWY PAŃSTWA
Funkcję głowy państwa w Księstwie Liechtenstein pełni obecnie Jego Najjaśniejsza
Wysokość15 Jan (Hans) Adam II, Książę Liechtenstein, Herzog na Tropawie i Karniowie,
Hrabia Rietberg, Suweren Domu Panującego z i na Liechtensteinie 16. Książę objął tron po
śmierci ojca w 1989 r., ale już od 1984 pełnił funkcję zastępcy rządzącego księcia17. Rolę tę
sprawuje obecnie syn Jana-Adama II – książę Alojzy (Alois).
Zgodnie z generalną zasadą wyrażoną w art. 7 Konstytucji Księstwa Liechtenstein, w
wersji ustalonej na mocy nowelizacji z 2003 r., rządzący książę ani członek rodziny książęcej,
który zastępuje księcia nie podlegają odpowiedzialności prawnej. Prawo przewiduje jednak
dwa szczególne rodzaje odpowiedzialności, której podlega książę.
Pierwsza z nich wynika z tzw. Konstytucji Książęcego Domu Liechtensteinów z 26
października 1993 r. (KKDL)18, aktu regulującego podstawowe zagadnienia związane z
funkcjonowaniem rodziny szlacheckiej, jak: jej władze, uprawnienia jej poszczególnych
członków, reguły adopcji i małżeństw, system sankcji, a przede wszystkim postanowienia
dotyczące uprawnień rządzącego Księcia i sukcesji tronu. Rodzina Liechtensteinów powołała
dwie główne instytucje władcze (poza panującym księciem, który jest ich zwierzchnikiem):
Radę Rodzinną (Der Familienrat)19 oraz kategorię „Członków rodziny posiadających prawo
głosu” (Die stimmberechtigten Mitglieder des Fürstlichen Hauses)20. Na mocy KKDL, w
przypadku, kiedy poczynania księcia szkodzą reputacji, czci lub pomyślności Domu
Książęcego lub Księstwa Liechtenstein, Rada Rodzinna ma prawo zastosowania środków
dyscyplinarnych wobec księcia. Podobnie dzieje się w przypadku pozostałych członków
rodziny książęcej (tutaj prawo zastosowania sankcji posiada sam monarcha). Katalog sankcji
dyscyplinarnych jest w wypadku członków rodziny szerszy niż wobec księcia, któremu
można jedynie zwrócić uwagę (upomnieć) lub pozbawić tronu21. Sancja ostateczna w postaci
abdykacji może zostać zastosowana tylko jeśli użyty uprzednio środek dyscyplinujący, w
postaci upomnienia, nie przyniósł pozytywnego rezultatu lub jeśli upomnienie byłoby
niewspółmiernie małą sankcją wobec skali negatywnych konsekwencji książęcej działalności.
Rada Rodzinna może jedynie wezwać księcia do abdykacji, uzasadniając swój apel. Dopiero
w przypadku braku reakcji monarchy lub uchylania się przez niego od poniesienia
konsekwencji swoich czynów, Rada może mocą własnej decyzji postanowić o złożeniu
15
Tytuł przysługujący wszystkim członkom rodziny panującej w Liechtensteinie na podstawie art. 2 pkt 5
Konstytucji Książecego Domu Liechtenstein.
16
Fürst von un zu Liechtenstein, Herzog zu Troppau und Jägerndorf, Graf zu Rietberg, Regierer des Hauses von
und zu Liechtenstein
17
Zgodnie z nowym art. 13 bis zastępcą księcia może być członek jego rodziny, który zgodnie z zasadami
sukcesji jest następcą tronu oraz który osiągnął wiek dojrzały. Zastępstwo jest możliwe w jednym z dwóch
przypadków: w razie czasowej niemożności sprawowania rządów przez księcia lub w celu przygotowania się do
objęcia tronu.
18
Hausgesetz des Fürstlichen Hauses Liechtenstein vom 26. Oktober 1993 (Liechtensteinisches
Landesgesetzblatt nr 100 (6 grudnia 1993).
19
Zgodnie z art. 10 KDDL Rada Rodzinna składa się z 3 członków i 3 członków rezerwowych. Skład Rady
wybierany jest w głosowaniu tajnym przez członków rodziny, na okres 5 lat. Radzie przewodniczy członek
rodziny mający największe prawo do objęcia korony, zaraz po panującym monarsze. Rządzący książę nie ma
prawo zasiadać w Radzie.
20
Są to wszyscy męscy, pełnoletni członkowie rodziny, z wyjątkiem tych, którzy zrzekli się swojego prawa
głosu lub zostali go czasowo pozbawieni na mocy przepisów KKDL (art. 9). Pełnią rolę instancji odwoławczej
od decyzji Rady Rodzinnej w przypadkach wskazanych w KKDL.
21
Pozostali członkowie rodziny książęcej mogą ponadto: utracić prawo głosu i prawa wyborcze, utracić czasowo
(maks. na 20 lat) prawo do posługiwania się tytułem arystokratycznym lub nazwiskiem i tytułem
arystokratycznym (art. 8 KKDL)
[w:] „Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich”, [red:] S.
Grabowskia i R. Grabowski, Toruń 2010, s. 422-432, ISBN 978-83-7611-673-0
księcia z tronu. O fakcie tym powiadamia się wszystkich członków Rodziny, szefa rządu
Liechtensteinu, a także publikuje w gazetach (art. 13 Konstytucji). Władzę obejmuje Regent,
czyli następny w kolejności linii sukcesyjnej, pełnoletni członek rodziny mający prawo do
tronu (art. 17 KKDL). Regent sprawuje rządy do momentu objęcia tronu przez sukcesora
rządzącego księcia. W momentach przejściowych (wyznaczenie regenta, zmiana regenta,
postępowanie dotyczące złożenia monarchy z tronu) kompetencje władcze monarchy posiada
Rada Rodzinna. Rada może także odwołać regenta, jeśli jego zachowanie wypełnia przesłanki
odpowiedzialności dyscyplinarnej monarchy (art. 17 ust. 2 KKDL).
Druga z nietypowych form odpowiedzialności Księcia Liechtensteinu wynika z
nowego przepisu Konstytucji (art. 103 ter.) dodanego w efekcie referendum z 2003 r. Nie
mniej niż 1.500 obywateli Liechtensteinu może skierować przeciwko rządzącemu księciu
umotywowany wniosek o udzielenie wotum nieufności. Wotum może zostać przegłosowane
wyłącznie w drodze referendum. Obywatele kierują swój wniosek do Landtagu, który na
najbliższym posiedzeniu powinien zarządzić głosowanie ludowe. Jeśli w wyniku referendum
książę otrzyma wotum nieufności, zostaje o tym oficjalnie zawiadomiony i ma 6 miesięcy na
podjęcie decyzji oraz jej zakomunikowanie parlamentowi. Konstytucja odsyła do KKDL
nakazując księciu działanie zgodnie z postanowieniami aktu. W ciągu 2 miesięcy od
referendum Rada Rodzinna proponuje sposób właściwego załatwienia sprawy. Co ważne –
decyzja w tym wypadku nie należy do Rady, ale do członków Rodziny posiadających prawo
głosu w Radzie. Muszą oni zachować termin 6-miesięczny liczony od zawiadomienia
monarchy o wyniku referendum. Przekroczenie terminu uznawane jest za odrzucenie przez
Rodzinę wotum nieufności. Decyzja Rodziny jest ponadto przekazywana do wiadomości
Landtagu (Art. 16 ust. 2 KKDL).
Ostatecznym środkiem jakim dysponuje naród liechtensteinowski wobec monarchy
szkodzącego swojemu państwu, narodowi i rodzinie, jest możliwość zniesienia monarchii
i powołania w Liechtensteinie republiki. Nowy przepis Konstytucji (art. 113) został
wprowadzony w 2003 jako przeciwwaga wobec zatwierdzonych przez naród zmian do
Konstytucji przewidujących istotny wzrost uprawnień i pozycji monarchy. Zniesienie
monarchii może odbyć się wyłącznie w drodze referendum, na wniosek min. 1500 obywateli
Liechtensteinu.
POZOSTAŁE PODMIOTY ODPOWIEDZIALNOŚCI KONSTYTUCYJNEJ
Jedynym organem podlegającym w Liechtensteinie odpowiedzialności konstytucyjnej
sensu stricte jest minister. Konstytucja Księstwa Liechtenstein przewiduje odpowiedzialność
ministrów za naruszenie Konstytucji lub ustaw. Organem właściwym do pociągania
ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej jest Parlament (art. 62 pkt g). Organem
orzekającym w tej sprawie jest Trybunał Stanu22, który pełni m.in. funkcję sądu
dyscyplinarnego dla ministrów (art. 104 ust. 1 Konstytucji).
Liechtensteinowski Trybunał Stanu składa się z 5 sędziów i 5 zastępców sędziów
powoływanych przez monarchę na 5 letnią kadencję. Skład Sądu jest rotacyjny, tzn. co roku
jeden sędzia i jeden zastępca sędziego kończą kadencję. Reelekcja jest dopuszczalna. Osoba
wybierana na miejsce sędziego (zastępcy sędziego), którego kadencja dobiegła końca przed
22
W literaturze polskiej spotyka się na ogół nazwę „Trybunał Stanu”, która wydaje się być właściwym
tłumaczeniem nazwy „Der Staatsgerichtshof”. Literatura angielskojęzyczna używa określenia „Sąd
Konstytucyjny” (Constitutional Court), zapewne za oficjalnym, angielskim tłumaczenia ustawy z 27 listopada
2003 r. opublikowanej na stronie Trybunału Stanu: http://www.stgh.li/englisch/default.asp Tłumaczenie to
używa również nazwy „impeachment” na określenie odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów przed
Trybunałem Stanu.
[w:] „Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich”, [red:] S.
Grabowskia i R. Grabowski, Toruń 2010, s. 422-432, ISBN 978-83-7611-673-0
konstytucyjnie określonym czasem, pełni swoją funkcję jedynie do końca kadencji swojego
poprzednika (art. 3 ustawy o Trybunale Stanu23).
Konstytucja ogranicza się do wskazania ogólnych zasad odpowiedzialności
konstytucyjnej ministrów odsyłając do przepisów szczegółowych zawartych w ustawie o
Trybunale Stanu (punkt G rozdziału II. (art. 28-34)), zwanej dalej „uts”.
Wniosek o pociągnięcie ministra do odpowiedzialności konstytucyjnej może postawić
jedynie Parlament w drodze uchwały. Regulamin Landtagu, ani uts nie precyzują trybu
podejmowania decyzji w sprawie odpowiedzialności konstytucyjnej ministra, więc należy
uznać, że właściwe są ogólne zasady dotyczącego zgłaszania i głosowania uchwał 24.
Wniosek może być złożony przez co najmniej jednego deputowanego (art. 35 ust. 2
Regulaminu) i uzyskać poparcie większości absolutnej deputowanych (art. 45 Regulaminu).
Głosowanie odbywa się w obecności co najmniej 2/3 składu Landtagu (art. 25 ust. 1
Regulaminu).
Przesłanką odpowiedzialności jest naruszenie przez ministra konstytucji lub ustaw, w
ramach pełnionych obowiązków, umyślnie lub w wyniku niedbalstwa. Uchwała Landtagu
może być podjęta najpóźniej 3 lata od momentu naruszenia prawa przez ministra, ale nie
później niż w ciągu roku od powzięcia informacji przez Landtag (Art. 28 ust. 2 i 4 uts). Fakt
zwolnienia przez ministra swojego stanowiska (rezygnacja, odwołanie, inne powody) nie ma
wpływu na toczące się postępowanie parlamentarne w sprawie wniosku o pociągnięcie
ministra do odpowiedzialności konstytucyjnej (Art. 28 ust. 3 uts ).
Uchwała Landtagu, stanowiąca akt oskarżenia przeciwko ministrowi, zostaje
przekazana Przewodniczącemu Trybunału Stanu (Art. 29 ust. 1 uts). Ustawa precyzuje
wymogi formalne dotyczące jej treści. Uchwała musi zawierać: wskazanie działania lub
zaniechania ministra stanowiące naruszenie konstytucji lub ustawy i dające podstawę do
wszczęcia postępowania, odwołanie do konkretnego przepisu konstytucji lub ustawy, który
został naruszony, wreszcie – uzasadnienie wniosku (Art. 29 ust. 2 uts). Do postępowania w
sprawie z wniosku parlamentu stosuje się odpowiednio przepisy procedury karnej (Art. 30
uts).
Ustawa przewiduje sytuację, kiedy jednocześnie ze złożeniem wniosku przez Landtag
rozpocznie się (już lub trwa) postępowanie karne przeciwko ministrowi. W takim wypadku od
uznania Trybunału zależy, czy będzie kontynuował własne postępowanie, zawiesi je do czasu
wydania wyroku karnego czy zwróci się do sądu karnego o zawieszenie postępowania do
czasu wydania wyroku przez Trybunał (art. 30 ust. 2 uts). Również parlament może wycofać
wniosek o pociągnięcie ministra do odpowiedzialności konstytucyjnej, jeśli w sprawie
ministra rozpocznie się postępowanie karne przed sądem powszechnym. Oskarżony minister
może sprzeciwić się wycofaniu wniosku przez parlament. Ma na to miesiąc. Jego sprzeciw
jest wiążący dla parlamentu (ust. 3 art. 30 uts). Rezygnacja lub upływ kadencji ministra25 nie
powinny mieć wpływu na zainicjowanie i prowadzenie postępowania w jego sprawie przed
Trybunałem Stanu (art. 30 ust. 4 uts).
Postępowanie przed Trybunałem Stanu dzieli się na dwa etapy. Pierwsze stadium
ustawa określa jako „wstępne wyjaśnienia”. Trybunał przeprowadza je w celu przygotowania
rozprawy głównej. Postępowanie przygotowawcze prowadzi jeden sędzia, który później nie
może brać udziału w rozprawie, ani w wydawaniu wyroku (art. 31 ust. 2 uts). Czas
23
Gesetz vom 27. November 2003 über den Staatsgerichtshof (StGHG), Liechtensteinisches Landesgesetzblatt
nr 32 (20 stycznia 2004).
24
Regulamin Landtagu Księstwa Liechtenstein z 11 grudnia 1996 (Geschäftsordnung für den Landtag des
Fürstentums Liechtenstein), Liechtensteinisches Landesgesetzblatt, nr 61 z 20 lutego 1997 r.
25
Zgodnie z art. 79 ust. 6 Konstytucji Księstwa Liechtenstein z 1921 r. kadencja członka rządu wynosi 4 lata.
[w:] „Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich”, [red:] S.
Grabowskia i R. Grabowski, Toruń 2010, s. 422-432, ISBN 978-83-7611-673-0
przewidziany na „wyjaśnienia wstępne” ustawa określa jako „możliwie najkrótszy”. W
przypadku wycofania przez parlament wniosku o pociągnięcie ministra do odpowiedzialności
konstytucyjnej, należy zakończyć trwające postępowanie przygotowawcze (art. 31 ust. 4).
Ustawa przewiduje również możliwość zarządzenia przez Przewodniczącego Trybunału
dodatkowych przesłuchań służących przygotowaniu rozprawy głównej.
Minister, w którego sprawie toczy się postępowanie przez Trybunałem, posiada prawa
określone w ustawie. Nie podlega aresztowaniu, ani tymczasowemu zatrzymaniu. Sędzia
prowadzący postępowanie przygotowawcze nie może wezwać ministra do stawiennictwa i
złożenia wyjaśnień. Ministrowi przysługuje jednak prawo do złożenia ustnego oświadczenia
w sprawie, przed rozpoczęciem rozprawy głównej (art. 32 ust. 1 i 2 uts). Ustawa zwalnia
wszystkie osoby uczestniczące w postępowaniu w charakterze świadków z zachowania
tajemnicy służbowej, zarówno w fazie postępowania przygotowawczego, jak i rozprawy
głównej (art. 32 ust. 3 uts).
Po zakończeniu postępowania przygotowawczego, Przewodniczący Trybunału
zarządza przeprowadzenie rozprawy głównej. O jej terminie informuje oskarżonego ministra,
jego pełnomocnika oraz deputowanych reprezentujących przed Trybunałem Parlament. Czas
od zarządzenia rozprawy głównej do jej rozpoczęcia musi wynosić przynajmniej 4 tygodnie,
aby umożliwić oskarżonemu przygotowanie obrony. Oskarżony minister może złożyć
wniosek o skrócenie tego terminu (art. 33 ust. 1 uts). Rozprawa główna jest co do zasady
jawna. Utajnienie obrad może nastąpić wyłącznie z powodów uzasadnionych
bezpieczeństwem państwa. Rozprawa rozpoczyna się od odczytania treści uchwały
parlamentu stanowiącej akt oskarżenia ministra. Postępowanie toczy się również pod
nieobecność oskarżonego (po opuszczeniu przez niego sali rozpraw). Trybunał może jednak
nakazać oskarżonemu stawiennictwo lub zabronić opuszczenia przez niego sali rozpraw po
odczytaniu aktu oskarżenia.
Wyrok w sprawie zapada po ustaleniu przez Trybunał, czy oskarżony jest winny
zarzucanego mu naruszenia konstytucji lub ustaw. W przypadku stwierdzenia przez Trybunał
winy umyślnej oskarżonego może on orzec karę w postaci pozbawienia urzędu ze skutkiem
od momentu ogłoszenia lub doręczenia wyroku (art. 34 ust. 2 uts). W przypadku zgłoszonych
roszczeń odszkodowawczych, Trybunał decyduje o nich w swoim wyroku, chyba, że kwestię
tę postanowił przekazać do odrębnego postępowania.
Trybunał z urzędu przekazuje sentencję wyroku wraz z uzasadnieniem Parlamentowi
oraz Rządowi.
PRAKTYKA
Do dnia dzisiejszego ani razu nie wykorzystano instytucji odpowiedzialności
konstytucyjnej wobec głowy państwa Liechtenstein.
Praktyka dotycząca pociągania do odpowiedzialności ministrów jest nad zwyczaj
uboga
i obejmuje ledwie dwa przypadki. W 1931 r. Ministeranklage wytoczono przeciwko byłemu
szefowi rządu Gustavowi Schädlerowi z Partii Ludowej (VP). Zarzuty dotyczyły
odpowiedzialności premiera za aferę finansową w Kasie Oszczędnościowo-Pożyczkowej,
która poważnie zagroziła bezpieczeństwu finansów Księstwa („Afera Sparkasse”)26. Afera
zmusiła Schädlera do dymisji, zwichnęła jego polityczną karierę, a jego partię odsunęła od
władzy na dziesięciolecia. Opozycyjna wobec VP, Postępowa Partia Obywatelska (FBP)
26
Więcej na temat afery zob. D. Beattie Liechtenstein, op. cit., ss. 75-76.
[w:] „Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich”, [red:] S.
Grabowskia i R. Grabowski, Toruń 2010, s. 422-432, ISBN 978-83-7611-673-0
rządziła nieprzerwanie do lat 70. XX w 27. W pierwszych po aferze zwycięskich wyborach,
zdobywszy większość wystarczającą do uruchomienia postępowania w sprawie
odpowiedzialności konstytucyjnej, FBP postawiła byłego premiera w stan oskarżenia przez
Trybunałem Stanu. Ostatecznie Schädler nie został skazany z powodu przedawnienia, a także
uznania przez Trybunał, że naruszenie prawa nie dawałoby podstaw do wydania wyroku
skazującego28.
W lutym 1946 r. przed Trybunałem Stanu próbowano również postawić Aloisa Vogta,
wicepremiera w latach 1938-45, oskarżanego o współpracę z nazistami29. Sprzeciw jego
partii, Unii Ojczyźnianiej (VU, przed 1936 r. – VP) uniemożliwił przegłosowanie wniosku30.
Ta sprawa doskonale prezentuje najważniejszy powód nikłego wykorzystania instytucji
odpowiedzialności konstytucyjnej, jakim są bardzo podwyższone wymogi proceduralne.
Sprzeciw partii chroniącej „swojego” ministra w postaci jej absencji podczas głosowania,
może doprowadzić do niespełnienia wymogu quorum i w ten sposób uniemożliwić
postawienie ministra w stan oskarżenia przez Trybunałem Stanu31.
Na marginesie można dodać, że również praktyka dotycząca instytucji
odpowiedzialności politycznej rządu, indywidualnej (ministra) lub solidarnej (całego rządu),
jest więcej niż skromna. Jedyny znany przypadek wszczęcia postępowania w sprawie
odpowiedzialności politycznej premiera pochodzi z 1993 r. Później, również po roku 2003 r.,
kiedy zmiana Konstytucji wprowadziła modyfikacje dotyczące instytucji odpowiedzialności
konstytucyjnej, ani razu nie udzielono wotum nieufności.32
27
A. Jureczko, E. Wac, op. cit., ss. 122-123
Protokoły obrad Landtagu, 1922-1949: URL= http://www.llv.li/pdf-llv-la-bestaende-landtagsprotokolle_19221949.pdf , s. 125, 127, 132, 134, 139; M. Śmigasiewicz, op. cit., s. 95
29
Protokoły obrad Landtagu 1922-1949, op. cit, s. 392
30
M. Śmigasiewicz, op. cit., s. 95
31
Ibidem
32
Markus Büchel powołany w marcu 1993 r. na stanowisko premiera rządu już jesienią stanął wobec wniosku
własnej partii (FBP) o udzielenie mu wotum nieufności. Wniosek poparła również druga z trzech partii
parlamentarnych (debiutująca w parlamencie Lista Niezależna – FL), co przesądziło sprawę. Książę poparł
wniosek Landtagu i zgodnie z konstytucją odwołał premiera oraz rozpisał nowe wybory, w których zwycięstwo
odniosła opozycyjna w poprzedniej kadencji Partia Ludowa. (informacja pochodzi od Sekretarza Landtagu p.
Josefa Hilti, 3 września 2009).
28
[w:] „Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich”, [red:] S.
Grabowskia i R. Grabowski, Toruń 2010, s. 422-432, ISBN 978-83-7611-673-0