pobierz - Instytut Politologii UKSW

Transkrypt

studium generale
EUROPA
scrutatio
Redakcja
Kinga Wojtas
Reprezentacja
mniejszoœci niemieckiej
w wybranych pañstwach
Europy Œrodkowej
Reprezentacja
mniejszości niemieckiej
w wybranych państwach
Europy Środkowej
Reprezentacja
w wybranych państwach
Europy Środkowej
pod redakcją Kingi Wojtas
Wydawnictwo Naukowe
UKSW
Warszawa 2016
Publikacja powstała we współpracy z Fundacją Konrada Adenauera
Recenzent:
dr hab. Artur Wołek, prof. Akademii Ignatianum w Krakowie
Redakcja i korekta:
Zespół
Projekt okładki:
Andrzej Rudowski
DTP:
Wojciech Bryda
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe UKSW
Warszawa 2016
Wydawnictwo Naukowe UKSW w Warszawie
ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa
tel. 22 561 89 23
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwo.uksw.edu.pl
ISBN:
978-83-8090-196-4
Spis treści
Wstęp 6
Kinga Wojtas
Reprezentacja – organizacje społeczne
i polityczne mniejszości 9
Polska
Martyna Wasiuta
Reprezentacja mniejszości niemieckiej
w Polsce przed 1989 r. 33
Martyna Wasiuta
Współczesna reprezentacja
mniejszości niemieckiej w Polsce 48
Republika Czeska
Martyna Wasiuta
w Czechosłowacji przed 1989 r. 87
Martyna Wasiuta
Współczesna reprezentacja mniejszości niemieckiej
w Czechosłowacji i Republice Czeskiej 104
Spis treści
Rumunia
Jakub Pieńkowski
w Rumunii przed 1989 r. 118
Jakub Pieńkowski
mniejszości niemieckiej w Rumunii 140
Węgry
Dominik Héjj
Organizacje mniejszości niemieckiej
na Węgrzech przed 1989 r. 170
Dominik Héjj
mniejszości niemieckiej na Węgrzech 181
Nota o autorach 212
5
Wstęp
Niemcy mieszkali na terenie Europy Środkowej1 od średniowiecza i pełnili w ramach społeczeństw tego regionu istotną rolę gospodarczą, kulturową i polityczną,
stanowili też stały (a w pewnych okresach elitarny i uprzywilejowany) element
wieloetnicznych monarchii, które dominowały w Europie do początków XX w.
Po zakończeniu przegranej przez Niemcy pierwszej wojny światowej podstawowym celem mniejszości niemieckiej stała się rewizja granic oraz zniesienie
reparacji na rzecz aliantów2. Rola tej mniejszości w badanym obszarze zaczęła
ewoluować w stronę opozycji antysystemowej (co szczególnie widoczne było
w międzywojennej Czechosłowacji). Po drugiej wojnie mniejszość niemiecka
stała się przedmiotem wysiedleń, jak w Polsce czy w Czechosłowacji, lub trafiała do obozów pracy, jak w ZSSR, Rumunii czy Jugosławii. Sytuacja Niemców
zamieszkujących Europę Środkową uległa stopniowej poprawie w latach 50.
XX w., powoli przywracano im prawa obywatelskie3. Trzeba też przypomnieć, iż
w okresie powojennym mniejszość niemiecka zamieszkująca państwa środkowoeuropejskie często nie była zainteresowana podejmowaniem aktywności, chcąc
uniknąć oskarżeń o bycie „piątą kolumną” lub o działania rewizjonistyczne.
Takie obawy żywiły nie tylko państwa, w których mniejszość pozostawała, lecz
także sama Republika Federalna Niemiec, która odcinała się od takiej polityki.
Lęk Bonn przed tego typu postawami był szczególnie silny ze względu na fakt,
że większość Niemców mieszkających w obszarze postkomunistycznym chciała
wyjechać do RFN4 – pewnym wyjątkiem była tu mniejszość niemiecka na terenie
Europę Środkową w niniejszym opracowaniu utożsamia się z obszarem państw postkomunistycznych.
2
S. Wolff, Changing priorities or Changing opportunities? German External Minority policy
1919–1998 [w:] German Minorities in Europe: Ethnic Identity and Cultural Belonging, S. Wolf
(red.), New York, Oxford 2000, s. 184.
3
Tamże, s. 189.
4
W latach 1955–59 do RFN wyjechało 64 000 Niemców, w latach 1960–64: 18 tys., w latach
1965–1969: 26 tys., 1970–1974: 25 tys., w latach 1975–1979: 46 tys., w latach 1980–
1
Wstęp
7
Węgier5. Tak czy inaczej, przez ponad czterdzieści pierwszych powojennych
lat Niemcy zamieszkujący badany obszar starali się pozostawać niewidoczni
w sferze publicznej.
Transformacja demokratyczna przełomu lat 80. i 90. XX stulecia stworzyła
dla mniejszości szanse zmiany swojego położenia. Z jednej strony przyjęcie
zasad pluralizmu pozwoliło Niemcom zakładać stowarzyszenia, organizacje
czy partie polityczne, a z drugiej strony zlikwidowano wszelkie ograniczenia
dotyczące emigracji, co otworzyło możliwość powrotu do Niemiec. W latach
1993–1995 do RFN rocznie powracało około 220 tys. osób, później ta liczba systematycznie malała: do 134 tys. w 1997 r. i do 44 tys. w pierwszej połowie 2000 r.
Spadek ten wynikał przede wszystkim z faktu, że wielu Niemców wyjechało
do ojczyzny już wcześniej, kiedy tylko stało się to możliwe (przełom lat 80. i 90.
XX w.). Poza tym wielu mieszkańców Europy Środkowej narodowości niemieckiej, mimo że pozytywnie rozpatrzono ich podania o niemieckie obywatelstwo,
nie decydowało się na wyjazd, traktując swój status jako zabezpieczanie na
przyszłość i ewentualną życiową alternatywę6.
Przedmiotem zainteresowania tego opracowania są właśnie ci, którzy zdecydowali się pozostać w Polsce, Republice Czeskiej, Rumunii i na Węgrzech.
Wybrano państwa Grupy Wyszehradzkiej oraz Rumunię – kraje, w których
obecna liczebność mniejszości (Węgry, Rumunia) i ich historyczna rola (Czechy,
Polska) budzą zainteresowanie. Słowacja, mimo przynależności do wyszehradzkiego klubu, ze względu na dzisiejszą marginalną rolę tej mniejszości została
wykluczona z rozważań.
Badanie mniejszości niemieckiej w Europie Środkowej nie jest popularnym wątkiem studiów politologicznych (zajmują się tym głównie historycy),
dlatego tym bardziej wartościowe są składające się na ten tom teksty, które
wychodzą poza najbardziej powszechne w odniesieniu do tego regionu analizy
poświęcone mniejszości węgierskiej czy romskiej. Jedynie w Polsce stosunkowo
dużo uwagi poświęca się mniejszości niemieckiej, jako najliczniejszej i najlepiej
zorganizowanej.
5
6
1984: 49 tys., 1985–1986: 41 tys. i w 1987 r. 78 tys. osób, Info-Dienst Deutsche Aussiegdler,
no 82, 1996, za: tamże, s. 190.
Tamże, s. 191.
Tamże, s. 192. Warto w tym momencie przypomnieć, że większość członków mniejszości
niemieckiej zamieszkujących Polskę nie znała nawet języka niemieckiego.
8
Wstęp
Zajmować nas będzie reprezentacja mniejszości niemieckiej, zarówno polityczna (partie), jak i społeczno-kulturowa. Dlatego postawione zostaną pytania: jaki charakter przyjmują inicjatywy mniejszości niemieckiej w badanym
obszarze?; czy partie polityczne mniejszości niemieckiej są relewantne?; na
kogo głosują Niemcy w wyborach?; jakie czynniki (instytucjonalne, społeczne,
demograficzne, polityczne) aktywizują lub dezaktywizują mniejszość niemiecką
na badanym obszarze?
By móc szukać odpowiedzi na te pytania, każdy z rozdziałów, poświęconych
jednemu z państw, zawiera podrozdział charakteryzujący sytuację Niemców
przed rokiem 1989 – ze względu na rozmiar opracowania części te operują pewnymi skrótami i uproszeniami. Mimo tego ze względu na fakt, że w centrum
naszego zainteresowania jest współczesna (po 1989 r.) reprezentacja mniejszości,
otrzymaliśmy materiał obrazujący losy niemieckich organizacji przedstawicielskich, a pośrednio także portret polityki opisywanych tu państw w zakresie
tworzenia wieloetnicznego społeczeństwa obywatelskiego.
Kinga Wojtas
Reprezentacja – organizacje społeczne
i polityczne mniejszości
Reprezentacja to centralne miejsce współczesnej polityki – polityka jest bowiem
funkcją opinii jednostek i grup społecznych1, które we współczesnych państwach
zazwyczaj nie są prezentowane bezpośrednio, ale przez przedstawicieli. Także
w tzw. minimalnej definicji demokracji Josepha Schumpetera to właśnie reprezentacja stanowi sedno. „Reprezentacja to proces, w którym jednostka lub grupa
(reprezentujący) działają w imieniu innych jednostek lub grup (reprezentowanych) w procesie podejmowania lub wpływania na decyzje, politykę lub przepisy
prawa w danym państwie”2. Współczesna teoria demokracji bada alternatywne
formy organizacji politycznej, społecznej lub ekonomicznej oraz próbuje odnaleźć podstawy ich oceny. W niniejszym tekście przyjrzymy się tej różnorodności
strukturalnej, koncentrując się nie na próbie ewaluacji jej efektywności, ale na
jej atrakcyjności dla przedstawicieli mniejszości niemieckiej. Celem niniejszego
tomu jest bowiem przedstawienie charakteru (form) reprezentacji mniejszości
niemieckiej w Polsce, Czechach, Rumunii i na Węgrzech. Niniejszy rozdział
ma na celu wskazanie elementarnych ram teoretycznych zagadnienia reprezentacji mniejszości etnicznych oraz czynników wywołujących zaangażowanie
grup mniejszościowych – zarówno społeczne, jak i polityczne. Ze względu
na efektywność potencjalnej aktywności członków mniejszości narodowych
szczególna uwaga poświęcona zostanie ich partiom politycznym, definiowaniu
tych mniejszości i źródłom działania. W tym momencie warto podkreślić, iż
celem niniejszego rozdziału nie jest zajęcie stanowiska w akademickim sporze
dotyczącym wpływu (pozytywnego lub negatywnego) aktywności mniejszości
narodowych na demokrację, ale jedynie stworzenie teoretycznego tła dla fragmentów poświęconych poszczególnym państwom.
Zob H. Pitkin, The Concept of Representation, Oakland 1967, s. 7–14.
J. Thompson, Political represenatation [w:] International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, Amsterdam 2001, s. 11696, za: B. Webels, Reprezentacja polityczna
a demokracja [w:] Zachowania polityczne, t. 2., red. R. Markowski, Warszawa 2010, s. 435.
1
2
10
Kinga Wojtas
Reprezentacja i partycypacja a mniejszości etniczne
Pisząc o reprezentacji, najczęściej używa się jej wąskiego rozumienia i traktuje
się ją jako element teorii demokratycznej3, utożsamiając ją z reprezentacją parlamentarną oraz reprezentacją społeczeństwa przez rząd4. Mówi się tu o realnym
stosunku zachodzącym między wyborcami o konkretnych i zróżnicowanych
interesach a ich przedstawicielami5, których celem jest wyrażanie woli zbiorowej.
To klasyczne ujęcie koncentruje się na teoretycznych i praktycznych wymiarach
mandatu, w jego zakres wchodzi rozważenie, czy mamy współcześnie do czynienia z mandatem wolnym (jak wskazują normy prawne), czy też de facto związanym6. Czy wyborcy są faktycznie reprezentowani wielowymiarowo – poprzez
reprezentację „globalną”7, czyli poprzez reprezentowanie ich interesów i opinii
jako członków wspólnoty narodowej oraz przez reprezentację „szczegółową”,
która dotyczy partykularnej reprezentacji interesów i opinii obywateli postrzeganych jakoczłonków wyłącznie wspólnoty lokalnej lub grupy społecznej8?
Jak podkreślał Maurice Duverger, obywatele mają tendencję do traktowania
wybranych reprezentantów politycznych jako swoich lokalnych przedstawicieli i obrońców interesów okręgu, z którego pochodzą9. Rzecz jasna, niniejsza
praca kładzie główny nacisk na drugi wymieniony tu aspekt przedstawicielstwa,
czyli reprezentację „szczegółową”. Partie mniejszości narodowych są bowiem
w mniejszym stopniu poddane opisanej tu presji „podwójnej” reprezentacji.
Dzieje się tak dzięki temu, że ugrupowania mniejszości w mniejszej niż partie większości etnicznej lub partie wieloetniczne skali stanowią reprezentację
„globalną”. Należy jednak pamiętać o ugrupowaniach, których mniejszościowy
D. Runciman, M. B. Vieira, Reprezentacja, Warszawa, s. 7.
B. Webels, dz. cyt., s. 435.
5
B. Zawadzka, Model przedstawicielstwa socjalistycznego, Warszawa 1980, s. 25.
6
M. Duverger, Institutions politiques et droit constitutionnel, Paris 1973, s. 78.
7
Konieczne jest podkreślenie, że określenie: reprezentacja „globalna” jest współcześnie
używane również w innym znaczeniu. Uznaje się, że wyborcy nie wykazują różnych
preferencji w zakresie odmiennych aspektów działalności rządu, ale jedną podstawową
preferencję – a zatem można tu mówić o reprezentacji „globalnej”, utożsamiając ją z jednowymiarowością percepcji i oceny, por. J. Stimson, M. MacKuen, R. Erikson, Dynamic
Representation, „American Political Science Review”, 1995, 89/ 03, s. 543–565, cyt. za:
Ch. Wlezien, A. N. Soroka, Związki między opinią publiczną a polityką [w:] Zachowania
polityczne…, s. 403.
8
J. Stimson, M. MacKuen, R. Erikson, dz. cyt. s. 543.
9
M. Duverger, dz. cyt., s. 78.
3
4
Reprezentacja – organizacje społeczne i polityczne mniejszości
11
charakter wcale nie zawęża ich przedstawicielskiego charakteru – wystarczy tu
wspomnieć o słowackich ugrupowaniach mniejszości węgierskiej, takich jak
SMK, a następnie Most-hid, które mimo etnicznego charakteru (ze względu
na specyfikę rywalizacji na Słowacji) uzyskiwały poparcie również elektoratu
narodowości słowackiej. W wypadku tych ugrupowań mniejszościowy wymiar
wcale więc nie ograniczał reprezentacji „globalnej”.
W niniejszym opracowaniu reprezentacja nie będzie jednak traktowana
jedynie jako aspekt demokracji, który konstytuuje jeden z jej wymiarów nazywany demokracją przedstawicielską (reprezentatywną). Reprezentację będziemy
traktować szerzej, jako pewien aspekt procesu demokratycznego, który zapewnia obywatelom możliwość przedstawiania swoich interesów, celów, a także
poglądów czy kultury w przestrzeni publicznej. Dlatego zostanie przyjęte (za
Florianem Bieberem), że reprezentacja mniejszości etnicznych może przyjmować cztery formy:
1. stowarzyszeń mniejszości, dzięki którym interesy mniejszości nabierają
formalnego charakteru, ale jednocześnie często nie są reprezentatywne dla
całości mniejszości i mogą wyłączać cześć społeczności – np. zamieszkującą
w innym regionie;
2. specyficznych rozwiązań instytucjonalnych, jak autonomia kulturalna czy
rady mniejszościowe. Ze wzglądu na konieczność wyłonienia osób zajmujących
stanowiska w tych ciałach z ich funkcjonowaniem łączą się problemy związane
z demokratycznym zarządem – kto ma decydować o trybie wyboru (czy to ma
być rząd centralny), czy wybierać bezpośrednio, czy pośrednio;
3. partii politycznych, które nie są partiami mniejszości per se, ale włączają
interesy mniejszości w swój apel, co może być związane np. z koncentracją
geograficzną mniejszości;
4. partii politycznych reprezentujących interesy konkretnej mniejszości10.
Będziemy zatem poszukiwać zarówno partii politycznych, jak i organizacji
o wymiarze kulturowym, stanowiących reprezentację mniejszości, oraz sprawdzać, czy (mimo braku rozwiązań autonomicznych) tworzone są specyficzne
instytucje, dające tym grupom możliwość wpływu na politykę czy kulturę
danego państwa.
By właściwie scharakteryzować tło niniejszego badania, należy zwrócić
uwagę na pewne tendencje mogące przesuwać pole aktywności obywatelskiej
F. Bieber, Introduction: Minority Participation and Political Parties [w:] Political Parties and
Minority Participation, F. Bieber (red.), Skopje 2008, s. 11.
10
12
Kinga Wojtas
(także mniejszościowej) z form politycznych – partyjnych do obszaru stowarzyszeniowego, który nie ma bezpośredniego przełożenia na rządzenie i który
ponadto cechuje niższy poziom charakteryzującej aktywność partyjną rozliczalności i odpowiedzialności. W ustabilizowanych demokracjach od lat 80.
XX w. obserwuje się stały spadek uczestnictwa partyjnego, jak i spadek partyjnej
lojalności11. Następuje również obniżenie poziomu zaangażowania obywateli
w inne aktywności, takie jak związki zawodowe12. Stare formy aktywności
(organizacje robotnicze, stowarzyszenia religijne, kluby obywatelskie, grupy
wolontariackie) tracą bowiem znaczenie na rzecz nowych ruchów społecznych,
aktywności internetowej czy tworzenia transnarodowych sieci politycznych.
Formy zinstytucjonalizowane, ustrukturyzowane, charakteryzujące się regularnością działania i jasnym wyznaczaniem granic aktywności oraz charakteru
członkostwa, zostają zastąpione przez formy bardziej amorficzne13. W państwach
środkowoeuropejskich, gdzie dopiero lata 90. XX w. przyniosły polityczny pluralizm, zjawiska te nabrały innego charakteru – nowo powstałe partie nie zdążyły
stracić członków, a jedynie zostały poddane tendencjom występującym również
na zachodzie, np. kartelizacji, personalizacji czy mediatyzacji lub umarketingowieniu14. Poddanie się tym występującym we współczesnych demokracjach
prądom zaowocowało zamknięciem rynku politycznego i ograniczeniem szans
dla sukcesu nowych ugrupowań. Jak zauważył Peter Mair, nastąpiło również
przesunięcie punktu ciężkości reprezentacji z uzgadniania, dostosowywania
projektowanych rozwiązań na samo rządzenie – także wyborcy są bardziej
skoncentrowani na partiach jako organizacjach biorących udział w rządzeniu
niż na partiach jako organizacjach, które prezentują określone polityczne stanowiska czy idee15.
Rozważania na temat kryzysu uczestnictwa warto zestawić z klasyczną
koncepcją Sidneya Verby, Normana H. Nie i Jae-on Kima, porządkującą tryby
Np. P. Mair, I. van Biezen, Party membership in twenty European democracies, „Party Politics”,
2001, 7, s. 5–21.
12
I. van Biezen, P. Mair, T. Poguntke, Going, going, . . . gone? The decline of party membership
in contemporary Europe, „European Journal of Political Research”, 2012, 51/1, s. 24–56.
13
P. Norris, Democratic phoenix: Reinventing political activism, Paper for presentation, American Political Science Association, Boston 2002, s. 3.
14
K. Wojtas, Partie populistyczne w Czechach i na Słowacji, Warszawa 2011, s. 53–63.
15
P. Mair, Is Governing Becoming more Contentious? [w:] M. Rosema, B. Denters, K. Aarts
(red.), How Democracy Works. Political Representation and Policy Congruence in Modern
Societies, Amsterdam 2011, s. 77–88.
11
13
partycypacji politycznej i uwzględniającą koszty oraz zyski uczestnictwa.
Autorzy ci wskazują cztery warianty:
1. głosowanie;
2. aktywność kampanijna;
3. aktywność społeczna;
4. aktywność na rzecz wąsko zdefiniowanych celów partykularnych16.
Głosowanie to najpowszechniejsza forma, dotycząca przez swoje konsekwencje wszystkich obywateli; praca w kampanii jest bardziej angażująca, ale też
daje większą satysfakcję, a czasami i wymierne korzyści personalne; aktywność
społeczna z kolei wiąże się ze współpracą z innymi na bazie podzielanych wspólnie wartości; aktywność zindywidualizowana generuje partykularne korzyści,
ale też oznacza rezygnację z większości kolektywnych korzyści17. Przebadanie
aktywności członków mniejszości niemieckiej pozwoli po pierwsze sprawdzić,
czy podejmują działania w ramach „starych”, ustrukturyzowanych form aktywności (czego można się spodziewać bazując na charakterystyce demograficznej
tych grup), a po drugie, w odniesieniu do koncepcji Verby i zespołu, sprawdzić,
czy grupy mniejszościowe koncentrują się na partycypacji opartej na specyficznym głosowaniu – wybieraniu narodowych (mniejszościowych) partii, czy
też podejmują inną narodową aktywność społeczną. Wydaje się bowiem, że
właśnie te dwa tryby aktywności politycznej mogą być najbardziej powszechne
w badanych środowiskach.
W konsekwencji scharakteryzowanych powyżej zmian reprezentacja wielu
grup społecznych, także grup mniejszościowych, natrafiła na nowe wyzwania.
Pedersenowskie bariery reprezentacji i relewancji18 okazują się często nie do
pokonania. Jedna z hipotez niniejszego opracowania mogłaby zakładać, że
grupy mniejszościowe czują stałą potrzebę posiadania politycznej reprezentacji, która nie jest zaspokojona. Tak jednak nie jest. Okazuje się bowiem, że nie
zawsze grupy społeczne widzą reprezentację swoich interesów czy poglądów
w działaniach na arenie politycznej, poprzez poszukiwanie wpływu na podejmowanie decyzji. W badanym obszarze reprezentacja grup mniejszościowych
nabiera często bardziej zróżnicowanego charakteru i nawiązuje do szerszego
S. Verba, N. H. Nie, J. Kim, The Modes of Democratic Participation: A Cross-National Analysis,
Beverley Hills, 1971, cyt za: P. Norris, Democratic phoenix: Reinventing…, s. 3.
17
Tamże.
18
M.N. Pedersen, Towards a new typology of party lifespans and minor parties, „Scandinavian
Political Studies”, 1982, 5/1, s. 1–16.
16
14
Kinga Wojtas
rozumienia samego terminu. Prowokuje to pytania: jakie czynniki muszą się
pojawić, by zaistniała reprezentacja pozapolityczna?; czy aktywność w obszarze
pozapolitycznym pojawia się przede wszystkim w sytuacjach, gdy reprezentacja polityczna mniejszości (partie polityczne) nie jest w stanie przekroczyć
pedersenowskich barier i staje się ona przez to jedynym możliwym sposobem
wyrażania tożsamości? Reprezentacja łączona z aktywnością pozapolityczną
wiąże się w oczywisty sposób z zagadnieniami społeczeństwa obywatelskiego.
Podstawowym pytaniem, otwierającym tę część niniejszego opracowania,
jest rozróżnienie terminów reprezentacji i partycypacji. Czy uzasadnione jest
stawianie obok siebie instytucji typowo przedstawicielskich (partii politycznych)
oraz organizacji bazujących na osobistym zaangażowaniu obywateli (takich jak
stowarzyszenia, fundacje, ruchy społeczne czy grupy interesu)? Ze względu na
cel tego tekstu, jakim jest opis stanu zaangażowania mniejszości niemieckiej
na danym obszarze, wydaje się to całkowicie uzasadnione. Mimo że często
odmienne determinanty skłaniają ludzi do podejmowania różnych form aktywności, to jednak cały czas będziemy zajmować się „wejściami do systemu”
(kanałami wyrażania poparcia lub żądań), odnosząc się do klasycznej koncepcji
Davida Eastona19. Oparcie się na teorii systemowej wydaje się stanowić wystarczające metodologiczne uzasadnienie operowania wymienionymi terminami
i opisywania zarówno partii politycznych, jak i stowarzyszeń oraz innych form
działań pozapolitycznych. Także współczesne koncepcje badające aktywność
polityczną odchodzą od rozdziału aktywności ukierunkowanej na państwo
(partie polityczne, grupy interesu) do aktywności skierowanej na wywieranie
wpływu na różnych aktorów działających w sferze publicznej, non-profit, ale
i prywatnej20.
Dlatego dla otrzymania pełnego obrazu aktywności mniejszości niemieckiej
w badanym obszarze warto poświęcić uwagę zagadnieniom społeczeństwa obywatelskiego. Ze względu na cel niniejszego opracowania nie zostaną tu jednak
podjęte rozważania dotyczące relacji społeczeństwo obywatelskie – państwo21,
wspomnianej już zasadności rozdzielania aktywności politycznej i obywatelskiej, relacji między kapitałem społecznym a społeczeństwem obywatelskim
D. Easton, A Systems Analysis of Political Life, Wiley 1965.
P. Norris, dz. cyt., s. 5.
21
Por. J. Szacki, Liberalizm po komunizmie, Kraków 1994.
19
20
15
i demokracją22 czy też separowania tego, co prywatne, od tego, co publiczne23.
Spojrzenie na społeczeństwo obywatelskie będzie mieć tu charakter czysto
funkcjonalny – będzie służyło poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o znaczenie (typ organizacji) inicjatyw mniejszości niemieckiej w badanym obszarze.
Klasyczne ujęcie Roberta Dahla zakłada, że społeczeństwo obywatelskie
pełni rolę reprezentacyjną dla grup i organizacji, ujawniając szerokie spektrum
opinii publicznej i pozwalając ustalić podstawowe cele (setting agenda) polityki
demokratycznej24. Oznacza to, że społeczeństwo obywatelskie jest gwarancją
zdrowego życia obywatelskiego i politycznego. Społeczeństwo obywatelskie jest
również traktowane jako mechanizm służący socjalizacji politycznej – obywatele uczą się debaty, negocjacji czy zawierania kompromisów25. Szerzej, społeczeństwo obywatelskie i działania w trzecim sektorze można definiować jako
aktywność apolityczną, lokalną i dobrowolną26. Jest to zatem ujęcie cenne dla
niniejszego opracowania, pozwala bowiem uwzględnić i docenić inicjatywy
społeczne, które często są dominującymi formami aktywności mniejszości
(wobec braku lub słabości partii) na badanym obszarze. Pełnią one nie tylko
funkcję socjalizującą, lecz także pozwalają przekazywać kulturę mniejszości i jej
tożsamość etniczną, zapobiegając procesowi akulturacji, który zachodzić może
w zetknięciu z dominującym wzorcem kulturowym grup większościowych.
Warto zauważyć, że ujęcie behawioralne traktuje społeczeństwo obywatelskie jako sposób wciągania obywateli do udziału w akcjach bezpośrednich czy
demonstracjach, kiedy to politycy poddani są presji w związku z wycofaniem się
z obietnic wyborczych lub są oskarżani o skandale korupcyjne czy o złamanie
zasad konstytucyjnych27. Przyjmując to założenie, uwagę niniejszego opracowania musielibyśmy skoncentrować na zaangażowaniu obywateli w działania
kontestacyjne („negatywne”) takie jak protesty, strajki, bojkoty, a nie w bardziej
pasywne czy też „pozytywne” akcje, jak stowarzyszenia obywatelskie. Podejście
K. Newton, Trust, Social Capital, Civil Society, and Democracy, „International Political Science
Review”, 2001, 22/2, s. 201–214.
23
N. Bobbio, Democracy and Dictatorship: The Nature and Limits of State Power, Minneapolis1989, s. 1–21.
24
R. Dahl, Polyarchy: Participation and Opposition, New York 1961.
25
R. Putnam, Demokracja w działaniu: Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech,
Kraków 1995.
26
G. Ekiert, R. Foa, Civil Society Weakness in Post-Communist Europe: A Preliminary Assessment,
„Carlo Alberto Notebooks”, 2011, no 198, s. 36.
27
Tamże.
22
16
Kinga Wojtas
behawioralne akcentuje więc praktykę funkcjonowania organizacji społecznych
i zwraca uwagę korzyści z podejmowanych działań. Celem niniejszego opracowania jest nie tyle pokazanie skutków istnienia (efektywności) organizacji
reprezentujących mniejszość niemiecką, ale przede wszystkim przedstawienie
charakteru i skali zaangażowania obywateli badanych państw o pochodzeniu
niemieckim w organizacje, których podstawą jest tożsamość narodowa. Będą
nas zatem interesować organizacje, które pełnią funkcję integracyjną, znosząc
napięcia w systemie stratyfikacji28. Dlatego też te „pasywne” organizacje będą
stanowić przedmiot naszych zainteresowań.
Jak wskazał Kenneth Newton, dobrowolne organizacje będące podstawą
organizacji działających w ramach społeczeństwa obywatelskiego stanowią bazę
dla bardziej złożonego świata grup nacisku, które tworzą i artykułują opinie,
działają jako pośrednicy między obywatelami a elitami, chronią członków przed
manipulacją i wykorzystaniem. Dają obywatelom poczucie bezpieczeństwa
i przynależności, stwarzają organizacyjną bazę dla rozwoju demokratycznej
kultury politycznej i budują społeczne sieci dla komunikacji. Innymi słowy,
tworzą szkielet dla społecznej solidarności, która jest podstawą społeczeństwa
obywatelskiego i demokracji29. Uznać można zatem, że społeczeństwo obywatelskie stanowi podstawę dla bardziej rozliczalnych, reprezentatywnych, publicznych form aktywności politycznej jak np. partie polityczne. W wypadku
grup mniejszościowych znaczenie aktywności obywatelskiej może nabierać
specyficznego charakteru ze względu na jej bazę, jaką jest odrębność etniczna.
Opracowanie to poświęcone jest wszelkim formom reprezentacji mniejszości niemieckiej, natomiast szczególna uwaga zostanie skoncentrowana na
najbardziej efektywnych formach reprezentacji – partiach politycznych. Partie
polityczne są najistotniejszymi organizacjami przedstawicielskimi we współczesnych demokracjach i, co warto podkreślić, partie polityczne mniejszości
niemieckiej były trwałym elementem systemów partyjnych badanych państw
w dwudziestoleciu międzywojennym. Dlatego też niniejsza analiza pokaże
skalę zmian i politycznej marginalizacji mniejszości niemieckiej, jaka dokonała się w konsekwencji późniejszych historycznych wydarzeń. Dlatego też
będziemy rozważać zaangażowanie partyjne łącznie z innymi aktywnościami
obywatelskimi, jednocześnie podkreślając wyjątkowość partii jako organizacji
pośredniczących. Ta koncentracja uwagi na partiach jest również konsekwencją
S.M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warszawa 1995, s. 44.
K. Newton, dz. cyt., s. 206.
28
29
17
racjonalnego podejścia szukającego maksymalizacji zysków, rozumianych jako
szanse wyborcze i wpływ na politykę państwa. Mimo że, jak pokażą niniejsze
badania, organizacja partyjna nie jest najczęstszą formą reprezentacji niemieckich grup mniejszościowych w badanym regionie, nie oznacza to, że Niemcy
nie chcieliby mieć reprezentacji politycznej, ale że specyfika (struktura wiekowa
czy struktura wykształcenia) tej mniejszości im to utrudnia.
Reprezentacja mniejszości – partie polityczne
Partie polityczne będziemy w tym opracowaniu definiować (rezygnując z odtwarzania toczącej się od lat dyskusji teoretycznej na ten temat) za Alanem
Ware’em jako instytucje, które:
1. dążą do wpływu na państwo, często przez obejmowanie pozycji w rządzie;
2. zazwyczaj skupiają więcej niż jedną grupę społeczną, reprezentując jej
interesy i w ten sposób w różnym stopniu agregują interesy społeczne30.
W definicji tej poza podstawową funkcją partii, jaką jest rządzenie lub
próba uzyskania wpływu na autorytatywne decyzje podejmowane w państwie,
położony jest również nacisk na funkcje agregacyjne i artykulacyjne partii.
Koncentrując się jednak na artykulacji oraz na agregacji rozumianej jako tworzenie koalicji między różnymi interesami31, możemy zlekceważyć szereg cech
specyficznych partii mniejszości. Zatem konieczne jest poszukanie ujęć teoretycznych, które mocniej podkreślają specyfikę partii etnicznych.
Najczęściej uznaje się, że partie mniejszości narodowych / etnicznych32 to
partie reprezentujące interesy grupy etnicznej. Po pierwsze, definiujemy więc
A. Ware, Political Parties and Party Systems, Oxford 1996, s. 5.
J.G. March, J.P. Olsen, Instytucje. Organizacyjne podstawy polityki, Warszawa, s. 148.
32
Ze względu na temat opracowania nie wprowadzono rozróżnienia definicyjnego między
partiami etnicznymi a mniejszości narodowych, przyjmując ich tożsamość. Partie etniczne
niekoniecznie muszą mieć charakter mniejszościowy, reprezentować interesy mniejszości – wystarczy wspomnieć tu system partyjny Belgii. Określenie „partie mniejszości”
wydaje się najlepiej pasować do społeczeństw w przeważającej mierze homogenicznych,
gdzie mamy do czynienia z wyraźnie mniejszą liczebnością osób deklarujących inną
narodowość – jest to sytuacja badanych tu państw. J. Ishiyama, M. Breuning, What is
in a name? Ethnic party identity and democratic development in post-communist politics,
„Party Politics”, 2011, 17/2, s. 226.
30
31
18
Kinga Wojtas
ten typ partii przez pryzmat zaplecza wyborczego33, opierając się na koncepcji
rozłamów socjopolitycznych Seymoura M. Lipseta i Steina Rokkana34. Jeśli
więc partia uzyskuje poparcie od jednej jednolitej strony narodowego rozłamu
socjopolitycznego lub też od jednej strony rozłamu drugorzędnego (second
level cleavage), to nazwiemy ją etniczną. Natomiast określimy partię mianem
wieloetnicznej, jeśli mobilizuje więcej niż jedną grupę z jednej ze stron rozłamu
socjopolitycznego o charakterze nie wyłącznie narodowym35. Warto podkreślić, że liczebność grupy mniejszościowej nie stanowi maksymalnego zasobu,
które partie mniejszościowe chciałyby zmobilizować. Ograniczenia zakresu
mobilizacji wynikają bowiem, tak jak w wypadku innych partii, z charakteru
rywalizacji w ramach systemu partyjnego36. Osadzona w strukturze społecznej
baza wsparcia jest istotna, trzeba jednak podkreślić, że nie jest to jedyny element
stanowiący podstawę definiowania partii etnicznych.
Po drugie, wskazać należy definicje szersze: partie etniczne to „organizacje
posiadające zinstytucjonalizowane prawo rywalizacji w lokalnych lub narodowych
wyborach; większość z ich przywódców i członków identyfikuje się z niedominującą grupą etniczną, a ich platforma wyborcza zawiera żądania i program o etnicznym lub kulturowym charakterze”37. Ujęcie to uwzględnia więc również istnienie
podmiotów, które można nazwać „ruchami politycznymi”, dystansujących się od
określenia „partia”. Definicja ta dotyczy również partii, które pozyskują nieetniczne grupy kandydatów i formują porozumienia wyborcze z innymi ruchami
społecznymi lub partiami – prawa mniejszości i ich ochrona pozostawać jednak
muszą centralną częścią partyjnej platformy, a członkowie partykularnej grupy
etnicznej muszą stanowić co najmniej połowę partyjnego przywództwa. Definicja
ta nie obejmuje, rzecz jasna, partii funkcjonujących jako klienci czy też interesanci
partii o nieetnicznym charakterze i opierających związki z nimi o patronaż38.
D. Horowitz, Ethnic group in conflict, Berkeley1985, s. 293.
S.M. Lipset, S. Rokkan, Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignments: an Introduction, New York 1967.
35
J. Ishiyama, M. Breuning, What is in a name…, s. 226.
36
S. Alonso, Enduring ethnicity: The political survival of incumbent ethnic parties in western
democracies, Estudio/Working Paper 2005/221, s. 4, cyt. za: J. Ishiyama, M. Breuning, What
is in a name…, s. 226.
37
D.L van Cott, Institutional Change and Ethnic Parties in South America,„Latin American Politics
and Society”, 2003, 45, s. 3, cyt za: . Ishiyama, M. Breuning, What is in a name…, s. 225.
38
K. Chandra, Why Ethnic Parties Succeed: Patronage and Ethnic Headcounts In India, Cambridge 2004.
33
34
19
Po trzecie, można wskazać ujęcia definiujące partie etniczne w kategoriach
odnoszących się do tego, jak przedstawiają się one propagandowo, i podkreślające ich opozycyjność wobec partii ogólnokrajowych. Partie etniczne to „partie,
które otwarcie przedstawiają się wyborcom jako obrońcy interesów jednej grupy
etnicznej (lub zbioru grup) i wyłączają inną grupę (lub inne grupy), co staje się
osią ich strategii mobilizacyjnej”39. Kluczowe dla tego ujęcia jest zbudowanie
dychotomii „my i oni” – ekskluzywne podejście do jednej lub wielu grup etnicznych. Podejście to koncentruje się więc na strategii komunikacyjnej partii,
a nie na jej zapleczu wyborczym.
Florian Bieber z kolei definiuje partie mniejszości odwołując się do relacji
między instytucją partyjną a mniejszościami. I tak wyróżnia:
1. partie monoetniczne;
2. partie rekrutujące mniejszościowych kandydatów;
3. obywatelskie partie wrażliwe na zróżnicowanie etniczne;
4. partie wieloetniczne40. Mamy tu więc do czynienia z ujęciem, które łączy definicje opierające się na zapleczu wyborczym i członkowskim partii, na
programie, a także na zagadnieniach przywództwa. Ujęcie to pozwala dostrzec
wielowariantowość znaczenia etniczności dla reprezentacji partyjnej.
Partie monoetniczne odwołują się do jednej wspólnoty etnicznej, a ich
program, członkowie oraz wyborcy pochodzą z jednej grupy (mniejszościowej
lub większościowej). Natomiast włączanie innych grup ma charakter czysto
symboliczny lub taktyczny. Dla tych partii atrakcyjna bywa strategia nacjonalistyczna. Jako przykład takiego ugrupowania Bieber wskazuje Serbską Partię
Radykalną (Srpska radikalna stranka).
Kategoria druga – partie rekrutujące mniejszościowych kandydatów – oznacza siły, które nie zawsze przedstawiają interesy jednej grupy. Charakteryzuje
je bowiem pozyskiwanie kandydatów w wyborach z różnych wspólnot etnicznych. Ten typ reprezentacji mniejszości może być wykorzystany w państwach,
w których istnienie partii etnicznych jest zakazane lub też gdy ugrupowanie
próbuje poszerzyć swoje zaplecze wyborcze, pozyskując wyborców z innej grupy
etnicznej.
K. Chandra, D. Metz, A New Cross-National Database on Ethnic Parties, Annual Meeting of
the Midwestern Political Science Association, Chicago 2001, s. 5.
40
39
20
Kinga Wojtas
Natomiast obywatelskie partie wrażliwe na zróżnicowanie etniczne starają
się nie bagatelizować roli etniczności w swoim programie i swoim funkcjonowaniu. Takie partie, nawet gdy są zdominowane przez jedną grupę, są w stanie rekrutować kandydatów z mniejszości etnicznych, oferując im szansę na
artykulację swoich interesów. Ten typ partii łączy się z profilem lewicowym
lub liberalnym41.
Ostania wskazana przez Biebera grupa partii – partie wieloetniczne – stara
się po prostu integrować wieloetniczne, zróżnicowane społeczności42.
Jak pokażą badania, reprezentacja mniejszości niemieckiej w badanym
obszarze będzie obierała, zależnie od warunków, różne formy – będziemy
obserwować partie monoetnicze, ale także zachowania scharakteryzowane
w pozostałych modelach Biebera. Analizując partie etniczne, należy wziąć pod
uwagę również zakres, w jakim ich liderzy podnoszą radykalne żądania zmian
terytorialnych i politycznych43. Lieven de Winter na tej bazie wyróżnia partie:
1. umiarkowanie protekcjonistyczne (moderate-protectionist);
2. partie autonomistyczne i narodowo-federalistyczne;
3. separatystyczne.
Umiarkowanie protekcjonistyczne partie walczą o ochronę „unikalnego
charakteru” swojej grupy w ramach istniejącego otoczenia politycznego (szwajcarska Ticino League, szwedzka Partia Ludowa w Finlandii).
Partie autonomiczne starają się zdobyć pewien poziom politycznej niezależności dla swojej grupy oraz regionu, w którym działają, a także udział w rządzeniu tym terytorium (Południowotyrolska Partia Ludowa i Unia Waldotańska
w Republice Włoskiej oraz część partii korsykańskich). Podtypem partii autonomicznych są ugrupowania narodowo-federalistyczne, dążące do wprowadzenia pewnego zakresu samorządzenia i przebudowy państwa w federację (Liga
Północna – Włochy)44.
Partie separatystyczne mają dwojaki charakter: wolnościowy lub separatystyczny (irredentystyczny). Partie wolnościowe dążą do całkowitej niezależności
Przykładowo: Socjaldemokratyczna Partia w Czarnogórze (Socijal demokratska partija,
SDP) lub Liberalno-Demokratyczna Partia w Serbii (Liberal demokratskapartija, LDP),
tamże, s. 14.
42
Tamże.
43
L. de Winter, Conclusion: a Comparative Analysis of the Electoral Office and Policy Success of
Ethnoregionalist Parties [w:] Regionalist Parties in Western Europe, L. de Winter, H. Türsan
(red.). London 1998, s. 205, za: J. Ishiyama, M. Breuning, What is in a name…, s. 225.
44
Tamże, s. 226.
41
21
regionu reprezentowanego w ramach federalistycznej Europy regionów lub
w ramach jakiejkolwiek innej supranarodowej formacji45. Natomiast najbardziej
charakterystyczną cechą partii separatystycznych (irredentystycznych) jest poszukiwanie przez nie łączności z innym państwem o podobnej etnokulturowej
identyfikacji46.
Trzeba zauważyć, że klasyfikowanie partii ze względu na cele, które chcą
osiągnąć, bywa problematyczne – cele te bowiem często się zmieniają. Nawet
partie separatystyczne, o najbardziej jednoznacznych zamiarach, mogą modyfikować swoje oczekiwania – rezygnując bądź odkładając plany niezależności47.
Partie mniejszości niemieckiej w badanym obszarze przynależą do grupy ugrupowań umiarkowanie protekcjonistycznych. Ze względu na liczebność mniejszości oraz jej terytorialny zasięg dążenia autonomiczne czy separatystyczne się
nie pojawiają, a tendencje demograficzne charakteryzujące te grupy wykluczają
raczej zmianę w tym zakresie.
Podsumowując, partie można nazwać etnicznymi, odwołując się wielu
kryteriów. W niniejszym opracowaniu za Kanchanem Chandrą przyjęte zostały
cztery kryteria:
1. nazwa partii;
2. platforma wyborcza partii;
3. fakt wyłączania grupy (lub grup etnicznych) z zasobu wyborczego ugrupowania – negatywne definiowanie grupy docelowej;
4. kwestia powiązania większości głosów oddanych na partię z jakąś grupą
etniczną48 – ograniczenie zaplecza wyborczego.
Kryterium trzecie i czwarte pozwala sprawdzać etniczny charakter partii
niezależnie od jej nazwy czy programu, koncentrując się na zapleczu wyborczym
ugrupowań. Przyjęcie tego założenia oznacza, że przedmiotem niniejszej analizy
powinny być nie tylko partie wprost odwołujące się do kategorii etnicznych
w swej nazwie czy też programie, lecz także należy zwrócić uwagę, na kogo
głosują obywatele badanych państw deklarujący narodowość niemiecką.
Kończąc rozważania definicyjne dotyczące partii etnicznych, można zauważyć, że ujęcia te można podzielić na dwie grupy: odwołujące się do zaplecza
politycznego – wskazujące, że partie etniczne bazują na wsparciu konkretnej
Tamże.
Tamże.
47
Tamże.
48
K. Chandra, What is an ethnic party?, „Party politics”, 2011, 17/2, s. 158.
45
46
22
Kinga Wojtas
grupy etnicznej, oraz na te, które bazują na sposobie autoprezentacji partii
etnicznych, przedstawiających się jako wyraziciele interesów partykularnej
grupy społecznej – grupy niedominującej (niewiększościowej). Łącząc cechy
przedstawionych powyżej definicji, można wskazać trzy kluczowe aspekty
funkcjonowania partii etnicznych: partykularyzm, centralność oraz czasowość
bronionych interesów. Partie etniczne, adresując swój apel do określonej grupy,
mniej lub bardziej, pośrednio lub bezpośrednio wyłączają pozostałe grupy.
Hasła etniczne pozostają w centrum ich zainteresowań. Natomiast czasowość
oznacza, że partie zależnie od kontekstu i upływu czasu mogą uzyskiwać lub
tracić swój etniczny charakter49.
W niniejszym opracowaniu nie będziemy mieć kłopotów ze zdefiniowaniem grupy etnicznej – są to mieszkańcy badanych czterech państw należący
do mniejszości niemieckiej50. Definiujemy partie niemieckie przez pryzmat
przynależności narodowej, nie jest jednak oczywiste, że są to gracze jednolici
(tzn. istnieje konflikt w ramach reprezentacji mniejszości). Sprawdzimy więc,
na ile środowisko to w ramach poszczególnych państw jest podzielone.
Źródła zaangażowania / aktywności mniejszości etnicznych
Analizując motywy społecznego zaangażowania, w zależności od przyjętego
podejścia można badać społeczny i ludzki kapitał (ujęcie socjologiczne), znaczenie empatii oraz ekstrawertyczność osobowości (ujęcie psychologiczne) czy
też rolę wartości i postaw politycznych (ujęcie politologiczne)51.
Koncentrując się na ujęciu politologicznym, należy się zastanowić nad czynnikami wyjaśniające aktywność polityczną. Teoria modernizacyjna zakłada, że
wraz ze wzrostem standardu życia, rozbudowywaniem sektora usług, podniesieniem poziomu skolaryzacji nastąpiła zmiana stylu obywatelskiego zaangażowania. Wspomniane na początku rozdziału stare formy aktywności zostały
zastąpione przez nowe. Teoria instytucjonalna podkreśla znaczenie warunków
Tamże, s. 155.
Sytuacja przeciwna występuje, gdy grupa etniczna nie przyjmuje jednej tożsamości
(w USA irlandzcy Amerykanie, włoscy Amerykanie itd.), co powoduje, że nie można
mówić tu mówić o etnicznym charakterze partii „Białych”, por. tamże, s. 152.
51
R. Bekkers, Participation in Voluntary Associations: Relations with Resources, Personality,
and Political Values, „Political Psychology”, 2005, 26/3, s. 439.
49
50
23
tworzonych przez państwo – zasad gry. Teoria racjonalnego wyboru wskazuje
na indywidualne kalkulacje jednostki dotyczące kosztów i korzyści płynących
ze społecznych działań.
Kanchan Chandra, koncentrując się na sferze partyjnej, porządkuje źródła
aktywności o podłożu etnicznym, wprowadzając kategorię areny etnicznej
kontestacji. Arena etnicznej kontestacji w ramach systemu partyjnego rodzi
się, gdy partie rywalizują o głosy wyborców, którzy należą do jednej lub kilku
etnicznych kategorii (co oznacza jednocześnie wyłączenie osób identyfikujących
się z innymi grupami etnicznymi)52. Dzieje się tak w trzech wypadkach:
1. jeśli w danym państwie występują odseparowane pod względem etnicznym elektoraty;
2. jeśli w danym państwie występują stanowiska / urzędy zarezerwowane dla
pewnej grupy lub grup etnicznych (np. miejsca dla mniejszości w parlamentach);
3. jeśli partie ogólnokrajowe są kontestowane w pewnych regionach, a wyborcy w tych regionach podzielają jeden lub wiele atrybutów konstytuujących
etniczną identyfikację53.
Chandra zwraca więc uwagę, że istotne są zarówno determinanty społeczne,
instytucjonalne, jak i praktyka polityczna. Przyjrzymy im się kolejno.
Z przedstawionych powyżej względów najwięcej uwagi poświęcimy czynnikom sprzyjającym aktywności partyjnej, należy jednak pamiętać, że szereg determinantów stymuluje również aktywność pozapartyjną, a nawet pozapolityczną.
Najbardziej elementarnym wyjaśnieniem źródeł etnicznej partyjnej aktywności jest założenie, że partie rodzą się niejako automatycznie w sytuacjach,
gdy etniczne identyfikacje stają się bazą świadomości grupowej – członkowie
grupy podzielają wspólne wartości, dostrzegają wspólne interesy, co sprawia, że
przekładają się one na podstawę międzygrupowej (międzyetnicznej) rywalizacji54. Wyborcy wspierają partie etniczne, gdyż chcą poprawy swojego statusu
materialnego, lepszego dostępu do podejmowania decyzji publicznych, zmiany
położenia swojej grupy55. Upraszczając, można stwierdzić, że partie etniczne są
naturalnym następstwem występowania etnicznego rozłamu socjopolitycznego,
o czym piszą wspomniani już wcześniej Lipset i Rokkan. Podejście to należałoby
K. Chandra, What is an ethnic…, s. 165.
Tamże.
54
D. Lee Van Cott, From Movements to Parties in Latin America: The Evolution of Ethnic Politics,
Cambridge 2007, s. 7.
55
D. Horowitz, dz. cyt., s. 143, za: D. Lee Van Cott, From Movements to Parties…, s. 7..
52
53
24
Kinga Wojtas
wzbogacić o szereg czynników, które uaktywniają ten rozłam socjopolityczny
(cleavege). Według Lipseta, po rodzinie to religia stanowi najmocniejszy czynnik
integracyjny i jednocześnie stymulujący rozłamy56. Warto już w tym momencie
wspomnieć, że szczególnie w Rumunii i na Węgrzech wyznawana religia odróżnia członków mniejszości niemieckiej od dominującej grupy narodowościowej.
Istotną grupą czynników wyjaśniających powstawanie partii mniejszości
etnicznych są uwarunkowania instytucjonalne. W praktyce, co podkreślają
Sonia Alonso i Rubén Ruiz-Rufino, instytucje polityczne mogą przekładać się na
redukcję konfliktu etnicznego jedynie wówczas, gdy gwarantują włączenie głosu
mniejszości do procesu politycznego57. Oznacza to więc, że sama polityczna
reprezentacja (np. w parlamencie) nie ma większego znaczenia, o ile nie oznacza
realnego wpływu politycznego. Partie bowiem, biorąc udział w podejmowaniu
realnych decyzji, rezygnują często z pryncypialnego głosu i zawierają porozumienia, łagodząc swoje cele. Takie warunki najpełniej stwarza parlamentarny
model rządzenia58.
Donna Lee Van Cott, koncentrując się na samym mechanizmie reprezentacji (kluczowym dla niniejszego opracowania), a nie na efektywności wpływu,
wskazała trzy rozwiązania najmocniej stymulujące powstawanie politycznych
organizacji etnicznych:
1. decentralizacja;
2. łatwość dostępu do wyborów dla ruchów politycznych – brak konieczności
rejestracji partii politycznych, by zarejestrować listę wyborczą;
3. rezerwacja miejsc w parlamencie dla reprezentantów mniejszości59.
Z listy Donny Lee Van Cott realne znaczenie dla wprowadzenia do debaty
publicznej, ale i realizacji interesów mniejszości, wydaje się mieć decentralizacja,
stwarzająca dodatkowe instytucjonalne poziomy aktywności politycznej – poziomy, na których konkurencyjność i intensywność (także kosztochłonność)
rywalizacji jest mniejsza niż na arenie ogólnokrajowej. Jak pokażą analizy
niniejszego opracowania, to właśnie poziom samorządowy będzie szczególnie atrakcyjny dla przedstawicieli mniejszości niemieckiej. Zarezerwowane
S.M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warszawa 1995, s. 44.
S. Alonso, R. Ruiz-Rufino, Political representation and ethnic conflict in new democracies,
„European Journal of Political Research”, 2007, 46/ 2, s. 237–267.
58
R. Ruiz-Rufino, Satisfaction with Democracy in Multi-ethnic Countries: The Effect of Representative Political Institutions on Ethnic Minorities, „Political Studies”, 2013, vol. 6, s. 103.
59
D. Lee Van Cott, From Movements to Parties…, s. 8.
56
57
25
miejsca w instytucjach dla przedstawicieli mniejszości lub też wyłączenie grup
mniejszościowych z konieczności zmierzenia się z progiem wyborczym, czyli
w praktyce dyskryminacja pozytywna, jest częstym instytucjonalnym sposobem ułatwiania zasad konkurencji dla mniejszości etnicznych60. Sprawdzimy,
czy rozwiązania te przyjęto w badanych państwach. Wśród innych czynników
instytucjonalnych ważną rolę odgrywa również prawo wyborcze – dominuje
pogląd, iż to ordynacja proporcjonalna sprzyja zagwarantowaniu możliwości
podejmowania skutecznych działań przez mniejszości, chyba że system większościowy przyjęty w wyborach spotyka się z liczebną grupą etniczną o skoncentrowanym terytorialnie charakterze – wtedy mniejszość nie jest dotknięta
redukującym oddziaływaniem ordynacji większościowej.
Poza instytucjami istotną rolę w aktywizacji politycznej członków mniejszości odgrywają czynniki, które można określić jako konsekwencje praktyki politycznej. Praktyka polityczna to ocena rzeczywistego funkcjonowania instytucji,
zatem ta część rozważań będzie stanowić uzupełnienie akapitu poświęconego
czynnikom instytucjonalnym. To, w jaki sposób badać praktykę polityczną,
stanowi rdzeń politologii empirycznej, ale sprawia również wiele kłopotów
dotyczących budowy odpowiednich narzędzi pomiaru. W tym opracowaniu
posłużono się dwoma miernikami: poziomem satysfakcji z demokracji i poziomem patronażu.
Poziom satysfakcji z demokracji definiowany jest jako zadowolenie z konkretnych działań w sferze publicznej, a nie jako ocena wartości demokratycznych61.
John Ishiyama i Marijke Breuning, badając m.in. związek między poziomem
satysfakcji z demokracji a wspieraniem partii etnicznych, zauważyli, że niższy
poziom satysfakcji z demokracji sprzyja poparciu dla partii etnicznych62. System
demokratyczny generuje zwycięzców i przegranych. Zwycięzcy lub głosujący na
zwycięskie partie są zazwyczaj bardziej zadowoleni z demokracji niż przegrani63.
A zatem dla grup mniejszościowych ze względu na niższe prawdopodobieństwo
zasiadania ich przedstawicieli w rządzie demokracja powinna się rysować jako
mniej satysfakcjonująca niż dla grup dominującej grupy etnicznej.
62
63
60
61
F. Bieber, dz. cyt., s. 13.
R. Ruiz-Rufino, dz. cyt., s. 103.
J. Ishiyama, M. Breuning, What is in a name…, s. 223–241.
C.J. Anderson Y.V. Tverdova, Winners, losers, and attitudes about government in contemporary democracies, „International Political Science Review”, 2001, 22/ 4, s. 321–338; A. Blais,
F. Gelineau, Winning, losing and satisfaction with democracy, „Political Studies”, 2007, 55/2.
s. 425–441, za: R. Ruiz-Rufino, dz. cyt., s. 101.
26
Kinga Wojtas
Alexander F. Wagner, Friedrich Schneider i Martin Halla, badając podstawy
indywidualnej satysfakcji z demokracji społeczeństw zachodnioeuropejskich,
zauważyli, że czynnikami decydującymi o poziomie zadowolenia z demokracji
są: poziom korupcji i funkcjonowania państwa prawa, zakres funkcjonowania
ekonomicznej szarej strefy, swoboda dostępu do klasy politycznej, poziom
regulacji politycznego uczestnictwa i funkcjonowanie systemowych mechanizmów hamulców i równowagi (zapewniających podział i równoważenie władz)64.
Z kolei czynniki takie jak preferencje wyborców dla lewicowej bądź prawicowej
ideologii, jakość polityki monetarnej, skala funkcjonowania związków zawodowych czy nawet wymienione powyżej ordynacja proporcjonalna, pluralizm,
frakcjonalizacja partyjna i rządowa, a nawet parlamentarna kontrola nad władzą
wykonawczą nie mają większego znaczenia dla oceny poziomu zadowolenia
z demokracji65. Nie przeprowadzono analogicznej analizy dla badanego tu
obszaru, jednak kuszące jest przyjrzenie się danym Eurobarometru (które
były także podstawą badań Wagnera i zespołu), dotyczącym Polski, Czech,
Rumunii i Węgier. W badaniach Eurobarometru dotyczących interesującego nas
obszaru pytano wprost „Czy jesteś zadowolony z funkcjonowania demokracji
w twoim kraju?”66. W analizowanych państwach w 2006 r. jedynie w Czechach
poziom satysfakcji z demokracji przekraczał 50% (58%), w Polsce wyniósł 38%,
w Rumunii 27%, na Węgrzech 48% Natomiast w 2012 r. niezadowolenie z jakości
demokracji deklarowało: w Rumunii 78% społeczeństwa, na Węgrzech 73%, a w
Czechach 67% Jedynie w Polsce poziom zadowolenia z demokracji w badanym
okresie wzrósł do 78%67 W oparciu o te dane można sformułować hipotezę, że
szczególnie Rumunia powinna być podatnym gruntem dla etnicznego sprzeciwu
wobec jakości demokracji.
Z zagadnieniem satysfakcji z demokracji wiąże się, jak już wspomniano,
poczucie poszanowania reguł – aby uzupełnić obraz rysujący się na podstawie
badań Eurobarometru, możemy odwołać się do koncepcji wymienianego już
wielokrotnie Chandry. Według Chandry sukces partii etnicznych jest skorelowany z demokracją opartą na patronażu, w której państwo monopolizuje dostęp
A.F. Wagner, F. Schneider, M. Halla, The quality of institutions and satisfaction with democracy in Western Europe, „European Journal of Political Economy”, 2009/25, s. 31.
65
Tamże.
66
Od 2013 r. w badaniach Eurobarometru zaczęto zadawać pytanie o zadowolenie z funkcjonowania instytucji, dlatego też wykorzystano badania przeprowadzone jedynie do
2012 r.
67
http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb77/eb77_publ_en.pdf
64
27
do miejsc pracy i usług, a wybrani urzędnicy mają swobodę dokonywania
podziału pracy i usług będących w dyspozycji państwa. Kluczowym aspektem
relacji patronaż – demokracja jest nie tyle zakres działania państwa, ale moc
urzędników, którzy dysponują ogromnymi zasobami kontrolowanymi przez
państwo, mają możliwość podejmowania uznaniowych decyzji i z niej korzystają.
Demokracja nie ma charakteru patronażowego, jeśli sektor prywatny dominuje
jako praco- i usługodawca nad sektorem publicznym lub gdy ci, którzy kontrolują
dystrybucję państwowych zasobów i usług, nie mają swobody podejmowania
działań w tym zakresie68.
Warto odpowiedzieć na pytanie, czy państwa będące przedmiotem badania
można określić mianem demokracji opartych na patronażu? Nie jest to proste
zadanie – ponownie należy się oprzeć na właściwym zbiorze danych empirycznych. W tym celu wykorzystany zostanie indeks postrzegania korupcji
(Corruption Perceptions Index-CPI)69, będący narzędziem pomiaru poziomu
korupcji stosownym przez Transparency International. Maksymalna wartość
tego indeksu to 100 i oznacza kraj wolny od korupcji, z kolei minimalna wartość
to 0 – wskazuje państwo całkowicie skorumpowane. W 2012 r. przebadano 173
państwa: Polska znalazła się na 41. miejscu (CPI 58), Węgry na 46. (CPI 55),
Czechy na 54. (CPI 49), Rumunia na 66. miejscu (CPI 44). Miernik ten, rzecz
jasna, nie jest doskonałym narzędziem, możemy go jednak wykorzystać jako
punkt odniesienia i uznać, że skoro w Rumunii osiągnął on wartość poniżej 50,
można uznać go za znaczący dla poszukiwań uwarunkowań głosowania na partie mniejszości w tym państwie. W oparciu o te dwa indeksy zatem interesujące
będzie zweryfikowanie rysującej się hipotezy, że w Rumunii partie i organizacje
etniczne (także niemieckie) znajdują żyzne podłoże dla swoich działań.
*
Podsumowując całość przedstawionych tu badań, reprezentację mniejszości
niemieckiej badaną w tym opracowaniu utożsamiać będziemy z „reprezentacją szczegółową”, która dotyczy reprezentacji interesów i opinii obywateli jako
członków wspólnoty lokalnej lub grupy społecznej. W związku z tym będziemy
analizować zarówno partie polityczne mniejszości, jak i jej organizacje społeczne
i kulturalne. Warto na zakończenie podkreślić, że prace na temat aktywności,
K. Chandra, Why Ethnic Parties Succeed…, s. 6–7.
http://cpi.transparency.org/cpi2012/results/ (dostęp 17.09.2015).
68
69
28
Kinga Wojtas
organizacji i partii mniejszości etnicznych, a zatem i niniejszy tom, dostarczają
informacji nie tylko na temat konkretnej wspólnoty, lecz także pozwalają uzyskać szerszy zastaw danych czy też ocen dotyczących funkcjonowania systemu
politycznego. Jak wskazuje John Ishiyama, można wskazać trzy powody zainteresowania partiami etnicznymi, co także podkreśla wartość tych badań70.
Po pierwsze, stanowią one „unikalne” organizacje – w przeciwieństwie do
innych partii, będących z założenia agencjami mobilizacji, a przez to ciałami
pomagającymi zintegrować lokalne wspólnoty w naród lub w szerszą federację71, partie etniczne nie mają tego celu. Partie etniczne bowiem to „organizacje,
które reprezentują partykularną grupę społeczną i dążą do uzyskania władzy
politycznej, aby osłabić relatywną siłę lub pozycję innych grup etnicznych”72.
Żeby ująć tę kwestię inaczej: partie etniczne nie szukają integracji w ramach
szerokich narodowych identyfikacji, a raczej ograniczają swój przekaz do partykularnych grup etnicznych lub wspólnot regionalnych i dążą do wyznaczenia
granic między etnicznymi przyjaciółmi i wrogami73. Ten sposób określania roli
partii etnicznych w systemie oznaczałby jednak, iż działanie na rzecz mniejszości
oznacza immanentny konflikt z grupami większościowymi / dominującymi.
Tak jednak nie jest. Partie mogą działać jako siły promujące specyficzne interesy
mniejszości, co nie musi się wiązać z obniżeniem statusu partii mainstreamu.
Partie etniczne mogą dążyć do udziału we władzy z bardzo różnych przyczyn,
mogą też pragnąć jedynie wywierać na nią wpływ74. Ważne jednak, że za pomocą analiz partii politycznych i organizacji mniejszości uzyskamy pełniejszy
obraz potencjalnych konfliktów w ramach systemu.
Po drugie, bada się partie etniczne przez pryzmat roli, jaką odgrywają w nowych demokracjach, co jest szczególnie interesujące dla niniejszego opracowania.
Wielu badaczy wskazuje, że występowanie etnicznych partii politycznych jest
elementem destrukcyjnym dla nowych systemów i procesów transformacji75.
Ich istnienie oznacza bowiem pogłębianie podziałów między grupami i partie
J. Ishiyama, Ethnic parties: their emergence and political impact, „Party Politics”, 2011, 17/2,
s. 147.
71
S.M. Lipset, S. Rokkan, dz. cyt., s. 4.
72
J. Ishiyama, M. Breuning, Ethnopolitics in the New Europe, London 1998, s. 8.
73
H. Kitschelt, Divergent paths of postcommunist democracies [w:] Political Parties and Democracy, L. Diamond, R. Gunther (red.), Baltimore–London 2001, s. 347.
74
K. Chandra, What is an ethnic party…, s. 156.
75
J. Ishiyama wymienia tu: D. Horowitz, dz. cyt.; A. Rabushka, K. Shepsle, Politics in Plural
Societies: A Theory of Democratic Stability, Columbus 1972.
70
29
etniczne zaostrzają konflikty. Z drugiej strony część prac (szczególnie tych
współczesnych) wskazuje jednak, że partie etniczne pełnią pozytywną funkcję
w promowaniu międzygrupowych procesów akomodacyjnych76. Zatem partie
etniczne promują podziały, wytyczają granice, ale i zmuszają do kooperacji
w ramach wspólnoty politycznej. Pełnią, czasami nawet mocniej niż nieetniczne
partie ogólnokrajowe, funkcje socjalizacyjną. Tę rolę wypełniają również organizacje pozapolityczne mniejszości. Z tym ostatnim zagadnieniem wiąże się trzeci
aspekt funkcjonowania tych podmiotów, jakim jest mobilizacja – budują one
bowiem łączność między stronami etnicznych rozłamamów socjopolitycznych
i wykorzystują je jako opłacalną strategię mobilizacyjną dla tworzenia grup, definiowania ich interesów i działania zbiorowego77. Partie etniczne w tym ujęciu
pomagają podtrzymywać demokrację, wspierać właściwe instytucje służące
dobrostanowi wspólnoty78. Partie etniczne dają bowiem szanse na artykulację
interesów grupom, które bez ich istnienia byłyby pozbawione głosu w ramach
systemu.
Dzięki niniejszemu tomowi otrzymamy zestaw danych dotyczących funkcjonowania systemów politycznych Polski, Węgier, Czech i Rumunii oraz miejsca
mniejszości niemieckiej w ich ramach – niniejszy tekst przedstawi zatem portret
polityki badanych państw, stworzony z perspektywy mniejszości narodowej,
która ze względów historycznych utraciła swoje znaczenie.
Bibliografia:
Alonso S., Enduring ethnicity: The political survival of incumbent ethnic parties in Western
democracies, Estudio/Working Paper 2005/221.
Alonso S., Ruiz-Rufino R., Political representation and ethnic conflict in new democracies,
„European Journal of Political Research”, 2007, 46/ 2.
Anderson C.J., Tverdova Y.V., Winners, losers, and attitudes about government in contemporary
democracies, „International Political Science Review”, 2001, 22/4.
Bekkers R., Participation in Voluntary Associations: Relations with Resources, Personality, and
Political Values, „Political Psychology”, 2005, 26/3.
Bieber F. (red.), Political Parties and Minority Participation, Skopje 2008.
J. Ishiyama, Ethnic parties: their emergence…, s. 148.
J. Ishiyama wymienia tu: J. Birnir, Ethnicity and Electoral Politics, Cambridge 2007; K. Chandra, Why ethnic parties succeed…; K. Chandra, Ethnic Parties and Democratic Stability,
„Perspectives on Politics”, 2005, 3, s. 235–52.
78
J. Ishiyama, Ethnic parties: their emergence…, s. 148.
76
77
30
Kinga Wojtas
Birnir J., Ethnicity and Electoral Politics, Cambridge 2007.
Blais A., Gelineau F., Winning, losing and satisfaction with democracy, „Political Studies”, 2007,
55/2.
Bobbio N., Democracy and Dictatorship: The Nature and Limits of State Power, Minneapolis 1989.
Chandra K., Ethnic parties and democratic stability, „Perspectives on Politics”, 2005/3.
Chandra K., Metz D, A New Cross-National Database on Ethnic Parties, Annual Meeting of
the Midwestern Political Science Association, Chicago 2001.
Chandra K., What is an ethnic party?, „Party politics”, 2011, 17/2
Chandra K., Why Ethnic Parties Succeed: Patronage and Ethnic Headcounts In India, Cambridge
2004.
Dahl R., Polyarchy: Participation and Opposition. New York 1961.
de Winter L., Conclusion: a Comparative Analysis of the Electoral Office and Policy Success of
Ethnoregionalist Parties [w:] Regionalist Parties in Western Europe, L. de Winter, H. Türsan
(red.), London 1998.
Duverger M., Institutions politiques et droit constitutionnel, Paris 1973.
Easton D., A Systems Analysis of Political Life, Wiley 1965.
Ekiert G., Foa R., Civil Society Weakness in Post-Communist Europe: A Preliminary Assessment,
„Carlo Alberto Notebooks”, 2011, no 198.
Horowitz D., Ethnic group in conflict, Berkeley 1985.
Ishiyama J., Breuning M., Ethnopolitics in the New Europe, London 1998.
Ishiyama J., Breuning M., What is in a name? Ethnic party identity and democratic development
in post-communist politics, „Party Politics”, 2011, 17/2.
Ishiyama J., Ethnic parties: their emergence and political impact, „Party Politics”, 2011, 17/2.
Kitschelt H., Divergent paths of postcommunist democracies [w:] Political Parties and Democracy,
L. Diamond, R. Gunther (red.), Baltimore and London 2001.
Lee Van Cott D., From Movements to Parties in Latin America: The Evolution of Ethnic Politics,
Cambridge 2007.
Lee Van Cott D., Institutional Change and Ethnic Parties in South America, „Latin American
Politics and Society”, 2003/45.
Lipset S. M., Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warszawa 1995.
Lipset S.M., Rokkan S., Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignments: an Introduction,
New York 1967.
Lipset S.M., Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warszawa 1995.
Mair P., Is Governing Becoming more Contentious? [w:] How Democracy Works. Political
Representation and Policy Congruence in Modern Societies, M. Rosema, B. Denters, K. Aarts
(red.), Amsterdam 2011.
Mair P., Party System Change: Approaches and Interpretations, Oxford 1997.
Mair P., van Biezen I., Party membership in twenty European democracies, „Party Politics”, 2001/7.
March J. G., Olsen J. P., Instytucje. Organizacyjne podstawy polityki, Warszawa
Newton K., Trust, Social Capital, Civil Society, and Democracy, „International Political Science
Review”, 2001, 22/2.
Norris P., Democratic phoenix: Reinventing political activism, Paper for presentation, American
Political Science Association, Boston 2002.
31
Pedersen M.N., Towards a new typology of party lifespans and minor parties, „Scandinavian
Political Studies”, 1982, 5/1.
Pitkin H., The Concept of Representation, Oakland 1967.
Putnam R., Demokracja w działaniu: Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Kraków
1995.
Rabushka A., Shepsle K., Politics in Plural Societies: A Theory of Democratic Stability, Columbus
1972.
Ruiz-Rufino R., Satisfaction with Democracy in Multi-ethnic Countries: The Effect of
Representative Political Institutions on Ethnic Minorities, „Political Studies”, 2013/6.
Runciman D., Vieira M. B., Reprezentacja, Warszawa 2011.
Stimson J., MacKuen M., Erikson R., Dynamic Representation, „American Political Science
Review”, 1995, 89/ 03.
Szacki J., Liberalizm po komunizmie, Kraków 1994.
Thompson J., Political represenatation [w:] International Encyclopedia of the Social & Behavioral
Sciences, Amsterdam 2001.
van Biezen I., Mair P, Poguntke T., Going, going, . . . gone? The decline of party membership in
contemporary Europe, „European Journal of Political Research”, 2012, 51/1.
Verba S., Nie N. H., Kim J., The Modes of Democratic Participation: A Cross-National Analysis,
Beverley Hills, 1971.
Wagner A.F., Schneider F., Halla M., The quality of institutions and satisfaction with democracy
in Western Europe, „European Journal of Political Economy”, 2009/25.
Ware A., Political Parties and Party Systems, Oxford 1996.
Webels B., Reprezentacja polityczna a demokracja [w:] Zachowania polityczne, t. 2., R. Markowski
(red.), Warszawa 2010.
Wlezien Ch., Soroka A. N., Związki między opinią publiczną a polityką [w:] Zachowania polityczne, t. 2., R. Markowski (red.), Warszawa 2010.
Wojtas K., Partie populistyczne w Czechach i na Słowacji, Warszawa 2011.
Zawadzka B., Model przedstawicielstwa socjalistycznego, Warszawa 1980.
Inne
http://cpi.transparency.org/cpi2012/results
http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb77/eb77_publ_en.pdf
Polska
Martyna Wasiuta
w Polsce przed 1989 r.
Bez kontekstu historycznego trudno zrozumieć sytuację mniejszości narodowej
w danym państwie, stąd konieczność poświęcenia pewnej części niniejszego
opracowania właśnie analizie losów Niemców zamieszkujących ziemie Polski
w XX w. Analizę tę podzielono na dwa okresy, uwzględniające rewizje granic
w Europie i zmiany systemowe: dwudziestolecie międzywojenne i okres po
drugiej wojnie światowej.
1. Niemcy na ziemiach polskich
Obecność Niemców na obszarze współczesnej Polski ma swoje początki
w średniowieczu. Na przełomie wieków XII i XIII panujący książęta piastowscy zapraszali ludność niemiecką głównie na Śląsk i Pomorze Nadwiślańskie,
wykorzystując jej przewagę cywilizacyjną w dziedzinach rolnictwa i rzemiosła
do rozwoju miast i wsi. Pod koniec XIV w. Niemcy stanowili nawet większość
ludności zamieszkującej Kraków. W tym okresie osadnictwo niemieckie miało
na celu pobudzenie procesów urbanizacyjnych ziem polskich. Wtedy też doszło
do wyraźnego zniemczenia Pomorza i Śląska, natomiast w pozostałych lokalizacjach osadnictwa niemieckiego obserwowano raczej asymilację Niemców i ich
polszczenie. W 1226 r. sprowadzono na Ziemię Chełmińską rycerzy późniejszego
zakonu krzyżackiego, a zaraz potem nadano im te tereny. 1.
W 1740 r. Śląsk, na niekorzyść ówczesnej Austrii rządzonej przez Habsburgów,
został włączony do Prus przez króla Fryderyka Wielkiego. Wtedy też rozpoczęła
się kolonizacja tych ziem przez niemiecką ludność, trwająca przez cały XIX w.
Tamtejsze ziemie wydzierżawiano i parcelowano wyłącznie na rzecz Niemców.
Do 1806 r. osiedliło się ich tam 170 tysięcy2.
D. Matelski, Niemcy w Polsce w XX wieku, Warszawa 1999, s. 17–20.
Tamże, s. 29.
1
2
34
Martyna Wasiuta
Niewątpliwie znaczny wpływ na pojawienie się Niemców na ziemiach należących dziś do Polski miały rozbiory i związana z nimi polityka zaborców.
Ziemie etnicznie polskie weszły w skład niemieckich monarchii: Habsburgów
i Hohenzollernów. Po przejęciu ziem władze zaborców przystapiły do ich unifikacji z pozostałymi częściami Prus i krajami Habsburgów. Wprowadzono
administrację i prawodawstwo niemieckie, co spowodowało napływ kolejnych
osadników niemieckich, zainteresowanych pracą i ziemią wyludnioną wskutek
wcześniejszych wojen3.
Największe nasilenie osadnictwa niemieckiego na ziemiach należących dziś
do Polski zaobserwowano w XIX w.4, po kongresie wiedeńskim. Część ziem należących wcześniej do zaborców, a zamieszkanych przez licznych Niemców, decyzjami kongresu przekazana została Rosji, co spowodowało odpływ Niemców
w kierunku obszarów pod panowaniem niemieckim5, a więc do zaboru prus
kiego i na Śląsk. Podczas drugiej wojny światowej na włączonych do III Rzeszy
ziemiach polskich osiedlali się Niemcy z państw nadbałtyckich, przy jednoczes
nym wysiedlaniu ludności polskiej i żydowskiej6.
Suma czynników związanych z kolejnymi akcjami osiedleńczymi spowodowała, że mniejszość niemiecka na Śląsku tworzy zwarte zbiorowości, zaś na
pozostałych obszarach żyje w diasporze, co przekłada się na specyfikę organizacyjną jej reprezentacji.
1.1. Organizacje reprezentujące mniejszość niemiecką w polityce i ich
znaczenie w XX w.
Sytuację mniejszości niemieckiej w Polsce w znacznym stopniu kształtowały wydarzenia historyczne związane z pierwszą i drugą wojną światową. Po pierwszej
wojnie światowej obserwujemy niezbyt liczną, ale skupioną regionalnie i dobrze
zroganizowaną populację Niemców, świadomych swojej siły i oczekujących
odpowiedniego traktowania przez polskie władze centralne i samorządowe.
Po drugiej wojnie światowej, wywołanej przez rasistowskie przekonanie nazistowskich Niemiec o swojej wyższości i wynikające z niego bezprecedensowe
5
6
3
4
Tamże, s. 21.
Tamże, s. 22.
Tamże, s. 23.
H. Chałupczak, T. Browarek, Mniejszości narodowe w Polsce 1918–1995, Lublin 1998, s. 126.
Polska · Reprezentacja mniejszości niemieckiej w Polsce przed 1989 r.
35
wyniszczania narodów (także polskiego), uznawanych za niższe i gorsze, członków mniejszości niemieckiej w Polsce pozbawiono obywatelstwa i majątku,
po czym przymusowo przesiedlono między innymi do stref okupacyjnych
w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Znaczenie polityczne Niemców pozostałych w Polsce komunistycznej było marginalne, a ich aktywność społeczna
i polityczna ściśle reglamentowana przez władze.
1.1.1. Okres międzywojenny
W okresie dwudziestolecia międzywojennego mniejszość niemiecka stanowiła 2,3% (ponad 740 tys.) ludności Polski, której ogólny odsetek narodowości
innych niż polska wynosił 31,3% (prawie 10 mln)7. Niemcy w Polsce byli pod
względem liczebności dopiero na czwartym miejscu, za Ukraińcami, Żydami
i Białorusinami, jednak, jak wskazuje Dariusz Matelski, ogniskowali uwagę
polskich władz ze względu na zamieszkiwanie na spornym pograniczu polsko‑niemieckim8. W Polsce (szczególnie na terenie dawnego zaboru pruskiego, nie
austriackiego) ludność niemiecka stanowiła bowiem do 1918 r. grupę uprzywilejowaną i dominującą w administracji i w gospodarce, a w województwie poznańskim i pomorskim należeli do niej także funkcjonariusze dawnej administracji
pruskiej – realizatorzy polityki germanizacyjnej9. Zmiana układu sił prowokowała dążenia do osłabienia ich pozycji gospodarczej i siły organizacyjnej10, co
stanowiło też naturalny element budowy polskiej administracji. Dlatego też
wielu członków dawnej elity (sędziów, urzędników, nauczycieli, policjantów)
zdecydowało się na emigrację do Republiki Weimarskiej. Tendencje te były
widoczne nawet wśród części ziemiaństwa11. Rząd w Berlinie, zaniepokojony
skalą exodusu, która sprawiała, że słabły podstawy niemieckich roszczeń do
terenów pogranicznych, od 1923 r. zaczął wspierać niemieckie organizacje oraz
szkolnictwo na terenie Polski. Wsparcie to wzrosło po dojściu Adolfa Hitlera do
władzy i łączyło się z rosnącymi wpływami ideologii narodowosocjalistycznej
9
D. Matelski, dz. cyt., s. 45.
Tamże, s. 65.
J. Tomaszewski, Z. Landau, Polska w Europie i świecie 1918–1939, Warszawa 2005, s. 61.
10
Tamże, s. 62.
11
J. Tomaszewski, Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku, Warszawa 1991, s. 31.
7
8
36
Martyna Wasiuta
w funkcjonowaniu organizacji mniejszości12. Popularność tych koncepcji komentuje Jerzy Tomaszewski, zwracając uwagę, iż po zamachu majowym w 1926 r.
„szczególnie trudna okazała się sytuacja Niemców odrzucających nacjonalizm,
przede wszystkim socjaldemokratów. Ze strony władz polskich spotykali się
z niechęcią, po pierwsze jako Niemcy, a po drugie jako organizatorzy ruchu
politycznego domagającego się powrotu do demokratycznych form sprawowania
władzy, sprzymierzonego z lewicą polską, kwestionującego ówczesny porządek
społeczny i polityczny”13. Z jednej strony zatem część mniejszości niemieckiej
uległa wpływom nazistowskim, z drugiej istniały (dużo słabsze) grupy, wierne
demokratycznym pryncypiom.
Analizując status prawny mniejszości, warto przypomnieć, iż w okresie
prac nad nową konstytucją Polski, po odzyskaniu niepodległości, opracowano
trzy projekty ustawy zasadniczej, z których drugi (określany mianem ludowego,
autorstwa Mieczysława Niedziałkowskiego z Polskiej Partii Socjalistycznej)
stwarzał instytucjonalne gwarancje dla funkcjonowania mniejszości w postaci
autonomii14. Rozwiązania te nie zostały ostatecznie wprowadzone do porządku
ustrojowego odradzającego sie państwa, jednak kwestia praw mniejszości i ich
przełożenia na terytorialną organizację państwa stanowiła przedmiot dyskusji
w okresie międzywojennym. Za Jerzym Krasuskim15 i Henrykim Batowskim16
można stwierdzić, że kwestie polsko-niemieckie, a więc także dotyczące kwestii
mniejszości niemieckiej w Polsce, należały do największych wyzwań polityki II
RP. Artykuł 109 konstytucji z 17 marca 1921 r. ostatecznie precyzował kwestie
praw mniejszości: „każdy obywatel ma prawo zachowania swej narodowości
i pielęgnowania swej mowy i właściwości narodowych. Osobne ustawy państwowe zabezpieczą mniejszościom w państwie polskim pełny i swobodny
rozwój ich właściwości narodowych przy pomocy autonomicznych związków
mniejszości o charakterze publiczno-prawnym w obrębie związków samorządu powszechnego”17. Treść tego przepisu mogłaby sugerować wprowadzenie
Tamże.
Tamże, s. 32.
14
A. Ajnenkiel, Polskie konstytucje, Warszawa 1991, s. 223.
15
J. Krasuski, Stosunki polsko-niemieckie 1919–1925, Poznań 1962.
16
H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919–1939. Zarys historii dyplomatycznej, Kraków
2001, s. 143.
17
Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
12
13
37
wspomnianych powyżej rozwiązań instytucjonalnych, jak szeroki samorząd czy
nawet autonomia – stosowne akty normatywne nie zostały jednak uchwalone18.
Konstytucja Polski sanacyjnej z 23 kwietnia 1935 r. koncentrowała się na
powiązaniu praw z obowiązkami wobec państwa – w art. 6 i 7 czytamy, że
„obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakładanych
przez nie obowiązków. Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra
powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne. Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być
powodem ograniczenia tych uprawnień”19. Andrzej Ajnenkiel podsumowuje,
że konstytucja kwietniowa pozbawiona była tendencji nacjonalistycznych, natomiast wyrażała pragnienie, by mniejszości narodowe uległy asymilacji państwowej i były lojalne wobec wspólnego państwa. Podkreśla też, że polityczna
praktyka była odmienna (szczególnie po śmierci Józefa Piłsudskiego) i część
obozu sanacyjnego przyjęła nacjonalistyczne postawy endeckie20.
Reprezentacja mniejszości niemieckiej w dwudziestoleciu międzywojennym
w Polsce była sfragmentaryzowana, co wynikało z zamieszkiwania przez nią
ziem będących wcześniej pod rządami różnych zaborców oraz z antagonizmów
politycznych wynikających z podziałów charakterystycznych dla ówczesnej
epoki. Henryk Chałupczak i Tadeusz Browarek wymieniają następujące nurty
politycznej reprezentacji: nacjonalistyczny, chrześciajńsko-społeczny, socjalistyczny, narodowosocjalistyczny, propolski (por. Tabela 1)21. Pierwszy z nich
odgrywał najważniejszą rolę w latach 20. – utożsamiała się z nim większość
ówczesnych organizacji i partii politycznych, w opozycji do których pozostawali
socjaliści i narodowosocjalistyczna Partia Młodoniemiecka. Ta ostatnia odcinała się od dotychczas integrujących i reprezentujących mniejszość niemiecką
działaczy związanych z ziemiaństwem i oficerami byłej armii niemieckiej (stąd
określenie „młody” w nazwie partii, oznaczający zerwanie z dotychczasowymi
tradycyjnymi elitami)22.
J. Tomaszewski, Mniejszości narodowe…, s. 24.
Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r.
20
A. Ajnenkiel, dz. cyt., s. 313.
21
H. Chałupczak, T. Browarek, dz. cyt., s. 129
22
D. Matelski, Mniejszość niemiecka w II RP, „Życie i Myśl” – zeszyty problemowe 2002 z. 13/6,
Opole–Poznań–Warszawa, s. 21.
18
19
38
Martyna Wasiuta
Tabela 1. Organizacje mniejszości niemieckiej w Polsce w dwudziestoleciu
międzywojennym
Nazwa organizacji
Centralna Wspólnota Pracy
Partia Niemiecka – Zjednoczenie Narodowości Niemieckiej
Związek Niemczyzny dla Ochrony Praw Mniejszości w Polsce (do 1923 r.)
Zjednoczenie Niemieckie w Sejmie i Senacie dla Poznańskiego, Okręgu Noteci
i Pomorza (1923–1934)
Zjednoczenie Niemieckie w Polsce Zachodniej (od 1934 r.)
Związek Niemców Polsce (1921–1923)
Niemiecki Związek Ludowy dla Polskiego Śląska = Partia Niemiecka +
Niemiecka Katolicka Partia Ludowa (od 1921 r.)
Niemiecki Związek Ludowy (od 1924 r.)
Socjalistyczny
Niemiecka Partia Socjaldemokratyczna Polski (1919–1924)
Niemiecka Partia Pracy (1922–1924)
Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce (1924)
Niemiecka Socjalistyczna Partia Polskiego Górnego Śląska (1922)
Narodowosocjalistyczny
Niemiecka Partia Chrześcijańsko-Ludowa / Katolicka Partia Ludowa (1921 r.)
Partia Młodoniemiecka (1931 r.)
Niemiecki Blok Narodowy dla Śląska (1935 r.)
Propolski
Chrześcijańsko‑społeczny
Nacjanalistyczny
Nurt
Niemiecki Związek Kulturalny i Gospodarczy (1928 r.)
Związek Ludowy Niemców Galicyjskich
Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Chałupczak, T. Browarek, dz. cyt., s. 129–135.
Nacjonalistyczne partie mniejszości niemieckiej dążyły do solidarności wszystkich Niemców w Polsce, która miała być oparta na wspólnych interesach
39
politycznych i ekonomicznych. Ugrupowania te wspierane były funduszami
z Niemiec, wykonywały też płynące stamtąd polecenia, które stymulowały
działania antypolskie. To stałe umacnianie związków z Rzeszą Niemiecką miało
służyć w przyszłości ponownemu przyłączeniu ziem byłego zaboru pruskiego
do Niemiec.
Ugrupowania socjalistyczne mniejszości niemieckiej, popierając program
głębokich reform społeczno-ekonomicznych, przyciągały robotników. Poza tym,
jak już zostało wspomniane, deklarowały poparcie dla umacniania (szczególnie po 1926 r.) parlamentaryzmu w Polsce, systemu samorządowego, swobód
językowych i demokratycznych, rozszerzania ustawodawstwa socjalnego23.
Sytuacja materialna przedstawicieli mniejszości niemieckiej po pierwszej
wojnie światowej oraz stopień organizacji samorządowej i politycznej oceniane są
jako najlepsze wśród mniejszości zamieszkujących II Rzeczpospolitą. Podstawę
dobrej kondycji ekonomicznej Niemców stanowiła zachowana własność ziemi.
Dobrze zorganizowane były także drobna wytwórczość, handel i spółdzielczość.
Niemieccy właściciele stanowili absolutną większość w przemyśle górnośląs
kim. Zachowali też w swoich rękach znaczną część przemysłu włókienniczego
w Łódzkim Okręgu Przemysłowym. Mniejszość niemiecka była wspierana
materialnie i politycznie przez rząd w Berlinie. Okoliczności te sprawiały, że
Niemcy byli najbardziej aktywnymi politykami wśród mniejszości, a ich organizacje od samego początku – najprężniej działającymi24. Niemcy dominowali
w wielkim i średnim przemyśle, a także handlu hurtowym25. Przemysł ciężki
i włókienniczy w latach 30. XX w. stanowił sektor zatrudnienia dla połowy
robotników przemysłowych w Polsce26.
Organizacje poszczególnych nurtów reprezentowały mniejszość niemiecką
w wyborach parlamentarnych – przez pierwszą dekadę dwudziestolecia międzywojennego w ramach Bloku Mniejszości Narodowych. W latach 30. zaś
organizacje niemieckie uczestniczyły w walce wyborczej samodzielnie, tworząc
Niemiecki Blok Wyborczy27. Posłowie niemieccy podczas pierwszej kadencji
utworzyli Zjednoczenie Niemieckie w Sejmie i Senacie, w drugiej i trzeciej
M. Leczyk, Druga Rzeczpospolita 1918–1939. Społeczeństwo. Gospodarka. Kultura. Polityka,
Warszawa 2006, s. 185.
24
Tamże, s. 113.
25
Tamże, s. 122.
26
Tamże, s. 387.
27
D. Matelski, Mniejszość…, s. 22.
23
40
Martyna Wasiuta
zaś – Niemiecki Klub Parlamentarny. Reforma konstytucyjna przeprowadzona
w 1935 r. zmieniła także skład i organizację parlamentu. Liczbę posłów ograniczono do 208, wybieranych w 104 okręgach28. Kandydaci zgłaszani byli za pośrednictwem zgromadzeń przedwyborczych – Zgromadzeń Okręgowych, w których
brali udział przedstawiciele władz samorządu terytorialnego, samorządów
gospodarczych, związków zawodowych, organizacji społecznych, kulturalnych
i oświatowych oraz grup niezrzeszonych obywateli. Dużą trudność stanowiło
zarejestrowanie delegata na takie zgromadzenie, ponieważ kandydatura musiała zostać zgłoszona przez pięciuset obywateli z danego okręgu29. Celem tych
zmian był dobór prorządowych kandydatów do parlamentu. W konsekwencji
przedstawiciele dwóch najbardziej liczących sie w tamtym czasie, rywalizujących ze sobą organizacji mniejszości, Zjednoczenia Niemieckiego w Polsce
Zachodniej oraz Partii Młodoniemieckiej, zostali skłonieni do zawarcia układu
z przedstawicielami polskich władz – przyznano po jednym mandacie w Senacie
każdej z organizacji w zamian za oddanie przez Niemców głosów na listę państwową do Sejmu bez skreśleń30. Głosowanie w ten sposób oznaczało poparcie
dwóch pierwszych kandydatów na karcie do głosowania – tych najważniejszych
z punktu widzenia obozu sanacyjnego31.
Wybory w 1935 r. zostały zbojkotowane przez partie opozycyjne i część społeczeństwa (frekwencja wyniosła 46,5%), natomiast wspomniana umowa między
rządem sanacji a członkami mniejszości niemieckiej gwarantowała pewną liczbę
głosów na korzyść obozu rządzącego. Prezydent Ignacy Mościcki mianował
wówczas Erwina Hasbacha ze Zjednoczenia Niemieckiego w Polsce Zachodniej
i Rudolfa Wiesnera z Partii Młodoniemieckiej na senatorów. Poparcia rządzącym, w zamian za pewne dwa mandaty senatorskie, Niemcy udzielili również
w 1938 r. Wtedy też senatorami z ramienia mniejszości niemieckiej zostali
ponownie Erwin Hasbach i Max Wambeck (Partia Młodoniemiecka)32. Należy
więc zaznaczyć, że partie mniejszości niemieckiej były skłonne współpracować
z rządami sanacji i oddziaływać na swój elektorat, mobilizując go do oddawania
Do momentu przeprowadzenia tych reform w skład Sejmu wchodziło 444 posłów, Senatu – 111 senatorów.
29
P. Zaremba, Historia dwudziestolecia 1918–1939. Zbiór pasjonujących pogadanek radiowych, które Paweł Zaremba wygłaszał w rozgłośni polskiej Radia Wolna Europa w latach
1967–1979, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 350.
30
31
32
D. Matelski, Niemcy…, s. 98.
28
41
głosów na kandydatów z obozu piłsudczykowskiego, zorganizowanego z ramach
Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.
Dariusz Matelski pisze, że pod wpływem perswazji z Berlina prawicowe ugrupowania mniejszości niemieckiej zmieniły swoją retorykę wobec
Rzeczypospolitej, a jednym z dowodów tej poprawy stosunków miało być potępienie dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów zamachu na ministra
spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego w czerwcu 1934 r. oraz brak krytyki
rozporządzenia prezydenckiego o utworzeniu obozu odosobnienia w Berezie
Kartuskiej, gdzie osadzano osoby „zagrażające bezpieczeństwu i spokojowi”
bez wyroku sądowego. Warto nadmienić, że we wrześniu 1939 r. obóz ten stał
się miejscem internowania właśnie członków mniejszości niemieckiej – wobec
agresji III Rzeszy na ziemie polskie i obaw o jej poparcie (jak traktatu monachiskiego w Czechosłowacji) zadecydowano o odosobnieniu osób narodowości
niemieckiej. Ten brak krytyki wynikał też z politycznej kalkulacji Berlina –
łatwiej wpływać na istniejące struktury, niż budować nielegalne. Publiczne
formułowanie negatywnych ocen poczynań władz mogłoby bowiem wpłynąć
na wstrzymanie rejestracji stowarzyszeń mniejszości niemieckiej na Pomorzu
i w Wielkopolsce, o co zabiegano od dekady33. Trzeba też podkreślić, że w okresie sanacyjnym nie stawiano przeszkód w rozwoju niemieckiej oświaty czy też
samoorganizowaniu się tej mniejszości (dla rządzących głównym wyzwaniem
stały się napięte stosunki w Galicji), co, jak wskazuje Ajnenkiel, umożliwiło
Berlinowi stopniową faszyzację części tej grupy34. Zatem pewna poprawa relacji
polsko-niemieckich w połowie lat 30. XX w. może być interpretowana jako instrumentalne posunięcie państwa niemieckiego, mające mu ułatwić ideologiczną
penetrację organizacji mniejszości.
W okresie międzywojennym kandydaci mniejszości niemieckiej rywalizowali w wyborach, nie tylko startując w ramach Bloku Mniejszości i Niemieckiego,
lecz także z list polskich partii politycznych. Miało to miejsce w 1928 r., kiedy
z listy PPS wybrano dwóch Niemców. Aktywny udział brała również mniejszość
niemiecka w wyborach do Sejmu Śląskiego: w 1922 r. zdobyła 14 mandatów na
48 możliwych, w 1930 r. – 16.35
Tamże, s. 77.
35
33
34
42
Martyna Wasiuta
Tabela 2. Liczba mandatów uzyskanych przez mniejszość niemiecką w wyborach do
Sejmu i Senatu w dwudziestoleciu międzywojennym
1919
1922
1928
1930
1935
Sejm
8
17
19 (21)36
5
0
Senat
5
5
3
2
Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Matelski, Mniejszość…, s. 21–22; A. Gwiżdż, Sejm i Senat
w latach 1919–1939, w: Dzieje sejmu polskiego, J. Bardach (red.), Warszawa 1997, s. 157–158.
Mniejszości narodowe mogłyby zdobyć większą reprezentację w międzywojennym Sejmie i Senacie, gdyby nie bojkoty wyborcze, które niekiedy stosowały
(ale nie w 1935 r. kiedy to w Sejmie znaleźli się wyłącznie posłowie BBWR i reprezentanci mniejszości). Ponadto obywatele innych narodowości głosowali
na kandydatów z list polskich. Paweł Zaremba nie wyklucza też nacisków administracyjnych, które determinowały taki sposób głosowania. Reprezentacja
mniejszości niemieckiej pełniła często rolę języczka u wagi – wzmacniając stronę
rządową, prowokowała negatywne reakcje posłów tak o orientacji prawicowej,
jak i ze środowisk ludowych. Sytuacja ta z kolei nasilała tendencje nacjonalistyczne w programach polskich partii, a także stanowiła jeden z czynników,
który kształtował stosunek do mniejszości niemieckiej w latach 30. XX w.37
W 1932 r. doszło do zmniejszenia liczby powiatów, między innymi w województwie wielkopolskim38, co zostało uzasadnione przez Radę Ministrów
względami oszczędnościowymi, zaś przez środowisko mniejszości niemieckiej
odebrane jako element gerrymanderingu, mający utrudnić niemieckim kandydatom rywalizację wyborczą w wyborach samorządowych39. Także w 1938 r.
doszło do reorganizacji granic województw łódzkiego, pomorskiego, poznańskiego i warszawskiego. Nowy podział miał za zadanie (co zaznaczała strona
rządowa) wyrównywać dysproporcje w rozwoju gospodarczym ziem będących
Dwóch posłów wybrano z listy Polskiej Partii Socjalistycznej.
P. Zaremba, Historia dwudziestolecia 1918–1939. Zbiór pasjonujących pogadanek radiowych,
które Paweł Zaremba wygłaszał w rozgłośni polskiej Radia Wolna Europa w latach 1967–1979,
Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 221–22.
38
Reforma administracyjna została zrealizowana częściowo, nie objęła zasięgiem całego
terytorium II RP, jak planowano jeszcze w latach 20. XX w.
39
36
37
43
wcześniej pod wpływem różnych zaborców, w praktyce jednak decyzje o granicach były wyznaczane w taki sposób, aby zmniejszał się odsetek mniejszości
niemieckiej w stosunku do liczby ludności polskiej w danym województwie40.
W ten sposób zatem, mimo stworzenia instytucjonalnych gwarancji dla praw
mniejszości, praktyka polityczna często była ukierunkowana na osłabienie jej
wpływów, co wiązało się również z charakterem polityki państwa niemieckiego
i obawami przed rewizjonistyczną polityką Berlina.
1.1.2. Okres po zakończeniu drugiej wojny światowej
Po zakończeniu drugiej wojny światowej na ziemiach polskich znajdowało się
od 3,5 do 4,5 mln Niemców, co oznaczało, że w wyniku polityki okupacyjnej
Niemiec na terenie Polski osiedlono około 3 mln Niemców41. O konieczności
redukcji tej liczby mówiono w kręgach politycznych, także na szczeblu międzynarodowych, jeszcze przed 1945 r. Emigracyjny rząd w Londynie wspominał o niemożliwym współżyciu na terenie jednego państwa ludności polskiej
i niemieckiej, stosując dla tej ostatniej określenie „piątej kolumny“. Także dekret PKWN z 1944 r. formułował wymiar kary dla faszystowsko-hitlerowkich
zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami
oraz dla zdrajców narodu polskiego42. Instytucjonalizacją tych obaw były postanowienia konferencji pokojowej w Poczdamie i zapisy artykułu XIII deklaracji, w których sformułowano zasadę przymusowego wysiedlenia ludności
niemieckiej z Polski, Czechosłowacji i Węgier do Niemiec. Sankcjonował on oraz
formalizował wysiedlenia już przeprowadzane w wymienionych państwach43,
nazywane czasem dzikimi wypędzeniami44, które dotykały przede wszystkim
niemieckich kolonistów z okresu drugiej wojny.
W wyniku postanowień poczdamskich o wysiedleniu Niemców
z Czechosłowacji, Węgier i Polski oraz na skutek jeszcze wcześniejszych
Tamże, s. 77.
P. Madajczyk, Niemcy polscy 1944–1989, Warszawa 2001, s. 18.
42
Tamże, s. 17–18.
43
Tamże.
44
J. Tampke, Czech–German Relations and the Politics of Central Europe. From Bohemia to
the EU, Hampshire 2003, s. 91.
40
41
44
Martyna Wasiuta
wypędzeń ludności niemieckiej inspirowanych przez władze komunistyczne45
liczba Niemców w Polsce uległa znaczącemu zmniejszeniu (Tabela 3). Już sam
fakt, że na uregulowanie statusu Niemców w Polsce nie czekano do zakończenia konferencji w Poczdamie, ale rozpoczęto lokalne wypędzanie tej ludności
z miejsc zamieszkania już w 1945 r., świadczy o trudnej pozycji, w jakiej się ona
znalazła po wycofaniu się wojsk nazistowskich, ale również o skali represji, jakiej
poddani zostali Polcy w okresie niemieckiej okupacji. Wysiedleniami objęto
także Niemców mieszkających w Polsce przed wojną, żyjących na terenach wcielonych do Polski w wyniku konferencji mocarstw po drugiej wojnie światowej,
ale przede wszystkim niemieckich kolonistów osiedlanych przez okupacyjne
władze nazistowskich Niemiec. Niemców obowiązywał zakaz jakiegokolwiek
organizowania się, a próby, choć nieliczne, były udaremniane przez polskie
władze46. Warto również wspomnieć o funkcjonujących 1945 r. obozach pracy
w Łambinowicach czy w Jaworznie, do których trafiali nie tylko Niemcy, ale
i Ślązacy (uznawani za Niemców)47.
Mimo faktu wypędzeń i wysiedleń w pierwszych latach po wojnie grupa
ok. 200 tys. Niemców pozostała w Polsce z inicjatywy władz, które potraktowały ją instrumentalnie, wykorzystując jej potencjał kadrowy i roboczy48.
W Polsce pozostało kilkudziesiąt tysięcy specjalistów w przemyśle, górników
i pracowników rolnych, bez których niemożliwe było prowadzenie produkcji49.
Na mocy Dekretu z 13 września 1946 r. pozbawiono polskiego obywatelstwa
osoby deklarujące narodowosć niemiecką, co było równoznaczne z konfiskatą
majątku i przymusowym przesiedleniem50. Warunki te wywołały również chęć
dobrowolnych wyjazdów z kraju całych rodzin. Dariusz Matelski wskazuje na
głeboką niechęć polskiego społeczeństwa względem Niemców, która utrzymywała się na wysokim poziomie (61%) do 1977 r. i znacznie przewyższała
niechęć do przedstawicieli innych narodów, takich jak Żydzi (38%), Cyganie
(39% w 1975 r.), Arabowie (11%)51.
B. Linek, Przedpoczdamskie wysiedlenia ludności niemieckiej z Górnego Śląska, „Przegląd
Zachodni” 1999 nr 2 (291), s. 71.
46
T. Browarek, Niemieckie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne, „Przegląd Zachodni” 2011,
nr 2, s. 256–270
47
M. Grzebałkowska, 1945. Wojna i pokój, Warszawa 2015, s. 293–323.
48
T. Browarek, dz. cyt.
49
P. Madajczyk, Niemcy polscy 1944–1989, Warszawa 2001, s. 29.
50
Tamże, s. 35.
51
45
45
Tabela 3. Przebieg wysiedleń Niemców z Polski w latach 1945–195052
Rok
liczba
1945
550 700
1946
1 930 200
1947
538 500
1948
42 700
1949
69 400
1950
59 400
Razem
3 190 900
Źródło: D. Matelski, Niemcy…, s. 227.
W latach 50. zaobserwowano potrzebę zrzeszania się wśród niemieckich pracowników i najprawdopodobniej w obawie przed ich wyjazdem z Polski przyzwolono na utworzenie organizacji Niemców. W 1955 r. Komitet Centralny PZPR
ogłosił uchwałę o poprawie sytuacji ludności niemieckiej, która dawała nową
możliwość zatrudniania Niemców w strukturach rad narodowych53 i pozwalała
na reprezentację polityczną, a w październiku 1956 r. kolejną ustawę, w której
władze deklarowały walkę z nacjonalizmem, szowinizmem i dyskryminacją
mniejszości narodowych. Decyzje komunistycznych władz miały na celu zapobiegnięcie postępującemu odpływowi ludności niemieckiej z terenu Polski,
zagrażającemu przemysłowi górniczemu w Wałbrzychu i rolnictwu w województwie koszalińskim54. W wyniku stworzenia nowych warunków formalnych niemieccy aktywiści postanowili przedłożyć władzom centralnym szereg
postulatów dotyczących spraw mniejszości niemieckiej, w tym postulat utworzenia Niemieckiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, co też nastąpiło
oficjalnie w kwietniu 1957 r. Swym zasięgiem towarzystwo objęło ówczesne województwo wrocławskie55. Przewodniczącym organizacji został Richard Riedel,
członek PZPR. Skupiała się ona paradoksalnie na organizowaniu wyjazdów do
Wśród wysiedlonych znajdowali się również jeńcy wojenni, 35 300 osób, których wysiedlono jednorazowo w 1949 r.; D. Matelski, Niemcy…, s. 227.
53
T. Browarek, dz. cyt,. s. 257.
54
P. Madajczyk, Mniejszości narodowe w Polsce, Warszawa 1998, s. 88.
55
T. Browarek, dz. cyt., s. 258–259.
52
46
Martyna Wasiuta
Niemiec, a w mniejszym stopniu na nauce jezyka niemieckiego czy promocji
kultury i sztuki niemieckiej. Ten rozkład akcentów wiązał się również z faktem
jej podporządkowana polskiemu Ministerstwu Spraw Wewnetrznych56, które
nie było zainteresowane działaniami na rzecz pozostania Niemców w Polsce.
Próby powołania organizacji zrzeszającej Niemców w Polsce miały miejsce
jeszcze w województwie koszalińskim, również w 1957 r., jednak po wyjeździe
jej tymczasowego przewodniczącego aktywność Towarzystwa była już niewielka
i koszalińska organizacja nie została utworzona57.
Powyższy przykład powołania organizacji mniejszości niemieckiej pokazuje,
że w latach powojennych pozostali w Polsce Niemcy nie rezygnowali z działań
na rzecz swoich spraw bytowych. Oczywisty był zakaz istnienia partii mniejszości niemieckiej, co podkreślone zostało w 1958 r. na posiedzeniu Komisji
do Spraw Narodowościowych KC PZPR: „partia i władza ludowa jest jedynym
reprezentantem interesów politycznych i ekonomicznych mniejszości narodowych w Polsce”58. W 1954 r. po raz pierwszy Niemców umieszono na liście
Frontu Narodowego w wyborach do Rad Narodowych – uzyskali 41 mandatów
radnych59.
Wszelka inna niż kulturowa i oświatowa działalność NTSK była zwalczana,
przez co jej aktywność była niezwykle ograniczona i kontrolowana przez
aparat partyjny. 13 grudnia 1981 r. wraz z wprowadzeniem stanu wojennego
w Polsce władze komunistyczne zawiesiły działalność Towarzystwa60. Po 1989 r.
działalność wznowiono61.
Sytuacja reprezentacji niemieckiej, zarówno na polu kulturalnym, jak
i politycznym, była w okresie PRL znacznie ograniczona i podporządkowana
tworzeniu jednolitych wspólnot narodowych w państwach komunistycznych62.
Działo się tak mimo formalnego przyznania w Konstytucji PRL z 1952 r.
(art. 69) równości praw gospodarczych, kulturalnych, politycznych i społecznych dla wszystkich obywateli bez względu na narodowość63. Mniejszość niemiecką dotknęły więc wszystkie konsekwencje funkcjonowania autorytarnego
T. Browarek, dz. cyt., s. 258–259.
58
Tamże.
59
60
T. Browarek, dz. cyt., s. 266.
61
http://www.ntsk.prv.pl/
62
A. Nowakowska, Z. Wóycicka, Etniczna polityka komunistów, Warszawa 2010, s. 11.
63
Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232.
56
57
47
(a w niektórych okresach totalitarnego) państwa, jakim był PRL. W konsekwencji odrębność narodowa tej mniejszości ocalała, ale już fundamentalna
znajomość języka niemieckiego nie była powszechna wśród członków tej grupy.
Martyna Wasiuta
mniejszości niemieckiej w Polsce
Aktywność mniejszości niemieckiej w Polsce obserwujemy w wielu dziedzinach
życia społecznego – jest ona skoncentrowana w regionach zamieszkiwanych
przez tę grupę. Odnosząc się do typologii Floriana Biebera1, zauważyć można
istnienie wszystkich (poza rozwiązaniami instytucjonalnymi takimi jak autonomia) wskazanych przez niego form reprezentacji interesów mniejszości,
a więc partii mniejszości, reprezentacji interesów mniejszości przez niemniejszościowe partie ogólnokrajowe oraz stowarzyszeń kulturowych. Członkowie
tej grupy narodowej są bowiem aktywni w obszarach kultury, polityki i oświaty,
mediów2. Zorganizowani w stowarzyszenia kulturalne prowadzą domy spotkań, inicjują konferencje popularnonaukowe, dni kultury niemieckiej, festiwale muzyczne i taneczne, wystawy. Wpływają na edukację, podtrzymują
kulturę mniejszości, organizują ośrodki szkoleniowe i warsztaty dla nauczycieli uczących języka niemieckiego oraz historii. Organizacje mniejszości zrzeszone są w związki, z których dwa najbardziej znane to Związek Niemieckich
Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych z siedzibą w Opolu i Rada Niemców
Górnośląskich z siedzibą w Katowicach.
Mniejszość niemiecka wydaje własny tygodnik drukowany, wkładki do
ogólnopolskich czasopism, prowadzi audycje w polskich rozgłośniach radiowych, stworzyła polsko-niemieckie radio internetowe oraz program telewizyjny
emitowany w kanałach telewizji lokalnej. Co najważniejsze jednak, bo stanowiące przedmiot rozważań niniejszego opracowania, mniejszość niemiecka
bierze udział w życiu politycznym państwa polskiego, tworzy bowiem komitety
wyborcze, których członkowie regularnie uczestniczą w wyborach samorządowych i parlamentarnych. Status mniejszości narodowych, w tym niemieckiej,
w Polsce umożliwia wspomnianą powyżej działalność, a więc pełną partycypację
2
www.vdg.pl
1
Polska · Współczesna reprezentacja mniejszości niemieckiej w Polsce
49
polityczną mniejszości etnicznych. Organizacje mniejszości niemieckiej biorą
udział w wyborach, co zostało wspomniane, jednak nie tworzą partii politycznej – ich inicjatywy przypominają jednak ten typ zorganizowanej działalności.
W artykule tym zostanie przeanalizowany charakter reprezentacji mniejszości
niemieckiej i przyczyny jego wykształcenia się. Zostanie też dokonany przegląd partycypacji politycznej reprezentacji mniejszości niemieckiej w latach
1989–2011. Scharakteryzowane zostaną również (pobieżnie, ze względu na ich
dużą liczebność) organizacje mniejszości o charakterze obywatelskim, których
celem jest podtrzymanie odrębnej tożsamości narodowej. Taka konstrukcja
niniejszego artykułu pozwoli na zbudowanie pełnego obrazu aktywności mniejszości niemieckiej w Polsce po 1989 r.
1. Status mniejszości niemieckiej w Polsce
O istnieniu areny etnicznej kontestacji nie świadczy sama obecność mniejszości
niemieckiej w Polsce, ale akty normatywne określające jej sytuację prawną i polityczną. Ich uchwalenie stanowiło bowiem jeden z głównych celów aktywności
politycznej członków mniejszości i wpływało na formę reprezentacji politycznej
tej grupy narodowej, która mimo postaci stowarzyszeń kulturalnych przypominała pod wieloma względami partię polityczną.
Dane pozyskane w wyniku ostatniego spisu powszechnego w roku 2011 r.
wskazują na zamieszkiwanie granic Polski przez 148 tys. osób narodowości
niemieckiej (144 tys. ma obywatelstwo polskie3). Jest to grupa stanowiąca najliczniejszą mniejszość narodową w Polsce, warto podkreślić, że odnotowano
spadek w porównaniu do danych z poprzedniego spisu w 2002 r., kiedy narodowość niemiecką zadeklarowało 150 tys. osób4. Większość tejże ludności
zamieszkuje obszar województwa opolskiego i śląskiego5, odpowiednio 78 595
i 35 187 osób. Niecałe 10 tys. (9 461) osób posługuje się językiem niemieckim
w domu6, a 58 200 uznaje go za ojczysty7. Więcej Niemców mieszka na wsiach
Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności
i Mieszkań 2011, Główny Urząd Statystyczny, warszawa 2013 r., s. 91–92 i 268, http://www.
stat.gov.pl
4
Tamże.
5
Tamże, s. 94.
6
Tamże, s. 96.
7
Tamże, s. 97.
3
50
Martyna Wasiuta
(87 112) niż w miastach8, 13 572 posiada wykształcenie wyższe, 28 946 – średnie, natomiast 61 964 podstawowe. W wypadku pozostałych osób nie udało się
ustalić poziomu wykształcenia9. A zatem większość Niemców na terenie Polski
to mieszkańcy wsi opolskich i śląskich, posługujących się językiem polskim,
mających wykształcenie średnie i podstawowe.
Status prawny mniejszości niemieckiej określają bezpośrednio dwa dokumenty: Konstytucja Rzeczypospolitej Polski z 1997 r. oraz Ustawa z 6 stycznia
2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym10.
Konstytucja mówi o prawie mniejszości do zachowania jej tożsamości i przyzwala na działalność zorganizowaną, czego przejawem jest działalność choćby
Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców. Artykuł 35 Konstytucji RP
mówi bowiem: „1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju
własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury;
2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji
edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej
oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości”11.
Możliwość działań w wymienionych w konstytucji obszarach szczegółowo
została określona w późniejszym dokumencie, jakim jest ustawa z 2005 r. Jej
przepisy definiują mniejszość niemiecką jako mniejszość narodową, w odróżnieniu od etnicznej12, co oznacza że spełnia ona kryteria wymienione w artykule
2 ustawy o mniejszościach, jakimi są m.in. odróżnianie się od pozostałych
obywateli RP językiem, kulturą lub tradycją, dążenie do zachowania tych cech,
świadomość innej historii oraz ukierunkowanie działań na wyrażanie odrębności i jej ochronę, zamieszkiwanie obecnego terytorium Polski przez co
najmniej sto lat oraz utożsamianie się z narodem, który zorganizowany jest we
własnym państwie.
Przepisy ustawy określają także, kto może być uznany za członka mniejszości narodowej. Kryterium tym jest własna decyzja jednostki o przynależności do
takiej grupy, nie jest bowiem wymagane dokumentowanie jej w sformalizowany
sposób. Obowiązuje więc kryterium dobrowolności w wyborze narodowości.
8
9
12
10
11
Tamże, s. 265.
Tamże, s. 269.
Dz. U. 2005, Nr 17 poz. 141.
Dz. U. 1997, Nr 78 poz. 483.
Dz. U. 2005, Nr 17 poz. 141.
51
W praktyce więc każdy, kto określi się jako Niemiec, może być uznany za członka
tej mniejszości. Ustawa zabrania też asymilacji wbrew woli oraz przymusowych
przemieszczeń w celu zmiany proporcji ludności na danym obszarze. Oznacza
to nie tylko ochronę różnorodności kulturowej na danym obszarze, lecz także
skupisk przedstawicieli mniejszości niemieckiej, choćby na Śląsku Opolskim.
Pozwala to na otrzymywanie dostatecznego poparcia w wyborach do władz
samorządowych i centralnych, by reprezentować interesy mniejszości, z czego
zresztą mniejszość niemiecka korzystała po 1989 r.
Ustawa przewiduje też specjalne traktowanie praw językowych mniejszości
żyjących na terytorium Polski. Dzięki temu mniejszość niemiecka może posługiwać się językiem niemieckim w sferze publicznej. Może również posługiwać
się nim we własnych mediach, a więc rozpowszechniać w nim informacje oraz
uczyć się w tym języku. Język niemiecki może mieć status języka pomocniczego
w urzędach gmin, jeśli na terenie gminy Niemcy stanowią co najmniej 20%
mieszkańców. Proporcja ta umożliwia również stosowanie dwujęzycznych tablic
informujących o nazwach miejscowości i ulic, z zastrzeżeniem jednak, że nie
są to nazwy nadane przez władze III Rzeszy Niemieckiej (w latach 1933–1945).
Pozwala to na nawiązywanie do tradycyjnych nazw bez obawy o promowanie
ideologii nazistowskiej, a więc umożliwia zachowanie tożsamości mniejszości
i zapobiega kształtowaniu negatywnego jej wizerunku. Ponadto koszty związane
ze stosowaniem podwójnych nazw oraz z wprowadzeniem języka niemieckiego jako pomocniczego w urzędach gminnych ponoszone są przez budżety
gmin. Urzędnik może ubiegać się o dodatkowe wynagrodzenie z tytułu znajomości języka niemieckiego i wykorzystywania go w codziennych kontaktach
z wymagającymi tego petentami będącymi członkami mniejszości niemieckiej.
Sytuacja ta przedstawia się więc korzystnie dla mniejszości niemieckiej. Ustawa
z 2005 r. stanowi jeden z ostatnich kroków formalnych, jakie wywołała ratyfikacja przez Polskę w 2000 r. Konwencji Ramowej o Ochronie Praw Mniejszości
Narodowych Rady Europy13. Warto dodać, że ratyfikacja Europejskiej Karty
Języków Regionalnych i Mniejszościowych nastąpiła dopiero w 2009 r.14, a więc
trzy lata po tym, jak kwestie praw mniejszości w zakresie języka zostały uregulowane na poziomie ustawowym i aż osiemnaście lat po uchwaleniu ustawy
o systemie oświaty.
S. Maksimiec, Mniejszości narodowe i etniczne w krajach Europy Środkowej i Wschodniej
po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Warszawa 2012, s. 71.
14
Tamże.
13
52
Martyna Wasiuta
Nauka języka mniejszości lub w języku mniejszości również odbywa się na
preferencyjnych warunkach, ponieważ uregulowana została we wspomnianej
powyżej, ustawie O systemie oświaty z 7 września 1991 r. Wskazuje to na wagę
zagadnienia dla władz centralnych15. Artykuł 13 punkt 1 ustawy mówi bowiem,
że „Szkoła i placówka publiczna umożliwia uczniom podtrzymywanie poczucia
tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę
języka oraz własnej historii i kultury”, a punkt 7 podkreśla, że to „Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania podejmie działania w celu popularyzacji
wiedzy o historii, kulturze, języku i o tradycjach religijnych mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym”16.
Działalność mniejszości narodowych i etnicznych, w tym niemieckiej, jest
wspierana przez organy władzy publicznej, do czego zobowiązuje je ustawa z 2005 r.
Artykuł 18 mówi wprost o obowiązku kierowania dotacji celowych i podmiotowych
na działalność mniejszości narodowych w obszarach kultury, edukacji, propagowania wiedzy o niej, prowadzenia przez nie bibliotek i świetlic. Dotacje przyznaje
resort odpowiadający za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych. Także jednostki samorządu terytorialnego zobowiązano do wsparcia działalności organizacji
mniejszości. Mogą się starać o nie same organizacje, ale też instytucje kulturalne,
których działalność ma duże znaczenie dla rozwoju kultury mniejszości narodowej17.
Polskie prawo o ustroju sądów powszechnych umożliwia osobom, które nie
władają językiem polskim w wystarczającym stopniu, występowanie przed sądem w języku jej znanym oraz do bezpłatnego korzystania z pomocy tłumacza18.
Należy również wspomnieć o Traktacie między Rzeczpospolitą Polską
a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy
z 17 czerwca 1991 r.19, który był oficjalnym uznaniem obecności mniejszości
niemieckiej w Polsce20. Akt ten definiuje mniejszość niemiecką jako „osoby
Pełny wykaz ustaw, których beneficjentami są mniejszości narodowe i etniczne w Polsce,
znajduje się w monografii Andrzeja Szczepańskiego, A. Szczepański, Aktywność społeczno-polityczna mniejszości niemieckiej na Śląsku Opolskim po 1989 roku, Toruń 2013, s. 218.,
oraz na stronie polskiego Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji.
16
Dz. U. 1991 Nr 95 poz. 425.
17
Dz. U. 2005 Nr 17, poz. 141.
18
Dz. U. Nr 98, poz. 1070, z późn. zm.
19
Dz. U. 1992 r., Nr 14, poz. 56.
20
H. Heintze, Status of German Minorities in Bilateral Agreements of the Federal Republic [w:]
German Minorities in Europe: Ethnic Identity and Cultural Belonging, S. Wolff (red.), New
York–Oxford 2000, s. 208.
15
53
posiadające polskie obywatelstwo, które są niemieckiego pochodzenia albo
przyznają się do języka, kultury lub tradycji niemieckiej”21. Zawarto w nim
gwarancje nieograniczonej manifestacji przynależności do narodu niemieckiego
oraz prawo do kultywowania wynikającej z niej odrębności w sferze kulturowej.
Zobowiązał on jednak mniejszość do lojalności wobec Polski, państwo zaś do
przestrzegania określonych w traktacie postanowień22.
Reprezentacja parlamentarna mniejszości niemieckiej byłaby utrudniona, a jej organizacje mogłyby uchodzić za aktorów o regionalnym znaczeniu, gdyby nie Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do
Senatu Rzeczypospolitej Polskiej23, której artykuł 134 punkt 1 mówi, że „komitety wyborcze utworzone przez wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych
organizacjach mniejszości narodowych mogą korzystać ze zwolnienia list tych
komitetów z warunku, o którym mowa w artykule 133 ust. 1 (próg 5% – M.W.),
jeżeli złożą Państwowej Komisji Wyborczej oświadczenie w tej sprawie najpóźniej 5 dni przed dniem wyborów. Wraz z oświadczeniem, o którym mowa,
komitet jest obowiązany przedłożyć dokument właściwego organu statutowego
organizacji mniejszości narodowej, potwierdzający utworzenie komitetu przez
wyborców będących członkami tej organizacji”. Przepis ten jest wyrazem tzw.
polityki uprzywilejowania24, o której szerzej pisze Arkadiusz Żukowski i do
której zaliczamy między innymi niestosowanie klauzul zaporowych.
2. Podmioty reprezentujące mniejszość niemiecką
w polityce – rola Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego
Niemców
Badaczka problematyki mniejszości niemieckiej w Polsce, Danuta Berlińska,
użyła w stosunku do Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku
Tamże.
A. Sakson, Problematyka mniejszości narodowych w kontekście realizacji polsko-niemieckiego traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 1991 r., „Biuletyn Instytutu
Zachodniego” 2011 nr 61, s. 1.
23
Dz. U. Nr 46, poz. 499.
24
A. Żukowski, Wybory a reprezentacja polityczna mniejszości narodowych, etnicznych, religijnych, językowych oraz innych grup społecznych, „Studia Wyborcze” 2008 t. 5, s. 12–13.
21
22
54
Martyna Wasiuta
Opolskim (TSKN) określenia partii narodowej25, mimo iż organizacja ta formalnie stanowi stowarzyszenie zgodnie z przepisami Ustawy z 7 kwietnia 1989 r.
Prawo o stowarzyszeniach. Ugrupowania o takiej nazwie bądź innej, nawiązującej bezpośrednio do mniejszości niemieckiej, nie znajdujemy w Rejestrze Partii
Politycznych26, prowadzonym przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Informacja
o powołaniu i funkcjonowaniu takiego podmiotu nie pojawia się również na
oficjalnej stronie internetowej mniejszości niemieckiej w Polsce27. Co więcej,
mniejszość niemiecka wprost odcina się od formuły partyjnej, tworząc jedynie komitety wyborcze w okresie kampanii wyborczych28, mimo iż możliwość
zorganizowania się w partię polityczną nie jest formalnie ograniczona29. Nie
przeszkadza to jednak członkom mniejszości niemieckiej w partycypacji wyborczej. W sejmie wybranym w 2011 r. tylko jeden mandat był piastowany przez
przedstawiciela mniejszości niemieckiej, ale w przeszłości reprezentacja ta była
szersza. Charakter aktywności politycznej organizacji mniejszości niemieckiej
w Polsce wskazuje na istnienie pewnych cech, które przypominają partię polityczną. Odnosząc się do definiowania partii (organizacji) przez pryzmat jej
funkcji oraz do koncepcji protopartii, można bowiem analizować TSKN jako
organizację tego typu, warto się również zastanowić, dlaczego partia polityczna
sensu stricto reprezentująca mniejszość niemiecką nie powstała30.
Funkcjonalne definiowanie partii politycznej polega na ukazywaniu jej
jako podmiotu, którego aktywność wywołuje pewne efekty w otoczeniu, jakim
są areny polityczne: wyborcza, parlamentarna, przetargi rządowe itp.31 Ujęcie
to prezentuje następujące klasyczne funkcje, które spełnia partia polityczna:
mobilizacja i integracja społeczeństwa bądź jego segmentów, edukacja, artyOpinia D. Berlińskiej za: J. Dziadul, Po Krollu Galla [w:] Niemcy w Polsce. Artykuły z polskiej
i niemieckiej prasy z lat 1989–2010, Gliwice 2010.
26
Rejestr Partii Politycznych, na podstawie http://pkw.gov.pl/wykaz-partii-politycznych/
wykaz-partii-politycznych.html
27
http://www.vdg.pl/pl
28
http://mniejszoscniemiecka.eu/komitet-wyborczy5
29
S. Wolff, Germany and German minority in Europe, http://www.stefanwolff.com 30
S. Łodziński wspomina o funkcjonowaniu w 1992 r. w okolicy Strzelec Opolskich agendy
małej, radykalnej partii neonazistowskiej Nationale Offensive, która jednak nie odegrała
znaczącej roli w reprezentacji mniejszości niemieckiej; S. Łodziński, Aktywność społeczno-polityczna mniejszości narodowych, Raport Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu,
1992, Nr 29, s. 27.
31
R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 16.
25
55
kulacja i agregacja interesów, kreowanie konsensusu społecznego. Podejście
funkcjonalne traktuje partię polityczną jako ogniwo pośredniczące między
społeczeństwem a władzą państwową oraz podkreśla dążenie ugrupowania do
zdobycia władzy jako jeden z zasadniczych celów organizacji. Partia polityczna
to „stowarzyszenie, które uaktywnia i mobilizuje ludzi, reprezentuje interesy,
sprzyja osiągnięciu kompromisu między konkurencyjnymi punktami widzenia
i zapewnia oparcie elicie przywódczej”, to także „wyspecjalizowana struktura
agregacji interesów we współczesnych społeczeństwach”32. W podejściu tym nie
znajdujemy wymogu formalnej rejestracji organizacji w państwowym katalogu
partii politycznych oraz posiadania określonej struktury czy ideologii, na które
zwracają uwagę zwolennicy strukturalnego czy genetycznego33 podejścia do
definiowania partii politycznej.
Z kolei protopartia, według Jacka Wodza, to stowarzyszenie, ruch lokalny,
którego głównym zadaniem jest cel społeczny lub kulturalny. Charakteryzuje je
to, że w momentach ważnych politycznie, przede wszystkim podczas wyborów
(lub manifestacji politycznych, referendów lokalnych), organizacje te zmieniają
swoje cele, język, jakim mówią do otoczenia, oraz starają się realizować swoje
zadania poprzez środki typowe dla partii politycznych, a więc wystawiają swoje
listy wyborcze bądź oficjalnie popierają inne listy, prowadzą kampanię wyborczą
i składają obietnice. Gdy mija czas mobilizacji, protopartie powracają do swoich
poprzednich metod działania, koncentrując się na celach społecznych bądź
kulturalnych, a w sytuacji wprowadzenia swoich reprezentantów do organów
ustawodawczych nie utrzymują z nimi więzi typowych dla partii politycznych
(jak stosowanie dyscypliny głosowania)34.
Deklarowany charakter oraz praktyka działania Towarzystwa Społeczno‑Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim (które można nazwać protopartią) wskazują na jego funkcjonowanie właśnie jako partii politycznej. Lektura
statutu TSKN pozwala na stwierdzenie, że część jego celów (a w konsekwencji
funkcji) jest podobna do zadań partii politycznych, jeśli nie identyczna. Celami
Towarzystwa są bowiem:
– „występowanie do władz i instytucji państwowych z postulatami dotyczącymi potrzeb społecznych i bytowych nurtujących ludność narodowości
niemieckiej zamieszkałą na terenie Śląska Opolskiego” oraz „reprezentowanie
Tamże, s. 18–19.
K. von Beyme, Political Parties in Western Democracies, New York 1985.
34
J. Wódz, Socjologia dla prawników i politologów, PWN, Warszawa 2000, s. 203–204.
32
33
56
Martyna Wasiuta
zbiorowych oraz indywidualnych interesów członków wszystkich struktur
Towarzystwa w stosunku z: władzami Państwowymi Republiki Federalnej
Niemiec (na szczeblu Federalnym i Krajów Związkowych), władzami i organami
administracji publicznej Rzeczpospolitej Polskiej oraz władzami wszystkich
krajów Unii Europejskiej”35, co można interpretować jako artykulację i agregację
interesów oraz kreowanie konsensusu społecznego, utożsamiane z unikaniem
konfliktów między mniejszością narodową a większością;
– „uczestnictwo w życiu społeczno-publicznym, w szczególności: udział
w referendach zarządzonych przez stosowne władze; udział w wyborach parlamentarnych krajowych i europejskich oraz wyborach samorządowych wszystkich szczebli”, co może być rozumiane jako mobilizacja i integracja niemieckiego
segmentu społeczeństwa oraz jego edukacja w okresie kampanii wyborczej i nie
tylko. Zapis ten pośrednio wskazuje na dążenie do zdobycia władzy, kluczowe
z punktu widzenia funkcjonalnej definicji partii politycznej36 – TSKN bowiem
inicjuje przed każdymi wyborami powstanie komitetu wyborczego „Mniejszość
Niemiecka”.
Taka konstrukcja celów TSKN oraz jego sposobu wpływania na rozstrzyg
nięcia polityczne w Polsce mogły zadecydować o braku konieczności powoływania kolejnego podmiotu partycypacji politycznej, jakim byłaby odrębna
partia polityczna. Do tego dochodzi nierównomierne geograficznie rozmieszczenie członków mniejszości niemieckiej, z których większość, bo ponad 90%,
zamieszkuje obszar Śląska, co utrudniałoby z pewnością penetrację terytorialną całego kraju i pozostałych okręgów wyborczych, a także działalność
ogólnopolskiej partii politycznej. Partia mniejszości niemieckiej byłaby partią
regionalną, co przy unitarnej terytorialnej organizacji państwa polskiego nie
przynosiłoby wymiernych korzyści – brak dodatkowych instytucjonalnych
poziomów (poza samorządem), na których mogłaby realizować swoje cele. Petr
Fiala, Miroslav Mareš, Maxmilián Strmiska w artykule na temat politycznej
aktywności mniejszości narodowych piszą o „niepełnowartościowości” partii
etnicznej (narodowej) – partia tego rodzaju nigdy nie stanie się partią reprezentującą większość, kształtując jej interakcje z innymi aktorami oraz partiami
politycznymi w danym państwie37. Innymi słowy, rola partii mniejszości zawsze
http://skgd.pl/o-nas/statut
http://mniejszoscniemiecka.eu/komitet-wyborczy5 (dostęp: 23.01.2013).
37
P. Fiala, M. Mareš, M. Strmiska, Organizace etnických menšin a prosazování jejich zájmů, „Sborník prací fakulty sociálních studií brněnské univerzity. Sociální studia” 2003 Nr 9, s. 69–70.
35
36
57
pozostanie ograniczona do reprezentowania konkretnej grupy. Być może na
początku lat 90. członkowie mniejszości niemieckiej zdawali sobie też sprawę
z możliwego negatywnego odbioru ich aktywności, traktowanej jako potencjalnie partykularystyczna, i dlatego położyli nacisk na działalność kulturalną, a nie
polityczną. Biorąc pod uwagę wydarzenia lat wojennych, masowe wypędzenia
ludności narodowości niemieckiej po 1945 r. oraz niechęć i utrwalane przez
propagandę komunistyczną negatywne postrzeganie Niemców, mniejszość niemiecka nie chciała manifestować swojej obecności i roszczeń wobec politycznej
władzy tak bezpośrednio, jak mogłaby to wyrażać rejestracja partii politycznej.
Fiala, Mareš i Strmiska piszą wręcz o możliwości „ekspansji polityki tożsamości” jako reakcji większości (lub innych mniejszości) na powstanie jednej partii
etnicznej (partii mniejszości narodowej)38.
Na brak reprezentacji interesów mniejszości niemieckiej w ramach partii politycznej mogła wpłynąć również struktura demograficzno-społeczna
mniejszości niemieckiej, przez co rozumiemy wiek, wykształcenie i sytuację
materialną jej członków (tabela 4).
Tabela 4. Struktura demograficzna członków mniejszości niemieckiej w Polsce
Procent odpowiedzi
Miejsce zamieszkania
miasto
24,4
wieś
75,6
Wiek
0-24
3,4
25-64
52,6
65 i więcej
44
Wykształcenie
zasadnicze, zawodowe, niepełne średnie
33,6
średnie
30,9
podstawowe
20
wyższe
9,6
pomaturalne, niepełne wyższe
5,9
Tamże, s. 70.
38
58
Martyna Wasiuta
Procent odpowiedzi
Zatrudnienie
emeryt
48,1
sektor prywatny
16,9
rencista
7,9
sektor państwowy
6,5
gospodyni domowa
6,1
student / uczeń
3,9
za granicą
3,3
sfera budżetowa
3,1
sektor spółdzielczy
2,2
bezrobotny
2
Dochody (w porównaniu do średnich dochodów w woj. opolskim)
przeciętne
50,1
niższe
25,3
dużo niższe
9,4
wyższe
6,9
odpowiedź „nie wiem”
7,9
brak odpowiedzi
0,4
Źródło: Niemcy w województwie opolskim w 2010 r. Pytania i odpowiedzi. Badania socjologiczne członków
Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej,
Gliwice–Opole 2011 r., s. 55–56.
Wiek osób należących do mniejszości niemieckiej ma podwójne znaczenie dla
jej samoorganizowania się – społeczność Niemców w Polsce jest społecznością
wyraźnie starzejącą się39. Nadreprezentacja starszego pokolenia wpływa na większe zainteresowanie promowaniem tradycyjnej kultury niemieckiej, kojarzonej
przez nie z czasami młodości. Potrzeba tworzenia i promowania współczesnej
kultury niemieckiej, także wysokiej, jest niewielka40. Starsi członkowie społeczności pozycjonują się jako „oblężona twierdza”, młodsi natomiast jako element
całości, niehermetyczny i otwarty na szerszą niż tylko niemiecka społeczność41.
P. Popieliński, Obecna sytuacja społeczno-kulturalna mniejszości niemieckiej w Polsce, http://
www.vdh-oppeln.vdg.pl/, s. 3.
40
P. Popieliński, dz. cyt., s. 3.
41
M. Fleming, National Minorities in Post-comunist Poland, London 2003, s. 182.
39
59
Kultura mniejszości niemieckiej jest kulturą wiejską, ludową, która nie znajduje
zainteresowania wśród młodzieży, znacznie bardziej zwróconej w kierunku
kultury masowej i nowoczesności42. Może to powodować niskie zainteresowanie
uprawianiem profesjonalnej polityki.
Młodsze pokolenie mniejszości niemieckiej w Polsce, które na skutek naturalnych procesów asymilacyjnych straciło zainteresowanie uczeniem się języka
niemieckiego, trwa w konflikcie z pokoleniami starszymi43. Spór pokoleniowy
w ramach mniejszości utrudnia współpracę i wykształcenie wspólnego stanowiska wobec polityki tworzonej przez większość. Osoby, które urodziły się
i wychowały w Polsce, w małym stopniu biorą udział w pracach stowarzyszeń,
przez co są uznawane za „pokolenie stracone”44. Konflikt ten może negatywnie
wpływać na instytucjonalizację wewnętrzną potencjalnej partii politycznej,
którą charakteryzuje wspólnota ideałów, celów, poszanowanie organizacji jako
wartości samej w sobie45. Reprezentanci obu pokoleń mają różne priorytety, co
może utrudniać porozumienie i utworzenie partii politycznej, która miałaby być
narzędziem ich realizacji. Ponadto odnotowuje się też fakt, że elita (starsi, ale
i zamożniejsi Niemcy), zarządzająca strumieniem funduszy przepływających
przez TSKN czy inne organizacje mniejszości niemieckiej, zmonopolizowała
sposób dysponowania tymi środkami. Wynikiem tego jest odseparowanie jej od
reszty mniejszości oraz powstawanie wskutek tego napięć i podziałów w samym
TSKN. Wykluczenie z władzy politycznej dotyczy, oprócz młodzieży, także osób
gorzej sytuowanych46.
Konflikt pokoleniowy, choć nieobcy zapewne innym środowiskom politycznym w kraju, do tego stopnia utrudnia działalność partyjną mniejszości niemieckiej, że nawet przekłada się na poparcie dla już istniejących podmiotów polityki
wywodzących się ze środowiska mniejszości niemieckiej. W jego konsekwencji
nie tylko jest ono niższe niż mogłoby być, lecz także systematycznie spada47.
Kolejnym czynnikiem, również związanym z demografią, który utrudnił
utworzenie partii politycznej przez mniejszość niemiecką w Polsce, jest charakter
A. Szczepański, Aktywność społeczno-polityczna mniejszości niemieckiej na Śląsku Opolskim
po 1989 r., Toruń 2013, s. 222.
43
44
Tamże., s. 6.
45
Za: R. Herbut, dz. cyt., s. 50–51.
46
M. Fleming, dz. cyt., s. 83.
47
A. Szczepański, dz. cyt., s. 209.
42
60
Martyna Wasiuta
elit politycznych. Obserwuje się niski odsetek miejscowej inteligencji48. W latach
90. liderzy mniejszości niemieckiej mieli wykształceniee zawodowe – 33,3%
Średnie szkoły ukończyło 31,4%, podstawowe 28,9%, wyższe natomiast 6,4 proc49.
Ograniczone zasoby kadrowe utrudniły utworzenie machiny partyjnej. Badania
Bożeny Domagały wskazują na niski poziom zainteresowania mniejszości niemieckiej tzw. wielką polityką – Niemcy koncentrują swoje wysiłki głównie na
sprawach najbliższego środowiska. Domagała za największy problem uznaje
brak znajomości języka niemieckiego wśród członków mniejszości50.
Zbigniew Kurcz pisze, że w czasach komunistycznych konserwatyzm poglądów członków mniejszości niemieckiej oraz ideologia wpływały negatywnie na
ich możliwości awansu społecznego, ponieważ w potocznej świadomości byli
oni postrzegani jako „hitlerowcy”, „niemieccy faszyści”, a władze traktowały
ich z podejrzliwością, przekładającą się na brak awansów zawodowych i pozbawianie udziału w podejmowaniu decyzji51. Ukształtowało to w konsekwencji
status społeczny mniejszości niemieckiej i pośrednio wpłynęło na mobilizację
polityczną jej członków. Skupili się oni w pierwszej kolejności na pozyskiwaniu
dochodów, które zapewniał im wysoki poziom finansowego wsparcia ze strony
samych Niemiec52. Michael Flemig nazywa to kapitałem finansowym i politycznym, który uwarunkował działalność polityczną mniejszości niemieckiej
w postaci Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców. Kapitał ten ma fundamentalne znacznie dla sposobu instytucjonalizacji mniejszości niemieckiej
w Polsce. Powstanie TSKN zostało zainspirowane przez niemiecki rząd z zamierzeniem powierzenia mu zadania ograniczania migracji do Niemiec. Wsparte
zostały działania na rzecz legalnego pozostania osób o narodowości niemieckiej
w Polsce. TSKN miał promować ideę Heimatu, zachęcać młodych Niemców do
wiązania swojej przyszłości z Polską, a poprzez publikację „Heimatbref” wraz
z Kościołem katolickim tworzyć obraz ojczyzny na Śląsku Opolskim. Utworzono
też Fundację Rozwoju Śląska i Wspierania Inicjatyw Lokalnych, która miała
rozwinąć obszar Śląska Opolskiego pod względem infrastruktury i powstrzymać
Z. Kurcz, Mniejszość niemiecka w wyborach parlamentarnych, samorządowych i prezydenckich – w latach 1989–1991, „Przegląd Zachodni” 1993 Nr 1, s. 190.
50
Za: G. Adamczyk, Przywódcy mniejszości niemieckiej w Polsce w świetle badań socjologicznych, „Przegląd Zachodni” 1993 Nr 1, s. 225–226.
51
Z. Kurcz, dz. cyt., s. 195.
52
48
49
61
jego mieszkańców przez emigracją do RFN53. 28 czerwca 1990 r. Bundestag
uchwalił ustawę o przesiedleńcach, która zapewniała wsparcie finansowe dla
Niemców mieszkających w Polsce pod warunkiem, że zrezygnują oni z osiedlenia się w Republice Federalnej Niemiec. Miało to powstrzymać rosnącą falę
emigracji, powodującej problemy z zakwaterowaniem, zatrudnieniem, kształceniem przesiedleńców. Dariusz Matelski pisze, że tylko w samym roku 1990
pomoc ta wyniosła 6,8 mln marek, a już od 1993 r. przekazywano 26 mln marek
rocznie na konto TSKN54. Czołowi działacze i posłowie mniejszości otwarcie
dążyli do pozyskiwania odpowiednich środków od Federalnego Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych RFN, twierdząc, że zmniejszenie finansowania stanowiłoby zagrożenie dla przyszłości mniejszości niemieckiej na Śląsku i mogło być
bodźcem do wyjazdów jej członków55. Tak więc i sami żyjący w Polsce Niemcy
dążyli do maksymalnego wykorzystania obaw przed nasilonymi powrotami
Niemców do RFN po upadku komunizmu, a w konsekwencji do otrzymywania
środków płynących z Berlina.
Zdecentralizowana struktura TSKN pozwala każdej wspólnocie, każdemu
oddziałowi tworzyć własne, specyficzne i niepowtarzalne partnerstwa z władzami miejscowymi. Obserwuje się też efekt synergii dzięki uzyskaniu przez
mniejszość niemiecką finansowania zarówno od rządu niemieckiego, jak i polskiego56. W województwie opolskim istnieją różne organizacje (np. koła), które
stanowią odbicie struktury polskiej władzy lokalnej, a więc na poziomach
gminy, powiatu i województwa mniejszość niemiecka posiada odpowiednie
struktury. Także struktura zawodowa stanowi podstawę aktywności członków
mniejszości – mamy do czynienia np. ze Śląskim Związkiem Kobiet Wiejskich,
Związkiem Śląskich Rolników czy Związkiem Studentów Niemieckich57. Ta
specjalizacja aktywności stowarzyszeń mniejszości niemieckiej pozwala też
zaspokoić potrzebę partycypacji, która pojawiła się po reformie administracyjnej i likwidacji wielu małych województw na rzecz mniejszej liczby większych
jednostek administracyjnych58.
55
56
57
58
53
54
Tamże, s. 186–187.
Matelski D., Niemcy…, s. 320.
Śląskie roszczenia, za: Niemcy w Polsce. Artykuły…, dz. cyt., s. 91.
M. Fleming, dz. cyt., s. 197–198.
www.tskn.vdg.pl (dostęp: 01.03.2015).
62
Martyna Wasiuta
Oprócz TSKN, największej organizacji mniejszości niemieckiej w Polsce,
mamy do czynienia z wieloma innymi, mniejszymi organizacjami Niemców.
Także komitet wyborczy „Mniejszość Niemiecka” nie jest jedynym komitetem, w którego ramach mniejszość dążyła do zdobycia władzy politycznej na
szczeblu krajowym. Należy wspomnieć o środowisku katowickim mniejszości
niemieckiej, któremu przewodniczy Dietmar Brehmer i które pod jego przewodnictwem wyodrębniło się z dominującego środowiska opolskiego. Powstało
ono jeszcze w latach 90. w opozycji do TSKN. TSKN należy do parasolowej
organizacji – Związku Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych
(ZNSSK), którego działaczem był wspomniany D. Brehmer. Został on wydalony
z ZNSSK, ponieważ ocenił jego pierwotne roszczenia względem władz Polski za
zbyt radykalne i naruszające polską rację stanu59. Nadal jednak chciał działać na
rzecz interesów ludności niemieckiej w Polsce, doprowadził więc do założenia
w 1991 r. Niemieckiej Wspólnoty Roboczej „Pojednanie i Przyszłość”60 i równolegle działał na rzecz unifikacji środowiska niemieckiego w województwie
śląskim61. W ten sposób konkurował ze Związkiem Niemieckich Stowarzyszeń
Społeczno-Kulturalnych, gdyż założył Radę Główną Niemców Górnośląskich
(RGNG)62. Zauważamy więc kolejny, obok pokoleniowego, konflikt personalno-terytorialny, który dzieli mniejszość niemiecką w Polsce.
Tabela 5. Środowiska polityczne mniejszości niemieckiej na Śląsku i ich cele
w latach 2001–2011
Organizacja
parasolowa
Członek
organizacji
Komitet
wyborczy
Środowisko opolskie
Związek Niemieckich Stowarzyszeń
Społeczno-Kulturalnych (ZNSSK)
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne
Niemców na Śląsku Opolskim
Mniejszość Niemiecka
Środowisko katowickie
Rada Główna Niemców
Górnośląskich (RGNG)
Niemiecka Wspólnota Robocza
„Pojednanie i Przyszłość”
Niemiecki Komitet Wyborczy
Regionu Katowickiego
Żródło: opracowanie własne.
Roszczenia te nie były akceptowane również przez polski rząd, ponadto w ZNSSK znajdował się w tamtym czasie pod wpływem Związku Wypędzonych.
60
Organizacja nie jest finansowana przez rząd niemiecki.
61
http://www.deutschegem.eu/pl-40.php (dostęp: 06.01.2014).
62
http://katowice.naszemiasto.pl/archiwum/403650,powstala-rada-glowna-niemcowgornoslaskich,id,t.html (dostęp: 05.01.2014).
59
63
3. Cele politycznej reprezentacji mniejszości niemieckiej
w Polsce
Kilkakrotnie zostało wspomniane, że mniejszość niemiecka zaznacza swoją
obecność w życiu politycznym zamieszkiwanego przez siebie państwa poprzez
regularny udział w wyborach, zarówno samorządowych, jak i parlamentarnych. Poniższa analiza dotyczyć będzie następujących zagadnień: programów
wyborczych stworzonych przez komitety wyborcze w kolejnych kampaniach
wyborczych; aktywności charakteryzującej bierny udział w wyborach przez
mniejszość niemiecką, a więc liczebności komitetów i kandydatów w kolejnych
wyborach parlamentarnych i samorządowych; a na końcu danych dotyczących
poparcia otrzymanego przez te podmioty z przełożeniem go na mandaty w sejmikach wojewódzkich, Sejmie i Senacie. Pozwoli to na stworzenie pierwszej
części obrazu politycznej reprezentacji mniejszości niemieckiej.
Interesy polskich Niemców są w pewnym stopniu odmienne od interesów
reszty obywateli, stąd też zjawisko ich artykulacji i reprezentacji przez utożsamiające się z nimi podmioty. Poszczególne postulaty zawarte zostały w głównej mierze w programach wyborczych kandydatów i warto je przywołać, by
sprawdzić, czy rzeczywiście tak jest, że różnią się one od potrzeb większości.
Ich autorami są oba środowiska mniejszości niemieckiej: opolskie i katowickie.
Tabela 6. Główne postulaty wyborcze komitetów mniejszości niemieckiej po 1989 r.
Rok
Postulaty / kwestie
wyborów
1989
– prawne uznanie istnienia mniejszości niemieckiej w Polsce
– konkretne działania w celu wypełnienia traktatu z 17 czerwca 1991 r.
– troska o sprawy Górnego Śląska
– współpraca Polaków, Niemców i Ślązaków
1991
– przebudowa gospodarki dzięki kapitałowi niemieckiemu
– uchwalenie ustawy o mniejszościach narodowych
– wprowadzenie języka niemieckiego do szkół na Śląsku Opolskim
– „tak dla Górnego Śląska, pracy, pokoju, pojednania, postępu, demokracji
i Europy Regionów”
– „nie dla wrogości, bezrobocia, nędzy, ekologicznej zagłady, autonomicznej
1993
izolacji sąsiadów, rasowej i narodowej nienawiści”
– zaspokojenie potrzeb mniejszości narodowych i religijnych (tworzenie szkolnictwa w języku mniejszości, równy dostęp do nauki, oświaty, sportu i rekreacji)
64
Martyna Wasiuta
Rok
Postulaty / kwestie
wyborów
–  dobrobyt
– wsparcie ze strony RFN w dążeniu do oświaty w języku niemieckim i do inwestycji w regionie
1997
– możliwość pracy zarobkowej w Niemczech dla przedstawicieli mniejszości
niemieckiej i Polaków
– sprzeciw wobec możliwości zlikwidowania województwa opolskiego przez
zapowiadaną reformę administracyjną kraju
– wykorzystanie potencjału Odry i autostrady na Opolszczyźnie
– troska o małą i średnią przedsiębiorczość
2001
– rozwój oświaty i kultury niemieckiej na Górnym Śląsku
– żądanie prawa do ponownego osiedlenia się na terenie Górnego Śląska osób
wysiedlonych po 1945 r.
– tworzenie klas z wykładowym językiem niemieckim w szkołach
– stypendia w Niemczech dla młodzieży z polskiej mniejszości niemieckiej
– miejsca pracy dla młodych zamiast pracy za granicą
2005
– ochrona i popularyzacja kultury niemieckiej
– troska o małą i średnią przedsiębiorczość
– pomoc ze środków unijnych dla branży rolno-spożywczej
–  rozwój infrastruktury edukacyjnej (szkoły wyższe, szkolnictwo zawodowe,
– wykorzystanie przyjętej ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych
– zmiana ustawodawstwa w zakresie prawa pracy, systemu podatkowego itd.
– wykorzystanie wielokulturowej tożsamości Śląska Opolskiego w rozwoju
200753
gospodarczym regionu
– wzmocnienie roli regionów w realizacji zadań związanych z polityką
regionalną
– współpraca z innymi regionami Europy, ze szczególnym uwzględnieniem
regionów z silną mniejszością niemiecką
– ułatwienia prawne dla przedsiębiorców
– sprzeciw wobec rozrostu biurokracji i procedur ZUS, PIP, nadzorów technicznych, urzędów skarbowych
2011
– wzmocnienie izb gospodarczych
– pozyskanie dotacji unijnych na rolnictwo
– poprawa zabezpieczeń przeciwpowodziowych
Źródło: opracowanie na podstawie A. Szczepański, dz. cyt., s. 164–185.
Analiza powyższych danych pozwala wskazać charakterystyczne cechy programów wyborczych mniejszości niemieckiej. Partykularyzm interesów obserwuje
63
http://www.ryszard-galla.pl/index.php?str=9 (dostęp: 10.02.2015).
65
się w początkowym etapie funkcjonowania organizacji mniejszości (lata 90.),
co wynikało z chęci podkreślania odrębnej tożsamości i dążenia do regulacji statusu Niemców w Polsce. Partykularyzm ten nie był jedyną cechą roszczeń mniejszości, albowiem utożsamiała się ona z zamieszkiwanym obszarem
Śląska i dbała o jego rozwój, czego beneficjentami była też pozostała ludność
Opolszczyzny64. Dbałość o poziom infrastruktury i pozyskiwanie środków na
ten cel zauważalne są praktycznie od pierwszych wyborów, w których mniejszość
brała udział, a nasiliły się po 2005 r., kiedy jeden z głównych celów i postulatów
Niemców – uchwalenie Ustawy o mniejszościach stało się faktem. W centrum
apelu etnicznego wciąż pozostaje kwestia nauczania języka niemieckiego oraz
ochrona i promocja kultury niemieckiej.
Widać zatem, że oczekiwania i postulaty mniejszości niemieckiej są specyficzne w zakresie kultury – wymagają odrębnej reprezentacji politycznej
(skuteczniejszej niż inne formy aktywności obywatelskiej), która byłaby dostrzeżona na tle aktywności większości. Natomiast postulaty na rzecz rozwoju
zamieszkiwanego regionu stanowią naturalny przejaw dążeń do zabezpieczenia
materialnego, charakterystyczny dla każdej grupy społecznej. Nacisk kładziony
na rozwój Śląska bywa oceniany jako partykularyzm, gdyż nakłada się na
podział etniczny, związany z koncentracją członków mniejszości niemieckiej.
Błędem byłoby jednak określanie tych dążeń mianem separatystycznych czy
antysystemowych.
4. Reprezentacja mniejszości niemieckiej na poziomie
krajowym
Niniejsza część zawiera analizę poparcia wyborczego, uzyskanego przez komitety wyborcze mniejszości niemieckiej. Relewancja polityczna charakteryzuje
tylko komitet środowiska opolskiego, które skupia 90% wszystkich Niemców
w Polsce65.
64
65
S. Łodziński, dz. cyt., s. 27.
Fakt ten sprawia, że część publikacji na temat mniejszości niemieckiej na Śląsku Opolskim
dotyczy stricte mniejszości niemieckiej w Polsce i odwrotnie: kiedy mówimy o mniejszości
niemieckiej, mamy na myśli w głównej mierze część niemieckich mieszkańców Opolszczyzny; R. Matykowski, A. Tobolska, Mniejszości narodowe w Polsce w świetle wyników
wyborów do Sejmu z dnia 27 października 1991 r., „Sprawy Narodowościowe” 1994 t. III
z.1 (4), s. 140.
66
Martyna Wasiuta
W 1989 r. mniejszość niemiecka po raz pierwszy zarejestrowała komitet
wyborczy, by wziąć udział w wyborach uzupełniających do Senatu. W wyborach
czerwcowych w 1989 r. mniejszość niemiecka nie wystawiła własnych kandydatów, poparła natomiast listę „Solidarności”. Przywódcy jej opolskiego oddziału
obiecali jej przywódcy Henrykowi Krollowi wsparcie w dążeniach do swobody
działalności kulturalnej dla mniejszości niemieckiej, co – zdaniem Zbigniewa
Kurcza – przełożyło się na poparcie dla „Solidarności” na terenie Opolszczyzny
(prawie 70% głosów) i podobne w innych województwach, np. częstochowskim,
kaliskim, poznańskim. Było to najwyższe poparcie dla obozu solidarnościowego
na wszystkich tzw. ziemiach odzyskanych (w innych miejscach sięgało 60%66).
W zamian za głosy mniejszości „Solidarność” miała poprzeć kandydata niemieckiego w kolejnych wyborach67, którymi okazały się de facto uzupełniające
wybory do Senatu jesienią 1989 r. Stanowiły one swego rodzaju plebiscyt narodowościowy, a o stanowisko senatora rywalizowała oprócz Henryka Krolla
z mniejszości niemieckiej Dorota Symonides z „Solidarności”68 – oznaczało to,
że nie doszło do wypełnienia umowy sprzed kilku miesięcy. Kroll miał najwyższe poparcie w pierwszej turze, jednak jego konkurentka wygrała drugą turę.
Pierwszy i jednocześnie największy sukces wyborczy komitetu mniejszości
niemieckiej to wspomniane wybory parlamentarne w 1991 r. Komitet wystawił swoich kandydatów w dziewięciu okręgach wyborczych, gdzie zgłoszono
jedną listę wyborczą69. Krajowy Komitet Wyborczy Mniejszości Niemieckiej
„Mniejszość Niemiecka” (MN), powołany przez TSKN w Opolu, uzyskał wtedy
siedem mandatów poselskich i jeden senatorski: w samym okręgu opolskim
na jedenaście mandatów zdobył cztery, a pozostałe trzy komitety mniejszości
niemieckiej po jednym70. Niemiecki Komitet Wyborczy w Katowicach pod przewodnictwem Dietmara Brehmera71 otrzymał zbyt mało głosów, aby wprowadzić
do Sejmu swojego reprezentanta, podobnie było z głosowaniem na senatorów.
W Katowicach doszło do bratobójczego pojedynku Niemieckiego Komitetu
Z. Kurcz, dz. cyt., s. 149–150.
Tamże, s. 150.
68
S. Łodziński, dz. cyt.
69
70
71
W jego skład weszli przedstawiciele: Rady Głównej Niemców Górnośląskich, Niemieckiej
Wspólnoty Roboczej „Pojednanie i Przyszłość, Górnośląskiego Towarzystwa Charytatywnego, niemieckich kół przyjaźni z województwa katowickiego.
66
67
67
Wyborczego z komitetem powołanym przez TSKN72. W konsekwencji wyborów
w 1991 r. posłami zostali: Henryk Kroll, Helmut Paździor, Wiliband J. Fabian,
Georg Brylka, Edmund Bastek, Bruno Kosak, Antoni Kost. Senatorem zaś został
Gerhard Bartodziej73.
Tabela 7. Mniejszość niemiecka w wyborach parlamentarnych w 1991 r. (komitety,
posłowie i senatorowie)
Wybrani posłowie
Wybrani
senatorowie
Wiliband J. Fabian, Bruno
Gerhard
Mniejszość Niemiecka Śląska
Kosak, Antoni Kost, Henryk
Bartodziej
Opolskiego
Kroll, Helmut Paździor
Towarzystwo SpołecznoEdmund Bastek
Kulturalne Niemców – DFK
Województwa Olsztyńskiego
Województwa
Georg Brylka
Częstochowskiego
Niemiecka Wspólnota
Robocza „Pojednanie
i Przyszłość”
Środowiska
Opolskie
(ZNSSK)
Katowickie
(RGNG)
Źródło: A. Szczepański, dz. cyt., s. 170.
MN otrzymała najwięcej głosów w ówczesnym województwie opolskim – 26,1%,
w województwie częstochowskim – 4,6%, w katowickim – 3,9% W pozostałych
sześciu województwach, gdzie utworzono komitety mniejszości niemieckiej,
ich kandydaci otrzymali poniżej jednego procenta poparcia74. Warto zwrócić
uwagę, jak wysokie było poparcie dla kandydatów mniejszości na obszarze, który
uznawany jest przez nią za swoją małą ojczyznę, co też dało pewien asumpt do
dalszych działań politycznych na rzecz tej społeczności (Tabela 8).
R. Matykowski, A. Tobolska, dz. cyt., s. 133..
74
R. Matykowski, A. Tobolska, Mniejszości narodowe w Polsce w świetle wyników wyborów
do Sejmu, „Sprawy Narodowościowe”, 1994, t. III, z.1 (4), s. 133.
72
73
68
Martyna Wasiuta
Tabela 8. Wyniki wyborów w województwie opolskim w październiku 1991 r.
Komitet wyborczy
Poparcie (w procentach)
KKW Mniejszość Niemiecka
26,1
Unia Demokratyczna
13,7
Polskie Stronnictwo Ludowe – Sojusz Programowy
9,8
Sojusz Lewicy Demokratycznej
8,8
Porozumienie Obywatelskie Centrum
6,4
Konferederacja Polski Niepodległej
5,2
Kongres Liberalno-Demokratyczny
5,0
Wyborcza Akcja Katolicka
4,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Matykowski, A. Tobolska, dz. cyt., s. 140.
Oba środowiska (katowickie i opolskie) wstępnie nie wykluczały powołania
wspólnego komitetu w przyspieszonych wyborach w 1993 r., jednak ostatecznie
zdecydowano o rywalizacji w ramach odrębnych obozów. Zarejestrowano więc
komitety: Mniejszość Niemiecka Śląska Opolskiego, Towarzystwo SpołecznoKulturalne Niemców – DFK, Niemiecka Wspólnota Robocza „Pojednanie
i Przyszłość” oraz Mniejszość Niemiecka Województwa Częstochowskiego,
jak również Mniejszość Niemiecka Województwa Olsztyńskiego75. Komitet
D. Brehemera z Katowic, mimo że poparcie dla niego wzrosło o 125% w porównaniu z poprzednią elekcją i było nawet dwa i pół raza większe od poparcia dla komitetu związanego z ZNSSK76, ponownie nie uzyskał żadnego
mandatu. Komitet powstałego w 1991 r. Związku Niemieckich Stowarzyszeń
Społeczno‑Kulturalnych (czyli skrzydło opolskie) uzyskał cztery mandaty
w Sejmie i ponownie jeden w Senacie77. Posłami zostali: Henryk Kroll, Roman
Kurzbauer, Joachim Czernek, Helmut Paździor, a senatorem ponownie Gerhard
R. Tkacz, Wybory jako płaszczyzna rozwiązywania konfliktów narodowościowych. Przypadek
mniejszości niemieckiej na Śląsku Opolskim [w:] Księga pamiątkowa z okazji obchodów
20-lecia demokratycznych wyborów w Polsce, S. J. Jaworski, K. W. Czaplicki (red.), Warszawa
2011, s. 188.
76
R. Matykowski, A. Tobolska, Aktywność elektoralna i zróżnicowanie przestrzenne poziomu
poparcia mniejszości narodowych w Polsce w wyborach parlamentarnych z dnia 19 września
1993 r., „Sprawy Narodowościowe” 1994 t. III z. 2 (5), s. 219.
77
A. Szczepański, dz. cyt., s. 174–175.
75
69
Bartodziej78. Warty odnotowania jest ogólny spadek poparcia dla reprezentacji
mniejszości niemieckiej w porównaniu z poprzednim głosowaniem do Sejmu
oraz obniżenie szans wyborczych poprzez podział głosów mniejszości między
konkurencyjne komitety.
Wybrani posłowie
Opolskiego
Towarzystwo SpołecznoKulturalne Niemców – DFK
Województwa Olsztyńskiego
Województwa Częstochowskiego
Wybrani
senatorowie
Środowiska
Joachim Czernek, Henryk
Gerhard
Kroll, Roman Kurzbauer,
Bartodziej
Helmut Paździor
-
-
-
-
-
-
-
-
Opolskie
(ZNSSK)
Katowickie
(RGNG)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Szczepański, dz. cyt., s. 174–175 i R. Matykowski, A. Tobolska,
Aktywność elektoralna…, s. 219.
Podobną sytuację można zaobserwować, analizując poparcie dla mniejszości
niemieckiej otrzymane w wyborach parlamentarnych w 1997 r. Zarejestrowała
ona sześć komitetów: Mniejszość Niemiecką na Śląsku Opolskim, TSKN–
DFK Województwa Katowickiego, TSKN Województwa Częstochowskiego,
Mniejszość Niemiecką Województwa Olsztyńskiego, Mniejszość Niemiecką
Województwa Elbląskiego, Niemiecką Wspólnotę Roboczą „Pojednanie
i Przyszłość”79. Komitet opolski uzyskał wtedy dwa mandaty poselskie, nie
udało mu się jednak zdobyć reprezentacji w Senacie. Komitet katowicki nie
uzyskał w wyniku tego głosowania mandatów w żadnej z izb parlamentarnych80.
Opolscy działacze zarejestrowali swoje listy w pięciu okręgach, a Niemiecka
R. Tkacz, dz. cyt.
80
A. Szczepański, dz. cyt., s. 176–177.
78
79
70
Martyna Wasiuta
Wspólnota „Pojednanie i Przyszłość” ponownie wystawiła własnych kandydatów w okręgu katowickim. Warto zaznaczyć, że konkurencyjny dla MN komitet
stracił ponad połowę głosów w porównaniu z liczbą głosów w poprzednich
wyborach81. Posłami zostali ponownie Henryk Kroll i Helmut Paździor. Ten
ponadtrzykrotny spadek liczby mandatów (w porównaniu do wyników wyborów z 1991 r.) tłumaczony jest między innymi brakiem profesjonalizmu
w prowadzeniu kampanii wyborczej i zbytnią ufnością w lojalność etniczną
elektoratu. W okresie przedwyborczym doszło również do ujawnienia faktu
współpracy senatora Gerharda Bartodzieja ze służbam wywiadu i kontrwywiadu PRL, co Dariusz Matelski ocenia jako kolejną z przyczyn niskiego
poparcia dla tego kandydata, a w konsekwencji także środowiska mniejszości
niemieckiej, które reprezentował82. Z kolei Andrzej Szczepański uważa, że
spadek ten (w wypadku głosowania na senatora) nie był aż tak drastyczny, by
mógł świadczyć o zupełnej utracie zaufania do Gerharda Bartodzieja, bowiem
było to tylko 855 głosów83.
Na podstawie badań Romana Matykowskiego i Małgorzaty Wojtaszczyk
można stwierdzić, że od 1997 r. następuje systematyczny odpływ elektoratu
mniejszości niemieckiej w kierunku ugrupowań ogólnopolskich centroprawicowych (ale nie narodowo-katolickich), co tłumaczyłoby spadek poparcia
dla komitetów mniejszości. Przejawy tej tendencji zostały zaobserwowane już
podczas wyborów prezydenckich w 1995 r. Województwo opolskie znalazło się
w grupie nielicznych województw południowych, gdzie w pierwszej i drugiej
turze Lech Wałęsa pokonał Aleksandra Kwaśniewskiego. Kandydat wywodzący się z „Solidarności” uzyskał najwyższe poparcie w gminach, w których
minimum 2/3 głosów zdobył komitet mniejszości niemieckiej w wyborach
parlamentarnych w 1993 r.84 Przez skorelowanie wyników wyborczych komitetów mniejszości narodowych z wynikami dużych ugrupowań ogólnopolskich
można pośrednio wnioskować o preferencjach politycznych tych grup85. Silną
i istotną statystycznie korelację dodatnią zaobserwowano pomiędzy poparciem
Tamże, s. 305.
83
84
R. Matykowski, Mniejszości narodowe a wybory prezydenta Rzeczypospolitej w 1995 r.:
Analiza przestrzenna, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa” 1996, t. V, z. 2 (9), s. 143.
85
M. Wojtaszczyk, Mniejszości narodowe i etniczne w badaniach z zakresu geografii wyborczej – nieistotny czynnik czy ważna determinanta przestrzennego zróżnicowania zachowań
wyborczych w Polsce?, „Prace i Studia Geograficzne” 2014, T. 54, s. 198.
81
82
71
mniejszości niemieckiej a poparciem dla Lecha Wałęsy i Hanny GronkiewiczWaltz (odpowiednio +0,933 i +0,812), natomiast negatywna korelacja wystąpiła pomiędzy poparciem mniejszości niemieckiej a poparciem Aleksandra
Kwaśniewskiego i Jana Olszewskiego86. W gminach o dużym udziale mniejszości niemieckiej Wałęsa i Gronkiewicz-Waltz otrzymali najwyższe poparcie,
Kwaśniewski zaś – w gminach o niskim udziale członków tej mniejszości87.
Odebranie głosów mniejszości przez ugrupowania duże dostrzegł Matykowski
także w 1997 r., wskazując na rywalizację między Akcją Wyborczą Solidarność
a Sojuszem Lewicy Demokratycznej oraz na silniejszą korelację negatywną
z AWS – im więcej osób głosowało na to ugrupowanie, tym mniej zagłosowało
na komitet mniejszości (odpowiednio -0,894 i -0,820)88. Wojtaszczyk pisze, że
przykład województwa opolskiego potwierdza zasadę, że na terenach licznie
zamieszkiwanych przez mniejszości narodowe czy etniczne partie narodowo-
katolickie nie zyskują zazwyczaj znacznego poparcia89 – mniejszości głosują na
„ugrupowania otwarte światopoglądowo, nowoczesne i niezwiązane z konkretną
narodowością”90. Obecny lider polityczny mniejszości niemieckiej w Polsce,
Ryszard Galla, deklaruje poglądy związane z Platformą Obywatelską, postulując nawet zmianę strategii wyborczej. Szansy na zwiększenie partycypacji
politycznej upatruje w działalności w ramach polskich partii politycznych na
wzór mniejszości kaszubskiej, której posłowie wybierani są z różnych partii
politycznych91.
R. Matykowski, Mniejszości narodowe…, s. 147.
Tamże, s. 148.
88
R. Matykowski, Udział i zróżnicowanie poparcia mniejszości narodowych w Polsce w wyborach parlamentarnych z dnia 21 września 1997 r., „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa”,
T. VI, z. 2 (11), s. 150.
89
M. Wojtaszczyk, dz. cyt., s. 207.
90
Tamże, s. 199.
91
J. Dziadul, dz. cyt., s. 45.
86
87
72
Martyna Wasiuta
Komitet
Wybrani
senatorowie
Wybrani posłowie
Opolskiego
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne
Niemców – DFK
Mniejszość Niemiecka Województwa
Częstochowskiego
Elbląskiego
Olsztyńskiego
Henryk Kroll,
Helmut Paździor
Środowiska
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Opolskie
(ZNSSK)
Katowickie
(RGNG)
Źródło: R. Matykowski, Udział i zróżnicowanie…, s. 150.
W następnych wyborach w 2001 r. w głosowaniu do Sejmu sytuacja wygląda
bardzo podobnie do tej sprzed czterech lat. Zarejestrowano dwa komitety wyborcze: Komitet Wyborczy Wyborców „Mniejszość Niemiecka” w okręgu opolskim i rybnickim oraz Komitet Wyborczy Wyborców „Niemiecka Mniejszość
Górnego Śląska” w okręgu gliwickim92. Komitet TSKN uzyskał dwa mandaty,
a „katowicki” żadnego. Natomiast jeśli chodzi o poparcie dla kandydatów na
senatorów, to było ono zbyt niskie, aby umożliwić reprezentowanie mniejszości
niemieckiej w Senacie przez którykolwiek z zarejestrowanych przez mniejszość
niemiecką komitetów.
Komitet
Wybrani posłowie
Henryk Kroll, Helmut
Opolskiego
Paździor
Komitet Wyborczy Wyborców
„Niemiecka Mniejszość Górnego Śląska”
Źródło: R. Tkacz, dz. cyt., s. 189.
92
R. Tkacz, dz. cyt., s. 189.
Wybrani
senatorowie
Środowiska
-
Opolskie
(ZNSSK)
-
Katowickie
(RGNG)
73
W kolejnych wyborach parlamentarnych, w 2005 r. komitet mniejszości niemieckiej ze skrzydła opolskiego TSKN otrzymał, podobnie jak przed czterema laty, dwa mandaty w Sejmie, a Komitet Wyborczy Wyborców Mniejszości
Niemieckiej Śląska – żadnego. W wyborach do Senatu mniejszości niemieckiej
ze Śląska Opolskiego ponownie nie udało się uzyskać mandatu, reprezentantom
komitetu D. Brehmera również.
W przyspieszonych wyborach w 2007 r. „Mniejszość Niemiecka” otrzymała
nieco mniej głosów, co w konsekwencji spowodowało też uzyskanie tylko jednego mandatu w Sejmie przez „Mniejszość Niemiecką”, w Senacie zaś żadnego.
„Mniejszość Niemiecka Śląska” w dalszym ciągu nie uzyskała żadnego mandatu
w parlamencie.
W 2011 r. poparcie dla komitetu TSKN zmniejszyło się, ale było wystarczające, by zdobyć jeden mandat w Sejmie, czego po raz kolejny nie udało się zrobić
w Senacie. Jak przed czterema laty, komitet D. Brehmera nie uzyskał mandatów
zarówno w Sejmie, jak w Senacie.
Poniższe tabele prezentują szczegółowe dane o wynikach wyborów dla
komitetu „Mniejszość Niemiecka”. Jak można zaobserwować, jego poparcie
maksymalnie wynosiło 1,18% i stopniowo spadało. Obecność Niemców w Sejmie
wynikała ze zwolnienia z klauzuli zaporowej 5% – TSKN mogło uzyskać nawet
7 mandatów poselskich przy poparciu 1,18% wyborców w skali kraju93.
Tabela 12. Poparcie dla komitetu „Mniejszość Niemiecka” w wyborach do Sejmu RP
po 1989 r.
Rok
1991
1993
1997
2001
2005
2007
2011
liczba głosów
133 000
94 234
76 300
47 230
34 469
32 462
28 014
liczba mandatów
7
4
2
2
2
1
1
poparcie w procentach
1,18
b.d.
b.d.
0,36
0,29
0,20
0,19
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Szczepański, dz. cyt., s. 164–192 oraz danych PKW.
93
A. Żukowski, dz. cyt., s. 25.
74
Martyna Wasiuta
Z powyższej tabeli wynika, że poparcie dla kandydatów pochodzących ze środowiska opolskiego mniejszości niemieckiej, a więc skupiającego 90% całej mniejszości niemieckiej, stopniowo się zmniejsza. Od wyborów w 1991 r. poparcie to
spadło prawie pięciokrotnie, jeśli wziąć pod uwagę liczbę głosów oddawanych
na kandydatów z komitetu „Mniejszość Niemiecka”, i aż sześciokrotnie, jeśli
wziąć pod uwagę poparcie w punktach procentowych, natomiast siedmiokrotnie
zmniejszyła się liczba mandatów w Sejmie. W wyborach do Senatu obserwujemy
również znacznie mniejsze sukcesy komitetu „Mniejszości Niemieckiej” – w badanym okrasie tylko dwukrotnie członek tego komitetu zostawał senatorem.
Tabela 13. Poparcie dla komitetu „Mniejszość Niemiecka” w wyborach do Senatu RP
po 1989 r.
rok
1989
1991
1993
1997
2001
2005
2007
2011
liczba głosów
124 498
82 031
124 986
118 014
41 934
88 875
104 533
34 247
liczba mandatów
0
1
1
0
0
0
0
0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Szczepański, dz. cyt., s. 164–192 oraz danych PKW.
Oprócz rywalizacji za pomocą własnego komitetu wyborczego mniejszość
niemiecka podejmuje aktywność polityczną, reprezentując partie i środowiska
polityczne większości polskiej. Ma to jednak miejsce w znacznie mniejszym
stopniu niż pozostałe mniejszości narodowe w Polsce, które z kolei już w 1993 r.
obrały strategię umieszczania swoich kandydatów na listach wyborczych ogólnopolskich partii politycznych94.
Wiejski charakter ugrupowań mniejszości niemieckiej potwierdza pozytywna współzależność przestrzenna95 pomiędzy poziomem poparcia mniejszości niemieckiej i partii chłopskich typu Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL)
i PSL Porozumienie Ludowe, co wykazali Roman Matykowski i Anna Tobolska
94
95
R. Matykowski, A. Tobolska, Aktywność elektoralna…
Tamże, s. 224–225
75
w pierwszej połowie lat 90. Im większy był odsetek ludności miejskiej na danym obszarze Śląska Opolskiego, tym niższe było poparcie dla KKW MN.
Zaobserwowano dużą absencję w gminach o wysokim poparciu dla mniejszości
niemieckiej, co Matykowski i Tobolska wyjaśniają inercją społeczno-polityczną
ludności polskiej oraz panującym wśród ludności niemieckiej przeświadczeniem
o swojej przewadze96. Także wynik wyborów do Senatu w województwie opolskim potwierdza wiejskość elektoratu Mniejszości Niemieckiej, bowiem 71,8%
głosujących na Gerharda Bartodzieja pochodziła z okręgów wyborczych wiejskich97. Z kolei Danuta Berlińska wskazuje na różnice w charakterze wiejskości
elektoratu niemieckiego, które ujawniły się w kontekście wyborów prezydenckich w 1990 r. Zaobserwowano, że istnieje podział na wiejski elektorat rodzimy
i na wiejski elektorat napływowy. Ten pierwszy w większej mierze głosował
na Lecha Wałęsę niż na kandydata chłopskiego – Romana Bartoszcze, utożsamianego z polskim ruchem ludowym, który otrzymał trzy razy mniej głosów
w okręgach zamieszkanych przez mniejszość niemiecką (rodzimych mieszkańców) niż w okręgach zamieszkiwanych przez ludność wiejską napływową98.
Zbigniew Kurcz zauważa, że na podstawie wspomnianych wcześniej wyników wyborów do parlamentu w 1989 r., kiedy to mniejszość niemiecka zagłosowała na komitety „Solidarności”, można dokonać pewnej charakterystyki
tego elektoratu, i wskazuje, że na ugrupowanie to głosowano na obszarach
zamieszkiwanych przez ludność regularnie praktykującą chodzenie do kościoła,
o niewielkiej przestępczości oraz tam, gdzie istnieją silne więzi międzyludzkie99.
Matykowski i Tobolska nie stwierdzili współzależności (pozytywnej korelacji)
między poziomem poparcia mniejszości niemieckiej a poziomem poparcia partii
lewicowych czy partii liberalno-demokratycznych100. Ze statystyk wynika więc
wyraźnie, że w pierwszych latach demokratycznych wyborów mniejszość niemiecka preferowała własne komitety wyborcze, wiejskie (ludowe) oraz związane
ze środowiskiem solidarnościowym.
Spadek poparcia dla komitetu Mniejszości Niemieckiej w ciągu ostatnich
dwudziestu lat tłumaczony jest przez Danutę Berlińską nieuwzględnianiem
Tamże..
Tamże, s. 225.
98
Z. Kurcz, Mniejszość niemiecka w wyborach parlamentarnych, samorządowych i prezydenckich – w latach 1989–1991, s. 153.
99
Z. Kurcz, Mniejszość niemiecka w wyborach…, dz. cyt., s. 150.
100
R. Matykowski, A. Tobolska, Aktywność elektoralna…, s. 225.
96
97
76
Martyna Wasiuta
w jego apelu wyborczym struktury zawodowej Niemców w Polsce, co skłaniało
ich do głosowania na ugrupowania ogólnopolskie. Początkowo były to takie
partie jak Sojusz Lewicy Demokratycznej, Unia Wolności, Akcja Wyborcza
Solidarność w 1997 r. (przy czym kadra kierownicza i specjaliści preferowali
dwa pierwsze stronnictwa, a bezrobotni głosowali na AWS oraz TSKN)101. Widać
więc zmianę preferencji wyborczych w kierunku lewicowym, co mogło oznaczać wzrost zainteresowania kwestiami socjoekonomicznymi elektoratu niemieckiego oraz spadek znaczenia kwestii kulturowych i etnicznych. Fakt ten
oznaczał, że partia większości była w stanie reprezentować interesy mniejszości
w rozumieniu Biebera.
Natomiast dziesięć lat później, w wyborach parlamentarnych w 2007 r.
przedstawiciel mniejszości niemieckiej kandydował z listy innej partii politycznej większości – PSL102. Podczas tych wyborów w Gogolinie zwycięzcą
wśród mniejszości była Platforma Obywatelska – oddano na nią dwukrotnie
więcej głosów niż na Mniejszość Niemiecką. Zwycięstwo PO było również wynikiem antyniemieckiej strategii Prawa i Sprawiedliwości, które później, w 2011 r.
wydało dokument programowy, gdzie śląskość utożsamiono z niemieckością
i brakiem lojalności wobec Polski, negatywnie odnosząc się do regionalizmów,
co było elementem walki z Platformą Obywatelską103. Pokazuje to, że mniejszość
niemiecka nie stanowiła docelowego segmentu wyborczego PiS i wskazuje
jednocześnie na PO jako partię mogącą reprezentować jej interesy zgodnie
z typologią Biebera.
Wyniki wyborów w ostatnich latach pokazują wzrost poparcia dla ogólnopolskich partii politycznych na obszarze Śląska Opolskiego. Obserwuje się
spadek mobilizacji etnicznej elektoratu, co Roman Tkacz tłumaczy rozwojem
demokracji w Polsce, „dzięki czemu mniejszości czują się mniej zagrożone, zaś
ich parlamentarzyści nie są im już tak niezbędni, bowiem najistotniejsze postulaty zostały spełnione”104. Najważniejszym bowiem celem posłów i senatorów
reprezentujących mniejszość niemiecką było przygotowanie ustawy o prawach
osób przynależących do mniejszości narodowych i etnicznych105. Prace nad
tym aktem normatywnym rozpoczęto w 1993 r., a ostateczny tekst uchwalono
103
104
105
101
102
Za: A. Szczepański, dz. cyt., s. 187–189.
D. Brehmer z ośrodka katowickiego; nie uzyskał mandatu.
Raport o stanie Rzeczypospolitej, s. 34–35.
Tamże, s. 194.
77
po dwunastu latach – w 2005 r. Interesy mniejszości niemieckiej zostały więc
zabezpieczone.
4.1. Reprezentacja mniejszości niemieckiej na arenie parlamentarnej
Kiedy w wyborach w 1991 r. mniejszość niemiecka uzyskała reprezentację
w postaci siedmiu mandatów w Sejmie, posłowie ci powołali Koło Mniejszości
Niemieckiej. Według Dariusza Matelskiego zajmowało ono stanowisko neutralne w debatach parlamentarnych. Posłowie mieli bowiem nie angażować się
w spory między partiami politycznymi większości106.
Na podstawie wybranych działań dokonana zostanie próba charakterystyki
aktywności mniejszości niemieckiej na płaszczyźnie parlamentarnej. Oczywiste
wydaje się zaangażowanie w prace nad ustawą o mniejszościach narodowych –
członkowie mniejszości niemieckiej byli członkami stałej Komisji Mniejszości
Narodowych i Etnicznych od początku jej funkcjonowania (1989 r.). W jej
ramach znajdowała się także podkomisja pod przewodnictwem posła MN,
Henryka Krolla, której zadaniem było opracowanie projektu tej kluczowej dla
mniejszości narodowych i etnicznych ustawy. Wstępna wersja dokumentu została zaakceptowana przez Komisję dopiero w 1997 r.107 Warte odnotowania jest
również to, że poseł MN, z wyjątkiem czwartej kadencji (lata 2001–2005), pełnił
funkcję zastępcy przewodniczącego tej komisji sejmowej108. Niemieccy parlamentarzyści byli i są zaangażowani również w inne inicjatywy ogólnopolskie,
a więc związane z poszczególnymi politykami sektorowymi i horyzontalnymi.
W pierwszej kadencji, kiedy mniejszość niemiecka była reprezentowana najliczniej, jej posłowie byli członkami Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych109,
Komisji Kultury i Środków Przekazu110, Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów
Naturalnych i Leśnictwa111, Komisji do spraw Układu Europejskiego112, a w Sejmie
108
http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/page/archiwum (03.01.2014 r.).
109
http://www.sejm.gov.pl/archiwum/komisje/kadencja1/kom_asw.htm (03.01.2014 r.).
110
http://www.sejm.gov.pl/archiwum/komisje/kadencja1/kom_ksp.htm (03.01.2014 r.).
111
http://www.sejm.gov.pl/archiwum/komisje/kadencja1/kom_osz.htm (03.01.2014 r.).
112
http://www.sejm.gov.pl/archiwum/komisje/kadencja1/kom_ue.htm (03.01.2014 r.).
106
107
78
Martyna Wasiuta
siódmej kadencji poseł MN reprezentuje ją w Komisji Finansów Publicznych,
obok Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych113.
Na uwagę zasługuje również aktywność na rzecz zachowania województwa
opolskiego wobec planowanej w drugiej połowie lat 90. reformy administracyjnej kraju, w wyniku której likwidacji miało ulec województwo opolskie,
uznawane za Heimat tej grupy narodowej. Poseł Henryk Kroll zwrócił uwagę
na stanowisko mniejszości niemieckiej wobec planów reformy, a likwidację
województwa opolskiego przedstawił jako przejaw dyskryminacji mniejszości
oraz zagrożenie marginalizacją regionu na skutek odpływu Niemców i kapitału,
jaki wnoszą w jego rozwój114. Aktywność ta pozwala wysnuć wniosek o świadomości własnego znaczenia mniejszości niemieckiej dla Polski oraz dla regionu.
Województwo opolskie ostatecznie zostało zachowane, również w interesie
mniejszości niemieckiej. Integralność Heimatu utrzymała się. Na ile był to
lobbing reprezentacji MN, trudno ocenić bez pogłębienia badań. Jednak warto
zadać sobie pytanie, czy gdyby rządowi zależało na dezintegracji środowiska
mniejszości niemieckiej, o której mówił jeden z liderów mniejszości niemieckiej,
Bernard Sojka115, pozostałby on aż tak otwarty na liczne postulaty wspierania
społeczeństwa obywatelskiego na Śląsku Opolskim.
4.2. Reprezentacja mniejszości niemieckiej na poziomie
samorządowym
Mniejszość niemiecka jest dobrze reprezentowana w sejmiku województwa
opolskiego, na którego terenie żyje najwięcej w Polsce mieszkańców narodowości
niemieckiej. Można powiedzieć, że sejmik ten jest jednym z najważniejszych
organów władzy, na który wpływ mają Niemcy. Dzięki działaniom na poziomie
województwa zabezpieczona została pozycja mniejszości niemieckiej w społeczności lokalnej. Pojawiła się możliwość nauki języka niemieckiego w Dobrzyniu
Wielkim, stworzono dwujęzyczne szkoły w Oleśnie, organizuje się festiwale, na
http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/posel.xsp?id=092 (03.01.2014 r.).
R. Geisler, J. Wróblewska-Jachna, Śląski regionalizm. Oblicza współczesnego romantyzmu
politycznego, „Przegląd Zachodni” 2005 Nr 3, s. 63.
115
Z. Lentowicz, Skutek kreski. Reforma administracyjna – na przykład Opolszczyzna, „Rzeczpospolita” 1998.03.09, za: Niemcy w Polsce. Artykuły z polskiej i niemieckiej prasy z lat
1989–2010, Gliwice–Opole 2010, s. 28.
113
114
79
które zapraszani są niemieccy artyści, adaptuje się stare nieruchomości gminne
na potrzeby mniejszości niemieckiej.
Województwo opolskie bowiem to jedyny region, w którym mniejszość
niemiecka posiada reprezentację we władzach samorządowych na poziomie
sejmiku. Przewodniczący i wiceprzewodniczący sejmików jako organów stanowiących wybierani są spośród jego radnych i wchodzą następnie w skład
zarządu województwa – władz wykonawczych. Warto przyjrzeć się, jaki wpływ
ma interesująca nas mniejszość na władzę w województwie opolskim po 1989 r.
W wyborach samorządowych w 1991 r. mniejszość niemiecka uzyskała
mandaty radnych w 35 gminach, przy czym w 26 z nich otrzymała bezwzględną
większość głosów, co z kolei przełożyło się116 na 22 mandaty w sejmiku województwa opolskiego (na 76 możliwych117).
Kolejne wybory samorządowe odbyły się w 1994 r. Wtedy też kandydaci
mniejszości niemieckiej wprowadzili do sejmiku ośmiu radnych, a 25 deklarowało się jako sympatycy TSKN. Reprezentant Niemców został wiceprzewodniczącym sejmiku118.
W wyborach w 1998 r. mniejszość niemiecka uzyskała 13 mandatów radnych – był to drugi wynik119 – oraz weszła w skład koalicji rządzącej z AWS i UW.
Przypadło jej także stanowisko wicemarszałka, które objął Ryszard Donitza.
Następnie, w wyniku wyborów parlamentarnych 2001 r. i zmian politycznych
spowodowanych wygraną SLD, doszło do rozpadu koalicji AWS–MN–PO,
w której skład wchodzili radni mniejszości niemieckiej. Na początku 2002 r.
zawiązana została nowa koalicja z udziałem radnych SLD, do tej pory pozostających w opozycji. Niemieccy radni otrzymali dodatkowo funkcję marszałka
sejmiku (Ryszard Galla)120.
W 2002 r. kandydaci wywodzący się z TSKN uzyskali siedem mandatów radnych (na możliwych 30). Doszło także do zmian we władzach sejmiku, bowiem
poprzednio piastujący stanowisko marszałka Ryszard Galla stracił stanowisko,
na którym zastąpiła go radna SLD. Galla otrzymał fotel wicemarszałka, a drugi
Do 1998 r. radni sejmików wojewódzkich delegowani byli spośród radnych gminnych
na pierwszych sesjach nowo powstałych rad, natomiast po 1998 r. już w wyborach bezpośrednich.
117
D. Berlińska, Analiza ostatnich wyborów samorządowych i prezydenckich w województwie
opolskim, „Śląsk Opolski” 1991 Nr 1.
118
119
120
116
80
Martyna Wasiuta
z reprezentantów mniejszości niemieckiej, Andrzej Kasiura, stanowisko członka
zarządu województwa opolskiego121.
W wyborach samorządowych w 2006 r. mniejszość niemiecka reprezentowana była w sejmiku województwa opolskiego ponownie przez siedmiu radnych,
przy czym jeden z nich otrzymał stanowisko wicemarszałka (Józef Kotyś).
Utworzona została koalicja PO-PSL-MN.
W 2010 r. o jednego radnego zmniejszyła się reprezentacja mniejszości niemieckiej, co wpłynęło początkowo niekorzystnie na dalszą współpracę koalicyjną, albowiem radni PO–PSL zdecydowali się zawiązać koalicję tylko z SLD,
a dokooptowano do niej radnych MN dopiero po pewnym czasie. Wtedy też
MN uzyskała stanowiska: zastępcy przewodniczącego sejmiku – Józef Kotyś
i wicemarszałka – Roman Kolka122.
Tkacz pisze, że oprócz uchwalenia ustawy o mniejszościach narodowych
w 2005 r. to możliwość uczestniczenia w wyborach samorządowych na szczeblu
regionalnym i lokalnym pozwoliła na realizację celów stawianych sobie przez
mniejszość niemiecką. Zaangażowanie Niemców zamieszkujących Śląsk Opolski
w działalność TSKN przyczyniło się do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego
w tamtym regionie i uczyniło ich reprezentację jedną z głównych sił politycznych Opolszczyzny123.
Tabela 14. Liczba mandatów uzyskanych przez członków mniejszości niemieckiej
w sejmiku województwa po wyborach w latach 1991–2010124
Rok
Liczba mandatów/liczebność sejmiku
Funkcje124
1991
1994
1998
2002
2006
2010
22 / 76
8 / 82
13 / 45
7 / 30
7 / 30
6 / 20
1
2
2
1
2
Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Berlińska, dz. cyt. i A. Szczepański, dz. cyt., s. 199–212.
123
124
121
122
Tamże, s. 206.
Tamże, s. 212.
Przewodniczącego lub wiceprzewodniczącego / marszałka lub wicemarszałka.
81
Z powyższych danych wynika, że mniejszość niemiecka posiada swoją reprezentację we władzach samorządowych od początku lat 90., współrządzi więc
zamieszkiwanym przez siebie regionem, wchodząc do zarządu województwa
niemalże każdorazowo.
5. Reprezentacja kulturalna mniejszości niemieckiej
Znaczna część organizacji mniejszości niemieckiej w Polsce zajmuje się działalnością kulturalną, co deklaruje w statutach jako główny cel oraz manifestuje
poprzez przynależność do Związku Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno‑Kulturalnych. Organizacje należące do Związku działają samodzielnie oraz/
lub realizują swoje cele przez podległe im struktury (koła) terenowe, które
współpracują blisko z władzami lokalnymi. ZNSSK pisze o pięciuset takich
ośrodkach w całej Polsce125. Za działalność kulturalną tychże podmiotów uważać
należy promowanie nauki języka niemieckiego (i zdobywanie na nią środków),
organizowanie kursów tego języka, koncertów, przeglądów filmowych, jak
również różnego rodzaju spotkań i wystaw, wycieczek dla dzieci i seniorów.
Organizacje kulturalne tworzą również publikacje tematyczne oraz dbają o obecność w mediach lokalnych, zabezpieczają istniejące pamiątki kultury Niemców
w Polsce. Do najważniejszych organizacji kulturalnych mniejszości niemieckiej
należy zaliczyć Górnośląskie Centrum Kultury i Spotkań im. Eichendorffa,
Niemieckie Towarzystwo Oświatowe, Towarzystwo Społeczno‑Kulturalne
na Śląsku Opolskim (TSKN), Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców
Województwa Śląskiego, Związek Młodzieży Mniejszości Niemieckiej, Związek
Stowarzyszeń Niemieckich Warmii i Mazur.
Podsumowanie
Mniejszość niemiecka w Polsce to głównie mieszkańcy wsi opolskich i śląskich,
posługujący się językiem polskim, mający wykształcenie średnie i podstawowe,
deklarujący przeciętne lub niskie dochody swoich gospodarstw domowych. Ich
interesy reprezentowane są przez organizacje pozarządowe w formie stowarzyszeń społeczno-kulturalnych, fundacji oraz posłów i radnych samorządowych.
http://www.vdg.pl/pl/article/28-mniejszosc-niemiecka-ogolnie (14.03.2015).
125
82
Martyna Wasiuta
Niemcy zamieszkujący Polskę wspierani są finansowo przez rząd federalny
RFN, przekazujący dotacje dla fundacji lokalnych i stowarzyszeń mniejszości,
inwestujący w rozwój regionu oraz podtrzymywanie kultury niemieckiej wśród
mieszkańców Śląska Opolskiego. Inwestycje te mają na celu zachęcić członków
mniejszości niemieckiej do pozostania w Polsce poprzez zapewnienie im dogodnych warunków bytowych i możliwość kultywowania kultury niemieckiej,
a więc naukę języka niemieckiego, organizowanie wydarzeniań kulturalnych
bezpośrednio związanych z niemiecką tradycją i uczestniczenie w nich.
Członkowie mniejszości niemieckiej nie tworzą partii etnicznej sensu stricto,
ale jej funkcje wypełnia komitet wyborczy „Mniejszość Niemiecka”, który regularnie wystawia kandydatów na Śląsku Opolskim oraz w innych regionach
kraju. Od początku jego istnienia, tj. od 1989 r., reprezentacja parlamentarna
tejże mniejszości zmniejsza się. Jednym z głównych jej celów było zabezpieczenie
interesów poprzez doprowadzenie do uchwalenia ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych (2005 r.). Aktywność polityczną mniejszości niemieckiej
obserwujemy również na polu samorządowym, działa ona głównie na obszarze
województwa opolskiego, które Niemcy uznają za swój Heimat. Udział we władzach tego województwa należy uznać za jedno z najważniejszych dokonań tej
mniejszości narodowej na polskiej scenie politycznej – na tym poziomie jest
ona partnerem licznych koalicji samorządowych.
Środowisko mniejszości niemieckiej w Polce nie jest jednolite, dostrzegalne
są pewne rozłamy i napięcia. Można zaobserwować konflikt pokoleń, problemy
z zarządzaniem w Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym na Śląsku Opolskim
(partykularyzm interesów przywództwa) oraz podział regionalny mniejszości
niemieckiej na środowisko Związku Niemieckich Stowarzyszeń SpołecznoKulturalnych z siedzibą w Opolu i Radę Główną Niemców Górnośląskich z siedzibą w Katowicach, co, jak pokazano, obniżało potencjalne wyniki wyborcze
organizacji mniejszości.
Bibliografia:
Adamczyk G., Przywódcy mniejszości niemieckiej w Polsce w świetle badań socjologicznych,
„Przegląd Zachodni” 1993 Nr 1.
Ajnenkiel A., Polskie konstytucje, Warszawa 1991.
Batowski H., Między dwiema wojnami 1919–1939. Zarys historii dyplomatycznej, Kraków
2001.
83
Berlińska D., Analiza ostatnich wyborów samorządowych i prezydenckich w województwie
opolskim, „Śląsk Opolski” 1991 Nr 1.
Beyme, K. von, Political Parties in Western Democracies, New York 1985.
Bieber F., Introduction: Minority Participation and Political Parties [w:] Political Parties and
Minority Participation, F. Bieber (red.), Skopje 2008.
Browarek T., Niemieckie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne, „Przegląd Zachodni” 2011, nr 2.
Chałupczak H., Browarek T., Mniejszości narodowe w Polsce 1918–1995, Lublin 1998.
Dziadul J., Po Krollu Galla [w:] Niemcy w Polsce. Artykuły z polskiej i niemieckiej prasy z lat
1989–2010, Gliwice 2010.
Fiala P., Mareš M., Strmiska M., Organizace etnických menšin a prosazování jejich zájmů,
„Sborník prací fakulty sociálních studií brněnské univerzity. Sociální studia” 2003 Nr 9.
Fleming M., National Minorities in Post-comunist Poland, Veritas, London 2003.
Geisler R., Wróblewska-Jachna J., Śląski regionalizm. Oblicza współczesnego romantyzmu
politycznego, „Przegląd Zachodni” 2005 Nr 3.
Grzebałkowska M., 1945. Wojna i pokój, Warszawa 2015.
Gwiżdż A., Sejm i Senat w latach 1919–1939 [w:] Dzieje sejmu polskiego, J. Bardach (red.),
Warszawa 1997.
Heintze H., Status of German Minorities in Bilateral Agreements of the Federal Republic [w:]
German Minorities in Europe: Ethnic Identity and Cultural Belonging, S. Wolff (red.), New
York–Oxford 2000.
Herbut R., Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2002.
Kurcz Z., Mniejszość niemiecka w wyborach parlamentarnych, samorządowych i prezydenckich –
w latach 1989–1991, „Przegląd Zachodni” 1993 Nr 1.
Krasuski J., Stosunki polsko-niemieckie 1919–1925, Poznań 1962.
Kwaśniewski K., Przedstawiciele mniejszości narodowych w Sejmie i Senacie RP, „Sprawy
Narodowościowe” 1992 t. 1 z.1.
Leczyk M., Druga Rzeczpospolita 1918–1939. Społeczeństwo. Gospodarka. Kultura. Polityka,
Warszawa 2006.
Linek B., Przedpoczdamskie wysiedlenia ludności niemieckiej z Górnego Śląska, „Przegląd
Zachodni” 1999 nr 2 (291).
Łodziński S., Aktywność społeczno-polityczna mniejszości narodowych, Raport Biura Studiów
i Ekspertyz Kancelarii Sejmu 1992 Nr 29.
Maksimiec S., Mniejszości narodowe i etniczne w krajach Europy Środkowej i Wschodniej po
przystąpieniu do Unii Europejskiej, Warszawa 2012.
Madajczyk P., Mniejszości narodowe w Polsce, Warszawa 1998.
Madajczyk P., Niemcy polscy 1944–1989, Warszawa 2001.
Matelski D., Mniejszość niemiecka w II RP, „Życie i Myśl” – zeszyty problemowe 2002 z. 13/6,
Opole–Poznań–Warszawa.
Matelski D., Niemcy w Polsce w XX w., Warszawa 1999.
Matykowski R., Mniejszości narodowe a wybory prezydenta Rzeczypospolitej w 1995 r.: Analiza
przestrzenna, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa” 1996, t. V, z. 2 (9).
84
Martyna Wasiuta
Matykowski R., Udział i zróżnicowanie poparcia mniejszości narodowych w Polsce w wyborach
parlamentarnych z dnia 21 września 1997 r., „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa”, t. VI,
z. 2 (11).
Matykowski R., Tobolska A., Aktywność elektoralna i zróżnicowanie przestrzenne poziomu
poparcia mniejszości narodowych w Polsce w wyborach parlamentarnych z dnia 19 września
1993 r., „Sprawy Narodowościowe” 1994 t. III z. 2 (5).
Matykowski R., Tobolska A., Mniejszości narodowe w Polsce w świetle wyników wyborów do
Sejmu z dnia 27 października 1991 r., „Sprawy Narodowościowe” 1994 t. III z.1 (4).
Niemcy w województwie opolskim w 2010 r. Pytania i odpowiedzi. Badania socjologiczne członków Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim, Dom Współpracy
Polsko-Niemieckiej, Gliwice–Opole 2011.
Nowakowska A., Z. Wóycicka, Etniczna polityka komunistów, Warszawa 2010.
Popieliński P., Obecna sytuacja społeczno-kulturalna mniejszości niemieckiej w Polsce, http://
www.vdh-oppeln.vdg.pl
Sakson A., Problematyka mniejszości narodowych w kontekście realizacji polsko-niemieckiego traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 1991 r., „Biuletyn Instytutu
Zachodniego” 2011 nr 61.
Szczepański A., Aktywność społeczno-polityczna mniejszości niemieckiej na Śląsku Opolskim
po 1989 roku, Toruń 2013.
Tampke J., Czech–German Relations and the Politics of Central Europe. From Bohemia to the EU,
Hampshire 2003.
Tkacz R., Wybory jako płaszczyzna rozwiązywania konfliktów narodowościowych. Przypadek
mniejszości niemieckiej na Śląsku Opolskim [w:] Księga pamiątkowa z okazji obchodów
20-lecia demokratycznych wyborów w Polsce, S. J. Jaworski, K. W. Czaplicki (red.), Warszawa
2011.
Tomaszewski J., Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku, Warszawa 1991.
Tomaszewski J., Landau Z., Polska w Europie i świecie 1918–1939, Warszawa 2005.
Wojtaszczyk M., Mniejszości narodowe i etniczne w badaniach z zakresu geografii wyborczej –
nieistotny czynnik czy ważna determinanta przestrzennego zróżnicowania zachowań wyborczych w Polsce?, „Prace i Studia Geograficzne” 2014, T. 54.
Wolff S. (red.), German Minorities in Europe: Ethnic Identity and Cultural Belonging, New
York, Oxford 2000.
Wolff S., Germany and German minority in Europe, http://www.stefanwolff.com
Wódz J., Socjologia dla prawników i politologów, Warszawa 2000.
Zaremba P., Historia dwudziestolecia 1918–1939. Zbiór pasjonujących pogadanek radiowych, które
Paweł Zaremba wygłaszał w rozgłośni polskiej Radia Wolna Europa w latach 1967–1979,
Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
Żukowski A., Wybory a reprezentacja polityczna mniejszości narodowych, etnicznych, religijnych,
językowych oraz innych grup społecznych, „Studia Wyborcze” 2008 t. 5.
Akty prawne i inne:
85
Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232.
Dz. U. 1991 Nr 95 poz. 425.
Dz. U. 1992 r., Nr 14, poz. 56.
Dz. U. 1997, Nr 78 poz. 483.
Dz. U. 2005 nr 17 poz. 141.
Dz. U. Nr 46, poz. 499.
Dz. U. Nr 98, poz. 1070, z późn. zm.
Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności
i Mieszkań 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013 r., s. 91–92 i 268, http://
www.stat.gov.pl/
Niemcy w województwie opolskim w 2010 r. Pytania i odpowiedzi. Badania socjologiczne członków Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim, Dom Współpracy
Polsko-Niemieckiej, Gliwice–Opole 2011.
Niemcy w Polsce. Artykuły z polskiej i niemieckiej prasy z lat 1989–2010, praca zbiorowa, http://
www.haus.pl/archiwum,513.html
Raport o stanie Rzeczypospolitej, dokument przyjęty uchwałą Rady Politycznej Prawa
i Sprawiedliwości w styczniu 2011, www.pis.org.pl
Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
Wolff S., Germany and German minority in Europe, http://www.stefanwolff.com
Strony internetowe:
http://katowice.naszemiasto.pl
http://mniejszoscniemiecka.eu
http://pkw.gov.pl
http://skgd.pl
http://www.deutschegem.eu
http://www.ntsk.prv.pl/
http://www.ryszard-galla.pl
http://www.sejm.gov.pl
http://www.vdg.pl
Republika Czeska
Martyna Wasiuta
w Czechosłowacji przed 1989 r.
Współczesna reprezentacja polityczna mniejszości narodowych w Republice
Czeskiej z uwagi na konstrukcję prawa wyborczego, która nie przewiduje specjalnych preferencji dla kandydatów z organizacji mniejszościowych, jest ograniczona. Przedstawiciele innych niż czeska narodowości stanowią niewielki
odsetek obywateli Republiki Czeskiej. Warto jednak przypomnieć, że tuż po
powstaniu Czechosłowacji w 1918 r. sytuacja w jej czeskiej części była bardziej
złożona, a interesująca nas mniejszość niemiecka organizowała się w partie
i aktywnie uczestniczyła w wyborach i w koalicjach rządowych. Sytuacja zmieniła się po drugiej wojnie światowej, kiedy – podobnie jak z innych państw
Europy Środkowej – z Czechosłowacji wysiedlono mniejszość niemiecką. Na
pogorszenie sytuacji Niemców na terenie Czech przełożyła się bezwzględna
okupacyjna polityka III Rzeczy wobec narodów słowiańskich i wynikający
z niej nastrój rewanżu wobec niedawnych oprawców. Także komunizm narzucający system monopartyjny represjonował wszelkie próby zrzeszania się
poza strukturami komunistycznymi, tym bardziej, jeśli ich bazą byłaby narodowość. Naruszałoby to bowiem utopijną marksistowsko-leninowską wizję
społeczeństwa klasowego, które po zniszczeniu tych podziałów miało stać się
bezklasowe i homogeniczne – podkreślanie odrębności narodowych wchodziłoby więc w konflikt z celami komunistycznej władzy. Po aksamitnej rewolucji
i rozpadzie Czechosłowacji wolność organizowania się w stowarzyszania stała
się elementem przyjętego kanonu demokratycznego, natomiast pozostały czeskie
obawy o suwerenność kraju, związane z obecnością mniejszości i ich polityczną
siłą, którym, jak wskazuje Rudolf Žáček, brak realnych podstaw, choć mają
historyczne uzasadnienie1. Niniejszy tekst skoncentruje się na czasie przed
1
R. Žáček, Polityka państwa czechosłowackiego w stosunku do mniejszości narodowych w latach 1945–1948 [w:] Mniejszości narodowe na Śląsku Cieszyńskim dawniej i dziś, I. Kufova
(red.), Český Těšín 2001, s. 93–94; R. Petraš, Historie právniho postavení menšin v českých
zemích [w:] Menšiny a právo v České republice, R. Petráš, H. Pertův, H. C. Scheu (red.), Praha
88
Martyna Wasiuta
tymi zmianami i przedstawi pokrótce najważniejsze etapy organizowania się
Niemców na terenach współczesnych Czech. Uwaga zostanie zogniskowana na
okresie I Republiki Czechosłowackiej (1918–1938), wtedy bowiem można było
obserwować zarówno kooperację badanej mniejszości z Pragą, jak i działania
o charakterze separatystycznym i antypaństwowym. Warto tu przypomnieć,
że w skład międzywojennej Czechosłowacji weszły ziemie, do 1918 r. należące
do dualistycznej monarchii Austro-Węgierskiej (regiony Czechy i Morawy)
i do Prus (mniej rozległy region śląski). Ze względu na rozmiar opracowania
przedstawione zostaną jedynie najważniejsze inicjatywy niemieckiej mniejszości.
1. Niemcy na ziemiach czeskich
Obecność mniejszości niemieckiej na terenie I Republiki Czechosłowackiej,
utworzonej w 1918 r., była konsekwencją przynależności jej ówczesnych ziem
do monarchii austrowęgierskiej. Czechosłowacja, podobnie jak wiele państw
Europy Środkowej, odzyskała swoją państwowość dopiero po zakończeniu
pierwszej wojny światowej, po prawie trzystu latach dominacji Habsburgów.
Powiązania instytucjonalne i gospodarcze z Austrią (następnie Austro-Węgrami)
zaważyły na rozwoju tych ziem i odcisnęły mocne piętno na czeskim społeczeństwie – poddane zostało presji re-katolizacyjnej (po okresie husyckim) i germanizacyjnej. Niemcy na ziemiach współcześnie przynależących do Republiki
Czeskiej osiedlali się jednak już wcześniej, przed stanowiącą kres niezależnego
Królestwa Czeskiego i ruchu taboryckiego bitwą pod Białą Górą w 1620 r. Było
to związane z atrakcyjnością gospodarczą tych terenów i już państwo wschodniofrankońskie w latach 822–8452 chciało podporządkować sobie te ziemie
oraz narzuciło obowiązek płacenia imperium trybutu – było to więc jeszcze
w okresie istnienia Wielkich Moraw3. Z jednej strony rządząca wtedy Czechami
dynastia Przemyślidów obawiała się utraty morawskiej niezależności na korzyść
królestwa wschodniofrankońskiego, z drugiej wykorzystywała Niemców jako
2009, s. 92; K. Cordell, S. Wolff, Germany’s Foreign Policy towards Poland and the Czech
Republic. Ostpolitik Revisited, New York 2005, s. 18.
2
V. Husa, Historia Czechosłowacji, Brno 1967, s. 37.
3
D. Třeštík, Powstanie Wielkich Moraw. Morawianie, Czesi i Europa Środkowa w latach 791–871,
Warszawa 2009, s. 211.
Republika Czeska · Reprezentacja mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji przed 1989 r.
89
sojusznika w zmaganiach chociażby z próbą odebrania czeskich ziem przez
ówczesne państwo polskie4.
Przełom XIII i XIV w. związany był z rozwojem gospodarczym ziem czes
kich5 i napływem ludności z terenów niemieckich, którego konsekwencją stały
się procesy urbanizacyjne na wzór niemiecki6. Od 1526 r. władzę nad Czechami
sprawowali niemieccy Habsburgowie (tron przeszedł we władanie tej rodziny
po wymarciu czeskiej linii Jagiellonów). Spowodowało to kolejne fale napływu
ludności niemieckiej, mającej wesprzeć króla w administrowaniu ziemiami
czeskimi. Rewolucja husycka, poza wymiarem religijnym, stanowiła również
pewien sprzeciw wobec coraz mocniejszych wpływów niemieckich w kulturze
i nauce czeskiej. Niemcy stawali się też coraz potężniejszymi właścicielami ziemskimi – stanowili już nie tylko trzon mieszczaństwa. Także stanowiska w hierarchii kościelnej i w urzędach były obsadzone w dużej mierze przez Niemców7.
Zainicjowana w 1526 r. fala imigracyjna trwała praktycznie do 1918 r., a uległa nasileniu po próbie przeciwstawienia się habsburskiemu centralizmowi
we wspomnianej bitwie pod Biała Górą w 1620 r.8, która zdecydowała o podporządkowaniu ziem czeskich bezpośrednio Wiedniowi, mimo że Królestwo
Czech nie znikło formalnie z mapy Europy. W ten sposób źródłami obecności
ludności niemieckiej na ziemiach czeskich były podbój i kolonizacja, migracje
oraz zmiany granic9.
Proces dziewiętnastowiecznej industrializacji na ziemiach czeskich ujawnił
różnice statusu społecznego między Niemcami a Czechami. Grupę właścicieli,
wykwalifikowanych robotników i rzemieślników stanowili w przeważającej
mierze niemieckojęzyczni obywatele. Warstwy pracowników średniego szczebla
i niewykwalifikowanych to z kolei czeskojęzyczna część ludności10. Te odmienności statusu doskonale odzwierciedlały układ relacji narodowościowych w ramach
Austro-Węgier – grupą uprzywilejowaną i dominującą byli Niemcy, a narody
podporządkowane (w tym wypadku Czesi) znajdowały się w gorszym położeniu.
V. Husa, dz. cyt., s. 46.
Wzrost wydobycia metali szlachetnych oraz względny rozwój górnictwa i hutnictwa.
6
7
Tamże, s. 66.
8
Tamże, s. 95–113.
9
S. Wolff, Germany and German Minorities in Europe, www.stefanwolff.com (dostęp:
22.01.2014), s. 3.
10
K. Cordell, s. Wolff, Germany’s Foreign Policy, s. 22.
4
5
90
Martyna Wasiuta
W konsekwencji tych procesów konstytuującymi wartościami dla trwania
i odbudowy czeskiej tożsamości narodowej po 1918 r. stała się antyniemieckość
(wrogość wobec Habsburgów) i antykatolicyzm (w nawiązaniu do wykorzenionej
przez katolickich Habsburgów tradycji ruchu husyckiego)11.
2. Polityczna reprezentacja mniejszości niemieckiej
w międzywojennej Republice Czechosłowackiej
W dwudziestoleciu międzywojennym w Czechosłowacji odsetek ludności deklarującej narodowość niemiecką wynosił aż 30,6%12 (dane z 1921 r.). Oznaczało to,
że 3 mln 477 tys. obywateli pierwszej republiki było Niemcami13. Dominacja
ekonomiczna, połączona z terytorialną koncentracją ludności niemieckiej w pobliżu granic z Austrią i Republiką Weimarską, budziły wśród elit czechosłowackich realną obawę o wytworzenie się niemieckiego ruchu irredentystycznego,
który doprowadzi do rozpadu państwa. By temu zapobiec, czeskie partie centroprawicowe były gotowe współpracować z ugrupowaniami niemieckimi – chciały
wesprzeć ich identyfikację z państwem czechosłowackim i ewentualnie redukować poziom rewizjonizmu ich postulatów14. Ważnym wydarzeniem dla relacji
czesko-niemieckich był kryzys ekonomiczny w 1929 r. Sytuacja gospodarcza
mieszkańców Czechosłowacji, a więc także Niemców, pogorszyła się – przemysł
lekki, poważnie uzależniony od eksportu produktów, stracił 2/3 rynków zbytu,
a bezrobocie w sektorze hutnictwa szkła i produkcji włókienniczej wzrosło. Stopa
bezrobocia wśród ludności niemieckiej była znacznie wyższa niż wśród ludności czeskiej15, co było konsekwencją niemieckiej dominacji w branżach, które
dotknął kryzys16. Stało się to dodatkowym czynnikiem różnicującym interesy
J. Kořalka, Češi v habsburské říši a v Evropě 1815–1914, Praha 1996, s. 90–137, cyt. za:
K. Wojtas, Partie populistyczne w Czechach i na Słowacji, Warszawa 2011, s. 67.
12
www.czso.cz, (dostęp: 03.12.2014).
13
J. Šebek, Politické strany německé menšiny [w:] J. Malíř, P. Marek i in. Politické strany. Vývoj
politických stran a hnutí v českých zamích a československu 1861–2004, Brno 2005, s. 861.;
Český statistický úřad, www.csu.cz.
14
K. Cordell, S. Wolff, Germany’s Foreign Policy, s. 26.
15
J. Tampke, Czech–German Relations and the Politics of Central Europe. From Bohemia to
the EU, Houndmills, Basingstoke, Hampshire 2003, s. 46.
16
V. Houžvička, Návraty sudetské otázky, Karolinum, Praha 2005, s. 136.
11
91
Czechów i Niemców i stworzyło grunt dla wzrostu wpływów nazistowskich
wśród niemieckich partii w latach 30.
Sytuację mniejszości narodowych Czechosłowacji w okresie międzywojennym określały umowy międzynarodowe zawarte w ramach traktatu wersalskiego oraz regulacje wewnętrzne17 – konstytucja i ustawy, które nadawały im
względnie szerokie uprawnienia i możliwość rozwoju. Względnie, gdyż wiele
zależało od polityki władz lokalnych, kondycji gospodarczej zamieszkiwanego
regionu, liczebności czy struktury społeczno-zawodowej mniejszości18.
Mniejszość niemiecka korzystała z tych formalnych gwarancji, na co wskazują dane o jej reprezentacji parlamentarnej w tamtym okresie (Tabela 17). René
Petraš pisze, że z jednej strony prawo czechosłowackie dotyczące mniejszości
było jednym z najbardziej liberalnych w Europie, z drugiej strony jednak w praktyce występowały ograniczenia i dopuszczano się manipulacji pomniejszających
reprezentację mniejszości w poszczególnych okręgach19. Biorąc pod uwagę, że
prawie 1/3 obywateli Czechosłowacji w okresie międzywojennym stanowili
Niemcy, należy zauważyć, że oscylujący wokół 20% udział przedstawicieli tej
mniejszości w parlamencie był dowodem pewnego niedoreprezentowania, choć
nie tak dramatycznego, jak to miało miejsce w wypadku mniejszości węgierskiej, która zamieszkiwała ziemie słowackie. Należy zaznaczyć, że reprezentacja
zachodniej i wschodniej części pierwszej republiki w Izbie Poselskiej nie była
w pełni proporcjonalna. Zachodnią połowę kraju (Czechy, Morawy i Śląsk, czyli
współczesną Republikę Czeską), zamieszkiwaną przez 73,5% obywateli, reprezentowało 230 posłów – stanowiło to 76,7% mandatów, natomiast pozostałe
26,5% obywateli, żyjących poza tym obszarem, miało tylko 70 mandatów, czyli
23,3% z 30020. Ta nieznaczna dysproporcja ukazuje też przewagę czeskiej części
państwa w międzywojennej Czechosłowacji.
Podobnie do sytuacji w drugiej Rzeczypospolitej Polskiej, reprezentacja
polityczna mniejszości niemieckiej była sfragmentaryzowana pod względem
terytorialnym – istniały partie i ruchy polityczne na interesujących nas ziemiach
czeskich oraz odrębne i dużo słabsze partie i ruchy na ziemiach słowackich.
A.Tóth, Politika československých vlád vůči národnostním menšinám 1918–1938, s. 6., www.
vlada.cz (dostęp: 12.01.2014).
18
E. Pałka, J. Szymeczek, Polityka narodowościowa Republiki Czeskiej [w:] Europa Środkowa.
Dekada transformacji. Republika Czeska, B.J. Albin, W. Baluk (red.), Wrocław 2005, s. 191.
19
R. Petraš, dz. cyt., s. 80.
20
A.Tóth, dz. cyt., s. 8–9.
17
92
Martyna Wasiuta
Także pod względem ideologicznym ruchy te były zróżnicowane: funkcjonowały
środowiska lewicowe i prawicowe. Do tego należy dodać podział odzwierciedlający stosunek poszczególnych stronnictw do systemu politycznego Republiki
Czechosłowackiej. Jaroslav Šebek wyróżnił partie politycznego aktywizmu
oraz partie politycznego negatywizmu (antysystemowe)21. W niniejszym tekście
omówione zostaną organizacje powstałe na ziemiach czeskich.
Tabela 15. Organizacje mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji w dwudziestoleciu
międzywojennym
Negatywizm
Aktywizm
Stosunek
Nazwa partii i jej profil ideowy (lewicowy L bądź prawicowy P)
do systemu
Německá sociálně demokratická strana dělnická (Niemiecka
Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza) L
Německá demokratická svobodomyslná strana (Niemiecka Demokratyczna
Partia Wolnomyślicieli) P
Německá křesťansko-sociální strana lidová (Niemiecka ChrześcijańskoSpołeczna Partia Ludowa ) P
Německý svaz zemědělců (Niemiecki Związek Rolników) P
Německá národně socialistická strana dělnická (Niemiecka
Narodowosocjalistyczna Partia Robotnicza) P
Německá národní strana (Niemiecka Partia Narodowa) P
Německé pracovní a volební společenství (Niemiecka Wspólnota Pracująca
i Wyborcza) P
Sudetoněmecká strana (Partia Niemców Sudeckich) P
Německá živnostenská strana (Niemiecka Partia Handlu) P
Źródło: T. Oellermann, Německé politické strany v Československé Republice 1918–1938, http://www.slu.cz/
(dostęp: 26.04.2014); J. Šebek, dz. cyt., s. 861–888.
Ugrupowania aktywistyczne prowadziły politykę zgodną z polityką rządu
Czechosłowacji, biorąc udział w wyborach parlamentarnych i samorządowych,
natomiast partie antysystemowe odrzucały czechosłowacką politykę, co jednak
nie przeszkadzało im w uczestniczeniu w wyborach. Jeśli chodzi o organizacje
łączące wszystkich Niemców, po wyborach parlamentarnych w 1920 r. oba środowiska utworzyły jednoczący niemiecką mniejszość związek parlamentarny,
który jednak nie pokonał wewnętrznych antagonizmów i rozpadł się już dwa
lata później. Organem koordynującym partie niemieckie został wtedy Niemiecki
21
J. Šebek, dz. cyt., s. 862.
93
Urząd Polityczny Pracy, jednak pełnił on rolę tylko czysto formalną. W 1933 r.
pojawiła się inicjatywa stworzenia Narodowej Rady Niemców Sudeckich, która
obejmowałarównież Niemiecką Narodowosocjalistyczną Partię Robotniczą, nie
została jednak ostatecznie zrealizowana, także ze względu na podziały ideologiczne w ramach społeczności niemieckiej.
Po wyborach w 1925 r., w Czechosłowacji znaczenia politycznego nabrała
prawica (por. Tabela 16), ten trend ujawnił się też w środowisku Niemców.
Najsilniejszymi partiami stały się aktywistyczne: Niemiecki Związek Rolników
i Niemiecka Chrześcijańsko-Społeczna Partia Ludowa, które weszły do koalicji
rządowej i otrzymały stanowiska w dwóch resortach. Zaproszenie ich przez
czeskich agrarystów (Republikánská strana zemědělského a malorolnického
lidu) do gabinetu miało przede wszystkim osłabić socjaldemokrację, zarówno
czeską, jak i niemiecką22. Po drugie, chodziło o wsparcie konkretnej polityki –
wprowadzenia opłat importowych na zboże23, czemu sprzyjała partia agrarna
Niemców, posiadająca wówczas 24 mandaty w Izbie Poselskiej i podobnie jak
czescy reprezentanci właścicieli gospodarstw rolnych zainteresowana rozwiązaniami chroniącymi producentów rolnych.
Jak widać, w latach 20. solidarność narodowa ustępowała bardziej pragmatycznym celom, wynikającym ze wspólnych interesów społeczno-gospodarczych
wybranych grup Niemców i Czechów. We wrześniu 1926 r. dwóch niemieckich
polityków objęło stanowiska ministerialne. Robert Mayr-Harting z Niemieckiej
Chrześcijańsko-Społecznej Partii Ludowej został ministrem sprawiedliwości,
a Franz Spina z Niemieckiego Związku Rolników – ministrem robót publicznych. Trzy lata później przywódca Niemieckiej Socjaldemokratycznej Partii
Robotniczej, Ludwig Czech objął resort opieki społecznej, a Spina przewodził
resortowi zdrowia publicznego i wychowania fizycznego24.
Dwudziestolecie międzywojenne w europejskiej polityce to czas autorytaryzmów, ale i walk ugrupowań reprezentujących skrajne pozycje na osi lewica–
prawica. I choć Czechosłowacji, jako jedynemu państwu w regionie, udało się
uniknąć dyktatury25, to jednak można było zaobserwować ścieranie się bieguna
komunistycznego i faszystowskiego. Większość partii niemieckich znalazła
J. Tampke, dz. cyt., s. 39.
Tamże.
24
Tamże.
25
A. Antoszewski, System polityczny Republiki Czeskiej [w:] Europa Środkowa. Dekada transformacji. Republika Czeska, B.J. Albin, W. Baluk (red.), Wrocław 2005, s. 13.
22
23
94
Martyna Wasiuta
się po prawej stronie, wieńcząc swoją działalność przystąpieniem do struktur ekstremalnie nacjonalistycznej Partii Niemców Sudeckich bądź ulegając
dezintegracji pod koniec lat 30.26 Skrajnie lewicowe pozycje zajmowała powstała
w 1921 r. Komunistyczna Partia Czechosłowacji (KPCz)27, która prowadziła intensywną kampanię antyfaszystowską, nawołując (cynicznie – biorąc pod uwagę
jej cele) do obrony demokracji i republiki, a krytykując czeską partię agrarną
(Republikánská strana zemědělského a malorolnického lidu) za jej współpracę
z niemieckimi ugrupowaniami prawicowymi, a później nawet faszyzującymi28.
Międzywojenna Czechosłowacja od połowy lat 30. była więc targana przez dwie
antysystemowe siły: Partię Niemców Sudeckich, która uległa wpływom nazizmu
i nawoływała do podziału państwa czechosłowackiego i przyłączenia Sudetów
do Niemiec29, oraz komunistów, którzy (mimo haseł obrony republiki) uznawali
Czechosłowację za „sztuczną kreację sił imperialistycznych” i w rzeczywistości
odrzucali czechosłowackie państwo30.
Śledząc dalej znaczenie reprezentacji niemieckiej w czechosłowackiej polityce, widać, że partie niemieckie stały się ważnym partnerem tzw. pańskiej koalicji zawiązanej po wyborach w 1925 r. – centroprawicowej i niesocjalistycznej.
Partie niemieckie uzyskały łącznie 37 mandatów w 300-osobowej Izbie Poselskiej,
przy czym zwycięzca i lider koalicji – czeska partia agrarna (Republikánská
strana zemědělského a malorolnického lidu) – 45 mandatów. Pokazuje to nie
tylko skalę wpływów ugrupowań mniejszości niemieckiej w tym okresie, lecz
także fragmentaryzację parlamentu.
W 1929 r. partie niemieckie uzyskały, jak zostało już wskazane, niższe
poparcie (por. Tabela 17), ale za to w skład koalicji rządowej weszła jedyna lewicowa Niemiecka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza, która zastąpiła w niej
niemieckich chrześcijańskich ludowców (agrarystów). W 1936 r. Franz Spina
otrzymał po raz kolejny stanowisko w rządzie, został wtedy ministrem bez teki,
a niemiecki socjaldemokrata Ludwig Czech był ministrem zdrowia publicznego.
Po wyborach w 1929 r. w ramach tzw. szerokiej koalicji ludowców m.in. z socjaldemokratami, niemieccy socjaldemokraci wraz z agrarystami otrzymali
T. Oellermann, dz. cyt. (dostęp: 26.04.2014).
A. Antoszewski, dz. cyt., s. 14.
28
29
M. Bankowicz, Zlikwidowane państwo, Kraków 2003, s. 45.
30
Tamże.
26
27
95
37 mandatów, o dziewięć mniej niż zwycięscy czescy agraryści (Republikánská
strana zemědělského a malorolnického lidu) z 46 miejscami w Izbie Poselskiej.
W latach 30. pojawiły się silne tendencje nacjonalistyczne wśród ugrupowań
Niemców, co sprawiło, że partie te zaczęły koncentrować się wokół radykalnie
faszystowskiej i antysytemowej Partii Niemców Sudeckich. Najpierw w 1933 r.
doszło do wchłonięcia dwóch ugrupowań: Niemieckiej Narodowosocjalistycznej
Partii Robotniczej i Niemieckiej Partii Narodowej. W ich miejsce powstał ruch
pod przewodnictwem Konrada Henleina, który miał stanowić platformę jednoczącą Sudeckich Niemców i intensyfikować wpływ niemieckich nazistów
na politykę rządu Czechosłowacji. Częściowo udało mu się to osiągnąć, gdyż
do ruchu przystąpiła część partii mniejszości niemieckiej, tworząc przed wyborami w 1935 r. wspomnianą Partię Niemców Sudeckich. Zajęła ona pozycję
dominującą – zdobyła 63% niemieckich głosów31. W 1935 r., już po przejęciu
w Niemczech władzy przez Hitlera, niemieccy socjaldemokraci uzyskali tylko
jedenaście mandatów (znacznie mniej niż zwycięska partia czechosłowackich
agrarystów (Republikánská strana zemědělského a malorolnického lidu) – 45
mandatów i weszli w skład koalicji rządowej. To wzmocnienie centrowego gabinetu pomogło zmarginalizować siły skrajne, takie jak komuniści (30 mandatów)
czy Partia Niemców Sudeckich, której wspomniany powyżej doskonały wynik,
przełożył się na 44 mandaty32.
Warto tu podkreślić, że niemieckie ugrupowania aktywistyczne nadal reprezentowały Niemców w rządzie – od 1936 r. byli to ludowcy, socjaldemokraci
i chrześcijańscy ludowcy. Oni również próbowali się zjednoczyć pod hasłami
neoaktywizmu33. Radykalizm Partii Niemców Sudeckich polegał w znacznej mierze na wysuwaniu postulatu autonomii terytorialnej obszarów przez
nich zamieszkiwanych, a program partii opierał się na kontaktach Konrada
Henleina z Berlinem, skąd Henlein otrzymywał instrukcje dotyczące polityki
wobec czechosłowackich władz34. Z Berlina płynęły też pieniądze wspierające separatystyczną działalność Partii Niemców Sudeckich. Należy podkreślić, że jedną z przyczyn wzrostu poparcia dla radykalnej Partii Niemców
Sudeckich była berlińska propaganda oskarżająca Czechów o przerzucanie
31
32
33
34
J. Tampke, dz. cyt., s. 46.
http://www.czso.cz/csu/2006edicniplan.nsf/t/22005ED03E/$File/4219rr_2.pdf (dostęp:
03.12.2014).
J. Šebek, dz. cyt., s. 862–863.
A.Tóth, dz. cyt., s. 16.
96
Martyna Wasiuta
skutków kryzysu ekonomicznego na obywateli narodowości niemieckiej. Jak
już zostało wspomniane, w latach 1932–1933 stanowili oni aż 2/3 bezrobotnych
w Czechosłowacji35. Stopniowo reprezentacja mniejszości niemieckiej stawała
się coraz bardziej antysystemowa, co stało się w pełni widoczne w momencie
zawarcia układu monachijskiego36 (przypomnijmy, bez udziału władz czechosłowackich), przyjętego entuzjastycznie przez niemiecką mniejszość. W jego
wyniku część Czechosłowacji (głównie Sudety) została włączone do III Rzeszy.
Tereny te były zamieszkane przez 3 mln 300 tys. Niemców i 800 tys. Czechów37.
W latach 30. zarysowała się więc przewaga rywalizacji nawiązującej do
klasycznego lipsetowsko-rokkanowskiego38 rozłamu centrum–peryferie nad
konkurencją determinowaną rozłamem socjoekonomicznym, widocznym
wśród partii mniejszości niemieckiej w latach 20. (Tabela 15). Część niemieckich partii zajęła stanowiska po stronie „centrum” (jednolitej czechosłowackiej
władzy państwowej na całym terytorium republiki), natomiast Partia Niemców
Sudeckich uplasowała się jako rzeczniczka „peryferii” (tendencji odśrodkowych
i secesjonistycznych).
Cechą charakterystyczną opisanych koalicji była wielopartyjność. Wynikało
to z rozdrobnienia parlamentu – w okresie od 1926 do 1935 r. w Czechosłowacji
żadnej z partii nie udało się przekroczyć nawet 20% poparcia (Tabela 16) – stąd
konieczność współpracy z wieloma partnerami w celu uzyskania większości (151
posłów) w Izbie Poselskiej. Niemiecka partia socjaldemokratyczna i agrarna były
lojalnymi i wiarygodnymi współkoalicjantami o umiarkowanej, spójnej z linią
rządową orientacji ideologicznej i gwarantowały stabilność gabinetu – można
je więc określić mianem ugrupowań dopełniających koalicje.
37
38
35
36
J. Tampke, dz. cyt., s. 46; V. Houžvička, dz. cyt., s. 138.
J. Šebek, dz. cyt., s. 863.
Dekrety Benesza, Biuletyn PISM, nr 52, 2002, s. s. 503.
S.M. Lipset, S. Rokkan, Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignments: an Introduction, New York 1967.
97
Tabela 16. Wyniki wyborów do Izby Poselskiej z uwzględnieniem liczby otrzymanych
mandatów
Data wyborów
192039
1925
1929
1935
mandaty w % mandaty w % mandaty w % mandaty w %
Nazwa partii politycznej
Československá sociálnědemokratická strana děl74
26,3
29
9,7
39
13
38
12,7
nická (Czechosłowacka
Socjaldemokratyczna Partia
Robotnicza)
Československá strana lidová
33
11,7
31
10,3
25
8,3
22
7,3
(Czechosłowacka Partia
Ludowa)
Německá sociálně-demokratická strana
31
11
17
5,75
21
7,05
11
3,7
dělnická (Niemiecka
Socjaldemokratyczna Partia
Robotnicza)
Republikánská strana
zemědělského a malorolnic28
10
45
15
46
15,3
45
15
kého lidu (Republikańska
Partia Rolników i Chłopów
Małorolnych)
Československá strana národně24
8,5
28
9,3
32
10,7
28
9,3
socialistická (Czechosłowacka
Partia Narodowosocjalistyczna)
Československá Národní
19
6,8
13
4,3
15
5
0
0
demokracie (Czechosłowacka
Narodowa Demokracja)
Německá volební pospolitost 192040 (Niemiecka
Koalicja Wyborcza 1920):
Národně socialistická
15
5,3
17
5,75
15
5
0
0
strana dělnická (Niemiecka
Narodowosocjalistyczna Partia
Robotnicza) i
Německá národní strana
(Niemiecka Partia Narodowa)
W 1920 r. wybory nie były przeprowadzane na terytorium Śląska Cieszyńskiego i Rusi
Podkarpackiej, a w okręgu Ostrawa Morawska wybrano o jeden mandat mniej.
40
Sojusz wyborczy w 1920 r., w następnych latach brały udział jako samodzielne ugrupowania. Wyniki jednak zebrane łącznie w celach roboczych.
39
98
Martyna Wasiuta
1920
Data wyborów
Hlinkova slovenská ľudová
stana (Słowacka Partia
Narodowa Hlinki)
Německý svaz zemědělců
(Niemiecki Związek Rolników)
Německá křesťansko-sociální
strana lidová (Niemiecka
Chrześcijańsko-Społeczna
Partia Ludowa )
Československá živnostensko-obchodnická strana
(Czechosłowacka Partia
Kupców i Rzemieślników)
Maďiarsko-německá.
křesťansko-sociální. Strana
Chrzescijańsko-demokratyczna
Partia Niemców i Węgrów)
Německá demokratická svobodomyslná strana (Niemiecka
Demokratyczna Partia
Wolnomyślicieli)
Maďiarsko-německá sociálnědemokratická strana
Socialistická strana československého lidu pracujícího
(Socjalistyczna Partia
Czechosłowackiego Ludu
Pracującego)
Maďarska. zemská strana.
Zeměďelska a malorolnická
(Węgierska Partia Ludowa
i Chłopów Małorolnych)
Komunistická strana
Československa
(Komunistyczna Partia
Czechosłowacji)
Polski Związek
Ludowo-Robotniczy
Autonomní zemědělský sojuz
(Niezależny Związek Rolników)
1925
1929
1935
12
4,3
23
7,7
19
6,3
-
-
11
3,9
24
8
0
0
5
1,7
10
3,6
13
4,3
14
4,7
6
2
6
2,1
13
4,3
12
4
17
5,7
5
1,8
4
1,3
4
1,3
4
1,3
5
1,8
0
0
0
0
0
0
4
1,4
0
0
0
0
0
0
3
1,1
0
0
0
0
0
0
1
0,4
0
0
0
0
0
0
-
-
41
13,7
30
10
30
10
-
-
1
0,3
-
-
1
0,3
-
-
-
-
-
1920
Data wyborów
Koalice polských a židovskych.
Stran (Koalicja Ugrupowań
Polskich i Żydowskich)
Liga proti vázaným kandidatním listinám (Liga Przeciwko
Obowiązkowym Listom
Wyborczym)
Německá volební pospolitost
192941 (Niemiecka Koalicja
Wyborcza): Německé pracovní a volební společenství,
(Niemiecki Komitet Wyborczy
Pracy), Německý svaz
zemědělců (Niemiecki Związek
Rolników), Karpatoněmecká
strana (Partia Niemców
Karpackich)
Autonomistický blok (Blok
Autonomistyczny)42
Sudetoněmecká strana
(Henlein) (Partia Niemców
Sudeckich)
Národní sjednocení (Kramář)
(Zjednoczenie Narodowe)
Národní obec fašistická (Narodowa Gmina
Faszystowska)
Krajinská křesťansko-sociální
strana a maďarská národní
strana (ChrześcijańskoDemokratyczna Partia
Narodowa Węgrów)
razem
1925
1929
42
1935
-
-
-
-
4
1,3
-
-
-
-
-
-
3
1
-
-
-
-
-
-
21
7,05
-
-
-
-
-
-
-
-
22
7,3
-
-
-
-
-
44
14,6
-
-
-
-
-
-
17
5,7
-
-
-
-
-
-
6
2
-
-
-
-
-
-
5
1,7
281
100
300
100
300
100
300
100
Źródło: Český statistický úřad
41
99
Miała zupełnie inny skład niż Německá volební pospolitost 1920
Partia słowacka
100
Martyna Wasiuta
Podsumowując udział partii niemieckich w rządzeniu republiką, trzeba przypomnieć, że partie niemieckie w latach 1926–1938 współtworzyły trzy gabinety,
a ich przedstawiciele obejmowali resorty takie jak ministerstwo sprawiedliwości,
opieki społecznej czy robót publicznych oraz zdrowia publicznego. Oznacza to,
że prosystemowe skrzydło organizacji politycznej Niemców uzyskiwało znaczącą
relewancję polityczną.
Tabela 17. Reprezentacja mniejszości niemieckiej w Republice Czechosłowackiej w Izbie
Poselskiej
Data wyborów
Niemiecka Socjaldemokratyczna Partia
Robotnicza
Niemiecki Związek Rolników
Niemiecka Chrześcijańsko-Społeczna Partia
Ludowa
Niemiecka Demokratyczna Partia
Wolnomyślicieli
Niemiecka Narodowosocjalistyczna Partia
Robotnicza
Niemiecka Partia Narodowa
Partia Niemców Sudeckich
Razem
Procent uzyskanych mandatów
1920
1925
1929
1935
31
17
21
11
11
24
16
5
7
13
4
6
5
-
-
-
15
7
8
-
69
23
10
71
23,6
7
56
18,6
44
66
22
Źródło: Český statistický úřad
Analizując wyniki powyższych tabel, widać, że (mimo zasygnalizowanego wpływania na granice okręgów wyborczych) partie niemieckie w okresie
Republiki Czechosłowackiej stanowiły istotny element rywalizacji politycznej
i w ich dyspozycji pozostawała znacząca część mandatów w ramach sfragmentaryzowanej Izby Poselskiej. A przejście od rozłamu pracodawcy–pracobiorcy
(rozłam socjoekonomiczny) do centrum–peryferie, jako zasadniczego rozłamu
socjopolitycznego dla kształtowania rywalizacji w ramach systemu partyjnego
pokazuje ewolucję dominujących postaw w ramach niemieckiej społeczności,
która dała się w latach 30. uwieść nazistowskiej propagandzie Berlina.
101
3. Reprezentacja mniejszości niemieckiej po drugiej wojnie
światowej
Po drugiej wojnie światowej na skutek wysiedleń zadekretowanych w traktacie
w Poczdamie43 liczba Niemców w Czechosłowacji zmniejszyła się z ponad 3 mln
do 250 tys. Dokonano przesiedlenia 2,5 mln44 ludzi, z czego 1,75 mln do okupacyjnej strefy amerykańskiej, zaś 750 tys. do strefy radzieckiej45. Poza Poczdamem
status Niemców regulowały także dekrety prezydenta Edwarda Beneša z 1945 r.,
które mniejszość niemiecką określały jako wroga państwa46. Na mocy dekretów
z 19 maja, 17 lipca i 2 sierpnia 1945 r. i innych aktów prawnych z tamtego okresu
członkowie mniejszości niemieckiej zostali pozbawieni praw obywatelskich i
majątku ziemskiego (przez konfiskatę i podział ziemi) bez prawa odszkodowania47. Dekrety nie dotyczyły osób, które mogły wykazać, że w okresie zagrożenia
republiki oficjalnie uznawały się za Czechów albo Słowaków, pozostały wierne
republice lub brały aktywny udział w ruchu oporu48. Na obszarze kraju mogli
pozostać tylko tzw. pracownicy niezbędni i wspomniani antyfaszyści49, którzy
jednak do lat 90. XX w. pozbawieni byli wielu praw, nie tylko politycznych, ale
i prawa do rozwijania własnej kultury. Skutkiem dekretów była również przymusowa praca w obozach, zamykanie niemieckojęzycznych szkół, przymusowe
zmiany nazwisk, odbieranie tytułów naukowych nabytych po 1939 r. na zdominowanych przez nazistów uczelniach niemieckich (także słowackich i węgierskich)
oraz uniemożliwienie Niemcom pracy odpowiadającej kwalifikacjom. Dekrety
Beneša, przez współczesne niemieckie ziomkostwa uznawane za nielegalne, należy analizować w kontekście traktatu monachijskiego – już emigracyjna władza
Czechosłowacji (Beneš był prezydentem Republiki na wychodźstwie) chciała
wyeliminować „kwestię niemiecką” z funkcjonowania powojennej Czechosłowacji.
Poza tendencjami odwetowymi za politykę okupacyjną III Rzeszy pojawiała
się bowiem także refleksja dostrzegająca zagrożenia płynące z zachowania tak
A. M. de Zayas, A Terrible Revenge. The Ethnic Cleansing of the East European Germans
1944–1950, New York 1994, s. 82.
44
Nieznany jest los ok. 200 tys. byłych obywateli Czechosłowacji pochodzenia niemieckiego,
na ten temat: M. Surosz, Zemsta Czechów, „Gazeta Wyborcza”, 18.10.2013.
45
Dekrety Benesza…, s. 503.
46
R. Petraš, dz. cyt., s. 96–97.
47
Tamże, s. 95–96.
48
49
R. Žáček, dz. cyt., s. 96.
43
102
Martyna Wasiuta
licznej mniejszości. Monachium, przyjęte entuzjastycznie przez czechosłowackich
Niemców oraz gremialne poparcie okupacji nazistowskiej, było dla Czechów lekcją,
z której wyciągnęli wnioski.
Dopiero 27 października 1968 r. w Ustawie Konstytucyjnej o pozycji narodowości w Czechosłowacji przyznano członkom mniejszości narodowych, także
niemieckiej, prawo do reprezentacji w zgromadzeniach przedstawicielskich oraz
do zrzeszania się w narodowościowych organizacjach50. Gwarantowała ona przede
wszystkim prawo do swobodnego samookreślenia się pod względem przynależności narodowej i zakazywała stosowania jakichkolwiek form zmierzających do
wynarodowienia. Warto podkreślić, że przyjęto tę ustawę już po inwazji wojsk
Układu Warszawskiego na Czechosłowację – inwazji, która zamykała okres praskiej wiosny. Ustawa ta stanowiła element przeprowadzonych przez nową komunistyczną ekipę Gustawa Husaka reform, takich jak federalizacja Czechosłowacji.
Były to zmiany, które w demokratycznym państwie miałyby znaczący wymiar,
dając dodatkowy instytucjonalny poziom realizacji zasady suwerenności społeczeństwa – w systemie komunistycznym w dużej mierze miały charakter czysto
deklaratywny, a system komunistyczny pod rządami Husaka charakteryzował
się wysoką represyjnością i ograniczeniami wszelkich wolności.
Reformy te jednak zaowocowały powstaniem w 1969 r. Kulturalnego
Stowarzyszenia Obywateli Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej
Narodowości Niemieckiej (Kulturní sdružení občanů německé národnosti),
które współpracowało z komunistycznym Frontem Narodowym (jego bazą
była Komunistyczna Partia Czechosłowacji) i skupiało się na działalności w obszarze kulturalnym51. Nie miało żadnego wpływu na kształtowanie polityki
narodowościowej, jaką prowadziły komunistyczne władze52, które z kolei reagowały zachowawczo na jakiekolwiek manifestowanie tożsamości narodowej
w Czechosłowacji53. W momencie powstania stowarzyszenie liczyło 4961 członków, a w 1975 r. najwięcej w swojej historii – 10 36254.
E. Pałka, J. Szymeczek, dz. cyt., s. 192.
M. Mareš, Assembly of Germans in Bohemia, Moravia and Silesia, „Středoevropské Politické Studie” 2002 t.4., s. 2; M. Mareš, Politický rozměr požadavků německé menšiny v České
republice, „Středoevropské Politické Studie” t. 2–3 / VI / jaro–léto 2004 / spring–summer
2004.
52
E. Pałka, J. Szymeczek, dz. cyt.
53
The Ethnopolitical Encyclopaedia of Europe, K. Cordell, S. Wolff (red.), Houndmills, Basingtone, Hampshire 2004, s. 264.
54
http://www.kulturverband.com/de.
50
51
103
Na podstawie spisu powszechnego w 1980 r., ostatniego przeprowadzonego
na ziemiach czeskich przed aksamitną rewolucją, wiemy, że tylko 0,6% obywateli (58 211 osób) deklarowało narodowość niemiecką; w 1991 r. jeszcze mniej –
0,5% (48 556)55. Po otwarciu granic część Niemców wyjechała. Środowisko
niemieckie podzieliło się już w 1969 r., kiedy utworzono organizację mniejszości
pod auspicjami władz komunistycznych – nie cieszyła się ona jednoznacznym
poparciem członków mniejszości. W latach 1990–1991 powstawały nowe, autonomiczne wobec struktur współpracujących dawniej z Komunistyczną Partią
Czechosłowacji, regionalne związki, których część sprzymierzyła się z zagranicznymi podmiotami utworzonymi przez wysiedlonych Niemców Sudeckich56,
a zatem nieobce były im hasła kwestionujące dekrety Beneša, a szczególnie
przyjęte w nich rozwiązania odrzucające możliwość rekompensat finansowych
za skonfiskowane mienie. Kwestia ta musiała zostać ostatecznie rozstrzygnięta
przez porozumienie czesko-niemieckie, do którego doszło w 1997 r. – strony
zadeklarowały, że nie będą obciążać wzajemnych stosunków kwestiami politycznymi i prawnymi z przeszłości, oraz uznały, iż będą respektować swój porządek
prawny – oznaczało to, że uznano nienaruszalność dekretów Beneša57.
Ponieważ mniejszość niemiecka stanowiła tak niewielki odsetek ludności
w Republice Czeskiej58 po 1989 r., a rewizyjne postulaty, jak zasygnalizowano powyżej, przybrały na sile dopiero w kolejnych latach, należy stwierdzić, że pozycja
mniejszości była marginalna i ograniczona do działań na polu kulturalnym. Okres
ten stanowił raczej fazę wstępną organizowania się Niemców w ramach powstającego wówczas demokratycznego ładu i społeczeństwa obywatelskiego, a wyrazem
poparcia dla nowego systemu był rozłam we wspomnianym stowarzyszeniu kulturalnym, powołanym jeszcze w 1969 r. i odcięcie się od współpracy z komunistami.
57
58
55
56
www.csu.cz (dostęp: 01.02.2015).
M. Mareš, Politický rozměr..., s. 2.
Republika Czeska do końca 1992 r. była częścią federacji czechosłowackiej.
Martyna Wasiuta
w Czechosłowacji i Republice Czeskiej
Mniejszość niemiecka w Republice Czeskiej według spisu powszechnego w 2011 r.
stanowiła 0,2% obywateli – spośród 10 436 560 mieszkańców republiki 18 658
określiło siebie jako Niemców. Liczba ta oznacza spadek w porównaniu do
wyników spisu powszechnego w 2001 r., kiedy wśród mieszkańców Czech żyło
0,4% ludności niemieckiej – 39 106 Niemców (na 10 230 060 obywateli). Ubytek
ludności o narodowości niemieckiej obserwowany jest od początku współczesnej
państwowości czeskiej, co jest konsekwencją wyjazdów członków tej grupy do
Niemiec1. Największe skupiska mniejszości niemieckiej na obszarze republiki
znajdują się w krajach (województwach) przygranicznych: usteckim, karlowarskim, morawskośląskim, libereckim, a także w hradeckim, pilzneńskim,
ołomunieckim, następnie w Pradze, kraju środkowoczeskim i południowomorawskim2. Zaobserwować więc można duże rozproszenie Niemców mieszkających w Czechach – powojenne wysiedlenia poza tym, że obniżyły radykalnie
liczbę Niemców, także doprowadziły do likwidacji skupisk mniejszości wzdłuż
granicy z Niemcami.
Obyvatelstvo podle národnosti podle výsledků sčítání lidu v letech 1921–2011, http://
www.czso.cz/csu/2013edicniplan.nsf/t/8E001797ED/$File/4032130116.pdf (dostęp:
14.01.2014).
2
P. Mareš, Národnostně menšinová politika České republiky, www.vlada.cz (dostęp:
14.01.2014).
1
Republika Czeska · Współczesna reprezentacja mniejszości niemieckiej…
105
Mapa 1. Skupiska mniejszości niemieckiej w Republice Czeskiej
Legenda:
• stowarzyszenia (w tym siedziba organizacji dachowej w stolicy Republiki Czeskiej, na czerwono)
○ domy spotkań
Źródło: www.landesversammlung.cz
Strukturę wiekową społeczności mniejszości niemieckiej charakteryzuje
duży udział osób starszych. Jest to wynik warunków, jakie wytworzyły się
w Czechosłowacji po wojnie – należy tu wymienić postępującą asymilację dzieci
z małżeństw mieszanych3. Poniżej przyjrzymy się tej nielicznej grupie o malejącym ze względu na jej strukturę demograficzną potencjale.
1. Status mniejszości niemieckiej w Republice Czeskiej
Status mniejszości niemieckiej w Republice Czeskiej wynika z międzynarodowych i krajowych regulacji prawnych oraz bilateralnych umów. Są one przejawem stosowania uniwersalnej polityki niedyskryminacji łączącej państwa
będące członkami Unii Europejskiej i innych organizacji międzynarodowych.
3
E. Pałka, J. Szymeczek, Polityka narodowościowa Republiki Czeskiej [w:] Europa Środkowa.
Dekada transformacji. Republika Czeska, B. J. Albin, W. Baluk (red.), Wrocław 2005, s. 187.
106
Martyna Wasiuta
W niniejszym podrozdziale omówiona zostanie część regulacji wewnątrzpaństwowych, które tworzą warunki reprezentacji politycznej mniejszości niemieckiej. Status mniejszości narodowych w Republice Czeskiej, a także ich
niewielka liczebność, sprawia, iż nie mają one obecnie dużych szans na reprezentację inną niż kulturalna. Koncentrować się zatem będziemy na pierwszym
wariancie reprezentacji wskazanym przez Floriana Biebera, czyli na stowarzyszeniach, dzięki którym interesy mniejszości nabierają formalnego charakteru,
ale jednocześnie często nie są reprezentatywne dla całości mniejszości i mogą
wyłączać część społeczności, np. zamieszkującą inny region4. Przyjrzymy się
uwarunkowaniom prawnym regulującym aktywność mniejszości. Poświęcona
im zostanie znaczna część tekstu, gdyż wyjaśnią one przyczyny marginalnej
pozycji reprezentacji mniejszości niemieckiej na płaszczyźnie wyborczej, zarówno regionalnej, jak i ogólnokrajowej5.
W Republice Czeskiej podstawowym źródłem prawnej regulacji statusu
mniejszości narodowych jest Karta Podstawowych Praw i Wolności (Listina
základních práv a svobod)6, do której odsyła Konstytucja Republiki Czeskiej.
Sama konstytucja nie zawiera bezpośrednich odniesień do pozycji mniejszości
narodowych, natomiast Karta stanowi integralną część porządku konstytucyjnego państwa7. W rozdziale trzecim Karty, w artykule 24 czytamy, że nikomu
nie może szkodzić przynależność do jakiejkolwiek mniejszości narodowej czy
etnicznej. Artykuł 25 gwarantuje „wszechstronny rozwój, zwłaszcza prawo do
wspólnego z innymi członkami mniejszości rozwijania własnej kultury”, rozpowszechnianie i otrzymywanie „informacji w języku macierzystym i zrzeszanie
się w zrzeszeniach narodowościowych”8. Karta przyznaje mniejszościom narodowym prawo uczestniczenia w wypracowywaniu rozwiązań ich dotyczących
i wpływania na sprawy publiczne na równi z innymi obywatelami państwa,
bezpośrednio lub poprzez wybory własnych przedstawicieli. Członkowie mniejszości narodowych mają więc prawo do partycypacji politycznej, jednak na
Minority Participation, F. Bieber (red.),Skopje 2008, s. 11.
5
M. Mareš, Politický rozměr požadavků německé menšiny v České republice, „Středoevropské
politické studie” t. 2–3 / VI / jaro–léto 2004 / spring–summer 2004, http://www.cepsr.com
(dostęp: 14.01.2014).
6
B. Soukopová, H. Pertův, Pravní postavení národnostních menšin v ČR [w:] Menšiny a právo
v České republice, R. Petráš, H. Pertův, H. C. Scheu (red.), Praha 2009, s. 229.
7
E. Pałka, J. Szymeczek, Polityka narodowościowa…, s. 193.
8
Tamże.
4
107
warunkach identycznych do pozostałych kandydatów na stanowiska publiczne
w Republice Czeskiej, co regulowane jest w ustawach o wyborach9. W Republice
Czeskiej nie przyjęto zatem rozwiązań, które można określić mianem dyskryminacji pozytywnej, ułatwiającej reprezentantom mniejszości pokonanie
pedersenowskiej bariery reprezentacji10.
Ustawa o wyborach do parlamentu Republiki Czeskiej (Zákon o volbách do
Parlamentu České republiky) czy też ustawa o wyborach do przedstawicielstw
krajów (Zákon o volbách do zastupitelstev krajů a o změně některých zákonů)
nie zawierają żadnych klauzul preferencyjnych dla podmiotów reprezentujących
mniejszość narodową, dotyczących uczestnictwa w wyborach do parlamentu
czeskiego i władz regionalnych. Wspominają tylko o obowiązku informowania o wyborach w języku mniejszości w tych okręgach, gdzie powoływane
są specjalne komitety mniejszości narodowościowych11. Z kolei o obowiązku
utworzenia takiego komitetu w danym okręgu mówią Zákon o obcích, czyli
ustawa o gminach, i Zákon o krajích12, czyli ustawa o krajach (województwach).
Według tychże ustaw w gminach, w których mieszka ponad 10%, a w województwach 5% obywateli (na podstawie wyników aktualnego spisu powszechnego),
określających swoją narodowość jako inną niż czeska, musi zostać powołany
komitet mniejszości narodowościowej (výbor pro narodnostní menšiny), którego skład powinni stanowić co najmniej w połowie członkowie mniejszości13.
Nie ma więc mowy o zwolnieniu z progu wyborczego (który wynosi 5%14)
komitetu wyborczego mniejszości narodowej. Przyjęcie takiego rozwiązania
mogłoby ułatwić mniejszości niemieckiej reprezentację jej interesów w organach
B. Soukopová, H. Pertův, dz. cyt., s. 234.
M. N. Pedersen, Towards a New Typology of Party Lifespans and Minor Parties, „Scandinavian
Political Studies”, 1982, 5 (1), s. 1–16.
11
Por. 247/1995 Sb. o volbách do Parlamentu České republiky a o změně a doplnění některých
dalších zákonů, oraz 130/2000 Sb. o volbách do zastupitelstev krajů a o změně některých
zákonů, www.portal.gov.cz (dostęp: 14.01.2014).
12
Por. 128/2000 Sb. o obcích ( obecní zřízení ); 129/2000 Sb. o krajích ( krajské zřízení ), www.
portal.gov.cz (dostęp: 14.01.2014).
13
Komitety wg ustawy o gminach są „inicjującymi i kontrolnymi organami rady”, której także
przedkładają swoje stanowiska i propozycje. Oznacza to, że komitety rady gminy nie są
organami, które miałyby według ustawy własne kompetencji dotyczące decydowania
o kwestiach w ramach kompetencji gminy. Organ ten jest zaledwie doradczą jednostką
rady o marginalnym znaczeniu; por. B. Soukopová, H. Pertův, dz. cyt., s. 259.
14
E. Gdulewicz, Republika Czeska [w:] Ustroje państw współczesnych, E. Gdulewicz (red.),
Lublin 2005, s. 76.
9
10
108
Martyna Wasiuta
prawodawczych, na płaszczyźnie centralnej i regionalnej. Zwolnienie z klauzuli
zaporowej w znacznym stopniu przesądziło o sukcesach wyborczych mniejszości
w Polsce.
Na poziomie ustawowym pozycję mniejszości narodowych w Czechach reguluje uchwalona nieco później ustawa o prawach członków mniejszości narodowych i o zmianie niektórych innych ustaw z 2001 r. (Zákon o právech přislušníků
národnostních menšin a o změně některých zákonů)15. Podobnie do treści Karty
Podstawowych Praw i Wolności daje ona członkom mniejszości niemieckiej
prawo do zrzeszania się w stowarzyszeniach narodowościowych, partiach i ruchach politycznych według zasad określonych w ustawach o stowarzyszeniach
z 1990 r. i w ustawie o zrzeszaniu się w partiach politycznych i w politycznych
ruchach z 1991 r.16 Ponieważ ustawa mniejszościowa została uchwalona dopiero
w 2001 r., zawiera ona przepisy występujące również w innych aktach, m.in.
o konieczności powołania komitetu mniejszości narodowościowych na każdym
z poziomów władzy samorządowej, ale też o utworzenie organu Rady rządu ds.
mniejszości narodowościowych na poziomie ogólnokrajowym17. Zasiada w niej
dwóch przedstawicieli mniejszości niemieckiej, tyle samo delegatów posiadają
mniejszości: polska, romska i słowacka, a pozostałe mniejszości – po jednym.
Wraz z przedstawicielami administracji rządowej Rada rządu ds. mniejszości
narodowościowych liczy 32 osoby18, a jej rolą jest opiniowanie projektów ustaw
i rozporządzeń dotyczących mniejszości oraz przygotowywanie umów międzynarodowych o ochronie praw mniejszości narodowych i etnicznych, a także
innych materiałów w zgodzie z przepisami Konstytucji Republiki Czeskiej19.
Rada publikuje też coroczny raport o sytuacji mniejszości narodowościowych
w Republice Czeskiej.
15
16
19
17
18
424/1991 Sb. o sdružování v politických stranách a v politických hnutích, www.portal.gov.
cz (dostęp: 14.01.2014).
Statut Rady vlády pro národnostní menšiny, www.vlada.cz (dostęp: 14.01.2014).
Por. E. Pałka, J. Szymeczek, dz. cyt., s. 199.
109
Interesy mniejszości niemieckiej w Republice Czeskiej są reprezentowane przez
organizacje kulturalne, które, rzecz jasna, nie tworzą komitetów wyborczych.
Próby uzyskania wpływów politycznych, podjęte w latach 90. (założono wtedy
Demokratyczną Partię Sudety), zakończyły się fiaskiem. Jej przewodniczący
w debacie telewizyjnej w 1993 r. oświadczył, że jeśli rząd nie wywiąże się z roszczeń mniejszości niemieckiej, może dojść do eskalacji napięcia społecznego
w kraju, na wzór tego w południowym Tyrolu, a więc do aktów terrorystycznych
mniejszości niemieckiej wobec większości. Epizod ten uniemożliwił w konsekwencji rejestrację partii – jej działaczom nie udało się zebrać nawet tysiąca
niezbędnych podpisów20. Warto przypomnieć, iż było to przed oficjalnym zamknięciem tematu postulowanych przez mniejszość odszkodowań dla wysiedlonych Niemców i zawarciem w 1997 r. czesko-niemieckiego porozumienia
uznającego de facto legalność dekretów Beneša.
Obecnie mniejszość niemiecka reprezentowana jest przez dwie główne
organizacje. Największą z nich jest Zgromadzenie Niemców w Czechach, na
Morawach i na Śląsku (Shromáždění Němců v Čechách, na Moravě a ve Slezsku –
SNČMS), powstałe w 1989 r., oraz Związek Kulturalny Obywateli Niemieckiej
Narodowości w Republice Czeskiej (Kulturní svaz občanů německé národnosti
ČR), będący kontynuacją organizacji powstałej jeszcze w 1969 r. i współpracującej z komunistyczną władzą Czechosłowacji. Żadna z tych organizacji
nie wystawiała kandydatów w wyborach parlamentarnych – jedynie w 1990 r.
przewodniczącemu Zgromadzenia udało się zostać posłem jako kandydatowi
Forum Obywatelskiego21. Można więc tu mówić o trzecim typie reprezentacji
mniejszości według Biebera, w którym partie polityczne, które nie są partiami
mniejszości, włączają interesy mniejszości w swój apel22.
SNČMS jest organizacją parasolową, a w jej skład wchodzą samodzielne
organizacje regionalne – 22 stowarzyszenia (włącznie z ich 30 strukturami
terenowymi) oraz 15 domów spotkań23, które są wspierane finansowo przez
niemiecki rząd. Członkami poszczególnych podmiotów mogą być Niemcy
Etnické a regionalní strany v ČR po roce 1989, M. Mareš (red.), Brno 2003, s. 217–218.
M. Mareš, Assembly of Germans in Bohemia, Moravia and Silesia, „Středoevropské Politické
Studie” 2002 t.4., s. 2.
22
F. Bieber, op.cit., s. 11.
23
http://landesversammlung.cz/de/ueber-uns (dostęp: 14.01.2014).
20
21
110
Martyna Wasiuta
posiadający obywatelstwo czeskie24. W statucie Zgromadzenia znajduje się tylko
jeden punkt, który odnosi się bezpośrednio do reprezentacji politycznej. Określa
on jako jeden z celów swojej działalności współpracę z władzami i instytucjami
państwowymi w dziedzinie edukacji, aktywne wsparcie w ustanawianiu dwujęzycznego nauczania w szkołach oraz sukcesywną edukację w języku niemieckim.
Pozostałych dziewięć celów odnosi się do aktywności kulturalnej. Są to:
1. zaspokajanie potrzeb kulturalnych i ciągłe rozwijanie wartości kulturowych mniejszości niemieckiej, zwłaszcza partnerska współpraca
autorów piszących w języku niemieckim na obszarze Republiki Czeskiej;
2. partnerskie relacje z wydawcami niemieckojęzycznych gazet, magazynów i biuletynów informacyjnych oraz publikacji traktujących o tradycjach mniejszości niemieckiej w Republice Czeskiej;
3. aktywna dbałość o kulturę i język niemiecki, ale też o kulturę międzynarodową, głównie w regionach niemieckojęzycznych;
4. przyjmowanie wsparcia i współpraca z instytucjami kulturalnymi pozostałych, głównie niemieckojęzycznych państw; promowanie wymiany
kulturalnej pomiędzy jednostkami, organizacjami i stowarzyszeniami
na podstawie międzynarodowych porozumień, traktatów i prywatnych
inicjatyw;
5. wsparcie tworzenia i działania domów spotkań w Republice Czeskiej;
6. wspieranie regionalnych grup interesu na rzecz kultury;
7. uczestniczenie w międzynarodowych organizacjach mniejszości narodowych i aktywna partycypacja w nich;
8. dbałość o narodową tożsamość grupową na zasadzie pełnej równości
z większością narodową;
9. wyraźne wsparcie członków mniejszości narodowej w obszarach społecznym, biznesowych i edukacyjnym25.
Oprócz finansowania przez rząd niemiecki26 Zgromadzenie Niemców otrzymuje środki także od władz czeskich27. Stowarzyszenie ma też młodzieżową
organizację Jukon28.
M. Mareš, Assembly of Germans…, s. 3.
Tamże, s. 4.
26
Poprzez Ambasadę Niemiec i Instytut Goethego w Pradze.
27
Przykładem dofinansowania jest wsparcie wydawnictwa Landeszeitung.
28
A. Sulitka, Národnostní menšiny v české Republice po roce 1989 a národnostnomenšinová
politika [w:] R. Petráš, H. Pertův, H. C. Scheu (red.), dz. cyt., s. 162.
24
25
111
Druga charakteryzowana tu struktura, Związek Kulturalny Obywateli
Niemieckiej Narodowości w Republice Czeskiej zrzesza 28 podstawowych
organizacji29 skupionych w regionach położonych wzdłuż północnej granicy
Republiki Czeskiej30 i wydaje się działać mniej prężnie niż konkurencyjne
Zgromadzenie Niemców. Liczy też mniej członków – 1325, w porównaniu do
ponad 5000 w przypadku SNČMS. Skupia się w swojej działalności na ochronie
niemieckiej kultury ludowej.
Obie organizacje ze względu na specyfikę ich działania możemy określić
mianem grup interesu31. Ich aktywność jest ukierunkowana na akcje doraźne,
nieregularne, swoje postulaty zgłaszają w formie petycji i wysuwania roszczeń
na forum mediów oraz podczas spotkań z przedstawicielami władz. Postulaty,
oprócz tych dotyczących sfery kulturalnej i oświatowej, związane są z próbami
odzyskania majątku zabranego Niemcom po drugiej wojnie światowej. Od
2001 r. obserwujemy aktywność polegającą na kierowaniu petycji do Komitetu
Wniosków Izby Poselskiej o przyznanie odszkodowań za konsekwencje tzw.
dekretów Beneša. Mieszkający w Czechach Niemcy zaktywizowali się w okresie
przed wstąpieniem Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej, licząc na wsparcie państw UE w tej kwestii. Dążenia te zostały oficjalnie zakwestionowane
w 2002 r. w raporcie unijnych prawników, który powstał na zlecenie Parlamentu
Europejskiego32.
Opinie Czechów na temat tzw. kwestii sudeckiej (sudetská otázka) są regularnie monitorowane przez władze Republiki Czeskiej (Tabela 18). Przeważająca
część ankietowanych w 2005 r. uważała, że wysiedlenie Niemców w wyniku
dekretów Beneša bbyło sprawiedliwą odpowiedzią na działalność ruchu Konrada
Henleina w latach 30. XX w.33
Tamże, s. 161.
http://www.kulturverband.com/ (dostęp: 14.01.2014).
31
P. Fiala, M. Mareš, M. Strmiska, Organizace etnických menšin a prosazování jejich zájmů,
„Sociální Studia” 2003 nr 9, s. 80.
32
Dekrety Benesza nie przeszkodzą Czechom w wejściu do UE, „Gazeta Wyborcza”, 30.09.2002.
33
V. Houžvička, Návraty sudetské otázky, Praha 2005, s. 454.
29
30
112
Martyna Wasiuta
Tabela 18. Ocena powojennych wysiedleń Niemców z ziem czeskich (w procentach)34
Sprawiedliwe – mogli rozbić Czechosłowację
Sprawiedliwe, ale mam wątpliwości co do sposobu
Niesprawiedliwe, ale zdecydowanie konieczne
Niesprawiedliwe
Niesprawiedliwe i okrutne
Nie mam zdania
1991
27
39,5
6
6
3
14
1996
30
43
11
2
3
8
1999
29
35
12
4,5
2
17
2003
43
29
15
2,5
1,5
8
2005
41
31
13
2
2,5
9,5
Źródło: Sociologický ústav AV CR, za: V. Houžvička, dz. cyt., 453.
Podobnie jednoznaczne opinie pojawiały się w kwestii możliwych rozwiązań problemu wysiedleń (Tabela 19) – większość respondentów uważała za
wystarczające przeprosiny oraz wykluczała negocjacje z przedstawicielami
wysiedlonych czy też odszkodowania i zwrot majątku dla poszkodowanych
wysiedleniami Niemców35.
Tabela 19. Opinie o możliwościach rozwiązań kwestii Niemców Sudeckich (w procentach)36
Przeprosiny wystarczą
Nie należy negocjować z przedstawicielami Niemców
Sudeckich
Należy wspierać inwestycje
Należy podpisać deklarację czesko-niemiecka
Spór zostanie rozwiązany przez wstąpienie do UE
Należy pozostawić sprawy swojemu biegowi
Należy zwrócić majątek wysiedlonym
Należy zapewnić odszkodowania wysiedlonym
1991 1996
24
55
1999 2003 2005
46
57
59
18
18
29
32
36
14
X
18
2
3
20
33
13
10
2
7
28
32
31
26
6
13
28
48
30
23
8
15
32
42
30
29
7
14
Źródło: Sociologický ústav AV CR, za: V. Houžvička, dz. cyt., s. 456.
34
35
36
Respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź, dlatego odpowiedzi nie sumują
się do 100.
Tamże, s. 456.
Respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź, dlatego odpowiedzi nie sumują
się do 100.
113
W 2001 przeprowadzono badanie37, które wskazywało, iż Czesi są raczej przeciwni rozszerzaniu praw mniejszości etnicznych w swoim kraju, a obecny stan
prawny uważają za wystarczający. Zauważalny był też spadek otwarcia na emancypację mniejszości w trakcie dekady transformacji (Tabela 20).
Tabela 20. Czy mniejszości narodowe i grupy etniczne powinny mieć więcej praw niż
obecnie?(odpowiedzi podane w procentach)
Zdecydowanie się zgadzam
Raczej się zgadzam
Raczej się nie zgadzam
Zdecydowanie się nie zgadzam
1994
3
14
51
32
1999
3
14
46
37
2001
2
13
52
33
Źródło: STEM, seria Trendy 1994–2001
Wyniki badań opinii publicznej z 2012 r. o stosunku Czechów do członków
mniejszości etnicznych zamieszkujących Republikę Czeską wskazują na pozytywną percepcję Niemców w czeskim społeczeństwie. Na skali 1–7, gdzie 1
oznaczało „bardzo sympatyczni”, a 7 – „bardzo niesympatyczni”, 49% respondentów wypowiedziało się przychylnie, 26% negatywnie, a najczęstszą odpowiedzią była „raczej sympatyczni”38. Jest to piąty wynik, po Słowakach, Polakach,
Żydach i Grekach, którzy również uzyskali więcej aprobaty niż opinii ujemnych..
W latach 2006–2014 62–70% Czechów oceniało perspektywę zamieszkiwania
Niemca w sąsiedztwie bardzo dobrze lub bezproblemowo. Lepiej w tych badaniach wypadli jedynie Słowacy, Anglicy, Francuzi i Amerykanie39.
W nieco starszym i wykorzystującym inną metodę badaniu40 Niemcy
zajmują drugą (po Słowakach) pozycję pod względem przychylności oceny.
Stanowią oni jedną z najbliższych Czechom narodowości – większość obywateli
Republiki Czeskiej nie uważa Niemców za obcych (podobnie postrzegani są
37
38
39
40
Jsou Češi nacionalisty a xenofoby? Tisková konference STEM, 19. 12. 2001, s. 8.
Vztah Čechu k národnostním skupinám žijícím v ČR – březen 2012, tisková zpráva, Centrum
pro výzkum verejného mínení Sociologický ústav AV CR, v.v.i., s. 1–2.
Jaký je vztah občanů ČR k různým národům a etnikům? Sondaż „STEM Trendy 3/2014”,
22.04.2014, s. 4.
Jaký máme vztah k menšinám v naší společnosti? Sondaż “STEM pro Ministerstvo Vnitra”,
09.12.2010, s. 1–2.
114
Martyna Wasiuta
również Żydzi). Na skali 1–7, gdzie 1 oznaczało najmniejszy dystans (społeczny),
a 7 – największy, Niemców oceniono na 3,8.
Kwestia sudecka nie pozostaje bez znaczenia dla Czechów i mają oni zdecydowane opinie na jej temat. Jednak nie wydaje się, by tylko przez jej pryzmat oceniali członków mniejszości niemieckiej. Problematykę sudecką uważają raczej za
zamkniętą i rozwiązania instytucjonalne regulujące status mniejszości uznają
za wystarczające, ale i potwierdzające ich otwarty stosunek do praw mniejszości
(badania przeprowadzono przed kryzysem imigracyjnym, nie uwzględniały
one pytań o osoby pochodzące spoza Europy). Jest wielce prawdopodobne, że
obecne regulacje świadczą o pewnych lękach przed rewizjonizmem mniejszości
oraz zapobiegają wzrostowi znaczenia interesów narodowości innych niż czeska. Z uwagi na niewielki rozmiar populacji niemieckiej oraz jej ograniczone
możliwości politycznej partycypacji Czesi zachowują pozytywny stosunek do
jej członków, nie utrudniają im podtrzymywania rodzimej kultury i tradycji,
ale i uważnie przypatrują się jej aktywności na innych polach.
Bibliografia:
Albin B.J., Baluk W. (red.), Europa Środkowa. Dekada transformacji. Republika Czeska, Wrocław
2005.
Antoszewski A., System polityczny Republiki Czeskiej [w:] Europa Środkowa. Dekada transformacji. Republika Czeska, B.J. Albin, W. Baluk (red.), Wrocław 2005.
Bankowicz M., Zlikwidowane państwo, Kraków 2003.
Cordell K., Wolff S., Germany’s Foreign Policy towards Poland and the Czech Republic. Ostpolitik
Revisited, New York 2005.
Cordell K., Wolff S. (red.), The Ethnopolitical Encyclopaedia of Europe, Houndmills, Basingtone,
Hampshire 2004.
Dekrety Benesza, Biuletyn PISM, nr 52, 2002.
Fiala P., Mareš M., Strmiska M., Organizace etnických menšin a prosazování jejich zájmů,
„Sociální Studia” 2003 nr 9.
Gdulewicz E., Republika Czeska [w:] Ustroje państw współczesnych, E. Gdulewicz (red.), Lublin
2005.
Gdulewicz E. (red.), Ustroje państw współczesnych, Lublin 2005.
Houžvička V., Návraty sudetské otázky, Praha 2005.
Husa V., Historia Czechosłowacji, Brno 1967.
Kufova I. (red.), Mniejszości narodowe na Śląsku Cieszyńskim dawniej i dziś, Český Těšín 2001.
Lipset S.M., Rokkan S., Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignments: an Introduction,
New York 1967.
115
Malíř J., Marek P. i in., Politické strany. Vývoj politických stran a hnutí v českých zamích a československu 1861–2004, Brno 2005.
Mareš M., Assembly of Germans in Bohemia, Moravia and Silesia, „Středoevropské Politické
Studie” 2002 t.4.
Mareš M. (red.), Etnické a regionalní strany v ČR po roce 1989, Brno 2003.
Mareš P., Národnostně menšinová politika České republiky, www.vlada.cz
Mareš M., Politický rozměr požadavků německé menšiny v České republice, „Středoevropské
Politické Studie” t. 2–3 / VI / jaro–léto 2004 / spring–summer 2004.
Oellermann T., Německé politické strany v Československé Republice 1918–1938, http://www.slu.cz
Pałka E., Szymeczek J., Polityka narodowościowa Republiki Czeskiej [w:] Europa Środkowa.
Dekada transformacji. Republika Czeska, B.J. Albin, W. Baluk (red.), Wrocław 2005.
Pedersen M. N., Towards a New Typology of Party Lifespans and Minor Parties, „Scandinavian
Political Studies”, 1982, 5 (1).
Petraš, Historie právniho postavení menšin v českých zemích [w:] Menšiny a právo v České
republice, R. Petráš, H. Pertův, H. C. Scheu (red.), Praha 2009.
Petráš R., Pertův H., Scheu H. C. (red.), Menšiny a právo v České republice, Praha 2009.
Soukopová B., Pertův H., Pravní postavení národnostních menšin v ČR [w:] Menšiny a právo
v České republice, R. Petráš, H. Pertův, H. C. Scheu (red.), Praha 2009.
A. Sulitka, Národnostní menšiny v české Republice po roce 1989 a národnostnomenšinová politika
[w:] Menšiny a právo v České republice, R. Petráš, H. Pertův, H. C. Scheu (red.), Praha 2009.
Surosz M., Zemsta Czechów, „Gazeta Wyborcza”, 18.10.2013.
Šebek J., Politické strany německé menšiny [w:] J. Malíř, P. Marek i in., Politické strany. Vývoj
politických stran a hnutí v českých zamích a československu 1861–2004, Brno 2005.
Tampke J., Czech–German Relations and the politics of Central Europe. From Bohemia to the
EU, Houndmills, Basingstoke, Hampshire 2003.
Tóth A., Politika československých vlád vůči národnostním menšinám 1918–1938.
Třeštík D., Powstanie Wielkich Moraw. Morawianie, Czesi i Europa Środkowa w latach 791–871,
Warszawa 2009.
Wojtas K., Partie populistyczne w Czechach i na Słowacji, Warszawa 2011.
Wolff S., Germany and German Minorities in Europe, http://www.stefanwolff.com
Zayas A. M. de, A Terrible Revenge. The Ethnic Cleansing of the East European Germans 1944–
1950, New York 1994.
Žáček R., Polityka państwa czechosłowackiego w stosunku do mniejszości narodowych w latach
1945–1948 [w:] Mniejszości narodowe na Śląsku Cieszyńskim dawniej i dziś, I. Kufova (red.),
Český Těšín 2001.
Inne
128/2000 Sb. o obcích (obecní zřízení) 129/2000 Sb. o krajích (krajské zřízení).
247/1995 Sb. o volbách do Parlamentu České republiky a o změně a doplnění některých dalších
zákonů.
130/2000 Sb. o volbách do zastupitelstev krajů a o změně některých zákonů.
424/1991 Sb. o sdružování v politických stranách a v politických hnutích.
116
Martyna Wasiuta
Český statistický úřad, http://www.csu.cz
http://landesversammlung.cz/de/ueber-uns
http://www.czso.cz
http://www.kulturverband.com/de
http://www.portal.gov.cz
Jaký je vztah občanů ČR k různým národům a etnikům? Informace z výzkumu STEM Trendy
3/2014.
Jaký máme vztah k menšinám v naší společnosti? Tisková informace z výzkumu STEM pro
Ministerstvo Vnitra, 9.12.2010.
Jsou Češi nacionalisty a xenofoby? Tisková konference STEM, 19.12.2001.
Mareš P., Národnostně menšinová politika České republiky, http://www.vlada.cz
Obyvatelstvo podle národnosti podle výsledků sčítání lidu v letech 1921–2011, http://www.czso.
cz/csu/2013edicniplan.nsf/t/8E001797ED/$File/4032130116.pdf
Statut Rady vlády pro národnostní menšiny.
Vztah Čechu k národnostním skupinám žijícím v ČR – březen 2012, Tisková zpráva, Centrum
pro výzkum verejného mínení, Sociologický ústav AV CR, v.v.i.
Rumunia
Jakub Pieńkowski
w Rumunii przed 1989 r.
Na skutek prowadzonych od średniowiecza akcji osadniczych cała Europa
Środkowo-Wschodnia wypełniła się licznymi społecznościami etnicznych
Niemców (Volksdeutsche). Tak długo jak przestrzeń ta była podzielona między
trzy wielkie mocarstwa: Niemcy, Rosję i Austro-Węgry, etniczni Niemcy zachowywali uprzywilejowaną pozycję, będąc tym samym elitą polityczną, a przede
wszystkim ekonomiczną regionu. Koniec pierwszej wojny światowej – rozpad
bądź klęska trzech mocarstw sprawiły, że cała Europa Środkowo-Wschodnia
została podzielona między państwa narodowe. W rezultacie etniczni Niemcy
z grupy dominującej i uprzywilejowanej stali się mniejszościami narodowymi,
odciętymi granicami od terytorium państwa niemieckiego. Sytuacja ta powodowała liczne konflikty wewnętrzne między państwami narodowymi i zamieszkującymi je mniejszościami niemieckimi oraz konflikty międzynarodowe – między
tymi państwami a III Rzeszą Niemiecką. Szczególnie napięta sytuacja panowała
pod tym względem w Czechosłowacji, Polsce oraz Jugosławii. Kwestia obecności
mniejszości niemieckiej w Europie Środkowo-Wschodniej była jedną z głównych
przyczyn rozpętania drugiej wojny światowej przez III Rzeszę. Z tych powodów
kwestia dawnej obecności etnicznych Niemców oraz ich rola podczas drugiej
wojny światowej budzi w krajach regionu z reguły bardzo złe wspomnienia,
a termin Volksdeutsch ma głęboko pejoratywny wydźwięk. Mimo upływu czasu
i wielu prób pojednania Niemcy wciąż budzą w państwach naszej części Europy
pewne obawy i niejednokrotnie nieufność.
Jest jednak jeden kraj w Europie Środkowo-Wschodniej pod tym względem
wyjątkowy – obecność Volksdeutschów budzi praktycznie tylko pozytywne skojarzenia. Dla wielu może się wydać dziwnym fakt, że w 2014 r. Rumuni wybrali
na prezydenta kraju Klausa Iohannisa – polityka otwarcie deklarującego się
jako etniczny Niemiec. Jest to tym bardziej zastanawiające, że w 21-milionowej
Rumunii żyje tylko 36 tys. Niemców. Tę kandydaturę zatem musieli masowo
poprzeć także etniczni Rumuni i Węgrzy (stanowiący 6,6% społeczeństwa).
Co więcej, w Rumunii dawną obecność etnicznych Niemców wspomina się
Rumunia · Reprezentacja mniejszości niemieckiej w Rumunii przed 1989 r.
119
z rozrzewnieniem i wciąż widoczny jest pewien żal oraz niezrozumienie ze
strony Rumunów, dlaczego Niemcy opuścili ich kraj.
Celem niniejszego artykułu jest odpowiedź na pytanie, skąd się w ogóle wzięli
etniczni Niemcy w granicach nowoczesnej Rumunii, skoro w dawnych księstwach –
Hospodarstwie Włoskim i Hospodarstwie Mołdawskim ich praktycznie nie było?
Jak wyglądały podziały wewnętrzne w ramach niemieckiej społeczności? Jaką rolę
społeczną, ekonomiczną i polityczną odgrywała mniejszość niemiecka w Rumunii
w okresie międzywojennym? Jakie postawy prezentowali rumuńscy Niemcy w czasie drugiej wojny światowej, jak duże było wśród nich poparcie dla nazizmu i jaka
była ich rola w polityce III Rzeszy? Jakie represje dotknęły bezpośrednio po wojnie
mniejszość niemiecką i dlaczego, w przeciwieństwie do Polski i Czechosłowacji,
nie wysiedlono z Rumunii prawie wszystkich Niemców? Wreszcie, jak wyglądała
sytuacja rumuńskich Niemców w okresie dyktatury komunistycznej i na czym
polegała specyfika polityki Nicolae Ceauşescu względem tej mniejszości?
Pochodzenie Niemców rumuńskich
Niemiecka społeczność, która obecna jest na terytorium współczesnej Rumunii
od około dziewięciuset lat, nigdy nie stanowiła jednolitej i zwartej grupy. Niemcy
przybywali na ziemie rumuńskie w kilku falach emigracji (z reguły dobrowolnej)
z różnych części Niemiec. Fale te oddzielone były od siebie długimi okresami
bez napływu osadników. W rezultacie wśród Niemców, którzy jako całość wyróżniali się na tle społeczeństwa rumuńskiego wyższym poziomem zamożności,
wykształcenia, kultury materialnej i duchowej, widoczny był istotny podział na
wiele silnie zintegrowanych wewnętrznie, ale i oddzielonych od innych podgrup.
Najstarszą grupę stanowili Niemcy przybyli w XII–XIII w. do węgierskiego
wówczas Siedmiogrodu1 z Flandrii, Nadrenii oraz krajów saskich, od których
cała ta grupa przyjęła nazwę Sasów siedmiogrodzkich (niem. Siebenbürger
Sachsen, rum. sași transilvăneni). Sprowadzili ich królowie węgierscy w celu
1
Nazwa Siedmiogród pochodzi od niemieckiej nazwy tej krainy Siebenbürgen, która
pochodzić ma od siedmiu najważniejszych saskich ufortyfikowanych miast. Najczęściej
wymienia się wśród nich Kluż (niem. Klausenburg, rum. Cluj), Braszów (Kronstadt, Braşov),
Sybin (Hermannstadt, Sibiu), Bystrzycę (Bistritz, Bistriţa), Mediasz/Meggesz (Mediasch,
Mediaş), Sebeş (niem. Mühlbach), Sigieszów (Schäßburg, Sighişoara), ale czasem wymieniane są inne miejscowości.
120
Jakub Pieńkowski
zagospodarowania wschodnich rubieży królestwa. Sasi otrzymali liczne przywileje handlowe, zwolnienia od podatków, służby wojskowej oraz autonomię
administracyjną, sądową i kościelną2.
Sasi siedmiogrodzcy założyli kilkaset wsi i istotnie podnieśli poziom kultury
agrarnej. Symbolem niemieckich wsi siedmiogrodzkich stały się średniowieczne
kościoły-twierdze, w których w razie najazdów koczowników ze Wschodu
lub Turków chroniła się ludność. Z drugiej strony Sasi stali się dominującym
żywiołem w najważniejszych miastach Siedmiogrodu i dzięki swojej pozycji
ekonomicznej oraz ze względu na militarne znaczenie położonych na rubieży
Węgier ufortyfikowanych miast uzyskali także wysoką pozycję polityczną.
Zaowocowało to zawarciem w czasie powstania chłopskiego w 1438 r. sojuszu
między szlachtą węgierską, seklerskimi wolnymi pogranicznikami i saskim
patrycjatem. Tzw. Unia trzech nacji (łac. Unio Trium Nationum) stanowiła
podstawę autonomii Sasów i praw politycznych aż do połowy XIX w. W 1867 r.
władze węgierskie zdecydowały się na wprowadzenie opresyjnej polityki madziaryzacyjnej względem wszystkich niewęgierskich mieszkańców Siedmiogrodu.
W 1878 r. Węgrzy zlikwidowali saski samorząd w Siedmiogrodzie i objęli ziemie
saskie normalną węgierską strukturą administracyjną. Sasi wielokrotnie, ale
bezskutecznie szukali pomocy w tej sprawie w Wiedniu.
Sasi zachowali język niemiecki w archaicznej formie. Jeszcze w czasach katolickich posiadali szeroką autonomię kościelną – wspólnoty otrzymały prawo wyboru
proboszczów i prawo do rozstrzygania różnych problemów prawa kanonicznego
na poziomie lokalnej kongregacji, a dziesięcinę przeznaczano na potrzeby parafii.
W 1540 r. Sasi zaczęli przyjmować wyznanie ewangelicko-augsburskie (w przeciwieństwie do Węgrów, którzy przyjęli wyznanie ewangelicko-reformowane;
Rumuni byli prawosławni) i do 1557 r. praktycznie wszyscy przeszli na protestantyzm3. Reformacja spowodowała rozwój saskiego szkolnictwa wiejskiego,
a także liceów, w których poziom nauczania był bardzo wysoki. Sasi stanowili
niewątpliwie elitę ekonomiczną i kulturalną Siedmiogrodu. Pomimo tak długiego
funkcjonowania jako mniejszość w zupełnie obcym otoczeniu kulturowym Sasi
W centrum osadnictwa niemieckiego w łuku Karpat, w okolicach Braszowa – Burzenlandzie (Ţara Bârsei) król Andrzej II w 1211 r. osadził także Krzyżaków, ale wygnał ich już
w 1225 r. za próbę budowy niezależnego państwa. J. Demel, Historia Rumunii, Wrocław–
Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986, s. 89–90.
3
P. Philippi, The Lutheran Church in Romania in the Aftermath of Communism, „Religion,
State and Society” 1994 No. 3, s. 345–346.
2
121
zdołali zachować wyraźne poczucie przynależności do narodu niemieckiego.
Wśród dużej części Sasów wykształciło się też poczucie swoistej wyższości zarówno wobec nieniemieckich mieszkańców Siedmiogrodu, jak i wobec innych
Niemców4.
Kolejna wielka fala osadnictwa przyszła w XVIII w. wraz z odbiciem
wschodnich Węgier przez monarchię habsburską z rąk tureckich. W celu odbudowy spustoszonego przez wojnę pogranicza węgierskiego, umocnienia go
przed spodziewanym tureckim odwetem, a także w celu rozprzestrzenienia na
tych terenach katolicyzmu dwór wiedeński przeprowadził trzy wielkie akcje
osadnicze5. Pośród wielu nacji pokaźną grupę stanowili katoliccy osadnicy
niemieccy – chłopi i rzemieślnicy. Przybyli oni w trzech dużych falach migracyjnych z Nadrenii, Luksemburga, Szwajcarii, Palatynatu, Styrii, Bawarii,
Hesji i Szwabii. Zbiorczo grupę tę określano jako Szwabów, a wewnątrz niej
wyróżniano zamieszkałych w Satmarze (okolicach miasta Satu Mare) Szwabów
satmarskich (Sathmarer Schwaben, şvabi sătmăreni) oraz osiedlonych w Banacie
Szwabów banackich (Banater Schwaben, şvabi bănăţeni), którzy przyczynili się
do rozwoju takich miast i centrów przemysłowych jak Timişoara, Arad i Reşiţa.
Szwabi stworzyli specyficzny dialekt języka niemieckiego, który przejął zwłaszcza słownictwo i wiele konstrukcji gramatycznych charakterystycznych dla
języków mieszkańców ziem, na które przybyli – Serbów, Węgrów, Chorwatów
i w mniejszym stopniu Rumunów6.
W połowie XVIII w. do Siedmiogrodu w okolice Sybina Habsburgowie przymusowo przesiedlili także z Górnej Austrii, Styrii i Karyntii chłopską ludność,
która przeszła na protestantyzm, więc była postrzegana przez Wiedeń jako
podejrzani renegaci. Grupa ta nazwana została Landlerami (Landler, landleri).
Na przełomie XVIII i XIX w. z północnej Słowacji oraz z Górnej Austrii przybyła na teren Maramureszu kolejna grupa Niemców. Nazwano ich Cipserami
(Zipser, ţipţeri; od niemieckiej nazwy Spiszu – Zips). Była to ludność katolicka
sprowadzona do budowy dróg i mostów, organizacji flisactwa, a przede wszystkim eksploatacji marmaroskich lasów i kopalń soli7.
C. Cercel, Transylvanian Saxon Symbolic Geographies, “Civilisations” 2012 vol. 60–2, s. 85.
J. Frank, The German Migration to the East, „FEEFHS Journal” 1999 vol. 7 Spring/Summer,
http://galiziengermandescendants.org, s. 2.
6
M. Bentz, German as a Minority Language: The „Swabians” in the Danubian States and their
Language(s), s. 21–25 [w:] Proceedings of LingO 2007, Kokkonidis M. (red.), Oxford 2008.
7
I. Scridon, Neighbourhood Relationships between German Ethnic Groups from Romania.
Case study: the Zipsers from Vişeu de Sus, Maramureş County, „Journal of Settlements and
4
5
122
Jakub Pieńkowski
Ostatnią grupą niemiecką osiedloną na ziemiach Rumunii przez Habsburgów
byli Niemcy bukowińscy (Bukowinadeutsche lub Buchenlanddeutsche, germani
bucovineni). Sprowadzono ich w końcu XVIII i na przestrzeni XIX w. w celu
zagospodarowania odebranej Mołdawii Bukowiny. Początkowo osadnikami
zostawali przesiedleńcy z Banatu, Siedmiogrodu i Maramureszu, jednak wkrótce
dominującą grupą stali się przybysze z Hesji, Badenii, Wirtembergii i Czech.
Niemcy bukowińscy zajmowali się przede wszystkim rolnictwem i rzemiosłem,
istotną część stanowili także robotnicy leśni, hutnicy szkła i górnicy.
Niemcy zamieszkiwali także ziemie rumuńskie znajdujące się pod panowaniem rosyjskim. W 1812 r. Rosja anektowała wschodnią część Mołdawii,
zwaną od tej pory Besarabią (Bessarabiendeutsche, germani basarabeni). W nowej prowincji, a zwłaszcza w jej południowej bezludnej części władze carskie
przeprowadziły szeroko zakrojoną akcję osadniczą. Na zaproszenie Rosji na
ziemie te przybyli w pierwszej połowie XIX w. chłopi z południowych Niemiec,
Szwajcarii i Alzacji, Pomorza, Meklemburgii i w mniejszym stopniu Niemcy,
którzy przybyli do Rosji już wcześniej, w tym osiadli w Królestwie Polskim8.
Część z osadników niemieckich z rosyjskiej Besarabii niezadowolona z zastanych warunków przeniosła się w połowie XIX w. do sąsiedniej, znajdującej
pod tureckim panowaniem Dobrudży – nadmorskiej, stepowej krainy, bezludnej
i zaniedbanej. Zachęcone dokonaniami kolonistów władze tureckie zaprosiły
kolejnych osadników bezpośrednio z Niemiec, głównie chłopów ze Szwabii.
Po zdobyciu Dobrudży w 1878 r. Rumunia zdecydowała się kontynuować akcję osadniczą, ale ograniczyła autonomię wsi niemieckich9. Niemcy dobrudżańscy (Dobrudschadeutsche, germani dobrogeni) odegrali szczególną rolę
w integracji Dobrudży z resztą Rumunii. Zaznajomili oni miejscową ludność
z najnowszymi osiągnięciami technicznymi i organizacyjnymi, które pozwoliły
podnieść poziom miejscowego rolnictwa, rozwinąć infrastrukturę i generalnie
podnieść poziom cywilizacyjny dawnych wsi tatarskich i tureckich. Co więcej, ich rozwinięta identyfikacja narodowa wpłynęła także na szybszy rozwój
rumuńskiej tożsamości narodowej ich rumuńskich sąsiadów i ostatecznego
włączenia Dobrudży do rumuńskiej przestrzeni narodowej10.
Spatial Planning” 2012 vol. 3, s. 53.
J. Frank, dz. cyt., s. 5.
9
Tamże.
10
N.D. Teodorescu, The German colonists in Dobrogea, „Annals of Spiru Haret University –
Architecture Series” 2012 issue 1, http://anale-arhitectura.spiruharet.ro, s. 19.
8
123
W tym miejscu należy podkreślić, że ta przewaga ekonomiczna i cywilizacyjna Niemców była źródłem zazdrości ze strony Rumunów, ale nie przeradzała się w bardziej wrogie postawy – obecność Niemców na terenie państwa
stanowiła bowiem dla nich dowód na to, że Rumunia należy do kręgu kultury
zachodniej (łacińskiej) i stanowi ostatni bastion na jej rubieżach. Tak też swoją
rolę interpetowali sami Niemcy – widząc siebie jako flankę „prawdziwej” Europy.
Niemcy zamieszkujący terytorium rumuńskie sprzed 1918 r., czyli Niemcy
dobrudżańscy oraz niewielkie społeczności Niemców zamieszkujących tereny
Mołdawii i Wołoszczyzny byli zwani Niemcami z Królestwa (Regatsdeutsche,
germani regăţeni), a po przyłączeniu do Rumunii nowych prowincji w 1918 r. –
Niemcami ze Starego Królestwa (Altregatsdeutsche, germani din vechiul Regat).
Niemcy w România Mare
Rok 1918 – rozpad Austro-Węgier i przyłączenie do Rumunii Banatu, Kriszany,
Maramureszu, Siedmiogrodu, Bukowiny i Besarabii oznaczał całkowite zburzenie porządku, w którym przez stulecia żyli Niemcy w tej części Europy.
Niemcy besarabscy dzięki przyłączeniu swojej krainy do Rumunii uniknęli dramatycznego losu innych Niemców, którzy pozostali w Rosji i znaleźli
się pod władzą radziecką. Mimo to przyjęli wkroczenie wojsk rumuńskich do
Besarabii powściągliwie i wstrzymali się podczas głosowania wniosku o przyłączenie prowincji do Rumunii. Podobnie upadku Austo-Węgier z radością
nie powitali Niemcy zamieszkujący dotychczas węgierską część państwa. Od
połowy XIX w. pod węgierskim panowaniem Sasi zostali pozbawieni swoich
przywilejów politycznych, a wszyscy Niemcy cierpieli pod jarzmem madziaryzacji i nieskutecznie zwracali się do Wiednia o pomoc. Pomimo to poparcie,
jakiego Sasi i Szwabi udzielili Rumunom w kwestii przyłączenia swych ziem
do Rumunii, nie wynikało z rzeczywistej sympatii dla tego zamiaru. Węgierscy
dotychczas Niemcy zrobili to w dużym stopniu z przyczyn oportunistycznych
i aby zachować swoją pozycję ekonomiczną i autonomię kulturalną, zdecydowali się opowiedzieć po stronie zwycięzców. Nadzieje Sasów i Szwabów budziły
zapisy w będącej podstawą zjednoczenia Siedmiogrodu i Banatu z Rumunią
Deklaracji z Alba Iulii z 1918 r. oraz paryskich traktatów pokojowych kończących
pierwszą wojnę światową z 1919–1920 r., które gwarantować miały Niemcom
124
Jakub Pieńkowski
autonomię kulturalną. Jednak jak się okazało, Bukareszt skutecznie uchylał się
od wprowadzenia w życie przyrzeczonych praw11.
Dla Niemców zamieszkujących Austro-Węgry naturalnym centrum politycznym, a przede wszystkim naukowym (studia uniwersyteckie) i kulturalnym były stanowiące centrum życia niemieckiej ludności monarchii ziemie
austriackie i czeskie oraz ziemie samej Rzeszy. Wraz z upadkiem Austro-Węgier
połączenia te zostały przecięte. Wszystkie opisane wcześniej grupy Niemców
nagle znalazły się w granicach państwa rumuńskiego. Szczególnie dotknięci
rozpadem Austro-Węgier byli Szwabi, gdyż ziemie zamieszkiwane przez ich
społeczność zostały podzielone między Rumunię, Węgry i Królestwo SHS
(Jugosławię). Zmiana granic była także powodem zburzenia powszechnego
wśród Sasów autowyobrażenia – poczucia trwania na rubieży. W ich wyobrażeniu zbiorowym obraz ziem saskich (Burzenland, Ţara Bârsei) rysował się jako
najdalej wysuniętego na wschód bastionu cywilizacji. Za nim zaczynały się
Karpaty, a dalej – orientalne, dzikie Bałkany. Przez stulecia Sasi trwali w tym
miejscu i bronili tego bastionu cywilizacji przed najazdem barbarzyńców. Teraz,
wraz ze zmianą granic, zostali od tej cywilizacji odcięci i oddani pod władzę
Rumunii, która jawiła się im wciąż jako ten barbarzyński Wschód12.
Powstanie po pierwszej wojnie światowej tzw. Wielkiej Rumunii (România
Mare) całkowicie przeobraziło krajobraz etniczny kraju – z w zasadzie homogenicznego stał się on wielonarodowościowym. Ludność państwa wzrosła z 7,16
mln w 1912 r. do 18,05 mln w 1930 r. Według spisu powszechnego przeprowadzonego w 1930 r. w skali kraju mniejszości stanowiły aż 28,1% mieszkańców.
Najwięcej było Węgrów – 7,9%, Niemców – 4,1% (74 5421 osób), Żydów – 4%,
Ukraińców – 3,2%, Rosjan 2,3%, Bułgarów – 2%13.
W poszczególnych prowincjach państwa obecność Niemców była nierównomierna. Najmniej było ich na obszarze Starego Królestwa (Regat) – Rumunii
sprzed 1918 r., w Oltenii stanowili zaledwie 0,2% mieszkańców, w Muntenii
0,5%, a w Mołdawii 0,3% mieszkańców. Jedynie w Dobrudży było ich 1,5%.
Natomiast w nowych prowincjach Niemcy stanowili istotną część społeczności:
C. Cercel, Transylvanian…, dz. cyt., s. 85; M. Wien, The Germans in Romania – the Ambiguous
Fate a Minority [w:] Prauser S., Rees A., The Expulsion of ‘German’ Communities from Eastern
Europe at the End of the Second World War, Badia Fiesolana–San Domenico 2004, s. 60.
12
C. Cercel, Transylvanian…, dz. cyt., s. 89.
13
Recensământul general al populaţiei României din 29 decemvrie 1930, vol. II, Bucureşti 1931,
s. XXIV.
11
125
w Besarabii 2,8% (81 089 osób), na Bukowinie 8,9% (75 533), w Siedmiogrodzie
7,9% (25 3426), w Kriszanie i Maramureszu 4,8% (67 259), a w Banacie aż 23,7%
(22 3167)14. Szczególnie dużymi skupiskami Niemców był kriszański judeţ15 Arad
(12,3%), bukowiński Radăuţi/Radowce (11,1%), banackie Caraş (12,8%) i TimişTorontal (34,9%), besarabski Cetatea Albă/Białogród nad Dniestrem (16,3%)
oraz siedmiogrodzkie Braşov/Braszów (19,8%), Făgăraş (12,5%), Năsăud (14,4%),
Sibiu/Sybin (29,3%), Târnava-Mică (16,1%) i Târnava-Mare (39,7%)16.
Mapa 1. Niemcy w Rumunii międzywojennej (z uwzględnieniem prowincji historycznych
i podziału administracyjnego na judeţe).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Institutul Central de Statistica, Recensământul General al
Populaţiei României din 29 Decembrie 1930, Volumul II: Neam, Limbă Maternă, Religie, Bucureşti b.r.w.
14
15
16
Tamże, s. V–XVII.
Judeţ (czyt. żudec) jest odpowiednikiem polskiego województwa, jest jednak znacznie
mniejszy. Powierzchniowo przypomina dawne polskie województwa sprzed reformy
administracyjnej z 1998 r. lub francuskie departamenty.
Recensământul general…, s. 8, 84, 116, 124, 192, 394, 356, 410, 438, 442, 468.
126
Jakub Pieńkowski
Najpoważniejszym wyzwaniem dla Niemców, którzy znaleźli się w granicach Rumunii, było odnalezienie się w nowych warunkach ekonomicznych
i społecznych w państwie będącym rumuńskim państwem narodowym. Równie
ważne było nawiązanie kontaktów i ułożenie relacji między wszystkimi niemieckimi grupami regionalnymi, które dotychczas nie miały ze sobą kontaktu, bądź
ze względu na austrocentryczną organizację życia danej społeczności, różnice
klasowe, konfesyjne, różny poziom kulturalny bądź też odmienności dialektowe
i z tych powodów zbytnio się sobą nawzajem nie interesowały.
W 1919 r. w wyborach do parlamentu Rumunii Niemcy nie wystartowali
jako jednolita formacja polityczna. Szwabi banaccy wprowadzili sześciu posłów,
a Sasi siedmiogrodzcy ośmiu posłów i trzech senatorów (na 568 posłów i 216
senatorów). Szybko okazało się, że dla skutecznej reprezentacji politycznej konieczne jest zjednoczenie wszystkich środowisk niemieckich i start jako jednolita
formacja polityczna. W 1919 r. powołana została do życia Partia Niemiecka
w Rumunii (Deutsche Partei in Rumänien, Partidul German din România) pod
przewodnictwem Rudolfa Brandscha. Najważniejszymi punktami programu
partii było zapewnienie Niemcom praw kulturalnych oraz utrzymanie możliwości posługiwania się językiem niemieckim w życiu publicznym, zwłaszcza
w administracji, szkolnictwie i wymiarze sprawiedliwości. Mimo że Partia
Niemiecka miała być reprezentacją polityczną całej społeczności niemieckiej,
to faktycznie reprezentowała tylko interesy najbogatszej jej części. Wyraźny
też był podział regionalny – partia skupiała się przede wszystkim na kwestiach
dotyczących Sasów i Szwabów, pomijając często kwestie dotyczące Niemców
z innych części kraju. Poza Partią Niemiecką istniał szereg mniejszych, lokalnych
ugrupowań niemieckich o charakterze polityczno-zawodowo-kulturalnym.
Partia Niemiecka wprowadziła swoich posłów jako samodzielne ugrupowanie do parlamentu w 1920 r. (dziesięć na 366 miejsc w Izbie Deputowanych
i dwa na 166 miejsc w Senacie) i w 1922 r. (odpowiednio: sześć na 372 i dwa na
148). Jednak w następstwie wprowadzenia dwuprocentowego progu wyborczego
straciła możliwość zdobycia mandatów samodzielnie. Z tego powodu Niemcy
zaczęli wchodzić w tzw. kartele wyborcze. Polegały one na tym, że małe partie
w sposób koniunkturalny wchodziły w sojusze wyborcze z partią, która przed
danymi wyborami miała największe szanse na zwycięstwo. Kandydaci małej partii startowali z listy wyborczej głównej partii kartelu i oddane na nich
głosy były liczone na rzecz głównej partii. W rumuńskim systemie wyborczym
uzyskanie przez partię 40% głosów zapewniało jej absolutną dominację w parlamencie. Dlatego główne partie traktowały nawet tak małe partie jak Partia
127
Niemiecka, która mogła zapewnić poparcie 1,5–2% wyborców, jako cennych
sojuszników. Z drugiej strony mała partia nie tylko zapewniała sobie zdobycie
mandatów parlamentarnych, ale uzyskiwała ich proporcjonalnie więcej, niż
wynikałoby z uzyskanego poparcia wyborców.
W wyborach 1926 r. Partia Niemiecka uczestniczyła w kartelu Partii Ludu
(PP), w 1928 r. – Partii Narodowo-Chłopskiej (PNŢ), w 1931 r. – Unii Narodowej
(stworzonej przez Partię Narodową PN, Partię Narodowo-Liberalną PNL i inne),
w 1932 r. – ponownie PNŢ, a w 1933 r.wróciła do PNL. Za każdym razem dzięki
udziałowi w kartelach była w stanie uzyskać 7–11 mandatów poselskich i 2–4 senatorskie. Jedynie w 1927 r. Niemcy wystartowali w sojuszu z Węgrami jako Blok
Niemiecko-Węgierski i zdobyli sześć mandatów z 387 w Izbie Deputowanych,
jednak obie społeczności podchodziły do siebie nieufnie i starały się nawzajem
wykorzystać, w rezultacie zresztą Blok szybko się rozpadł. W 1937 r. Partia
Niemiecka wystartowała jako samodzielna siła, ale nie zdołała wprowadzić
swoich kandydatów do parlamentu. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że zdarzało
się, że Niemcy uzyskiwali mandat senatorski nie w wyborach powszechnych,
ale dzięki wyborom w korporacjach zawodowych lub z nominacji królewskiej.
Mandat senatorski przysługiwał także głowom wyznań uznanych przez państwo,
więc także biskupowi luterańskiemu.
Niemcy żywo uczestniczyli także w życiu politycznym na poziomie lokalnym. Działacze Partii Niemieckiej kandydowali na urzędy burmistrzów
i radnych. W niektórych miejscowościach Siedmiogrodu i Banatu zdobywali
niejednokrotnie samodzielną większość w lokalnych samorządach.
W połowie lat 30. XX w. w partii zaczęły pojawiać się coraz silniejsze wpływy
nazistowskie, w rezultacie część działaczy odeszła do tych ugrupowań. Partia
Niemiecka została rozwiązana w 1938 r. wraz z wprowadzeniem dyktatury
króla Karola II i zakazem działalności partii politycznych w kraju. Organizacje
niemieckie zostały jednak dokooptowane do królewskiego Frontu Odrodzenia
Narodowego i w ten sposób Niemcy zachowali swoją reprezentację polityczną.
Przez cały okres międzywojenny nie udało się przezwyciężyć różnic regionalnych i stworzyć jednolitego programu polityczno-kulturalno-ekonomicznego,
wokół którego skupiliby się wszyscy rumuńscy Niemcy. Szczególnie widoczny był
rozdźwięk pomiędzy Sasami i Szwabami z jednej strony a Niemcami z Dobrudży
z drugiej. Wynikało to w dużym stopniu z różnic klasowych i mentalnych między obiema grupami – Niemcy dobrudżańscy byli stosunkowo świeżymi osadnikami, mniej zakorzenionymi i oswojonymi ze swoim otoczeniem, jednocześnie
128
Jakub Pieńkowski
w zdecydowanej większości byli prostymi rolnikami, a ich społeczność była
pozbawiona elit intelektualnych17.
W okresie międzywojennym życie kulturalne i narodowe Niemców rumuńskich skupione było wokół Kościołów rzymskokatolickiego i ewangelickiego.
Nawet w Dobrudży, gdzie brakowało księży w wielu wsiach, kościół był centrum
niemieckiego życia narodowego, gdyż w każdą niedzielę Niemcy spotykali się
tam na wspólną modlitwę i pogadanki biblijne18. Kościoły odegrały szczególną
rolę na polu edukacji i zachowania języka niemieckiego. Wprawdzie rząd rumuński zobowiązany był do zapewnienia niemieckim dzieciom możliwości
nauki w ich języku ojczystym, jednak liczba państwowych szkół i zatrudnionych
w nich niemieckich nauczycieli była zdecydowanie za mała. W rezultacie zdecydowana większość dzieci uczęszczała do szkół prowadzonych przez lokalne
wspólnoty religijne19.
Inną instytucją, która pozwoliła na przetrwanie silnych społeczności niemieckich, zwłaszcza w Siedmiogrodzie, Banacie i Maramureşu, były istniejące od
XVII w. bractwa (Bruderschaft). Zadaniem ich było stworzenie systemu zaspakajania potrzeb członków wspólnoty, z którymi pojedynczy ludzie lub rodziny
nie były w stanie poradzić sobie samodzielnie. Członkami bractwa mogli zostać
wszyscy żonaci mężczyźni i zamężne kobiety z danej wsi lub ulicy w przypadku
dużych wsi lub miasteczek. Każdy członek zobowiązany był do wnoszenia
niewielkich składek co miesiąc. Członkowie bractwa wybierali spośród siebie
zarząd dbający o finanse i dokumentację. Bractwo udzielało pomocy materialnej
swoim członkom w wypadku zdarzeń losowych oraz stanowiło swoisty rodzaj
samorządu danej wspólnoty. Do członkostwa w bractwach dopuszczano także
Rumunów i Węgrów, jednak zachowały one swój stricte niemiecki charakter20.
Jakkolwiek rząd Rumunii skutecznie uchylał się od respektowania swoich
zobowiązań międzynarodowych dotyczących praw mniejszości narodowych
oraz tych zawartych w Deklaracji z Alba Iulii z 1918 r., sytuacja mniejszości
niemieckiej w Rumunii pozostawała relatywnie dobra. Niemcy nadal byli przodującą siłą ekonomiczną i intelektualną, zwłaszcza w Siedmiogrodzie i w Banacie.
Niemieckie życie kulturalne mogło rozwijać się w pełni swobodnie. Z drugiej
strony Niemcy, w przeciwieństwie do większości Węgrów, pozostawali lojalnymi
19
20
17
18
N.D. Teodorescu, dz. cyt., s. 5 i 9–10.
Tamże, s. 8.
M. Wien, dz. cyt., s. 60.
I. Scridon, dz. cyt., s. 53.
129
obywatelami państwa, nie podważali jego granic i nie kontestowali jego praw
i instytucji, czego dowodem było wsparcie Rumunii w walce z propagandą bolszewicką w Beasrabii i na Bukowinie. Rządowi zależało na dobrych relacjach
z Niemcami, ponieważ widział w nich siłę mogącą stanowić przeciwwagę dla
węgierskiej irredenty w Siedmiogrodzie i jak wspomniono powyżej, bolszewickiej w Besarabii21.
Niemcy w Rumunii uczestniczyli żywo w życiu politycznym kraju, zwłaszcza
na szczeblu lokalnym, kandydując i będąc wybieranymi na burmistrzów i radnych. W Siedmiogrodzie i Banacie skupiali się prawie wyłącznie we własnych
etnicznych ugrupowaniach, podczas gdy w innych regionach często przystępowali i kandydowali z list partii ogólnorumuńskich: Partii Konserwatywnej,
Partii Chłopskiej, Partii Ludowej i Partii Narodowo-Liberalnej22.
Z początkiem lat 30. XX w., na skutek pogłębiającego się kryzysu ekonomicznego i rozczarowania części społeczeństwa instytucjami państwa demokratycznego w Niemczech i na Węgrzech, w Rumunii coraz silniejsze stawały
się ruchy o charakterze faszystowskim. Coraz większe poparcie w społeczeństwie zaczął zyskiwać tzw. ruch legionowy i jego organizacja paramilitarna
„Żelazna Gwardia”. Równocześnie dojście Hitlera do władzy w Niemczech,
propagowana przez niego ideologia, a zwłaszcza hasła dotyczące potrzeby odbudowy niemieckiej dumy narodowej i zjednoczenia wszystkich Niemców
rozsianych po Europie Środkowej spotkały się z życzliwym przyjęciem pośród
znaczącej części Niemców rumuńskich. W rezultacie wśród nich zaczęły powstawać paramilitarne i polityczne organizacje nazistowskie (m.in. założony
w 1934 r. Narodowosocjalistyczny Ruch Odrodzenia Niemców w Rumunii –
Nationalsozialistische Erneuerungsbewegung der Deutschen in Rumänien).
Równocześnie władze hitlerowskich Niemiec zaczęły coraz głębiej infiltrować
środowiska niemieckiej mniejszości, wykorzystywać je do działań wywiadowczych i jako narzędzie wpływu. Władze Rumunii i tradycyjnie zorientowane
frankofilsko społeczeństwo było tym zjawiskiem zaniepokojone, jednak nie
potrafiło przeciwdziałać posunięciom Niemiec23.
23
21
22
M. Wien, dz. cyt., s. 60–61.
N.D. Teodorescu, dz. cyt., s. 5.
M. Wien, dz. cyt., s. 61.
130
Jakub Pieńkowski
Druga wojna światowa
W momencie wybuchu drugiej wojny światowej Rumunia pozostawała sojusznikiem Polski, Francji i Wielkiej Brytanii. Mimo że sama nie przystąpiła do walk,
to z życzliwością przyjęła na swoim terytorium polskich uciekinierów i umożliwiła żołnierzom przedostanie się do polskiej armii formującej się na Zachodzie.
Jednak upadek Francji wiosną 1940 r. sprawił, że Rumunia pozostała całkowicie
osamotniona. Wtedy to, w czerwcu 1940 r., ZSRR przy pełnym poparciu Niemiec
przystąpił do realizacji postanowień paktu Ribbentrop-Mołotow, wystosowując
wobec Rumunii ultimatum, w którym żądał zrzeczenia się Besarabii i północnej
Bukowiny. Nie mogąc liczyć na niczyją pomoc, Bukareszt spełnił radzieckie
warunki. Zachęcone tym Węgry wystąpiły z żądaniem rewizji traktatu Trianon
i zwrotu przez Rumunię Siedmiogrodu. Niemcy i Włochy, chcąc podporządkować sobie w pełni oba kraje, narzuciły im arbitraż. W jego wyniku w sierpniu
Rumunia zrzekła się na rzecz Węgier Maramureszu, Kriszany i północnego
Siedmiogrodu. Następnie we wrześniu Bułgaria wymusiła na Rumunii cesję
południowej Dobrudży. Na ziemiach przekazanych Węgrom i ZSRR mieszkało
kilkadziesiąt tysięcy Niemców rumuńskich.
Okrojona terytorialnie Rumunia, otoczona przez nieprzyjaciół, zmuszona
została do odstąpienia od aliantów i zawarcia układów wojskowych i gospodarczych z III Rzeszą. Armia rumuńska wzięła udział w niemieckiej inwazji na
ZSRR w czerwcu 1941 r. i walczyła na froncie wschodnim. Kraj został całkowicie
podporządkowany politycznie, wojskowo i gospodarczo III Rzeszy.
W rezultacie rumuńscy Niemcy stali się przedmiotem polityki narodowościowej III Rzeszy i narzędziem w próbie wdrożenia Generalnego Planu
Wschodniego mającego przeobrazić Europę Środkowo-Wschodnią według hitlerowskich założeń narodowościowych. Na mocy porozumienia z ZSRR i Bułgarią
w 1940 r. z zajętych ziem Besarabii, północnej Bukowiny i południowej Dobrudży
wyjechali praktycznie wszyscy etniczni Niemcy. Miejscem ich nowego osiedlenia
były Niemcy i okupowane przez Niemcy ziemie Polski. W rezultacie akcji Dom
w Rzeszy (Heim ins Reich) liczebność Niemców w granicach Rumunii w 1940 r.
spadła do ok. 550 tys.24 Pomiędzy 1940 i 1943 r. z całej Bukowiny wyjechało
do Niemiec 95 770 Niemców, z Besarabii 93 329, z całej Dobrudży 15 440 oraz
10 091 ze Starego Królestwa25.
24
25
Tamże, s. 62.
N.D. Teodorescu, dz. cyt., s. 7.
131
Czasy wojenne rzutują także poważnie na pozycję mniejszości niemieckiej w samej Rumunii. Wszyscy rumuńscy Niemcy zostali przymusowo zrzeszeni w Niemieckiej Grupie Narodowej w Rumunii (Deutsche Volksgruppe in
Rumänien), która z mocy prawa stała się jedyną organizacją reprezentującą interesy Niemców w kraju. Co więcej, Niemiecka Grupa Narodowa została uznana za
część wspólnoty narodowej Wielkich Niemiec. W rezultacie rumuńscy Niemcy,
mimo że formalnie pozostawali rumuńskimi obywatelami, zostali postawieni
ponad rumuńskim prawem. Niemiecka Grupa Narodowa realizowała polecenia płynące bezpośrednio z Niemiec26. Naziści podjęli próbę ograniczenia roli
Kościoła w życiu codziennym Niemców rumuńskich, szczególnym celem ataku
stało się szkolnictwo prowadzone przez parafie.
Wśród rumuńskich Niemców od 1940 r. przeprowadzano w oficjalny sposób
rekrutację do Wehrmachtu i Waffen-SS. Ochotników było wielu, gdyż woleli oni
służyć w okrytą chwałą zwycięstw armii niemieckiej niż w postrzeganej jako
skorumpowana i niezdyscyplinowana armii rumuńskiej. W 1943 r. Hitler wydał
dekret przyznający niemieckie obywatelstwo wszystkim etnicznym Niemcom –
obywatelom innych państw, którzy służyli w niemieckich siłach zbrojnych.
Szacuje się, że w niemieckiej armii służyło aż 75 tys. rumuńskich Niemców27.
Przeprowadzony w obliczu wkroczenia Armii Czerwonej na terytorium
Rumunii zamach stanu króla Michała z sierpnia 1944 r. spowodował, że kraj
ponownie przystał do aliantów, a armia rumuńska wystąpiła przeciwko wojskom niemieckim i węgierskim. Działacze Niemieckiej Grupy Narodowej zostali aresztowani. Aresztowania objęły także ludzi niezwiązanych z nazizmem,
gdyż władze rumuńskie potrzebowały zakładników na wypadek represji niemieckich wobec ludności rumuńskiej. Niewielka liczba Niemców uciekła na
Zachód w ślad za opuszczającymi Rumunię wojskami niemieckimi. Rumuńska
ludność odnosiła się do miejscowych Niemców poprawnie i nie zanotowano
istotniejszych przypadków odwetu. Armia niemiecka została dosyć szybko
wyparta z większości terytorium Rumunii. Dłużej opór niemiecko-węgierski
trwał w północnym Siedmiogrodzie, Satmarze i zachodnim Banacie. Tam też
siły niemieckie przeprowadziły zorganizowaną ewakuację etnicznych Niemców.
Niejednokrotnie używano siły, aby zmusić mieszkańców do wyjazdu. W rezultacie ziemie te opuściło ok. 100 tys. Niemców28.
28
26
27
M. Wien, dz. cyt., s. 61–62.
Tamże, s. 64.
Tamże, s. 65.
132
Jakub Pieńkowski
Czasy komunistyczne
W paryskim traktacie pokojowym z 1947 r. Rumunia potraktowana została
przez aliantów jako pokonane państwo nieprzyjacielskie. Zmuszona została
do wypłaty na rzecz ZSRR reparacji wojennych. Straciła także ostatecznie na
rzecz ZSRR Besarabię i północną Bukowinę. Odzyskała natomiast od Węgier
północny Siedmiogród. Jednak najpoważniejszym skutkiem wojny jest to, że
Rumunia została podporządkowana ZSRR.
Koniec drugiej wojny światowej i zmiany granic w Europie ŚrodkowoWschodniej oznaczały dla większości etnicznych Niemców zamieszkujących
te tereny odwet ze strony okupowanych dotychczas narodów. Główną konsekwencją wojny było przymusowe wysiedlenie do alianckich stref okupacyjnych
Niemiec. Tak stało się z Niemcami z Polski, Czechosłowacji, Jugosławii oraz
Węgier. Na tym tle sytuacja w Rumunii przedstawiała się diametralnie inaczej.
W powojennej Rumunii nie pozwolono na powrót do kraju tym, którzy
wyjechali w ramach programu Heim ins Reich. Podobnie nie pozwolono na
przyjazd tym, którzy zaciągnęli się do niemieckiej armii i przyjęli niemieckie
obywatelstwo, a także Niemcom ewakuowanym przez armię niemiecką z północnego Siedmiogrodu, Satmaru i zachodniego Banatu. Nie przeprowadzono
jednak akcji wysiedlenia wszystkich Niemców z kraju. Powołany w 1944 r. przez
króla Michała rząd generała Nicolae Radăscu starał się prowadzić względem
mniejszości niemieckiej politykę umiarkowaną i pragmatyczną.
Nie oznacza to jednak, że nie objęły rumuńskich Niemców żadne represje.
Okupacyjne władze radzieckie przeprowadziły w styczniu 1945 r., mimo sprzeciwów rządu i króla Michała, deportację 100 tys. Niemców (mężczyzn w wieku od
17 do 45 i kobiet w wieku 18–30 lat) do radzieckich obozów pracy, głównie kopalń,
w ramach reparacji wojennych należnych ZSRR. W trakcie zesłania zmarło
około 10 tys. osób. Dodatkowo po zwolnieniu uwięzionych na przełomie 1948
i 1949 r. nie wszystkim zezwolono na powrót do Rumunii. Mniej więcej połowę
byłych więźniów odstawiono na teren okupowanych Niemiec i Austrii (do strefy
radzieckiej). W rezultacie populacja Niemców rumuńskich skurczyła się o dalsze
50 tys.29 Pewna, ale trudna do ustalenia część deportowanych z Satmaru jako
Niemcy była faktycznie Węgrami. Stało się tak, ponieważ okupacyjne władze
Tamże.
29
133
radzieckie, chcąc dostarczyć nakazaną liczbę ludzi, arbitralnie kwalifikowały
Węgrów jako Niemców30.
W marcu 1945 r. na czele rządu stanął związany z komunistami Petru Groza.
Jego rząd rozpoczął stopniową sowietyzację kraju. W rezultacie w 1947 r. król
Michał został zmuszony do abdykacji, a oficjalna nazwa państwa została zmieniona na Rumuńską Republikę Ludową. W tej sytuacji szczęściem Niemców
było to, że w kwietniu 1945 r. na czele Kościoła ewangelickiego stanął biskup
Friedrich Müller, który okazał się postacią charyzmatyczną, zdolną do zapewnienia spójności mniejszości niemieckiej w okresie prześladowań. Co więcej,
miał on odwagę interweniować u władz w sprawie losu Niemców, także tych
deportowanych do ZSRR, co przynosiło niejednokrotnie pozytywny skutek.
Z drugiej strony biskup musiał zachować pozycję lojalistyczną względem władz,
aby skłonić je do przywrócenia, a następnie rozszerzenia praw mniejszości
niemieckiej31.
Przeprowadzona w 1945 r. reforma rolna oraz nacjonalizacja fabryk i banków,
mimo że nie była bezpośrednio wymierzona w Niemców, szczególnie uderzyła
właśnie w nich z powodu struktury społeczno-zawodowej tej mniejszości –
chłopi niemieccy byli zdecydowanie bogatsi i mieli więcej ziemi niż rumuńscy
sąsiedzi, a wiele zakładów i firm, zwłaszcza w Siedmiogrodzie i Banacie, należało do niemieckich przedsiębiorców. Konfiskata ziemi dotknęła nie tylko
niemiecką „burżuazję” i „obszarników”, lecz także niejednokrotnie zwykłych
Niemców. Oficjalnie nieruchomości rekwirowano tylko tym Niemcom, którzy
byli członkami organizacji nazistowskich. Jednak trzeba pamiętać, że od 1940 r.
wszyscy rumuńscy Niemcy z mocy prawa należeli przymusowo do nazistowskiej
Niemieckiej Grupy Narodowej. W rezultacie cała społeczność niemiecka była
narażona na nacjonalizację ziemi. Wywłaszczeniu uległo 1,443 mln hektarów
należących uprzednio do 143 tys. Niemców.
Kolejnym ciosem, niemającym stricte antyniemieckiego charakteru, który
dotknął jednak szczególnie Niemców, była kolektywizacja przeprowadzona
w latach 1949–1953. Kolektywizację ziemi Niemcy uważali za zamach na najświętsze wartości leżące u podstaw ich wspólnoty: nie tylko prawo własności,
lecz także wartość uczciwej pracy, nauki, odpowiedzialności za swoje czyny oraz
A. Bereznay, The changing ethnolinguistic makeup of Transylvania, http://www.osiriskiado.
hu, s. 5.
31
I.D. Ploscariu, Between Exclusion and Inclusion: Romanian Germans in Post-War Romania,
„Australian Slavonic and East European Studies” 2014 vol. 28 nos. 1–2, s. 168–169.
30
134
Jakub Pieńkowski
prawo przekazania swoim następcom dziedzictwa materialnego i duchowego.
W rezultacie tych działań naruszone zostało ekonomiczne bezpieczeństwo
społeczności i poczucie pewności jutra. Jednocześnie, zgodnie z logiką forsowanej przez władze wizji walki klas, większość Niemców zaczęła się jawić
jako wrogowie klasowi dla rumuńskich sąsiadów. Co więcej, w wielu wiejskich
społecznościach niemieckich pojawili się liczni rumuńscy i cygańscy osadnicy
przejmujący poniemiecką ziemię, co rozbiło spójność tych społeczności32.
Innym wydarzeniem niewymierzonym bezpośrednio w Niemców, ale boleśnie w nich (a także ich rumuńskich i węgierskich sąsiadów) uderzającym, było
przeprowadzone na przełomie 1951 i 1952 r. przesiedlenie mieszkańców Banatu
(40 tys. ludzi, w tym 10 tys. Niemców) z przyległego do granicy z Jugosławią
pasa ziemi na pustynną równinę Bărăgan na wschodniej Wołoszczyźnie. Celem
akcji było zabezpieczenie granicy z wyłamującą się z bloku komunistycznego
Jugosławią, a także zagospodarowanie w ramach kolektywizacji niewykorzystanej gospodarczo krainy. Osadnicy zastali na miejscu wyjątkowo ciężkie
warunki – żyli w ziemiankach i szałasach. Ostatecznie w 1955 r. akcję osadniczą
przerwano i zezwolono przesiedlonym na powrót w ojczyste strony, jednak wiele
osób faktycznie nie miało już dokąd wracać, bo ich ziemia i domy były zajęte33.
W początkowym okresie komunistyczne władze rumuńskie w stosunku
do mniejszości niemieckiej prowadziły dwuznaczną politykę. Były przeciwne
wygnaniu Niemców z kraju, dostrzegając w ich społeczności ważny potencjał
ludzki potrzebny dla odbudowy i rozwoju. Z drugiej strony chciały przypodobać się Kremlowi, a także rumuńskiemu społeczeństwu, które domagało się
wskazania i ukarania winnych wciągnięcia Rumunii w przegraną wojnę po
stronie III Rzeszy. W rezultacie w ustawie z 1945 r., dotyczącej statusu mniejszości narodowych, pominięto Niemców. W związku z tym nie było jasne, czy
Niemcy, pomimo że nie zostają oficjalnie pozbawieni rumuńskiego obywatelstwa, zachowują prawa publiczne, czy też zostają ich pozbawieni. W 1945 r.
powoływano będące przybudówką partii komunistycznej niemieckie komitety
antyfaszystowskie, pozwolono na działalność kulturalną i otwarcie niemieckojęzycznych szkół, ale jednocześnie w czasie wyborów w 1946 r. Niemców
(i Węgrów) pozbawiono prawa głosu. Faktycznie aż do lat 1948–1949 Niemcy
znajdowali się poza prawem34. W 1949 r. stworzono jako jednolitą organizację
34
32
33
Tamże, s. 156–166 i 171–172; M. Wien, dz. cyt., s. 65–66.
Tamże, s. 66; I.D. Ploscariu, dz. cyt., s. 172.
M. Wien, dz. cyt., s. 66; I.D. Ploscariu, dz. cyt., s. 161–164 i 173–174.
135
afiliowany przez państwo i partię komunistyczną Niemiecki Antyfaszystowski
Komitet w Rumunii i będącą jego organem prasowym gazetę „Neuer Weg”,
których zadaniem była transmisja idei i celów Rumuńskiej Partii Robotniczej
do mniejszości niemieckiej. W 1952 r. w całej Rumunii istniało 285 niemieckich
domów kultury, 287 chórów, 157 grup teatralnych, 200 zespołów i towarzystw
muzycznych oraz 235 zespołów pieśni i tańca. W 498 szkołach niemieckich
uczyło się 40 tys. dzieci, ale nauczyciele tych szkół musieli przejść gruntowne
szkolenia ideologiczne35.
Ostatecznie za czasów rządów Gheorghe Gheorghiu-Deja (lata 1952–1965)
sytuacja Niemców się wyklarowała. Uznano ich oficjalnie za pełnoprawnych
obywateli Rumunii. Co najważniejsze, przyznano także fundusze na rozwój
niemieckiego życia kulturalnego. Przyznano im też prawo do edukacji, wydawania prasy i czasopism oraz książek po niemiecku. Przydzielono czas antenowy
w radiu i telewizji dla audycji po niemiecku36. W 1950 r. powołano niemiecką
sekcję w Rumuńskim Teatrze Narodowym w Sybinie, a w 1953 r. – Narodowy
Teatr Niemiecki w Timişoarze37. Jednak w tym samym okresie rozpoczęly
się prześladowania rumuńskich i niemieckich intelektualistów. W latach 60.
w Braszowie i Klużu odbyły się ich pokazowe procesy38.
Po śmierci Gheorghiu-Deja władzę w kraju przejął Nicolae Ceauşescu (lata
1965–1989). Początkowo zaowocowało to pewną liberalizacją życia politycznego,
a także kulturalnego, co było szczególnie ważne dla mniejszości narodowych.
Jednak gdy tylko Ceauşescu umocnił swoją władzę, rozpoczął ultranacjonalistyczną politykę, której celem było przeobrażenie Rumunii w homogeniczne
państwo, gdzie mniejszości narodowe zepchnięte zostałyby całkowicie na margines życia politycznego, ekonomicznego i kulturalnego. Głównym celem tej
polityki Ceauşescu byli rumuńscy Węgrzy, jednak także inne mniejszości stały
się ofiarami szykan administracyjnych, ograniczających możliwość posługiwania się językiem ojczystym, rozwój kultury i życia religijnego. W listopadzie
35
36
37
38
I.D. Ploscariu, dz. cyt., s. 174–175.
S. Wolff, K. Cordell, Ethnic Germans as a Language Minority in Central and Eastern Europe:
Legislative and Policy Frameworks in Poland, Hungary and Romania [w:] Minority Languages in Europe: Framework, Status, Prospect, Hogan-Brun G., Wolff S. (red.), Houndmills,
Basingstoke, Hampshire 2003, www.stefanwolff.com/ s. 4–5.
I.D. Ploscariu, dz. cyt., s. 175.
I. Mărculeţ, C. Mărculec, Germans in Romania between the 1930s and the 2002s – Geographical Aspects, „Forum Geografic – Studii şi cercetări de geografie şi protecţia mediului” 2009
no. 8, s. 148.
136
Jakub Pieńkowski
1968 r. powołano do życia Radę Robotników Narodowości Niemieckiej, będącą
przybudówką Rumuńskiej Partii Komunistycznej. Była to instytucja czysto
fasadowa, mająca być narzędziem kontroli nad niemiecką mniejszością39.
Pewnym symbolem obecności Niemców na najwyższych szczeblach władzy państwowej w czasach komunizmu był Ion Gheorghe Maurer (ur. w 1902 r.
w Bukareszcie w rodzinie niemiecko-francuskiej), który obejmował wielokrotnie
różne stanowiska ministerialne, był przewodniczącym parlamentu, a przede
wszystkim w latach 1961–1974 pełnił urząd premiera. Mimo że sam Maurer nie
przejawiał żadnych szczególnych sympatii względem rumuńskich Niemców,
mniejszość niemiecka została stosunkowo najmniej objęta ograniczeniami. Nie
wynikało to z jakichkolwiek sympatii Ceauşescu względem tej społeczności, ale
miało czysto pragmatyczne podłoże.
Niewielka grupa Szwabów bezpośrednio po drugiej wojnie światowej dzięki
swemu alzackiemu pochodzeniu zdołała wyjechać przy pomocy Action France
do Francji40. W latach 50. wizy wyjazdowe wydano tylko 8500 Niemcom, którzy potrafili jednoznacznie wykazać, że mają na Zachodzie bliskich krewnych.
Jednak wkrótce wraz powojennymi przesiedleniami okazało się, że niemal każdy
rumuński Niemiec miał krewnych w RFN. Niemcy Zachodnie w 1959 r. uchwaliły prawo, zgodnie z którym etniczni Niemcy z Europy Środkowo-Wschodniej
(nie musieli być oni kiedykolwiek obywatelami Niemiec) otrzymali prawo do
osiedlenia się na terenie Niemiec i uzyskania w tym celu wsparcia ze strony
państwa w postaci mieszkania, pokrycia kosztów podróży i uzyskania paszportu, szkoleń zawodowych i językowych, nostryfikacji dyplomów i funduszu
na założenie własnego przedsiębiorstwa41.
Reżim Ceauşescu postanowił wykorzystać to na dwa sposoby. Z jednej
strony pozwalało to przybliżyć realizację idei jednolitego etnicznie i klasowo
społeczeństwa rumuńskiego. Niemcy i ich kultura uważani byli za element obcy
i nieprzystający do promowanej przez władze wizji starożytnej, dacko-rzymskiej
cywilizacji rumuńskiej. Ponadto Niemcy ze względu na swój niedawny status
ekonomiczny (bogatsi chłopi, posiadacze ziemscy, przedsiębiorcy), silne poczucie tożsamości narodowej, bogate życie religijne i intelektualne postrzegani
I.D. Ploscariu, dz. cyt., s. 174–175.
M. Bentz, dz. cyt., s. 20.
41
L.D. Paul, Transylvanian Saxons’ migration from Romania to Germany: the formation of
a ‘return’ diaspora?, Loughborough 2013, rozprawa doktorska, https://dspace.lboro.ac.uk
s. 42–43 i 52.
39
40
137
byli jako grupa zdecydowanie podejrzana klasowo. Z drugiej strony Rumunia
pilnie potrzebowała stałego dostępu do dewiz. W rezultacie Ceauşescu zdecydował się na „innowacyjną” politykę etniczną względem Niemców polegającą na
„sprzedaży” członków tej społeczności RFN. W 1973 r. w trakcie wizyty w RFN
Ceauşescu wyraził zgodę na emigrację Niemców. Oficjalnie Bonn fundowało
stypendia, które obejmowały całe rodziny. Bukareszt godził się wypuszczać
przede wszystkim osoby słabo wykształcone i po czterdziestym roku życia.
Wyjeżdżający musieli zrzec się na rzecz państwa nieruchomości, nie mogli wywieźć pieniędzy i cennych przedmiotów. W zamian za każdą wizę emigracyjną
dla Niemca reżim Ceauşescu otrzymywał zapłatę od Bonn w twardej walucie.
Ponadto przymuszał emigrantów do współpracy z rumuńskimi służbami specjalnymi42. Szacuje się, że w latach 1977–1988 władze rumuńskie wydały wizy
emigracyjne ponad 150 tys. Niemców, inkasując za każdego z nich od 8 tys. do
12 tys. marek niemieckich43.
W czasach komunistycznych władze rumuńskie prowadziły względem pozostałych w kraju Niemców politykę, której celem było podważenie powszechnego
wśród nich poczucia przynależności do ogólnoniemieckiej wspólnoty narodowej
oraz silnych, wręcz hermetycznych więzów wewnątrz wspólnot Sasów oraz
Szwabów. Wszyscy rumuńscy Niemcy mieli przyjąć jednolitą socjalistyczną
tożsamość rumuńsko-niemiecką44. Działania te nie przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów.
W ramach dążenia do tego celu komuniści uderzyli także w Kościół jako
podstawę tożsamości narodowej Niemców. O ile Kościół katolicki ze względu na
swoją strukturę i pozycję międzynarodową był w stanie w miarę skutecznie się
przed tym bronić, o tyle pozycja zdecentralizowanego Kościoła ewangelickiego
była zdecydowanie słabsza. Szykany objęły samych duchownych, ale i osoby
szczególnie zaangażowane w życie parafialne. Wspólnoty, które były dotychczas
właścicielami kościołów, zbudowanych przez ich przodków, w wielu wypadkach
utraciły prawo własności świątyń na rzecz państwa. Dokonywało się to pod
pozorem uznania budynków za zabytki i objęcia ich ochroną konserwatorską.
Szczególnie bolesne było odcięcie Kościoła od jego misji edukacyjnej: w przededniu przejęcia władzy przez komunistów prowadził on 250 szkół podstawowych,
I. Pacepa, Czerwone horyzonty; Kulisy zbrodniczej dyktatury Ceauşescu, Bydgoszcz 1990,
s. 58–60.
43
S. Wolff, K. Cordell, dz. cyt., s. 5; L.D. Paul, dz. cyt., s. 46.
44
C. Cercel, dz. cyt.,. s. 93.
42
138
Jakub Pieńkowski
200 szkół zawodowych, 10 szkół średnich i zatrudniał 1000 zawodowych nauczycieli. W tym czasie Kościół liczył ok. 250 tys. wiernych w około 250 parafiach45.
Szkoły przeszły na własność państwa. Komuniści pozwolili Kościołowi na
sprawowanie liturgii w obrębie murów świątyń, a także na prowadzenie szkółek niedzielnych, w których uczono katechizmu, oraz na organizację pomocy
humanitarnej dla wspólnoty. Stojący na czele luteranów biskup Albert Klein
(zastąpił on zmarłego w 1969 r. biskupa Friedricha Müllera) starał się ożywić
życie parafialne i zaangażował Kościół w ruch ekumeniczny. Z drugiej strony,
chcąc chronić i tak mocno dotkniętą prześladowaniami wspólnotę, prowadził
względem komunistycznego reżimu politykę dość lojalistyczną i nie zdecydował
się na interwencję u Ceauşescu w sprawie powstrzymania polityki „sprzedaży”
Niemców. Niemniej Kościół po zepchnięciu Sasów na margines życia politycznego i ekonomicznego kraju pozostał centrum niemieckiego życia narodowego.
Stał się swoistą twierdzą, w której kultura i tożsamość niemiecka i saska mogły
przetrwać czasy madziaryzacji, a następnie komunistycznego rumuńskiego
nacjonalizmu46.
Zakończenie
Kontakty między Rumunami i Niemcami mają wielowiekową historię, natomiast największa fala imigracyjna w XX wieku miała miejsce po 1918 r. – wraz
z powstaniem Wielkiej Rumunii w 1918 r. Ich obecność na ziemiach rumuńskich
odcisnęła mocne piętno.
W przeciwieństwie do Polski, dawnej Czechosłowacji czy Jugosławii, pomimo czarnych lat drugiej wojny światowej i dyktatury komunistycznej Rumuni
oceniają dawną obecność etnicznych Niemców niemal jednoznacznie pozytywnie. Wynika to z jednej strony z istotnej roli rumuńskich Niemców w rozwoju
życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego państwa, z drugiej strony –
z faktu, że mniejszość niemiecka pozostawała lojalna względem Rumunii i nie
dążyła do podważenia jej granic. Tym samym Niemcy wspomagali Rumunów
w ich zmaganiu z separatyzmem węgierskim w Siedmiogrodzie i bolszewicką
działalnością wywrotową na Bukowinie i w Besarabii. Trzeba też pamiętać,
iż dla Rumunów Niemcy stanowili przez lata punkt odniesienia i wzorzec
45
46
P. Philippi, dz. cyt., s. 346–347.
Tamże, s. 348–351.
139
aspiracyjny – wywoływali zazdrość, ale i stymulowali rozwój. Stanowili
także dowód, iż Rumunia przynależy do zachodniego kręgu cywilizacyjnego.
Z tego powodu exodus rumuńskich Niemców, który nastąpił po 1989 r., był
dla Rumunów pewnym zaskoczeniem – po tylu latach w miarę harmonijnego
współżycia, Niemcy zdecydowali się wyjechać do przeważnie nigdy niewidzianego kraju przodków.
Jakub Pieńkowski
mniejszości niemieckiej w Rumunii
Na tle innych narodów Europy Środkowo-Wschodniej Rumunów wyróżnia
zwłaszcza jedna rzecz – są oni niemal bezkrytycznymi frankofilami. Kultura
i język rumuński od czasów XIX-wiecznego odrodzenia narodowego czerpią
wzorce z kultury i języka francuskiego. Także wiele państwowych rozwiązań instytucjonalnych zostało skopiowanych z Francji. Rumuni darzą Francję
i Francuzów bezgraniczną sympatią. Wyjątkowe jest zwłaszcza to, że uczuć tych
nie były w stanie zatrzeć czasy drugiej wojny światowej i okres komunizmu.
Jednak jeśli przyjrzeć się bliżej, okaże się, że rumuńskie państwo w swoich
wzorcach ustrojowych, a rumuński naród w poszukiwaniu swojej identyfikacji
faktycznie są rozdarte między Francją a Niemcami. Okazuje się, że Niemcy –
królowie z dynastii Hohenzollern-Sigmaringen (zwłaszcza twórca nowoczesnej
Rumunii – król Karol I) i stanowiący niegdyś elitę intelektualną, społeczną
i gospodarczą Sasi i Szwabi wywarli wielki wpływ na życie polityczne i kształt
współczesnego państwa rumuńskiego. Pomimo exodusu Niemców z Rumunii
na początku lat 90. i drastycznego zmniejszeniu się liczebności ich społeczności
(z ok. 750 tys. osób w 1930 r. do 300 tys. w 1990 r. i 36 tys. w 2011 r.) odgrywają
oni wciąż istotną rolę w życiu Rumunów.
Celem poniższego artykułu są odpowiedzi na pytania: dlaczego Niemcy tak
gwałtownie i masowo opuścili Rumunię? Jak wygląda polityka rządu Niemiec
wobec emigracji rumuńskich Niemców? Jak wygląda obecna sytuacja nielicznej
społeczności niemieckiej w Rumunii oraz pozostawionego w Rumunii dziedzictwa materialnego? Jednak kluczowym pytaniem jest: jaką rolę odgrywają
Niemcy, mimo braku ich fizycznej obecności, w rumuńskiej polityce, samoidentyfikacji mieszkańców kraju i dlaczego działalność mniejszości niemieckiej nie
jest raczej interpretowana jako zagrożenie dla suwerenności Rumunii?
Rumunia · Współczesna reprezentacja mniejszości niemieckiej w Rumunii
141
Przełom 1989, ostateczny exodus rumuńskich Niemców
i działalność ziomkostw
Wraz z upadkiem Ceauşescu w grudniu 1989 r. granice Rumunii zostały otwarte,
a możliwość swobodnego podróżowania przywrócona. W rezultacie tysiące rumuńskich Niemców wykorzystały okazję i natychmiast wyjechały do Niemiec.
Było to możliwe dzięki niemieckiemu prawu powrotu, osiedlenia się i nadania
obywatelstwa wszystkim wschodnioeuropejskim Niemcom, a także rozbudowanej
sieci powiązań rodzinnych i przyjacielskich między Niemcami wciąż żyjącymi
w Rumunii a tymi, którzy wyemigrowali w czasach komunistycznych. Z drugiej
strony gwałtowna emigracja spowodowana była chęcią ucieczki przed niepokojami społecznymi (mineriady1, zamieszki rumuńsko-węgierskie w Târgu Mureş),
dotkliwą biedą i autorytarnymi rządami postkomunistów, którzy przejęli władzę
w Rumunii, a przede wszystkim przed brakiem pewności jutra. Początkowo część
migracji miała charakter okresowy. Rumuńscy Niemcy wyjeżdżali do Niemiec
do pracy, po czym wracali do swoich rodzin. Jednak z czasem ci cykliczni emigranci zaczęli na stałe osiedlać się w Niemczech i ściągali tam całe swoje rodziny
z Rumunii. Zbiegło się to także w czasie z wyjątkową prosperity niemieckiej gospodarki, dzięki czemu emigranci z Rumunii, korzystając także z pomocy rodzin
i przyjaciół w Niemczech, bez problemu znajdowali pracę2.
Charakterystyczne, że jednymi z pierwszych Niemców, którzy zaczęli wyjeżdżać z Rumunii, byli ewangeliccy księża – ludzie, którzy przez stulecia, zwłaszcza
w trudnych czasach komunizmu, nie tylko nieśli posługę duchową, lecz także
byli głównymi animatorami niemieckiego życia narodowego. Księża cieszyli się
wśród rodaków wielkim autorytetem i byli tymi ludźmi, którzy mogli skłonić
wiele niemieckich rodzin do pozostania w Rumunii. Warto podkreślić, że do
początku lat 90. rząd RFN płacił państwu rumuńskiemu za każdego odzyskanego obywatela, a za ludzi wykształconych (jak księża) kwoty te były wyższe3.
Gdy księża wyjechali, nie było nikogo, kto mógłby powstrzymać exodus4,
do którego dojść mogło po otwarciu granic po upadku Ceauşescu. Co gorsza,
Mineriady były wymierzonymi w opozycję demokratyczną inspirowanymi i organizowanymi przez władze postkomunistyczne protestami górniczymi (często przeradzającymi
się w zamieszki) w Bukareszcie w latach 1990–1991.
2
L.D. Paul, dz. cyt., s. 44–45.
3
http://www.newsweek.pl/swiat/sasi-w-rumunii,48182,1,1.html, (dostęp 28.09.2016).
4
S. Szaktilla, The spirit of the transilvanian fortified churches… The people have left, their
buildings remain, mbw 2008, http://openarchive.icomos.org, s. 3.
1
142
Jakub Pieńkowski
cieszący się wielkim autorytetem wśród protestanckich Niemców biskup Albert
Klein zmarł w przededniu rewolucji – we wrześniu 1989 r., a jego następca biskup
Christoph Klein nie miał już takiej charyzmy. W rezultacie w przełomowym
momencie 1989 r. skupieni wokół Kościoła protestanccy Niemcy zostali pozbawieni duchowego przywództwa.
Masowa emigracja Niemców zaskoczyła władze i samych Rumunów.
Powszechne było oczekiwanie, które wyrażał także sam prezydent Ion Iliescu
czy premier Petre Roman, że wyjazd Niemców ma charakter czasowy i że
wrócą oni po krótkim pobycie w Niemczech. Wkrótce dostrzeżono jednak, że
Niemcy wyjeżdżają na zawsze. Wraz z ich odpływem Rumunia straciła wielu
inżynierów, przedsiębiorców, intelektualistów oraz rzeszę ludzi o wysokiej kulturze i organizacji pracy. Niemcy po latach funkcjonowania w autorytarnym
państwie rumuńskim masowo skorzystali z możliwości poprawy swojej sytuacji
materialnej. Co interesujące i specyficzne dla Rumunii, ta masowa emigracja
wywoływała zdziwienie wśród części Rumunów5. To pozytywne postrzeganie
roli Niemców można tłumaczyć istnieniem innej mniejszości, która traktowana
była przez społeczeństwo ze zdecydowanie większą nieufnością, a mianowicie
Węgrów. Wiązało się, to rzecz jasna, z polityką madziaryzacyjną Budapesztu
(w ramach Autro-Wegier), której sprzeciwali się zarówno Rumunii, jak i Niemcy.
W 1992 r. Niemcy i Rumunia zawarły traktat o współpracy wzajemnej.
Zawierał on postanowienia zapewniające Niemcom w Rumunii znacznie większe
wsparcie niż przewidziane dla innych mniejszości w traktatach podpisywanych
przez Rumunię z innymi krajami. Szczególnie niecodziennym zapisem było
zobowiązanie Bukaresztu do wspierania działań podejmowanych przez Berlin
w stosunku do niemieckiej mniejszości6. Nie powstrzymało to jednak w żadnym stopniu wyjazdów.
Rząd Niemiec zaskoczony został masową emigracją Niemców ze wschodniej
Europy (także z Węgier, Polski, a przede wszystkim z rozpadającego się ZSRR).
Wprowadzone zostały ograniczenia w przyjmowaniu emigrantów, polegające
na określeniu kwot emigracyjnych oraz wprowadzeniu pewnych utrudnień
biurokratycznych. W 1993 r. wprowadzono wymóg zdania testu językowego.
Dotknęło to to przede wszystkim Niemców z ZSRR, ale nie tych z Rumunii,
którzy językiem niemieckim posługiwali się biegle. Ostatecznie dopiero w 1999 r.
C. Cercel, Philo-Germanism without Germans in Romania after 1989, „East European Politics
and Societies and Cultures” 2014 vol. XX no. X, (tekst na prawach manuskryptu) s. 6–7.
6
Tamże, s. 9.
5
143
rząd Niemiec zdecydował się zmienić swoją politykę względem wschodnioeuropejskich Niemców. Celem miała być nie repatriacja, ale sprawienie, aby
pozostali oni w swoich krajach, gdzie dzięki pomocy państwa niemieckiego
mieliby dobre warunki do zachowania swojej tożsamości narodowej oraz rozwoju ekonomicznego7. Jednak nim taka polityka została wprowadzona, prawie
wszyscy Niemcy z Rumunii (ok. 300 000) wyjechali.
Emigrujący do RFN rumuńscy Niemcy bez problemu wtapiali się w niemieckie społeczeństwo. Znali biegle język niemiecki, mieli stosunkowo dobre
wykształcenie, byli pracowici i przedsiębiorczy. Jeszcze w czasach komunistycznych, wraz z nasilającą się emigracją zaczęli tworzyć ziomkostwa, których
celem była pomoc w zaaklimatyzowaniu się nowo przybyłych do Niemiec,
organizacja wyjazdów Niemców wciąż pozostających w Rumunii, ale także
pielęgnowanie pamięci o porzuconych na Wschodzie wsiach i miasteczkach.
W okresie komunizmu działalność ziomkostw ograniczała się do spisywania
wspomnień, dokumentowania folkloru i zwyczajów, które wraz z kurczeniem się
niemieckiej populacji w Rumunii i szybką integracją emigrantów w Niemczech
zaczęły gwałtownie zanikać. Po upadku komunizmu w Rumunii otworzyła
się możliwość podjęcia działań ratujących dziedzictwo materialne i dokumentujących dziedzictwo niematerialne. Było to zadanie tym pilniejsze, że wraz
z kulminacyjną falą emigracji po 1989 r. w wielu dawnych niemieckich miejscowościach nie został żaden Niemiec lub zostali tylko najstarsi. W rezultacie
nie było nikogo, kto mógłby zadbać o przetrwanie pozostawionego dziedzictwa.
Fundacje i towarzystwa założone przez emigrantów rozpoczęły więc akcję zbierania ruchomych zabytków kultury niemieckiej w Rumunii, tworzenia muzeów
i izb pamięci, wysyłały misje etnograficzne dokumentujące audiowizualnie
ginące zwyczaje i dialekty Niemców w Rumunii8, a także mające restaurować
opustoszałe kościoły-twierdze w Siedmiogrodzie. Szczególne zasługi na rzecz
zachowania materialnego i niematerialnego dziedzictwa Sasów siedmiogrodzkich (obecnie ok. 200 tys. Sasów siedmiogrodzkich żyje w Niemczech, a 15 tys.
w Austrii, dalsze 25 tys. mieszka w USA, a 8 tys. w Kanadzie9) położyła Fundacja
Sasko-Siedmiogrodzka z Monachium (Siebenbürgisch-Sächsische Stiftung) założona w 1979 r.
L.D. Paul, dz. cyt., s. 52–53.
E. Zweyer, Who are the Transylvanian Saxons? [w:] The 25th Anniversary of the Transylvanian
Saxon Foundation (1979–2004), Zweyer E. (red.), Munich 2004, s. 14.
9
Tamże, s. 13–14.
7
8
144
Jakub Pieńkowski
Niemcy w Rumunii dziś
Współcześnie Niemcy w Rumunii stanowią znikomą część społeczeństwa.
W spisie powszechnym przeprowadzonym w 2011 r. narodowość niemiecką
zadeklarowało jedynie 36 042 spośród 20 121 641 mieszkańców Rumunii. Niemcy
stanowią niespełna 0,18% społeczeństwa.
Większość Niemców współcześnie mieszka w rejonach dawnego osadnictwa
saskiego, szwabskiego i cipserskiego oraz na Bukowinie. W Dobrudży Niemców
prawie już nie ma. W samym Bukaresztcie, który jako stolica jest naturalnym
magnesem dla obywateli z wszystkich regionów państwa, mieszka także niewielka społeczność niemiecka.
Tabela 21. Największe skupiska Niemców we współczesnej Rumunii
Kraina
historyczna
Judeţ10
Bistriţa-Năsăud
Kluż
Alba
Siedmiogród Braszów
Mureş
Sybin
Hunedoara
Caraş-Severin
Banat
Timiş
Arad
Kriszana
Bihor
Satmar
Satu Mare
Maramuresz Maramuresz
Bukowina
Suczawa
Municypium
Muntenia
Bukaresztu
Liczba Niemców zamieszkujących judeţ
428
687
728
2923
1478
4244
971
2897
8504
2909
735
5006
1054
717
Odsetek niemieckiej ludności w populacji judeţu
0,15%
0,10%
0,21%
0,53%
0,27%
1,07%
0,23%
0,98%
1,24%
0,68%
0,13%
1,45%
0,22
0,11%
1209
0,06%
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Institutul Naţional de Statistică, Recensământul populaţiei şi al
locuinţelor 2011, Volumul II, Tab 3. Populaţia pe sexe, după etnie – categorii de localităţi şi judeţe, http://www.
recensamantromania.ro (dostęp: 1.05.2015).
10
Judeţ (czyt. żudec) jest odpowiednikiem polskiego województwa. Współczesna Rumunia
dzieli się na 41 judeţów. Obszarowo rumuńskie judeţe przypominają polskie województwa sprzed reformy administracyjnej z 1998 r.
145
Ostatni spis powszechny dopuszczał podanie przez ankietowanych dwustopniowej identyfikacji etnicznej. Mieszkańcy identyfikujący się z narodem niemieckim
mogli zadeklarować się po prostu jako Niemcy (język rumuński przewiduje dwa
całkowicie synonimiczne słowa german lub neamţ), ale mogli także określić się
dodatkowo jako Szwabi, Sasi, Landlerzy lub Cipserzy11. Niestety nie opublikowano danych dotyczących szczegółowych deklaracji.
Tabela 22. Niemcy w Rumunii według spisów powszechnych
Rok
1930
Populacja
Rumunii
1948
1956
1966
1977
1992
2002
2011
18 057 028 15 872 624 17 489 450 19 103 163 21 559 910 22 810 035 21 680 974 20 121 641
Liczba
Niemców
745 421
343 913
384 708
382 595
359 109
119 462
59 764
36 042
Udział
w populacji kraju
4,13%
2,17%
2,20%
2,00%
1,67%
0,52%
0,28%
0,18%
W 1930 r. terytorium Rumunii obejmowało także północną Bukowinę, Besarabię i południową Dobrudżę
(Cadrilater). Tabela nie uwzględnia spisów z 1899 i 1912 r., kiedy spośród ziem zamieszkanych przez
Niemców jedynie Dobrudża wchodziła w skład Rumunii, oraz z 1941 r., kiedy północny Siedmiogród
znajdował się pod kontrolą węgierską. W 1948 r. pytanie spisowe dotyczyło języka ojczystego,
w pozostałych latach narodowości.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Institutul Naţional de Statistică, Populaţia după etnie
la recensămintele din perioada 1930–2002, pe judeţe, www.insse.ro i Institutul Naţional de Statistică,
Recensământul populaţiei şi al locuinţelor 2011, Volumul II, Tab 3. Populaţia pe sexe, după etnie – categorii de
localităţi şi judeţe, http://www.recensamantromania.ro (dostęp: 1.05.2015).
Jeśli chodzi o strukturę wyznaniową rumuńskich Niemców, to 59% z nich to
rzymscy katolicy, 9% – ewangelicy luterańscy (Kościół powstały po pierwszej wojnie światowej w wyniku oderwania się od Kościoła ewangelicko-augsburskiego), 8% – ewangelicy augsburscy, 6% –ewangelikaliści (neoprotestanci),
1% – chrześcijanie ewangeliczni (neoprotestanci), 1% – baptyści, 2% – grekokatolicy, 1% – pentekostaliści (zielonoświątkowcy), 1% – ewangelicy reformowani,
11
Institutul Naţional de Statistică, Codificarea şi centralizarea caracteristicilor privind etnia,
respectiv limba maternă a persoanelor înregistrate la R.P.L 2011 (Instrukcja spisowa dotycząca narodowości), www.recensamantromania.ro (dostęp: 15.08.2014).
146
Jakub Pieńkowski
8% – prawosławni cerkwi rumuńskiej12. Większość niemieckich rzymskich
katolików zamieszkuje obszary dawnego katolickiego osadnictwa – Banat,
Kriszanę, Maramuresz, ale także Bukareszt. Siedmiogród zamieszkują głównie tradycyjni ewangelicy oraz neoprotestanci. Prawosławni i greckokatoliccy
Niemcy pochodzą z mieszanych rumuńsko-niemieckich i sporadycznych niemiecko-romskich rodzin. Natomiast ewangelicko-reformowani pochodzą z małżeństw niemiecko-węgierskich13.
Masowe wyjazdy z początku lat 90. XX w. spowodowały głęboki kryzys
społeczności rumuńskich Niemców. Z jednej strony wynikał on z samego
gwałtownego skurczenia się liczebności populacji, z drugiej powodowany był
strukturą demograficzną emigrantów – wyjeżdżali przede wszystkim ludzie
młodzi i ugruntowani w swoim poczuciu tożsamości narodowej. Pomimo to
rumuńskim Niemcom udało zachować się bardzo silne poczucie własnej identyfikacji, język i pamięć historyczną. Bardzo duże znaczenie dla przetrwania miał
fakt, że w zdecydowanej większości tak Sasi, jak i Szwabi byli mieszkańcami wsi
i miasteczek, w których Niemcy stanowili większość lub znaczącą mniejszość
mieszkańców, a język niemiecki był zarówno codziennym językiem domowym,
jak i używanym w kościele, a także we wszystkich wymiarach życia publicznego14.
Społeczność niemiecka nadal kurczy się w błyskawicznym tempie. W wielu
miejscowościach, które Niemcy zamieszkiwali od wieków, obecnie nie ma ani
jednego Niemca, w wielu innych pozostały pojedyncze osoby. Dzieje się tak
na skutek dalszej emigracji, którą wybierają przede wszystkim ludzie młodzi. W rezultacie pozostała w Rumunii społeczność niemiecka gwałtownie się
starzeje – obecnie w dużym stopniu stanowią ją ludzie nawet nie w średnim,
a raczej starszym wieku (w 2011 r. spośród 36 042 Niemców aż 20 611 stanowią
osoby powyżej pięćdziesiątego roku życia)15. W rezultacie należy oczekiwać, że
liczba Niemców, która i tak od 1989 r. drastycznie spadła, nie ustabilizuje się,
ale będzie dalej się zmniejszać.
12
15
13
14
Institutul Naţional de Statistică, Recensământul populaţiei şi al locuinţelor 2011, Volumul
II, Tab. 14. Populaţia după etnie şi religie – categorii de localităţi şi judeţe, http://www.
recensamantromania.ro (dostęp: 1.05.2015).
I. Mărculeţ, C. Mărculec, dz. cyt., s. 149.
S. Wolff, K. Cordell, dz. cyt., s. 4–5.
Institutul Naţional de Statistică, Recensământul populaţiei şi al locuinţelor 2011, Volumul
II, Tab 5. Populaţia pe sexe şi grupe de vârstă, după etnie – categorii de localităţi şi judeţe,
http://www.recensamantromania.ro (dostęp: 1.05.2015).
147
w wyborach krajowych
Współczesna Rumunia jest demokratycznym państwem prawnym. Wszyscy
obywatele, bez względu na swoje pochodzenie etniczne, mają równe prawa i nie
mogą być w jakikolwiek sposób dyskryminowani. Osoby należące do mniejszości narodowych mają zagwarantowaną pełną swobodę wyrażania swojej
tożsamości, rozwoju swojej kultury narodowej, nauczania w języku ojczystym
oraz posługiwania się nim w życiu publicznym, także w kontaktach z administracją lokalną w miejscowościach, gdzie osoby należące do mniejszości stanowią
minimum 20% mieszkańców. W takich miejscowościach wprowadzono także
napisy na gmachach publicznych, nazwy ulic i samych miejscowości w językach mniejszości narodowych. Państwo uznaje oficjalnie i otacza ochroną 20
tradycyjnych mniejszości narodowych Rumunii, w tym Niemców. Rumunia
nie ma ustawy o mniejszościach narodowych, a przepisy regulujące ich prawa
są rozproszone w wielu różnych aktach.
Mniejszości narodowe mają zagwarantowane pełne prawa polityczne. Jednak
w wymiarze ogólnokrajowym jedyną mniejszością zdolną odgrywać samodzielną rolę polityczną i wpływać na politykę państwa są Węgrzy, którzy jeszcze
w grudniu 1989 r. powołali swoją etniczną partię polityczną – Demokratyczny
Związek Węgrów w Rumunii (UDMR). Partia węgierska regularnie dostaje się
do parlamentu i nawet kilkukrotnie tworzyła koalicję rządową. Cyganie, mimo
że są bardzo liczną mniejszością, nie mają aspiracji politycznych i ograniczają
się do roszczeń o charakterze socjalnym. Przez resztę społeczeństwa kwestia
cygańska także postrzegana jest nie jako zagadnienie etniczne, ale przede wszystkim jako problem socjalny16.
Zgodnie z ordynacją wyborczą wszystkie mniejszości narodowe Rumunii,
które nie zdołały uzyskać mandatu w normalnym trybie wyborczym, mają zagwarantowane po jednym miejscu w Izbie Deputowanych. O ile nie było progu
wyborczego dla partii politycznych w wyborach 1990 r., o tyle w 1992 i 1996 r.
było to już 3% głosów, by ostatecznie, od 2000 r., wynieść 5%. Tymczasem mniejszości narodowe mogą wprowadzić swojego posła, uzyskując zdecydowanie
mniejsze poparcie. Warunkiem jest jednak to, aby każda mniejszość ubiegająca
16
M. Cernicova, A. Ghinea, Local Administration – an Important Playground for Ethnic Minorities in Romania [w:] bnr, Nacional Minorities in South-East Europe. Legal and Social Status
at Local Level, Zagreb 2002, s. 8–9.
148
Jakub Pieńkowski
się o takie miejsce była reprezentowana wyłącznie przez jedną organizację i by
wystawiony kandydat uzyskał przynajmniej 10% (do 2004 r. 5%) średniej liczby
głosów, która była potrzebna do uzyskania mandatu dla każdego kandydata na
posła, ubiegającego się o stanowisko w zwykłym trybie, czyli bez tej preferencji. Jednak wprowadzeni w ten sposób do parlamentu posłowie faktycznie nie
reprezentują interesów swojej mniejszości, a tylko koterię, która zdecydowała
o ich nominowaniu, pozostają bierni, nie przejawiają inicjatywy nawet w kwestiach dotyczących praw mniejszości narodowych i praktycznie bezkrytycznie wspierają każdy aktualny rząd. Posłowie mniejszości nieszczególnie także
współpracują ze sobą, a w momentach kryzysowych dla koalicji rządowej łatwo,
jeden po drugim, zostają przeciągnięci na jej stronę. Posłowie mniejszości nie
są w rzeczywistości realnymi partnerami dla żadnej partii ogólnorumuńskiej.
Nie są także partnerami dla UDMR, która samodzielnie jest wystarczająco
silna i jest w stanie samodzielnie uczestniczyć w targach politycznych wewnątrz
koalicji rządowych. O słabości posłów mniejszości świadczy także fakt, że nie
stanowili oni nigdy przedmiotu szczególnego zainteresowania ze strony ultranacjonalistycznych i skrajnie ksenofobicznych partii parlamentarnych – Partii
Wielkiej Rumunii (PRM; w parlamencie w latach 1992–2008) i Rumuńskiej Partii
Jedności Narodowej (PUNR; w parlamencie w latach 1992–2000). Dla partii tych
głównym wrogiem była UDMR, a w drugiej kolejności ogólnorumuńskie partie
liberalno-demokratyczne. Małe i ciągle kurczące się, niemające ambicji politycznych, w pełni lojalne wobec państwa mniejszości narodowe (w tym Niemcy)
nie stanowiły w oczach ultranacjonalistów wrogów i nawet nie przyciągały ich
uwagi. Wyjątek w tej kwestii stanowili jedynie Żydzi, których ultranacjonaliści
oskarżali o wyimaginowane spiski wymierzone w państwo rumuńskie.
Z rozwiązania przewidzianego w ordynacji korzysta 19 mniejszości (UDMR
wchodzi do parlamentu w normalnym trybie). Mandaty poselskie uzyskuje 18
organizacji (jedna reprezentuje dwie mniejszości). Są to: Stowarzyszenie Liga
Albańczyków w Rumunii, Związek Ormian w Rumunii, Związek Bułgarów
z Banatu – Rumunia, Związek Chorwatów w Rumunii, Związek Grecki w Rumunii,
Federacja Społeczności Żydowskich w Rumunii, Stowarzyszenie Włochów
w Rumunii Ro.As.It, Związek Polaków w Rumunii „Dom Polski”, Stronnictwo
Romów „Pro Europa”, Społeczność Rosjan-Lipowanów w Rumunii, Związek
Serbów w Rumunii, Demokratyczny Związek Czechów i Słowaków w Rumunii,
Demokratyczny Związek Tatarów Turko-Muzułmanów w Rumunii, Demokratyczny
Związek Turków w Rumunii, Związek Ukraińców w Rumunii, Stowarzyszenie
Macedończyków w Rumunii, Związek Kulturalny Rusinów w Rumunii
149
i Demokratyczne Forum Niemców w Rumunii (FDGR – Forumul Democrat al
Germanilor din România, Demokratisches Forum der Deutschen in Rumänien).
Swoją reprezentację społeczno-polityczną – FDGR Niemcy zorganizowali
w ostatnich dniach grudnia 1989 r. Ugrupowanie to miało być platformą skupiającą Niemców z całej Rumunii i reprezentującą ich jako zbiorowość wobec władz
państwowych i lokalnych. Powołano fora regionalne w Banacie, Bukowinie,
Siedmiogrodzie, północnym Siedmiogrodzie oraz Rumunii przedkarpackiej,
obejmującej Mołdawię, Wołoszczyznę i Dobrudżę. Każde forum regionalne
dzieliło się na fora lokalne obejmujące konkretną wieś lub miasto. Dodatkowo
utworzono eksterytorialną Federację Młodzieży Niemieckiej w Rumunii. FDGR
miało być organizacją parasolową, skupiającą wszystkich Niemców, bez względu
na ich pochodzenie regionalne, poglądy polityczne, kwestie światopoglądowe
czy pole działalności społecznej. Jedynym kryterium przynależności do Forum
miało być niemieckie pochodzenie etniczne. W efekcie ugrupowanie nie ma
spójnego programu i skupia grupy o skrajnie nieraz różnych poglądach, chcących działać na różnych polach życia kulturalnego, oświatowego, sportowego
itd. Za główny cel organizacja postawiła sobie zachowanie kultury i języka
niemieckiego w Rumunii oraz reprezentowanie całej społeczności rumuńskich
Niemców wobec władz państwowych.
FDGR obsadza wprawdzie swoimi członkami przysługujące Niemcom miejsce w Izbie Deputowanych (w latach 1990–1992 posłem był Ingmar Brandsch,
1992–1996 Wolfgang Wittstock, 1996–1997 Werner Horst Brück, 1997–2004
Wolfgang Wittstock, a od 2004 jest nim Ovidiu Ganț), jednak, jak już powiedziano, nie ma to żadnego znaczenia dla życia politycznego w skali kraju.
Niemcy spadli do kategorii niewielkiej mniejszości etnicznej, która co najwyżej mogła decydować o obsadzie stanowisk w wyborach samorządowych
w kilku gminach (comună17) Satmaru. Jednak z czasem, gdy zarówno sytuacja
mniejszości niemieckiej, jak i sytuacja ekonomiczna samej Rumunii się ustabilizowała, działacze Forum zaczęli włączać się w lokalne życie polityczne nawet
tam, gdzie Niemcy nie stanowili istotnej mniejszości. Niemniej pomimo wciąż
wysokiego statusu materialnego, potencjału intelektualnego oraz prestiżu wśród
17
Rumuńska gmina jest zdecydowanie mniejsza niż gminy polskie. Obejmuje z reguły kilka
sąsiednich wsi i ma kilka tysięcy mieszkańców. Ponadto w rumuńskim podziale administracyjnym wyróżnia się mniejsze miasta (oraş) – wymagane min. 5 tys. mieszkańców,
75% populacji zatrudnionej poza rolnictwem itd. oraz większe miasta (municipiu) – wymagane min. 40 tys. mieszkańców, min. 85% populacji zatrudniona poza rolnictwem.
150
Jakub Pieńkowski
współobywateli społeczność rumuńskich Niemców ze względu na swoją liczebność bezpowrotnie straciła zdolność do działania jako wymierna siła polityczna
w skali kraju. Niemców jest zbyt mało, aby ogólnorumuńskie partie czy UDMR
uwzględniały ich w swoich ogólnokrajowych programach i kampaniach wyborczych. Kandydaci narodowości niemieckiej nie startują także z list tych partii
(pewnym wyjątkiem jest przypadek Klausa Iohannisa). Absolutna większość
Niemców głosuje wiernie na FDGR, ale gdyby nie fakt, że także wielu Węgrów,
Rumunów i Cyganów głosuje na Forum, co zapewnia mu sukcesy w wyborach
samorządowych, zamieniłoby się ono w partię kanapową, taką jak inne (poza
węgierskimi) partie mniejszości narodowych.
Klaus Iohannis
W tym miejscu uwagę warto poświęcić postaci Klausa Iohannisa, urodzonego
w 1959 r. w Sybinie w rodzinie Sasów siedmiogrodzkich – obecnego prezydenta
Rumunii. Zna on biegle język rumuński (bez żadnego obcego akcentu) i niemiecki, jest wyznania ewangelickiego, ale w swoich wystąpieniach wielokrotnie
podkreślał swoją podwójną rumuńsko-niemiecką (saską) identyfikację oraz
niekwestionowane przywiązanie i wierność Rumunii. Swoistym certyfikatem
rumuńskości Iohannisa jest to, że jego żona (Carmen) jest Rumunką wyznania
greckokatolickiego. W 1990 r. Iohannis wstąpił do FDGR i w latach 2002–2013
pełnił funkcję przewodniczącego tego ugrupowania.
Wielka kariera polityczna Iohannisa zaczęła się wraz ze startem z ramienia
FDGR na urząd burmistrza Sybina w 2000 r. Ku zaskoczeniu obserwatorów wygrał wybory, mimo że Niemcy stanowią tylko 1% mieszkańców miasta. Dzięki
bardzo sprawnemu zarządzaniu miastem (co nie raz wiązano z jego archetypicznie niemiecką pracowitością, uczciwością i solidnością) zyskał tak duże
i powszechne poparcie, że nie tylko ponownie wygrał wybory na burmistrza
w 2004, 2008 i 2012 r., uzyskując jedne z najwyższych wyników w kraju, ale
za jego sprawą mieszkańcy Sybina i całego judeţu Sybin (tylko 1% Niemców)
masowo poparli kandydatów FDGR w kolejnych wyborach samorządowych. Za
szczytowe osiągnięcie rządów Iohannisa w Sybinie Rumuni uznali przyznanie
miastu w 2007 r. tytułu Europejskiej Stolicy Kultury; Iohannis rozsławił miasto
w całej Europie i uczynił z niego popularną atrakcję turystyczną.
Popularność Iohannisa w skali kraju była tak duża, że w trakcie kryzysu politycznego w 2009 r. desygnowano go, jako niezależnego fachowca, na stanowisko
151
premiera kraju, co jednak spotkało się ze sprzeciwem ówczesnego prezydenta
Traiana Băsescu18. W 2013 r. Iohannis został zaproszony do przystąpienia do
ogólnorumuńskiej Partii Narodowo-Liberalnej (PNL) i został jej wiceprzewodniczącym. W 2014 r. objął przewodnictwo w partii i stał się jej kandydatem
w wyborach prezydenckich, w których zmierzył się z ówczesnym premierem
z postkomunistycznej Partii Socjaldemokratycznej, Victorem Pontą. W drugiej
turze Iohannis wygrał, uzyskując 54,4% poparcia (przy wysokiej 64-procentowej frekwencji). Zwycięstwo wynikało z jednej strony ze zmęczenia wyborców
dotychczasową elitą polityczną, a zwłaszcza rządami Ponty, a z drugiej strony
wiązało się z wizerunkiem Iohannisa jako osoby spoza głównego nurtu polityki,
sprawnego i uczciwego menadżera19.
Charakterystyczne, że niemieckość (saskość) Iohannisa nie stanowiła podstaw ataków ze strony przeciwników politycznych. Co więcej, przez pokaźną
grupę wyborców była postrzegana jako jego wielki atut. Wybór Sasa siedmiogrodzkiego miałby bowiem odmienić rumuńską scenę polityczną i wnieść do niej
niemiecką solidność i pracowitość, która podniesie standardy rywalizacji w polityce. W prasie pojawiły się porównania Iohannisa do króla Karola I (z niemieckiej dynastii Hohenzollernów, panującego w latach 1866–1914), który nie tylko
doprowadził Rumunię do niepodległości, lecz także zmodernizował głęboko pod
względem ekonomicznym i społecznym, czyniąc z niej niekwestionowanie kraj
europejski. Oczekiwano, że Iohannis w sumie tylko dlatego, że jest Niemcem,
dokona takiej samej rewolucji cywilizacyjnej z Rumunią i Rumunami20.
Organizacje mniejszości niemieckiej w wyborach
samorządowych
W rumuńskim systemie politycznym w czasie wyborów samorządowych
wybieranych jest kilka różnych organów. W skali judeţu wybierani są radni do
rady judeţu (consilieri judeţeni) oraz oddzielnie przewodniczący rady (preşedinte
al consiuliului judeţean). W skali gminy wybierani są radni gminy (consilieri
locali) oraz burmistrz/wójt (primar).
C. Cercel, Philo-Germanism…, s. 1.
T. Dąborowski, Rumunia: nowy prezydent, nowa epoka?, Analiza Ośrodka Studiów Wschodnich z 19.11.2014, http://www.osw.waw.pl.
20
C. Cercel, Philo-Germanism…, s. 7–8.
18
19
152
Jakub Pieńkowski
Pierwsze w pełni wolne wybory samorządowe w 1996 r. odbywały się w czasie, kiedy mimo trwających już wyjazdów społeczność niemiecka w Rumunii
była jeszcze dość liczna. Kolejne wybory z lat 2000, 2004, 2008 i 2012 odbyły się
już w czasie, gdy Niemców prawie w Rumunii nie było. W rezultacie w wyborach
z 2000 r. FDGR odnotowało widoczny spadek zdobytych mandatów. Jednak
uzyskany w tych wyborach przez Iohannisa fotel burmistrza Sybina i jego spektakularne sukcesy na tym stanowisku sprawiły, że w wyborach lokalnych 2004 r.
Niemcy odnieśli zaskakujący (jak na liczebność społeczności) sukces. Głównie
za jego sprawą etniczni Rumuni, Węgrzy i Cyganie zaczęli dostrzegać, że na tle
lokalnych polityków rumuńskich i węgierskich działacze Forum niejednokrotnie
wyróżniali się aktywnością, skutecznością i profesjonalizmem. W rezultacie
w kilku siedmiogrodzkich, banackich i satmarskich miejscowościach, gdzie
Niemcy są zdecydowaną mniejszością, w wyborach lokalnych burmistrzami
i radnymi zaczęli być wybierani kandydaci z list Forum21. W kolejnych wyborach
w 2008 i 2012 r. widać pewne osłabienie poparcia dla FDGR, ale wyniki są wciąż
bardzo wysokie. Spadek poparcia był rezultatem pojawienia się Węgierskiej
Partii Obywatelskiej (PCM). Partia ta okazała się pierwszą realną alternatywą
dla UDMR i wielu Węgrów będących w opozycji do UDMR, którzy dotychczas
głosowali na FDGR, zagłosowało teraz na PCM.
Widoczne jest jednak to, że na szczeblu rady judeţu Niemcy są w stanie
odnosić sukcesy tylko w judeţu Sybin. W innych judeţach: Arad, Braszów,
Timiş sporadycznie zdobywali pojedyncze mandaty. Charakterystyczne, że
nigdy nie zdobyli mandatu ani nawet nie wystawili kandydatów w judeţie Satu
Mare, gdzie społeczność niemiecka jest stosunkowo liczna i odnosi sukcesy na
szczeblu gminnym. Wynika to zapewne z faktu, że w tym judeţu dużą mniejszością narodową są Węgrzy – rywalizacja między partiami ogólnorumuńskimi a ugrupowaniami węgierskimi jest szczególnie zażarta, a to powoduje,
że kandydaci niemieccy pozbawieni są jakichkolwiek szans. Z drugiej strony
widoczna jest w tym judeţu lokalna współpraca wyborcza między Niemcami
i Węgrami. Kooperacji tej sprzyja wspólnota wyznaniowa – i Węgrzy, i Szwabi
są rzymskimi katolikami (podczas gdy Rumuni są prawosławni) – oraz więzy
rodzinne: niektórzy kandydaci z list FDGR, jeśli nie są etnicznymi Węgrami,
to pochodzą z mieszanych rodzin niemiecko-węgierskich. To współdziałanie
można zaobserwować w kilku satmarskich gminach. Na przykład w gminie
K. Kobział, Ugrupowania polityczne mniejszości narodowych w Rumunii. Przykład Węgrów
i Niemców, „Przegląd Politologiczny” 2014 nr 2, s. 47–48.
21
153
Tiream, w której Węgrzy stanowią 23,67% mieszkańców, a Niemcy 10,91%,
burmistrzem z listy FDGR został wybrany Gábor Fézer, a w gminie Foieni
(68,8% Węgrów, 20,86% Niemców) – Heinrich Mihály. W gminie Cămin (63,61%
Węgrów, 22,62% Niemców) wybrany został Imre Sütő, w gminie Sanislău (39,2%
Węgrów, 3,44% Niemców) – Ioan Zoltan Kardosi.
W 1996 r. w pierwszych w pełni wolnych wyborach samorządowych działacze FDGR uzyskali po jednym mandacie radnego judeţów Arad, Braszów,
Timiş i Sybin. Wystawili, ale bez powodzenia, swoich kandydatów także w judeţach Mureş i Caraş-Severin. Na szczeblu gminnym Niemcy wystawili swoich kandydatów w 79 gminach. Zdobyli łącznie 90 mandatów radnych (plus
dwa mandaty uzyskane przez koalicję Partii Liberalnej 93’ i FDGR w gminie
Buziaş) w 40 miejscowościach, spośród których w pięciu uzyskali samodzielną
większość w radzie. W wyborach na burmistrzów/wójtów FDGR wystawiła
swoich kandydatów w siedmiu gminach, wygrywając w pięciu z nich: Beltiug,
Foieni, Petreşti, Turulung, Urziceni. W gminie Moftin kandydat FDGR przegrał
w drugiej turze22. Charakterystyczne, że wszystkie te miejscowości znajdują się
w judeţu Satu Mare.
W 2000 r. Niemcy wystawili swoich kandydatów do rad judeţów w judeţach:
Arad, Braszów, Maramuresz, Sybin i Timiş, ale tylko w Sybinie zdołali uzyskać
cztery mandaty. Ponadto w Caraş-Severin wystawili wspólną listę z mniejszością
węgierską, chorwacką, czeską i słowacką. W wyborach gminnych FDGR wystawiła kandydatów na radnych w 70 gminach. Poparcie wyborców pozwoliło
na uzyskanie 78 mandatów w 27 miejscowościach, spośród których w trzech
Niemcy uzyskali samodzielną większość w radzie. W wyborach na wójtów/
burmistrzów FDGR wystawiła kandydatów w 16 miejscowościach. Sukces dotyczył ponownie gmin satmarskich: Beltiug, Foieni, Petreśti, Urziceni (ponadto
w drugiej turze przegrał niemiecki kandydat w Turulung), ale przede wszystkim
Sybina23.
W następstwie sukcesów rządu Iohannisa w Sybinie w 2004 r. FDGR, pomimo że liczba Niemców w Rumunii ponownie zmalała, zdobyła zdecydowanie większe poparcie i, co ważne, nie tylko w judeţu Satu Mare, ale także
w Siedmiogrodzie. W tych wyborach Niemcy wystawili swoich kandydatów
na radnych judeţów w judeţach: Arad, Bistriţa-Năsăud, Braszów, Maramuresz,
I.G. Székely, Reprezentarea politică a minorităţilor naţionale in Romania, Cluj–Napoca 2009,
s. 23–25.
23
Tamże.
22
154
Jakub Pieńkowski
Timiş, Sybin, a nawet w w judeţach nieposiadających większych skupisk
Niemców: Konstanca, Bacău, Jassy. Radnych udało się wprowadzić tylko do
rady judeţu Sybin, ale za to zdobyto tu aż 11 z 33 mandatów, a Martin Bottesch
został wybrany na stanowisko przewodniczącego rady. Jeśli chodzi o wybory do
rad gminnych, Forum wystawiło swoich kandydatów w 74 gminach, a uzyskała
96 mandatów w 31 z nich, z czego w trzech zdobyło samodzielną większość.
Szczególnie ważny był sukces w radzie miejskiej Sybina, gdzie FDGR zdobyła
samodzielną większość (16 z 23). Niemcy wystawili swoich kandydatów na wójtów/burmistrzów w 22 gminach. Przede wszystkim Iohannis powtórzył swój
sukces, zdobywając fotel burmistrza Sybina. Ponadto Niemcy wygrali w satmarskich gminach: Ciumeşti, Foieni, Petreşti i Tiream, a także w gminie Brebu
Nou w judeţu Caraş-Severin, ale przede wszystkim w położonym w judętu Sybin
większym mieście (municipiu) Mediaş i mniejszym mieście (oraş) Cişnădie24.
W 2008 r. FDGR wystawiło swoje listy w wyborach do rad judeţów w judeţach: Arad, Bistriţa-Năsăud, Braszów, Maramuresz i Sybin. Ponownie Martin
Bottesch został wybrany przewodniczącym rady judeţu Sybin, zaś w samej radzie
Niemcy zdobyli dziewięć (na 32) mandatów. Ponadto FDGR stworzył wspólną
listę z Partią Narodowo-Liberalną i Partią Narodowo-Chłopską-ChrześcijańskoDemokratyczną w judeţu Timiş. Natomiast jeśli chodzi o wybory gminne, FDGR
wystawiło swoich kandydatów w 53 gminach. Zdobyło 79 mandatów w 22
gminach, z których w czterech Niemcy mogli rządzić samodzielnie. W samym
Sybinie Forum uzyskało 14 (z 23) mandatów w radzie miejskiej. W wyborach
wójtów/burmistrzów Niemcy wystawili kandydatów w 15 gminach. Wygrali
w dziesięciu z nich. FDGR zdobyło stanowiska burmistrzów w miastach judeţu
Sybin: Sybinie, Avrig i Cişnădie oraz w gminach Brebu Nou (judeţ Caraş-Severin)
i Beltiug, Ciumeşti, Foieni, Petreşti, Tiream, Urziceni (Satu Mare). Kandydat
FDGR przegrał w drugiej turze w gminie Sanilău (Satu Mare). Ponadto należy odnotować, że w Mediaş burmistrzem został ponownie wybrany Daniel
Thellmann, który w wyborach w 2004 r. startował jako kandydat Forum, ale na
skutek konfliktu z własną partią w wyborach 2008 r. wystąpił już jako kandydat
Partii Demokratyczno-Liberalnej25.
Biroul Electoral Central, Alegeri Locale 2004, Consilieri Locali 6 iunie 2004, www.roaep.ro;
Tamże, Alegeri Locale 2004, Primari 6 iunie + 20 iunie + 27 iunie 2004, www.roaep.ro; Tamże,
Alegeri Locale 2004, Consilieri Judeteni 6 iunie 2004, http://www.roaep.ro.
25
Tamże, Alegeri Locale 2008, TUR I + TUR II, Primari aleşi pe municipii,oraşe şi comune, www.beclocale2008.ro; Tamże, Alegeri locale 1 iunie 2008, Consilieri locali,
24
155
W wyborach samorządowych w 2012 r. kandydaci Forum wystartowali do
rad judeţów Arad, Braszów i Sybin. Obsadzili dziewięć z 33 miejsc w radzie judeţu Sybin i dwa na 34 w radzie judeţu Braszów. W wyborach radnych gminnych
wystartowali w 39 miejscowościach, zdobyli 72 mandaty w 23 gminach, w tym
w dwóch zdobyli samodzielną większość. Szczególnie ważne, że powtórzyli swój
sukces w Sybinie zdobywając 15 z 23 mandatów radnych miejskich. Zdobyli także
dwa mandaty (z 34) w radzie miejskiej Braszowa. Iohannis ponownie został
wybrany burmistrzem Sybina. Poza tym FDGR uzyskało stanowiska burmistrza miasta Avrig i wójtów gmin Ciumesti, Cămin, Petreşti, Tiream, Sanislău,
Urziceni, Turulung. W drugiej turze kandydaci Forum przegrali w gminach
Brebu Nou, Foieni i Aţel (Sybin)26.
Tabela 23. FDGR w wyborach do rad judeţów
1996
2000
Zdobyte
mandaty
4
4
2004
11
2008
9
2012
11
Rok
Judeţe, w których zdobyto Judeţe, w których zgłoszono kandydamandaty
tów, ale nie zdobyto mandatów
Arad, Braszów, Timiş, Sybin Caraş-Severin, Mureş
Sybin
Arad, Braszów, Maramuresz, Timiş
Arad, Bacău, Konstanca, Bistriţa-Năsăud,
Sybin*
Braszów, Jassy, Maramuresz, Timiş
Arad, Bistriţa-Năsăud, Braszów,
Sybin*
Maramuresz
Sybin, Braszów
Arad
* Zdobyte stanowisko przewodniczącego rady judeţu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: I.G. Székely, Reprezentarea politică a minorităţilor naţionale
in Romania, Cluj-Napoca 2009, s. 24; Biroul Electoral Central, Alegeri locale 10 Iunie 2012 + 24 Iunie 2012
Consilieri Judeteni. Voturi valabil exprimate pe localitati, http://www.beclocale2012.ro
http://www.beclocale2008.ro; Tamże, Alegeri locale 1 iunie 2008, Mandate atribuite pentru
consilieri judeţeni, http://www.beclocale2008.ro.
26
Tamże, Alegeri locale 10 Iunie 2012 + 24 Iunie 2012 Consilieri Judeteni. Voturi valabil exprimate pe localitati, http://www.beclocale2012.ro; Tamże, Alegeri locale 10 Iunie 2012 + 24
Iunie 2012 Consilieri locali Voturi valabil exprimate şi mandate pe partide şi localităţi, http://
www.beclocale2012.ro; Tamże, Alegeri locale 10 Iunie 2012 + 24 Iunie 2012 Voturi valabil
exprimate şi mandate pe partide şi localităţi, http://www.beclocale2012.ro; Tamże, Alegeri
locale 10 Iunie 2012 + 24 Iunie 2012 Primari aleşi pe municipii, oraşe, commune, http://www.
beclocale2012.ro.
156
Jakub Pieńkowski
Tabela 24. FDGR w wyborach do rad gmin
Rok
1996
2000
2004
2008
2012
Gminy, w których
Uzyskane man- Gminy, w których Gminy, w których
zgłoszono kandydatów daty radnych uzyskano mandaty zdobyto większość
70
90
40
5
79
78
27
3
74
96
31
3
53
79
22
4
39
72
23
2
Źródło: opracowanie własne na podstawie: I.G. Székely, Reprezentarea politică a minorităţilor naţionale
in Romania, Cluj–Napoca 2009, s. 23; Biroul Electoral Central, Alegeri locale 10 Iunie 2012 + 24 Iunie 2012
Consilieri locali Voturi valabil exprimate şi mandate pe partide şi localităţi, http://www.beclocale2012.ro.
Tabela 25. FDGR w wyborach wójtów/burmistrzów
Rok
1996
2000
2004
2008
2012
Gminy, w których zgłoszono kandydatów
7
16
22
15
18
Zdobyte stanowiska
wójtów/burmistrzów
5
5
9
10
9
Przegrana kandydata
w drugiej turze
1
1
0
1
3
Źródło: opracowanie własne na podstawie: I.G. Székely, Reprezentarea politică a minorităţilor naţionale in
Romania, Cluj–Napoca 2009, s. 24; Biroul Electoral Central, Alegeri locale 10 Iunie 2012 + 24 Iunie 2012 Primari
aleşi pe municipii, oraşe, commune, http://www.beclocale2012.ro.
Znaczenie symbolicznej obecności Niemców
we współczesnej Rumunii
Widać w tym miejscu, że postrzeganie Niemców w tradycyjnie przecież filofrancuskiej Rumunii zdecydowanie odbiega od ich postrzegania w Polsce
czy Czechach, gdzie obawiano się najpierw niemieckiego rewizjonizmu wobec granic, a następnie roszczeń majątkowych za decyzje podjęte na różnych
szczeblach w okresie powojennych rozliczeń za politykę nazistowskich Niemiec.
Historia Siedmiogrodu i Banatu jest, ze zrozumiałych względów, powodem do
dumy miejscowych Rumunów – pozostawione przez Niemców dziedzictwo
materialne przyciąga rzesze turystów. Rumuni także nie obawiają się roszczeń
majatkowych ze strony Niemców – opuścili oni bowiem kraj nie w ramach
157
polityki przymusowych wysiedleń, ale dobrowolnie i w przeważającej mierze
w okresie stopniowej demokratyzacji państwa. Wyjątkowo pozytywny stosunek
do rumuńskich Niemców, ich historii i dziedzictwa widoczny jest praktycznie
w całym współczesnym społeczeństwie rumuńskim. Biorąc pod uwagę obecną
liczebnośc tej mniejszości, zjawisko to można określić jako filogermanizm bez
Niemców27.
Niemcy we współczesnej Rumunii nie są zwyczajną mniejszością narodową.
Pomimo że ich populacja jest liczebnie znikoma i nadal gwałtownie się kurczy,
Niemcy są kluczowym punktem odniesienia dla samych Rumunów, stanowiąc
dla nich „znaczących innych” – swoiste zwierciadło, w którym Rumuni nieustannie przeglądają się, szukając (i znajdując) potwierdzenie swojej przynależności do świata zachodniego i cywilizacji europejskiej. Niemcy rumuńscy,
a zwłaszcza Sasi, idealnie nadają się do odgrywania tej roli. Kluczowe jest w tym
ich niemieckie pochodzenie, ale i elitarna pozycja polityczna i ekonomiczna,
a zwłaszcza kulturowa, którą mieli przez stulecia w Siedmiogrodzie. Na pozycję
tę Rumuni patrzyli z zazdrością, ale równocześnie starali się w swoim rozwoju
na niemieckich osiągnięciach wzorować. Pierwsza szkoła rumuńska powstała
właśnie w saskim Braszowie przy kościele św. Mikołaja już w XII w28. Faktem jest,
że to właśnie za pośrednictwem Niemców siedmiogrodzkich zaczęły docierać
do Rumunów renesans, reformacja, oświecenie i wreszcie XIX-wieczne przebudzenie narodowe, które skutkowały rozwojem kultury, sztuki i rumuńskiego
języka literackiego, a w konsekwencji powstaniem nowoczesnego rumuńskiego
ruchu narodowego.
W tym kontekście niemniej ważne jest i samo nastawienie Sasów względem
własnego otoczenia. Powszechne było wśród nich wyobrażenie własnej wspólnoty jako stojącej na znacznie wyższym poziomie technicznym i kulturalnym
niż Węgrzy czy Rumuni, a jednocześnie jako grupy, która ma do wypełnienia
wobec otoczenia misję cywilizacyjną. W rezultacie Sasi niejednokrotnie przyjmowali wobec Rumunów (z reguły bez sprzeciwu z ich strony), zwłaszcza tych
spoza Siedmiogrodu, pozycję patriarchalną, ale jednocześnie empatyczną29.
W Siedmiogrodzie obecność Sasów wciąż jest bardzo widoczna, jednak
ma ona charakter praktycznie wyłącznie symboliczny. Niemniej wymiar ten
Tamże, s. 1–2.
Ş. Custură, Romanian-Saxon Intercultural Aspects in Braşov, „Acta Universitatis Sapientiae,
Philologica” 2011 nr 2, s. 194–197.
29
C. Cercel, Transylvanian…, s. 86.
27
28
158
Jakub Pieńkowski
jest bardzo ważny i dla samych nielicznych Sasów, a przede wszystkim dla
Rumunów, Węgrów i Cyganów, którzy zajęli ich miejsce. Szczególnie dotyczy
to dwóch najważniejszych i największych miast dawnego Burzenladu – Sybina
i Braszowa. To tam zachowały się rozległe stare miasta, zachowujące regularną, charakterystyczną dla miast zachodnioeuropejskich strukturę lokacji
na prawie niemieckim. Otoczone są one potężnymi fortyfikacjami, w których
centrum zachowały się majestatyczne kościoły gotyckie (szczególnie dotyczy to
tzw. Czarnego Kościoła z Braszowa, który jest największym gotyckim kościołem w całej Europie Południowo-Wschodniej). Należący dzisiaj do Rumunii
Sybin czy Braszów są zdecydowanie bardziej podobne do Monachium lub do
Strasburga niż do Bukaresztu czy Jassów. Sasi jednoznacznie widzieli się jako
część wielkiego narodu niemieckiego, a przez to całej cywilizacji zachodnioeuropejskiej, której broniły ich ufortyfikowane miasta i łańcuch Karpat, a poza
którymi zaczynał się dziki Orient. Wraz ze zniknięciem Sasów ich narracja
została ostatecznie zastąpiona przez rumuńską. W rumuńskim wyobrażeniu
symbolicznym Karpaty i miasta Siedmiogrodu także uległy swoistej sakralizacji, z tym że Karpaty są pomostem (!) spajającym wszystkie ziemie rumuńskie,
a zbudowane w zachodnioeuropejskim stylu, obecnie pieczołowicie odrestaurowane stare miasta Siedmiogrodu świadczą o tym, że naród rumuński i jego
kultura zawsze przynależały do cywilizacji zachodnioeuropejskiej30.
Taki stan rzeczy wynika z wciąż obecnej dychotomii między Europą
Zachodnią i Wschodnią. W wyobrażeniach Europejczyków Zachód jest cywilizowany i bogaty, a Wschód wciąż barbarzyński i biedny. Kraje i narody naszej
części Europy, same poczuwając się do przynależności do świata zachodniego,
znajdowały się pod panowaniem Rosji i Turcji, a następnie ZSRR, i postrzegały
te właśnie imperia jako obce, barbarzyńskie i orientalne. Koniec żelaznej kurtyny
postawił przed tymi narodami nie tyle pytanie o przynależność cywilizacyjną
(bo jedyną możliwą odpowiedzią jest przynależność do Zachodu), ale stwarza
potrzebę udowodnienia tego partnerom zachodnim oraz sobie samym. Także
w wypadku Rumunii kwestia ta wymaga ciągłego potwierdzania i uspokajania obaw Rumunów przed odrzuceniem ze strony Zachodu31. Jest to samym
Rumunom potrzebne ze względu na rysujący się w ich własnej autopercepcji,
a także w wyobrażeniu społeczności międzynarodowej bardzo niekorzystny
obraz Rumunii. Jest to skutek konfliktów między Rumunami i rumuńskimi
Tamże, s. 90 i 92.
C. Cercel, Philo-Germanism…, s. 3–4.
30
31
159
Węgrami (konflikty te niejednokrotnie wywoływali sami Węgrzy, ale potrafili
skutecznie przedstawiać się społeczności międzynarodowej jako niewinne ofiary
rumuńskiej ksenofobii)32 oraz postrzeganiem Rumunii jako kraju cygańskiego,
a nawet utożsamianiem Rumunów z Cyganami. W rezultacie obecność, choćby
symboliczna, Niemców (największego narodu Europy, posiadającego niekwestionowane osiągnięcia w dziedzinie kultury, sztuki i nauki) stanowić ma dowód
na europejskość Rumunów. Dobry wizerunek relacji między Rumunami i rumuńskimi Niemcami ma udowodnić, że Rumuni są narodem cywilizowanym,
przyjaznym, otwartym i szanującym prawo mniejszości narodowych.
Ochrona niemieckiego dziedzictwa
Saska obecność symboliczna dotyczy przede wszystkim wsi siedmiogrodzkich. Niegdyś zamieszkiwali je Sasi, ale po ich wyjeździe zastąpili ich Rumunii,
a najczęściej Cyganie. Przykładowo niegdyś typowo saską wieś Viscri (DeutschWeißkirch) obecnie zamieszkuje 420 osób. Spośród nich 300 to Cyganie, 100
Rumuni, 15 Sasi, 5 Rumunii. Zmiana etniczna pociągnęła za sobą także istotną
zmianę języka codziennej komunikacji wsi – Sasi są dwujęzyczni, biegle znają
niemiecki i rumuński, Rumuni posługują się już tylko rumuńskim, a Cyganie
rumuńskim, romskim i w niewielkim stopniu węgierskim. Zmianie uległa
także struktura wyznaniowa – o ile Sasi są ewangelikami augsburskimi, o tyle
Rumuni i Cyganie są w absolutnej większości prawosławni33.
Wsie siedmiogrodzkie wciąż zachowały tradycyjny układ architektoniczny.
Wyraźny jest podział na część centralną, skupioną wokół kościoła, zabudowaną
w sposób planowy, regularny, z dość dobrze rozwiniętą infrastrukturą – obszar ten niegdyś zamieszkiwali Sasi – oraz na część rumuńską, leżącą poza
samym centrum, wyraźnie uboższą, a także na część cygańską, leżącą w sumie
poza granicami wsi, zdecydowanie biedniejszą i praktycznie pozbawioną infrastruktury. Część centralna wsi nadal nosi wyraźne piętno saskiej obecności.
Nad wsią góruje majestatyczna bryła gotyckiego lub romańskiego kościoła
Konflikty te były intensywne szczególnie na początku lat 90. XX wieku i dotyczyły praw
językowych mniejszości węgierskiej – można tu wymienić protesty, a często walki uliczne
w Klużu, Targu Mureș i Alba Iulii.
33
A. Corsale, M. Iorio, Transylvanian Saxon culture as heritage. Insights from Viscri, Romania,
„Geoforum” 2014 vol. 52, s. 24.
32
160
Jakub Pieńkowski
ewangelickiego, który niejednokrotnie otoczony jest kilkoma rzędami murów
z basztami. Fortyfikacje te służyły obronie przed najeźdźcami – przede wszystki
plemionami tureckimi. Działki, na których wybudowano saskie domy, mają
kształt i rozmiar charakterystyczny dla średniowiecznych gruntów lokacyjnych,
a same domy wciąż mają fasady typowe dla wiejskiego baroku34.
Sasi na stosunkowo niewielkim obszarze wznieśli ponad 200 (do naszych
czasów dotrwało ok. 140) ufortyfikowanych kościołów z pięknymi ołtarzami,
misternymi malowanymi meblami i detalami kamieniarskimi. Kościoły te stanowią unikatowe dziedzictwo kulturowe w skali światowej35. Z powodu braku
i wiernych, i księży kościoły te przestały pełnić funkcje sakralne36. Wydawać się
mogło, że dobrym sposobem na znalezienie opieki i przywrócenie opustoszałym
kościołom funkcji religijnych byłoby przekazanie ich prawosławnym Rumunom,
ale w większości wsi zdążyli oni już pobudować własne cerkwie, a poza tym Sasi
wykluczali i wciąż wykluczają możliwość przekazania swoich kościołów jakiejkolwiek innej wspólnocie37. Jednak o ile kościoły są oficjalnie objęte ochroną
konserwatorską, a bieżący nadzór i drobne naprawy prowadzą ostatni Sasi lub
rumuńskie rodziny, którym wyjeżdżający przekazali klucze, o tyle szczególnie
pilną kwestią jest zachowanie typowych saskich zabudowań chłopskich. Są
one wartościowe same w sobie, ale przede wszystkim wraz z ufortyfikowanym
kościołem tworzą harmonijny krajobraz typowy dla saskich wsi38. Po Sasach
pozostało ok. 14 tys. budynków mających wartość historyczną39.
Wsie, które nie zostały objęte ochroną konserwatorską, wraz z pojawieniem
się Rumunów i Cyganów istotnie zmieniły swój obraz. Wiele tradycyjnych
saskich domów zostało wyburzonych i w ich miejsce wybudowano znacznie
Tamże.
S. Szaktilla, dz. cyt., s. 2.
36
Inny los spotkał zbudowane przez Szwabów kościoły katolickie w Banacie. Cały czas pełnią
one funkcje sakralne, ponieważ po wyjeździe Szwabów pozostali inni katolicy – Węgrzy
i nieliczni Rumuni. Podobnie zachowała się większość niemieckich katolickich kościołów na Bukowinie i w Dobrudży, podczas gdy ewangelickie popadły w całkowitą ruinę,
a nieliczne z nich zostały przejęte przez prawosławnych. Jednak te kościoły, powstałe na
przełomie XIX i XX w., nie mają aż tak istotnego znaczenia historycznego i artystycznego
jak siedmiogrodzkie kościoły-twierdze.
37
S. Szaktilla, dz. cyt., s. 6.
38
Tamże, s. 7.
39
O. Schuster, We want to stay what we are [w:] The 25th Anniversary of the Transylvanian
Saxon Foundation (1979–2004), Zweyer E. (red.), Munich 2004, s. 25.
34
35
161
większe i wygodniejsze współczesne budynki. Wiele innych gruntownie przebudowano, nadając im wygląd typowy dla architektury rumuńskiej, węgierskiej lub
cygańskiej. Przy przebudowie użyto burzących dawną harmonię nowoczesnych
materiałów, usuwano tradycyjne saskie elementy (m.in. dach naczółkowy) lub
dodano zupełnie nowe (np. balkony), czyniąc domy nowoczesnymi i wygodniejszymi. Charakterystyczne, że podczas gdy Sasi malowali domy stonowanymi
kolorami, współcześni mieszkańcy niejednokrotnie lubują się w jaskrawych
i intensywnych barwach. Obok opustoszałych saskich kościołów Rumuni wybudowali współczesne cerkwie w neobizantyjskim stylu, konkurujące swoimi
rozmiarami o dominację w krajobrazie wsi.
Jednak nawet we wsiach objętych ochroną konserwatorską, nawet wpisanych
na listę UNESCO, część rumuńskich, a zwłaszcza cygańskich mieszkańców
uważa saskie pozostałości za obciążenie i kłopot. Nie jest to jednak pozycja
wynikająca z chęci zniszczenia niemieckiego dziedzictwa jako obcego i wrogiego, ale wynik oczekiwania szybkiej modernizacji i podniesienia standardu
życia. Obecni mieszkańcy uważają, że zakazy konserwatorskie zabraniające
wyasfaltowania dróg pokrytych kocimi łbami, zmiany elewacji starych saskich
domów, wstawiania w nich okien z PCV czy montowania stalowych bram
wjazdowych na podwórze zwyczajnie utrudniają im życie, a nic korzystnego
nie wnoszą. Uważają, że inwestycje w renowacje poniemieckich, niepełniących
przecież funkcji religijnych kościołów oraz małych i niewygodnych domów jest
zwyczajnym marnowaniem pieniędzy, podczas gdy mieszkańcom wsi bardziej
przydałyby się inwestycje w lokalną infrastrukturę transportową czy służbę
zdrowia40. Z drugiej strony znaczna część mieszkańców tych wsi widzi w sas
kim dziedzictwie, zwłaszcza w ufortyfikowanych kościołach wpisanych na listę
UNESCO, potencjał turystyczny, który pozwoli im na poprawę bytu materialnego. Wpisanie na listę światowego dziedzictwa UNESCO dawnych saskich
wsi i kościołów-twierdz (Biertan – Birthälm, Prejmer – Tarlau, Saschiz – Keisd,
Valea Viilor – Wurmloch, Viscri – Deutsch-Weißkirch oraz Câlnic – Kelling,
gdzie jest nie kościół, ale zamek chłopski) wydatnie przyczyniło się do zachowania saskiego dziedzictwa materialnego, pomimo odejścia Sasów. Nie mniej
istotna była także praca miejscowych konserwatorów. Do zachowania promocji saskiego dziedzictwa przyczyniła się także istotnie działalność organizacji
pozarządowych, zwłaszcza Fundacji im. Mihaia Eminescu (odnowiła ona i rewitalizowała wsie Viscri, Mălâncrav, Florești, Noul Săsesc, Laslea, Roandola
40
A. Corsale, M. Iorio, dz. cyt., s. 27.
162
Jakub Pieńkowski
oraz obiekty w miastach Sybin, Sigişoara, Cisnădie41), nad której działaniami
honorowy patronat objął następca tronu brytyjskiego książę Karol (kupił on
i wyremontował jedno z gospodarstw saskich w Viscri). Dzięki tym wszystkim
posunięciom nastąpił istotny rozwój turystyki. Wsparte przez rząd rumuński
oraz krajowe i międzynarodowe organizacje pozarządowe prace restauracyjne
i rewitalizacyjne w saskich wsiach spotkały się z pozytywnym przyjęciem ze
strony większości nowych mieszkańców. W ich rezultacie niektóre opuszczone
kościoły zostały otwarte dla zwiedzających, w ich otoczeniu stworzono małe
muzea etnograficzno-historyczne, przygotowano informacje o historii wsi, wyremontowano fasady saskich domów, używając przy tym tradycyjnych technik,
materiałów i kolorystyki (zostawiając mieszkańcom pełną swobodę w kwestii
przebudowy i urządzenia wnętrza domu.) Wielu mieszkańców wymienionych
wsi na własną rękę odnowiło także stare niemieckie szyldy i napisy na murach.
W rezultacie wzrost ruchu turystycznego stworzył niezłe warunki do zarobkowania części rumuńskich, ale i cygańskich mieszkańców wsi (pokoje gościnne,
sklepiki, tradycyjne zawody)42.
Jednak tak pozytywny obraz dotyczy niestety tylko kilkunastu wsi, których
walory zostały dostrzeżone przez przewodniki turystyczne. Obserwacje wyraźnie wskazują, że dbałość o saskie dziedzictwo jest bezpośrednio skorelowana
z poczuciem partycypacji mieszkańców w dochodach płynących z turystyki.
Tam, gdzie turyści nie docierają, poziom dbałości o zachowanie tego dziedzictwa jest zdecydowanie niższy. Niszczenie saskiego dziedzictwa nie ma
tam jednak żadnych cech etnicznej przemocy symbolicznej, ale wynika ze
zwyczajnego złodziejstwa i wandalizmu. Nowi mieszkańcy tych terenów chcą
też wygodnie żyć, stąd (często bezrefleksyjne) zastępowanie tradycyjnej starej
saskiej zabudowy nowym budownictwem.
Wobec tego stanu rzeczy konieczne jest stworzenie spójnego systemu chroniącego wyjątkowe dziedzictwo saskie w Siedmiogrodzie, chroniącego nie tylko
kościoły, dla których wobec odejścia wiernych i pastorów należałoby znaleźć
zastosowanie pozwalające na ich przetrwanie, a jednocześnie szanujące ich
sakralny charakter. Z drugiej strony konieczne jest powstrzymanie procesu
niszczenia tradycyjnej zabudowy świeckiej dawnych saskich wsi. W tym celu
41
42
The Mihai Eminescu Trust, http://www.mihaieminescutrust.org.
A. Corsale, M. Iorio, dz. cyt., s. 26–27.
163
wskazane jest nawiązanie stałej współpracy z władzami niemieckimi i organizacjami ziomkowskimi, ale także z rumuńskim i niemieckim kościołem
ewangelickim43.
Organizacje kulturalne mniejszości niemieckiej
Największą i w zasadzie monopolistyczną (ze względu na parasolowy charakter skupiający wiele lokalnych organizacji) organizacją kulturalną mniejszości niemieckiej również jest FDGR. Forum zajmuje się pomocą socjalną starszym
i biednym członkom mniejszości, stara się zapewnić ochronę niemieckiemu
dziedzictwu kulturalnemu, ale przede wszystkim pełni rolę animatora lokalnego
niemieckiego życia narodowego, organizując koncerty, wystawy, uroczystości
wspomnieniowe, tradycyjne niemieckie karnawały i inne zabawy, sympozja
naukowe, święta narodowe i religijne, zjazdy i spotkania rumuńskich Niemców44.
Współcześnie niewielka społeczność Niemców w Rumunii jest bardzo dobrze zintegrowana z resztą społeczeństwa. Praktycznie wszyscy Niemcy są
dwujęzyczni – równie biegle jak niemieckim posługują się rumuńskim (przypomnijmy, członkowie mniejszości niemieckiej w Polsce przeważnie nie znają
niemieckiego). Nie widać wśród nich tęsknoty za dawnymi przywilejami i wyjątkową pozycją w Siedmiogrodzie oraz poczucia krzywdy dziejowej. Obce
im są również postawy kontestacji państwa i instytucji rumuńskich. Niemcy
postrzegają siebie jako jedną ze społeczności wieloetnicznego kraju i są dumni
ze swych „orientalnych” rumuńskich i bałkańskich naleciałości kulturowych.
Zwłaszcza w dziedzinie kulinariów lubią chwalić się nimi przed odwiedzającymi
ich rodakami z Niemiec45.
Niemcy wykorzystują w pełni możliwości rozwoju swojej kultury i zachowania tożsamości narodowej, jakie im daje życie w Rumunii. Prowadzą oni
teatry w Timişoarze i Sybinie oraz mają swoją sekcję w Teatrze Lalek Gong
w Sybinie. Istnieje telewizja SC ARD – SAT SA z Bystrzycy, która połowę swojego czasu antenowego oddaje programom w języku niemieckim. W innych
telewizjach, w tym w publicznych TVR1 i TVR2 emitowane są cykliczne audycje w tym języku. Ponadto istnieją radia, które w całości lub w części nadają
S. Szaktilla, dz. cyt., s. 7–8.
Zob. Forumul Democrat al Germanilor din România, Evenimente, http://www.fdgr.ro.
45
C. Cercel, Transylvanian…, dz. cyt.,. s. 94.
43
44
164
Jakub Pieńkowski
po niemiecku. W Bukareszcie wydawana jest ogólnokrajowa gazeta codzienna
„Allgemeine Deutsche Zeitung”. Wychodzą także tygodniki o tematyce politycznej: „Hermannstadter Zeitung” w Sybinie, „Banater Zeitung” w Timişoarze
i „Karpaten Rundschau” w Braszowie. W Reşiţy ukazuje się miesięcznik kulturalny „Echo der Vortragsreibe”. Ponadto wydawany jest miesięcznik dla młodzieży „Der Punkt”. Książki po niemiecku wydają przede wszystkim niemieckie
wydawnictwa Honterus i Hora z Sybina oraz Aldus z Braszowa46.
Polityka Niemiec po 1989 r. wobec rumuńskich Niemców miała charakter
ambiwalentny. Z jednej strony Berlin zachęcał i pomagał w masowej emigracji.
Z drugiej strony starał się zapewnić wsparcie finansowe, w pierwszej kolejności
o charakterze humanitarnym, dla Niemców w najtrudniejszej sytuacji materialnej, a następnie mające pomóc w zachowaniu niemieckiej kultury i języka
w Rumunii. Służyć temu miały traktaty zawarte między Bukaresztem i Berlinem
w 1992 r. o przyjaźni i współpracy oraz w 1995 r. o współpracy kulturalnej
i w 1996 r. o współpracy w dziedzinie szkolnictwa. Szczególnym przedmiotem
zainteresowania Berlina było stworzenie w Rumunii systemu kształcenia nauczycieli mogących nauczać po niemiecku nie tylko samego języka, ale także innych
przedmiotów. Dzięki wsparciu finansowemu i kadrowemu z Niemiec w 1998 r.
w Sybinie otworzono seminarium nauczycielskie, a w 1999 r. na Uniwersytecie
w Bukareszcie – kierunek pedagogiczny dla niemieckich nauczycieli szkół
podstawowych. Szacuje się, że w latach 1990–2000 rząd RFN przeznaczył ok.
90 mln euro na wsparcie humanitarne, edukacyjne i kulturalne kurczącej się
społeczności Niemców rumuńskich. Później Berlin zdecydował o znaczącym
ograniczeniu funduszy, dochodząc do wniosku, że społeczność ta nie potrzebuje
już tak intensywnej pomocy. Zdecydowano się utrzymać dalsze finansowanie
oświaty i kultury, ale także w zmniejszonym wymiarze47.
Kultura niemiecka w Rumunii postrzegana jest jako bardzo atrakcyjna
i elitarna. Na licznych uczelniach otwarto kierunki, na których studia odbywają
się po niemiecku. Obecnie aż na 19 uniwersytetach w 11 różnych miastach (Baia
Mare, Braszów, Bukareszt, Kluż, Konstanca, Krajowa, Jassy, Oradea, Sybin,
Suczawa, Timişoara) istnieje możliwość studiowania po niemiecku na 73 kierunkach48. Popularnością wśród studentów cieszy się Niemiecki Program Wymian
48
46
47
Departamentul pentru Relaţii Interetnice, http://www.dri.gov.ro.
S. Wolff, K. Cordell, dz. cyt., s. 6–8.
Pełen wykaz: Ambasada Germaniei Bucureşti, Deutschsprachige Studiengänge an Hochschulen in Rumänien, http://www.bucuresti.diplo.de.
165
Akademickich (DAAD)49. Absolutną większość studentów (co wynika ze struktury wiekowej mniejszości niemieckiej) na niemieckojęzycznych kierunkach
stanowią Rumuni i Węgrzy. Podobnie rzecz się ma na niższych etapach edukacji.
Obecnie w szkołach publicznych 18 tys. dzieci uczy się w języku niemieckim
(jednak pokaźną część wśród nich stanowią dzieci rumuńskie i węgierskie, ponieważ szkoły niemieckie często stoją na bardzo wysokim poziomie), a 150 tys.
uczy się niemieckiego jako pierwszego lub drugiego języka obcego, co stanowi
tylko niewiele ponad 0,3% wszystkich dzieci50.
W Rumunii działają aktywnie przedstawicielstwa Niemiec: poza ambasadą
w Bukareszcie także konsulaty w Sybinie i Timişoarze oraz, co warto podkreślić, przedstawicielstwa Austrii – rumuńscy Niemcy są bowiem historycznie
związani z tymi dwoma niemieckimi państwami. Austria ma poza ambasadą
w Bukareszcie także konsulaty honorowe w Sybinie i Timişoarze. Jednak aktywność dyplomatyczna i konsularna nie ma aż tak dużego znaczenia dla budowy
pozytywnego wizerunku kultury niemieckiej. Kluczowa w tej kwestii jest rozbudowana sieć instytucji finansowanych lub współfinansowanych przez Berlin
i Wiedeń, promujących kulturę nie tylko rumuńskich Niemców, ale przede
wszystkim współczesną kulturę Niemiec i Austrii. Zadaniem ich jest organizacja wystaw, festiwali i koncertów, ale także bibliotek, gdzie każdy ma dostęp do
czasopism, książek i filmów niemieckich. Popularne są również organizowane
przez nie kursy języka rumuńskiego dla nie-Niemców oraz wymiany szkolne.
Instytucje te działają nie tylko na terenach tradycyjnej obecności Niemców:
w Siedmiogrodzie (m.in. Niemieckie Centra Kulturalne w Sybinie, Braszowie
i w Klużu, Biblioteka Austriacka w Klużu) i Banacie (m.in. Niemieckie Centrum
Kulturalne i Biblioteka Austriacka w Timişoarze), lecz także w innych częściach Rumunii (m.in. Niemieckie Centrum Kulturalne w Jassach, Instytut
Goethego i Biblioteka Austriacka, Austriackie Forum Kulturalne w Bukareszcie).
W Rumunii licznie reprezentowane są także niemieckie organizacje pozarządowe (szczególnie aktywna jest Fundacja Roberta Boscha).
Współczesna wysoka kultura Niemców rumuńskich, zwłaszcza Sasów
i Szwabów, jest wciąż żywa. Jednak w dużym stopniu powstaje ona teraz nie
w Rumunii, ale na emigracji w Niemczech. Sztandarowymi postaciami są
49
50
Ambasada Germaniei Bucureşti, Studii în limba germană, nu numai în Germania, http://
www.bucuresti.diplo.de.
Ambasada Germaniei Bucureşti, Relaţiile culturale bilaterale, http://www.bucuresti.diplo.de.
166
Jakub Pieńkowski
pochodzący z Banatu pisarze Herta Müller (laureatka nagrody Nobla z 2009 r.)
i jej mąż Richard Wagner, którzy obecnie mieszkają w Niemczech.
Zakończenie
Społeczność Niemców rumuńskich stanowi dzisiaj zaledwie 5% liczby, jaką
stanowiła przed wojną. Na tle innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej,
które niegdyś licznie zamieszkiwali Niemcy, taki spadek nie jest niczym szczególnym. Wyjątkowe jest jednak to, że prawie wszyscy Niemcy opuścili Rumunię
nie w wyniku rozliczeń z okupacyjną polityką nazistowskich Niemiec w okresie po zakończeniu drugiej wojny, ale w momencie, gdy Rumunia zaczęła iść
w kierunku demokracji i gospodarki rynkowej.
Na skutek masowych wyjazdów w wielu miejscach, które niegdyś stanowiły
centra niemieckiego życia narodowego w Rumunii, dziś nie ma ani jednego
Niemca. Populacja niemiecka wciąż się kurczy i starzeje. Jednak niemieckie życie
kulturalne i społeczne w kraju wciąż trwa i się rozwija. Co więcej, Niemcy okazali się bardzo ważni w życiu politycznym i budowie autoidentyfikacji samych
Rumunów. Pomimo że stanowią dzisiaj niewielką grupę, odgrywają nieproporcjonalnie dużą rolę polityczną w Rumunii. Etniczny Niemiec – Klaus Iohannis
w 2014 r. został prezydentem państwa. Dzieje się tak jednak nie ze względu na
siłę polityczną grupy, ale ze względu na sposób, w jaki Niemców postrzegają
Rumuni, dla których sami Niemcy, ich kultura i pozostawione dziedzictwo
materialne stanowią kluczowy element budowy tożsamości i potwierdzenia
przynależności do zachodniego kręgu cywilizacyjnego.
Bibliografia
Bentz M., German as a Minority Language: The „Swabians” in the Danubian States and their
Language(s) [w:] Proceedings of LingO 2007, Kokkonidis M. (red.), Oxford 2008.
Bereznay A., The changing ethnolinguistic makeup of Transylvania, http://www.osiriskiado.hu.
Cercel C., Philo-Germanism without Germans in Romania after 1989, „East European Politics
and Societies and Cultures” 2014 vol. XX no. X (tekst na prawach manuskryptu).
Cercel C., Transylvanian Saxon Symbolic Geographies, „Civilisations” 2012 vol. 60–2.
Cernicova M., Ghinea A., Local Administration – an Important Playground for Ethnic Minorities
in Romania [w:] Nacional Minorities in South-East Europe. Legal and Social Status at Local
Level, Zagreb 2002.
167
Corsale A., Iorio M., Transylvanian Saxon culture as heritage. Insights from Viscri, Romania,
„Geoforum” 2014 vol. 52.
Custură Ş., Romanian-Saxon Intercultural Aspects in Braşov, „Acta Universitatis Sapientiae,
Philologica” 2011 nr 2.
Dąborowski T., Rumunia: nowy prezydent, nowa epoka?, Analiza Ośrodka Studiów Wschodnich
z 19.11.2014, http://www.osw.waw.pl
Demel J., Historia Rumunii, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986.
Dubicki A., System partyjny Królestwa Rumunii. Uwarunkowania i funkcjonowanie, Łódź 2013.
Frank J., The German Migration to the East, „FEEFHS Journal” 1999 vol. 7 Spring/Summer,
http://galiziengermandescendants.org.
Kobział K., Ugrupowania polityczne mniejszości narodowych w Rumunii. Przykład Węgrów
i Niemców, „Przegląd Politologiczny” 2014 nr 2.
Mărculeţ I., Mărculec C., Germans in Romania between the 1930s and the 2002s – Geographical
Aspects, „Forum Geografic – Studii şi cercetări de geografie şi protecţia mediului” 2009 no. 8.
Paul L.D., Transylvanian Saxons’ migration from Romania to Germany: the formation of a ‘return’
diaspora?, Loughborough 2013, rozprawa doktorska, https://dspace.lboro.ac.uk.
Pacepa I., Czerwone horyzonty; Kulisy zbrodniczej dyktatury Ceauşescu, Bydgoszcz 1990.
Philippi P., The Lutheran Church in Romania in the Aftermath of Communism, „Religion, State
and Society” 1994 No. 3.
Ploscariu I.D., Between Exclusion and Inclusion: Romanian Germans in Post-War Romania,
„Australian Slavonic and East European Studies” 2014 vol. 28 no. 1–2.
Recensământul general al populaţiei României din 29 decemvrie 1930, vol. II, Bucureşti 1931.
Schuster O., We want to stay what we are [w:] The 25th Anniversary of the Transylvanian Saxon
Foundation (1979–2004), Zweyer E. (red.), Munich 2004.
Scridon I., Neighbourhood Relationships between German Ethnic Groups from Romania. Case
study: the Zipsers from Vişeu de Sus, Maramureş County, „Journal of Settlements and
Spatial Planning” 2012 vol. 3.
Szaktilla S., The spirit of the transilvanian fortified churches… The people have left, their buildings
remain, b.m.w. 2008, http://openarchive.icomos.org
Székely I.G., Reprezentarea politică a minorităţilor naţionale in Romania, Cluj–Napoca 2009
The Mihai Eminescu Trust, www.mihaieminescutrust.org
Teodorescu N.D., The German colonists in Dobrogea, „Annals of Spiru Haret University –
Architecture Series” 2012 issue 1, http://anale-arhitectura.spiruharet.ro
Wien M., The Germans in Romania – the Ambiguous Fate a Minority [w:] Prauser S., Rees A.,
The Expulsion of ‘German’ Communities from Eastern Europe at the End of the Second
World War, Badia Fiesolana–San Domenico 2004.
Wolff S., Cordell K., Ethnic Germans as a Language Minority in Central and Eastern Europe:
Legislative and Policy Frameworks in Poland, Hungary and Romania [w:]Minority Languages
in Europe: Framework, Status, Prospect, Hogan-Brun G., Wolff S. (red.), Houndmills,
Basingstoke, Hampshire 2003, www.stefanwolff.com
Zweyer E., Who are the Transylvanian Saxons? [w:] The 25th Anniversary of the Transylvanian
Saxon Foundation (1979–2004), Zweyer E. (red.), Munich 2004.
168
Inne
Jakub Pieńkowski
Ambasada Germaniei Bucureşti, Deutschsprachige Studiengänge an Hochschulen in Rumänien,
http://www.bucuresti.diplo.de
Ambasada Germaniei Bucureşti, Relaţiile culturale bilaterale, http://www.bucuresti.diplo.de
Ambasada Germaniei Bucureşti, Studii în limba germană, nu numai în Germania, http://www.
bucuresti.diplo.de
Biroul Electoral Central, Alegeri Locale 2004, Consilieri Judeteni 6 iunie 2004, http://www.
roaep.ro
Biroul Electoral Central, Alegeri Locale 2004, Consilieri Locali 6 iunie 2004, http://www.roaep.ro
Biroul Electoral Central, Alegeri Locale 2004, Primari 6 iunie + 20 iunie + 27 iunie 2004, http://
www.roaep.ro
Biroul Electoral Central, Alegeri locale 1 iunie 2008, Consilieri locali, http://www.beclocale2008.
ro
Biroul Electoral Central, Alegeri locale 1 iunie 2008, Mandate atribuite pentru consilieri judeţeni,
http://www.beclocale2008.ro
Biroul Electoral Central, Alegeri Locale 2008, TUR I + TUR II, Primari aleşi pe municipii, oraşe
şi comune, http://www.beclocale2008.ro
Departamentul pentru Relaţii Interetnice, http://www.dri.gov.ro
Forumul Democrat al Germanilor din România, Evenimente, http://www.fdgr.ro
Forumul Democrat al Germanilor din România, FDGR – Rezultate Alegerilor Locale din 10
iunie 2012, http://www.fdgr.ro
Institutul Naţional de Statistică, Codificarea şi centralizarea caracteristicilor privind etnia, respectiv limba maternă a persoanelor înregistrate la R.P.L 2011 (Instrukcja spisowa dotycząca
narodowości), http://www.recensamantromania.ro.
Institutul Naţional de Statistică, Populaţia după etnie la recensămintele din perioada 1930–2002,
pe judeţe, http://www.insse.ro
Institutul Naţional de Statistică, Recensământul general al populaţiei României din 29 decemvrie
1930, vol. II, Bucureşti 1931.
Institutul Naţional de Statistică, Recensământul populaţiei şi al locuinţelor 2011, Volumul II,
Tab 3. Populaţia pe sexe, după etnie – categorii de localităţi şi judeţe, http://www.recensamantromania.ro
Institutul Naţional de Statistică, Recensământul populaţiei şi al locuinţelor 2011, Volumul II, Tab
5. Populaţia pe sexe şi grupe de vârstă, după etnie – categorii de localităţi şi judeţe, http://
www.recensamantromania.ro (dostęp: 1.05.2015).
Institutul Naţional de Statistică, Recensământul populaţiei şi al locuinţelor 2011, Volumul II,
Tab. 14. Populaţia după etnie şi religie – categorii de localităţi şi judeţe, http://www.recensamantromania.ro
Węgry
Dominik Héjj
Organizacje mniejszości niemieckiej
na Węgrzech przed 1989 r.
Niemcy zamieszkiwali tereny węgierskie już od czasów średniowiecza, jednak
od końca XVIII w., to jest od zakończeniu tureckiej okupacji, ich liczba zaczęła
gwałtownie wzrastać. Trzy fale niemieckiej ludności napłynęły na Węgry w latach 1723–1726, 1763–1773 oraz 1782–1787. Łącznie było to przeszło 115 tys. osób1.
Zasiedlali oni głównie niezamieszkałe tereny. Największe skupiska formowały
się głównie w następujących rejonach: Baczka, Tolna, Barania (Schwäbische
Turkei), Banat, Bakony, okolice Budapesztu, a także na terenach w pobliżu
jeziora Balaton i zachodniej granicy Węgier.
Początkowo celem wędrówek było rolnictwo. W związku z tym Niemcy
zamieszkiwali głównie ośrodki wiejskie. Stan ten uległ zupełnej zmianie wraz
z rozwojem przemysłu w XIX w., kiedy to na Węgry przybyła znaczna liczba
Niemców i Austriaków. Ta akcja osiedleńcza była konsekwencją nieudanego
powstania węgierskiego w czasie Wiosny Ludów w latach 1848–1849 i zaprzepaszczenia nadziei na suwerenne państwo. Po upadku powstania cesarz Austrii
Franciszek Józef nakazał ukaranie Węgier za próby budowania samodzielnego i wolnego państwa. Nastały lata terroru, za który odpowiedzialny był
gen. Haynau – ostatni dowódca wojsk austriackich na Węgrzech. Jak zaznacza
Wacław Felczak: „generał wyjął spod prawa nie tylko politycznych przywódców
powstania, ale i oficerów, a nawet żołnierzy, wszystkich, którzy współdziałali z rewolucją i podnieśli rękę przeciw wojskom cesarskim”2. Rozpoczęto
masowe aresztowania, wykonywano wyroki śmierci, oficerów i żołnierzy
siłą wcielano do wojsk cesarskich. Reperkusje dotknęły nie tylko wojska, ale
zniesiono także dawny system administracyjno-społeczny Węgier, rozbito
historyczną jedność terytorium Korony Węgierskiej, oddzielając prowincję
chorwacko-slawońską (włączoną ponownie w 1918 r.), utworzono odrębną
J. Almási: Geschichte der Deutschen in Ungarn. Zusammenfassung mit Dokumenten, „Kisebbség kutatás” nr 4/1999, Budapest 1999.
2
W. Felczak, Historia Węgier, Wrocław 1966, s. 254.
1
Węgry · Organizacje mniejszości niemieckiej na Węgrzech przed 1989 r.
171
prowincję serbską – Wojwodinę, utrzymano Pogranicze Wojskowe i wydzielono Siedmiogród. Resztę ziem podzielono na pięć okręgów, nad którymi władzę
sprawowali komisarze rządowi. Zlikwidowano węgierską autonomię, a – co
istotne z punktu widzenia tematu artykułu – językiem urzędowym stał się język
niemiecki. Na Węgry przybyły dziesiątki niemieckich i czeskich urzędników,
którzy stali się podporą rządu oraz podstawą nowego systemu biurokratycznego.
Utworzono także żandarmerię, która kontynuowała zapoczątkowane przez
gen. Haynaua represje. Ostatnim krokiem do podporządkowania Węgier było
zniesienie ceł między Austrią a Węgrami, co otworzyło możliwość do przejęcia
kontroli nad gospodarką węgierską i pozbawiło ją konkurencyjności. Wszystkie
te działania, system rządów centralistycznych i absolutystycznych, określane
są mianem „ery Bacha”. Termin ten wywodzi się od nazwiska ministra spraw
wewnętrznych w rządzie austriackim. Owa era trwała aż do 1859 r., acz – co
warte odnotowania – to właśnie w tej dekadzie zaczęły tworzyć się podstawy
gospodarki kapitalistycznej3.
Powyższe fakty tłumaczą istotne zwiększenie liczebności Niemców na
Węgrzech. Na znaczeniu zyskały ośrodki miejskie, jednak wciąż na 1,9 mln
Niemców zamieszkujących Węgry aż 1,2 mln mieszkało w ośrodkach wiejskich, mających dość hermetyczny charakter4. Warto podkreślić, iż Węgry
w organizmie państwowym, jakim były Austro-Węgry (ale i wcześniej), były
zapleczem surowcowym i rolniczym Austrii. Należy zaznaczyć, że „kiedykolwiek
mówimy o Austro-Węgrzech, musimy zawsze pamiętać, że zachodził tu pewien
bardzo osobliwy wypadek, który należy sobie dobrze uzmysłowić. Mianowicie
Austro-Węgry w stosunkach zewnętrznych, na terenie międzynarodowym były
traktowane jako jedno państwo – jeden podmiot prawa międzynarodowego.
Natomiast wewnątrz swoich granic w stosunkach administracyjnych były to
od 1867 r. dwa państwa całkowicie oddzielne pod względem administracyjnym, połączone jedynie pewnymi wspólnymi instytucjami i osobą panującego. Stosunki w Austro-Węgrzech musimy zatem rozważać z reguły na dwóch
płaszczyznach: oddzielnie dla tak zwanej Przedlitawii, krajów austriackich (tzw.
3
4
Por. tamże, s. 254–260.
Gy. Bindorffer, Polgárosodási tendenciák és asszimiláció Gyönkön, Budapest 2008, dostępny
na: http://mek.oszk.hu/03700/03739/html/b3.htm (dostęp: 9.05.2015).
172
Dominik Héjj
królestw i krajów reprezentowanych w Radzie Państwa), a oddzielnie dla tzw.
Zalitawii – ziem węgierskich”5.
Przyglądając się historii Austro-Węgier, nie sposób pominąć jednego
z najważniejszych aspektów ich funkcjonowania oraz jednej z głównych
przyczyn upadku monarchii. Chodzi tutaj o zróżnicowanie narodowościowe.
Zarówno Austriacy (Niemcy) (stanowiący 35,6% ogółu ludności Austro-Węgier),
jak i Węgrzy (48,1%) byli mniejszościami we własnych państwach. Łącznie oba
narody stanowiły zaledwie 43% wszystkich obywateli, z czego w Przedlitawii
(Austrii) Niemcy stanowili 23% ogółu ludności, a w Zalitawii (na Węgrzech) –
48%. Ogromne zróżnicowanie etniczne sprawiało, że, jak zauważa Henryk
Batowski: „interes w utrzymaniu monarchii habsburskiej miały tylko dwa
narody, które nią rządziły, Niemcy austriaccy i Węgrzy. Ze zmiany swojego
położenia w monarchii były niezadowolone (…) narody, które żyły w granicach
monarchii i stanowiły razem 25,3% jej zaludnienia – Czesi, Chorwaci, Słowacy
i Słoweńcy. Sąsiadując z własnymi państwami narodowymi, a znosząc ucisk
narodowy i wyzysk ekonomiczny w ramach Austro-Węgier, następujące narody,
stanowiące razem 13% zaludnienia monarchii, pragnęły od niej się oderwać
i złączyć ze swymi państwami narodowymi: Rumuni, Serbowie i Włosi. (…) Nie
miały wprawdzie własnych państw narodowych, ale dążyły do ich utworzenia
i połączenia się w nich z resztą swoich rodaków żyjących poza granicami monarchii dwa narody, stanowiące łącznie 18% ludności: Polacy i Włosi. Łącznie
zatem 56,3% ludności Austro-Węgier było ze swego losu niezadowolonych
i dążyło do zmiany położenia”6. W 1900 r. liczba osób deklarujących język
niemiecki jako ojczysty wynosiła 1 991 100 osób, a w 1910 r. – 1 903 400 osób.
H. Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914–1918. Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne, Kraków 1982, s. 15–16.
6
Proces zjednoczenia Włoch był wieloetapowy i oznaczał stopniowe uniezależnieniae
kolejnych ziem od Austrii. Zakończyło go przyłączenie w 1870 r. Rzymu, por. H. Batowski,
dz. cyt., s. 27–28.
5
173
Mapa 3. Narodowości w Królestwie Węgierskim w 1910 roku.
Kolor czerwony: Węgrzy, żółty: Niemcy, jasny zielony: Słowacy, różowy: Rumuni, niebieski: Serbowie.
Źródło: P. Gróf Teleki (red.), Magyarország Néprajzi Térképe. A népsűrűség alapján. Klösz Györg és Fia.
Térképszeti Müintézet, Budapeszt 1974.
Losy pierwszej wojny światowej, a także obfitująca w błędy polityka etniczna
Austro-Węgier doprowadziły do upadku cesarstwa, a także podpisania traktatów pokojowych: w Saint-Germain w 1919 r. (pomiędzy państwami Ententy
a Austrią) oraz w Trianon w 1920 r. (pomiędzy państwami Ententy a Węgrami).
Skutkiem tego wydarzenia było okrojenie tzw. Wielkich Węgier liczących dawniej 325 411 km2 do niespełna 1/3 powierzchni – to jest 92 833 km2. Znacznie
zmniejszyła się także liczba ludności. Przed Trianon Węgry miały 20 886 487
mieszkańców, po traktacie 7 602 416. Liczba ta zmniejszyła się zatem o 13 284 071.
Przełożyło się to, rzecz jasna, na liczebność narodowości niemieckiej. Po zmianie
granic Węgier język niemiecki jako ojczysty deklarowało 477 000 osób, widoczny
jest spadek o 1,5 miliona (por. Tabela 28).
174
Dominik Héjj
Tabela 26. Podział ziem Zalitawii – Węgier.
Nazwa państwa
Rumunia
Królestwo SHS
Czechosłowacja
Austria
Polska
Włochy
Ziemie wchodzące w skład państwa
Siedmiogród oraz ziemie przyległe
Chorwacja-Slawonia, Baczka, zach. Banat
Słowacja, Ruś Zakarpacka
Burgenland
płn. Orawa i płn. Spisz
Port Fiume (ob. Rijeka)
Obszar w km2
102787
63088
62937
4020
589
21
Źródło: H. Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914–1918. Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne,
Kraków 1982. s. 280.
Tabela 27. Liczba mieszkańców terenów Zalitawii znajdująca się w granicach nowych
państw po Traktacie z Trianon (nie uwzględniono mieszkańców pozostałych na terenie
nowych Węgier).
Nazwa państwa
Rumunia
Królestwo SHS
Czechosłowacja
Austria
Włochy
Polska
Liczba ludności
5 260 110
4 137 603
3 520 849
292 041
49 806
23 662
Źródło: H. Batowski, dz. cyt., s. 286–296.
Dodajmy, że skład etniczny Królestwa Węgier (nie licząc Chorwacji) w roku
1867, a więc w momencie powstania Austro-Węgier, był następujący: Węgrzy
54%, Rumuni 15%, Niemcy 11%, Słowacy 10,5%, Serbowie 5,5%, Ukraińcy 9,5%.
Efektem Trianon było stworzenie Węgier praktycznie monoetnicznych – to jest
89,6% Węgrów, 6,9% Niemców i ok 1,8% Słowaków. Lata drugiej wojny światowej
to kolejna gwałtowna zmiana liczebności ludności deklarującej narodowość
niemiecką. W 1941 r. liczba ta wynosiła ponad 300 tys., zaś po wojnie, w 1949 r.
było to 26 tys. osób (22 455 deklarujących język niemiecki jako ojczysty)7.
7
Adatok a magyarországi kisebbségi önkormányzatok kialakulásáról és működéséről,
„Regio és Kisebbség, politika, társadalom”, nr 1/1997, dostępny na: http://epa.oszk.
hu/00000/00036/00028/pdf/06.pdf (dostęp: 6.05.2015); 1949. ÉVI NÉPSZÁMLÁLÁS 9.
Demográfiai eredmények, s. 12, dostępny na: http://library.hungaricana.hu/hu/view/
NEDA_1949_09/?pg=0&layout=s (dostęp: 6.05.2015).
175
Porównanie obydwu danych wskazuje na spadek deklarujących narodowość
niemiecką o 92% w ciągu ośmiu lat8. Spadek liczebności związany był z przesiedleniami oraz stratami ludnościowymi w czasie wojnie światowej. Warto
zwrócić też uwagę na działalność kilkudziesięciu tysięcy członków Węgierskiego
Związku Ludowego Niemców (Magyarországi Németek Népszövetsége, niem.
Volksbund)9. Z organizacji tej najpierw 40 tys., a następnie 60 tys. członków
zapisało się do Waffen-SS i w ostatnich latach wojny 50 tys. –60 tys. członków
zostało ewakuowanych do Niemiec z terenów Węgier i aż 150 tys. – 180 tys. z terenów płn. Siedmiogrodu i Baczki10. Jednak, jak zauważają autorzy wstępu do
opracowania spisu powszechnego w 1949 r., czynniki te wciąż nie uzasadniają
występującej na przestrzeni ośmiu lat tak dużej różnicy wyników. Twierdzą oni,
że grupa ta jest zdecydowanie niedoszacowana11.
Po wojnie, w grudniu 1945 r. rząd Węgier wydał rozporządzenia 3820./1945
i 12330./1945, w których zapisano, że trzeba przesiedlić do Niemiec tych obywateli Węgier, którzy w czasie ostatniego spisu powszechnego (w 1941 r.) przyznali
się do niemieckiej narodowości, niemieckiego języka ojczystego bądź też tych,
którzy zwęgierszczyli niemieckie nazwiska, a także tych, którzy byli członkami
Volksbund bądź jakiejkolwiek uzbrojonej formacji SS12. Rozporządzenia od razu
pozbawiły obywatelstwa około 185 tys. Niemców na Węgrzech. Skonfiskowano
także należące do nich ruchomości i nieruchomości13. W dniach 18–19 stycznia
1946 r. wyruszyły z Węgier pierwsze pociągi wypełnione przesiedlanymi obywatelami. Do stref amerykańskiej i sowieckiej deportowano 50 tys. – 100 tys.
osób, do stref francuskiej i brytyjskiej – kolejnych kilkadziesiąt tysięcy. Łączna
liczba wskazuje na przesiedlenie nawet 250 tys. osób14. Dyskryminujące przepisy
Z. Csibulka, A névjegyzékek adatai [w:] A német kitelepítés és az 1941. évi népszámlálás,
dostępny na: http://www.nepszamlalas2001.hu/hun/egyeb/nemet/data/tartalom.html
(dostęp: 6.05.2015).
9
Więcej na temat tej organizacji: N. Spannenberger, A Volksbund. Egy népcsoport nemzetiszocialista szervezete vagy emancipációs kisebbségi egyesület?, „Aetas” nr 4/2000, s. 50–63
10
L. Tilkovszky, Tanulmányok a magyarországi németség történetéből, Pécs 1997, s. 256.
11
1949. ÉVI NÉPSZÁMLÁLÁS…s. 7.
12
Magyar Közlöny z 29 grudnia 1945 r., dostępny na: http://www.ungarndeutsche.de/hu/
cms/uploads/Vertreibung_jogi%20alapjai_pfiszter_u.pdf (dostęp: 29.05.2015).
13
R. Kispál, Hová tűntek a németjeink? A magyarországi német kisebbség története és kálváriája
a XX. Században, Szeged 2013, s. 14–18, dostępny na: http://barankovics.hu/_f/honlapra/
hova_tuntek_a_nemetjeink.pdf (dostęp: 29.05.2015).
14
Tamże.
8
176
Dominik Héjj
dotyczące deklarujących narodowość niemiecką Węgrów przestały obowiązywać w kwietniu 1950 r. Szacuje się, że do domów na Węgrzech powróciło wtedy
ok. 10 tys. Niemców, a przez cały okres socjalizmu – nawet 150 tys. – 190 tys.
Niemców ukrywało swoją narodowość w spisach powszechnych15.
Mapa 4. Rozmieszczenie osób deklarujących język niemiecki jako język ojczysty
na ziemiach węgierskich w granicach posttrianońskich w 1930 r.
Źródło: https://elekfoto.files.wordpress.com/2012/11/terkep_021.jpg (dostęp: 22.05.2015).
Analizując tabelę liczebności niemieckiej na Węgrzech (Tabela 28), dostrzec
można gwałtowny, a także stały trend wzrostu deklaracji narodowości niemieckiej – w latach 1990–2011 lat o ponad 100 tys. osób. Nie pokrywa się on jednak
ze wzrostem deklaracji języka niemieckiego jako języka ojczystego.
Tamże.
15
31 231
33 653
477 153
Niemcy
10 579 898
8 000 335 10 152 366
Węgrzy
* źródło to nie podaje danych dotyczących narodowości z lat 1930 i 1970
Źródło: http://www.ksh.hu/nepszamlalas/docs/tables/regional/00/00_1_1_6_1_en.xls (dostęp: 13.04.2015).
177
10 374 823 10 198 315 9 937 628 10 709 463 10 374 823 10 198 315 9 937 628
10 222
9 546 374 8 409 049 10 638 974 10 142 072 9 416 045 8 314 029
529
37 511
33 774
38 248
11 310
30 824
62 105
131 951
Populacja 8 685 109 10 300 996 10 709 463
2001
Narodowość
1980*
1990
2011
2001
1990
1980
Język ojczysty
1930
1970
Rok spisu
Tabela 28. Liczebność narodowości niemieckiej i węgierskiej na Węgrzech według spisów powszechnych
Przyczyn wspomnianego wzrostu
można upatrywać w rosnącej śmiałości
i otwartości deklaracji innej niż węgierska narodowości (casus ukrywania narodowości w czasach socjalistycznych)
oraz rozbudowanym ustawodawstwem
dotyczącym narodowości na Węgrzech.
Jednak zdecydowanie niższa liczba osób
deklarujących język niemiecki jako
ojczysty, oznaczająca spadek odsetka
obywateli posługujących się językiem
niemieckim w domu, może wskazywać
na powodzenie komunistycznej polityki wynaradawiania mniejszości niemieckiej. Niestety, nie są prowadzone
badania, ilu spośród 131 951 Węgrów
deklarujących w 2011 r. narodowość
niemiecką włada językiem niemieckim, natomiast 38 248 uznaje ten język
za ojczysty.
Obecnie największe skupiska
mniejszości niemieckiej znaleźć można
w Budapeszcie, Békés, Borsod-AbaújZemplén, Csongrád, Fejér, Hajdú-Bihar,
Heves, Jász-Nagykun-Szolnok, Somogy,
Szabolcs-Szatmár-Bereg, Veszprém oraz
Zala.
2011
587
336
702
845
177
218
154
2 582
393
3 461
424
139
2 912
686
768
206
30 824
761 963
438 842
420 628
424 439
548 728
334 408
426 491
315 208
227 137
949 749
344 708
572 301
253 675
275 944
382 153
306 398
10 374 823
1,1
0,2
0,2
0,06
0,3
0,02
0,2
0,4
0,1
0,8
0,03
0,07
0,16
0,19
0,03
0,06
0,07
1990
Niemców
Łącznie
Odsetek
według
mieszkańców
całości
narodowości
2 016 774
2 609
0,14
418 642
10 524
2,5
544 748
2782
0,5
411 887
319
0,07
4 193
868
855
237
37 511
164
348
2 154
458
2 686
172
365
799
1 826
176
224
386
Nimeców
wg języka
ojczystego
2 887
14 055
4 285
373
1,6
0,3
0,2
0,07
0,4
0,02
0,1
0,2
0,1
0,8
0,04
0,04
0,18
0,4
0,03
0,06
0,05
0,14
3,3
0,8
0,1
Odsetek
całości
243 683
268 123
373 794
297 404
10 147 315
582 256
220 261
1 038 877
335 237
316 590
415 917
433 344
434 317
434 706
552 998
325 727
744 404
1 777 921
407 448
546 517
397 791
Łącznie
mieszkańców
6 660
1 023
3 077
454
62 251
727
744
10 343
965
5 119
218
560
2 151
1 826
319
219
1 159
Niemców
według
narodowości
7 042
14 205
4 476
964
2,7
0,4
0,8
0,1
0,6
0,1
0,3
1
0,3
1,6
0,05
0,1
0,5
0,4
0,06
0,06
0,1
0,4
4
0,8
0,2
Odsetek
całości
2001
3 798
885
1 150
380
33 812
147
202
2 956
704
2 202
189
334
1 008
1 713
210
185
305
Niemców
wg języka
ojczystego
3 551
10 478
3 096
319
0,1
0,3
0,3
0,1
0,3
0,02
0,1
0,3
0,2
0,7
0,04
0,07
0,2
0,4
0,03
0,05
0,04
0,1
2,6
0,6
0,08
Odsetek
całości
Źródło: Gy. Bindorffer, Polgárosodási tendenciák és asszimiláció Gyönkön, Budapest 2008, dostępny na: http://mek.oszk.hu/03700/03739/html/b3.htm
(dostęp: 9.05.2015).
Budapeszt
Baranya
Bács-Kiskun
Békés
Borsod-AbaújZemplén
Csongrád
Fejér
Győr-Sopron
Hajdú-Bihar
Heves
Jász-NagykunSzolnok
KomáromEsztergom
Nógrád
Pest
Somogy
SzabolcsSzatmár-Bereg
Tolna
Vas
Veszprém
Zala
Razem
Nazwa komitatu
oraz stolica
Tabela 29. Rozmieszczenie mniejszości niemieckiej na Węgrzech według spisów powszechnych w 1990 r. i 2001 r.
178
Dominik Héjj
179
Mapa 5. Rozmieszczenie osób deklarujących język niemiecki jako język ojczysty w 2001 r.
Źródło: https://elekfoto.files.wordpress.com/2012/11/terkep_01.jpg (dostęp: 22.05.2015).
Według spisu powszechnego z 2011 r. statystycznego współczesnego członka
mniejszości niemieckiej można scharakteryzować następująco: wiek ok. 43 lat
dla mężczyzn i 45 lat dla kobiet, zamieszkanie w ośrodku miejskim16, wyższe
wykształcenie, aktywność zawodowa – praca w sektorze szeroko związanym
z przemysłem17.
Obecnie na Węgrzech funkcjonuje ponad 400 samorządów narodowości
niemieckiej, a także liczne organizacje – głównie o charakterze kulturalnym
i edukacyjnym. Z organizacji historycznych wspomnieć warto Węgierską Partię
16
17
Według spisu z 1990 r. tylko 37% Niemców zamieszkiwało miasta, w 2001 r. odsetek ten
zwiększył się i wynosił 50%. Zatem w strukturze zamieszkania dominowała wtedy wieś.
Dane ze spisu powszechnego z 1990 r.: 1990. évi népszámlálás I. Előzetes adatok, Budapest
1990; dane ze spisu powszechnego z 2001 r. dostępne na: www.nepszamlalas2001.hu
(dostęp: 9.05.2015).
Wyniki spisu powszechnego w 2011 r. dostępne na: www.ksh.hu/nepszamlalas/tablak_
nemzetiseg (dostęp: 10.05.2015).
180
Dominik Héjj
Niemców powołaną w 1906 r. w Versec (dzisiejsza Serbia), powstałą w Wiedniu
w 1911 r. Węgiersko-Niemiecką Radę Kulturalną, która przyznawała stypendia
niemieckiej młodzieży zamieszkującej Węgry18. W 1924 r. powołano KulturalnoOświatowe Stowarzyszenie Niemców na Węgrzech (Német Népművelési
Egyesület). Zwycięstwo NSDAP w 1933 r. ośmieliło kształtowanie ugrupowań
o charakterze nazistowskim. W 1935 r. założono wspomniane już Ludowe
Niemieckie Stowarzyszenie Towarzyszy Broni (Népi Német Bajtársi Szövetség).
Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie Niemców na Węgrzech przekształciło się
w 1938 r. w nazistowski Węgierski Związek Ludowy Niemców (Magyarországi
Németek Népszövetsége, niem. Volksbund).
Natomiast w okresie powojennym, w 1955 r. powołano Węgierskie
Kulturalne Stowarzyszenie Niemieckich Robotników (Magyarországi Német
Dolgozók Kulturális Szövetsége), które następnie w 1969 r. przekształciło się
w Węgierskie Demokratyczne Stowarzyszenie Niemców (Magyarországi
Németek Demokratikus Szövetsége). Natomiast w 1993 r., po uchwaleniu nowej
ustawy narodowościowej, przybrało docelową formę Węgierskiego Samorządu
Niemców (Magyarországi Németek Önkormányzata), funkcjonującego po dziś
dzień, któremu uwaga zostanie poświęcona w kolejnym rozdziale.
18
L. Tilkovszky, dz. cyt., s. 256.
Dominik Héjj
mniejszości niemieckiej na Węgrzech
1. Status mniejszości niemieckiej
Współczesne Węgry są państwem w przeważającej mierze zamieszkanym przez
Węgrów – wg spisu powszechnego z 2011 r. stanowią oni ponad 80% ludności.
Sytuacja pozostałych grup narodowych i etnicznych regulowana jest przez liczne
akty normatywne gwarantujące mniejszościom bogate pola aktywności i zabezpieczające ich prawa. Niniejszy podrozdział ma na celu opis zarówno struktury
narodowościowej państwa węgierskiego, jak i instytucjonalnych uwarunkowań
aktywności mniejszości niemieckiej na Węgrzech. Dzięki temu scharakteryzowane zostaną uwarunkowania areny etnicznej kontestacji w tym państwie.
Liczebność mniejszości narodowych w spisach powszechnych na Węgrzech
określa się używając dwóch kryteriów: języka ojczystego oraz narodowości. Za
język ojczysty przyjmujemy język, którym głównie posługuje się w domu, język
dzieciństwa, tzw. „pierwszy język”1. W tabeli nr 30 zamieszczono kategorię
„trzynastu narodowości”. Zgodnie z artykułem pierwszym ustawy o prawach
narodowości z 2011 roku2 „narodowość to każda grupa narodowa zamieszkująca terytorium Węgier od przynajmniej stu lat, będąca w liczebnej mniejszości
‘wśród mieszkańców państwa’, której członkami są obywatele Węgier o odmiennym języku, kulturze i tradycji, posiadający poczucie wspólnoty i pragnący ją
kultywować”3. Załącznik nr 1 do ustawy wymienia właśnie trzynaście narodowości: bułgarską, cygańską (romską), grecką, chorwacką, polską, niemiecką,
ormiańską, rumuńską, rusińską, serbską, słowacką, słoweńską i ukraińską.
Z. Csibulka, A nemzetiség, az anyanyelv és a nyelvismeret összeÍrásának népszámlálási
lehetőségei és problémái [w:] Nemzeti és etnikai kisebbségek Magyarországon a 20. század
végén, L. Szarka (red.), Budapest 2001, s. 127.
2
2011. évi CLXXIX. törvény a nemzetiségek jogairól, (Ustawa Nr CLXXIX z 2011 roku o prawach
narodowości), dostępna w języku angielskim na: http://net.jogtar.hu/jr/gen/hjegy_doc.
cgi?docid=A1100179.TV (dostęp: 01.05.2015).
3
Tamże.
1
541 106
1 443 840
–
16 369
*
570 537
36 472
1 455 883
28 068
555 507
Tabela uwzględnia także narodowości niebędące w świetle węgierskiego ustawodawstwa mniejszościami narodowymi.
–
19 640
313 832
..
..
..
10 267 441 10 041 505 ..
..
10 343 856 10 373 367
10 300 996 10 709 463 10 374 823 10 198 315 9 937 628 10 709 463 10 374 823 10 198 315 9 937 628
–
21 657
..
..
8 685 109
–
36 270
..
–
8 944
148 155
–
17 172
135 497
15 083
..
..
..
8 314 029
2011
..
2001
..
1990
8 409 049 10 638 974 10 142 072 9 416 045
2011
10 152 366 10 579 898 10 222 529 9 546 374
2001
8 000 335
1990
1980
1980
1930
1970
Narodowość
Język ojczysty**
** Liczba deklaracji nie pokrywa się z liczebnością populacji, co zostanie wyjaśnione poniżej (DH).
Źródło: http://www.ksh.hu/nepszamlalas/docs/tables/regional/00/00_1_1_6_1_en.xls (dostęp: 13.04.2015).
wegierska
13
narodowości
Pozostałe
Liczba
osób, które
nie chciały
udzielić
odpowiedzi
Łącznie
Populacja
Narodowość
Tabela nr 30. Liczba mniejszości narodowych występujących na Węgrzech według wyników spisu powszechnego z 2011 roku*
182
Dominik Héjj
Węgry · Współczesna reprezentacja mniejszości niemieckiej na Węgrzech
183
Dokument ten stanowi także podstawę organizacji samorządów mniejszości
narodowych. Przepisy te zgodne są z ustawą zasadniczą, uchwaloną 18 kwietnia
2011 r. i ogłoszoną w „Dzienniku Urzędowym z 25 kwietnia”4. Artykuł XXIX
Konstytucji Węgier stwierdza, że „narodowości żyjące na Węgrzech współtworzą państwo. Każdy obywatel węgierski, niezależnie od przynależności
narodowościowej, ma prawo do swobodnego wyrażania i zachowania swej
tożsamości. Narodowości żyjące na Węgrzech mają prawo do używania języka
ojczystego, do używania we własnym języku nazw indywidualnych i zbiorowych, do kultywowania własnej kultury i do oświaty w języku ojczystym”5.
Zawarta w tabeli nr 30 kategoria „pozostałe” to narodowości nieuwzględnione
w prawodawstwie Węgier. Zaliczamy do nich narodowości: arabską, rosyjską,
chińską i wietnamską.
Według ostatniego spisu powszechnego przeprowadzonego w 2011 r.
Węgrów na Węgrzech jest 83,6%. Liczba ta od lat 80. XX w. systematycznie
spada – w ciągu ostatnich dziesięciu lat o przeszło 800 tys. osób. To tak, jakby
z mapy zniknęło pięć największych węgierskich, poza Budapesztem, miast. Nie
oznacza to jednak masowego opuszczania państwa przez jego obywateli – chodzi tu o trudności z dokładnym określeniem składu etnicznego społeczeństwa
węgierskiego. Po pierwsze, ostatni spis powszechny w 2011 r. składał się z dwóch
elementów: ankiety mieszkaniowej i personalnej. W ankiecie personalnej na
pytania dotyczące narodowości, religii oraz chorób przewlekłych i niepełnosprawności odpowiedź nie była obowiązkowa, a jedynie fakultatywna. Z prawa
do nieudzielania odpowiedzi związanych z narodowością i językiem skorzystało
prawie 1,5 mln osób. To wzrost aż o 900 tys. w porównaniu do poprzedniego
spisu z 2001 r.6 Gros badaczy uważa, że w grupie tej znajduje się ogromna
liczba Romów. Kolejnym powodem była możliwość deklarowania podwójnej
narodowości – węgierskiej i innej. To samo tyczy się języka ojczystego, w tym
wypadku także można było wskazać dwa języki. Należy tutaj wspomnieć, że
w kwestionariuszu poza węgierską narodowością i trzynastoma narodowościami, o których mowa była powyżej, istniała także możliwość wskazania
„Magyar Közlöny” nr 43 z 25 kwietnia 2011.
Konstytucja Węgier, tłum. J. Snopek, Warszawa 2012.
6
D. Héjj, Mniejszości narodowe w Zgromadzeniu Narodowym Węgier po wyborach 6 kwietnia
2014 roku [w:] Polityka etniczna: teorie, koncepcje, wyzwania, H. Chałupczak, R. Zenderowski,
E. Pogorzała, T. Browarek (red.), Lublin 2015, s. 501–513.
4
5
184
Dominik Héjj
innej, niewymienionej w regulacjach narodowości. Z tej możliwości skorzystało
przeszło 8 tys. osób7.
Podsumowując, należy stwierdzić, że spadek deklaracji przynależności do
narodu węgierskiego związany był po pierwsze z kształtem ankiety i możliwością deklaracji więcej niż jednej narodowości, a po drugie z większą śmiałością
deklarowania innej niż węgierska narodowość oraz z instytucjonalnymi gwarancjami praw mniejszości (ta druga przyczyna była, być może, decydująca).
Liczba deklarujących narodowość niemiecką, co jest kluczowe dla niniejszych
rozważań, wynosiła w 2011 r. 131 951 wobec 62 105 dziesięć lat wcześniej, zaś
liczebność deklarujących język niemiecki jako ojczysty wynosiła 38 248 w 2011 r.
wobec 33 744 w 2001 r.
2. „Mniejszość” a „narodowość”
Należy zwrócić uwagę, że w dwóch najważniejszych dokumentach dotyczących
mniejszości nie pada termin „mniejszość narodowa” czy „mniejszość etniczna”,
a „narodowość” – fakt ten wskazuje na specyficzną terminologię, z jaką zetknąć
się można w węgierskim prawodawstwie. Dostrzec to można, porównując przytoczony powyżej artykuł XXIX z konstytucji z 2011 r. z brzmieniem artykułu
§ 68, który zawierała poprzednia, znowelizowana w 1989 r. ustawa zasadnicza:
„Zamieszkałe w Republice Węgierskiej mniejszości narodowe i etniczne są współuczestnikami suwerenności ludu: są konstytutywnymi elementami państwa”8.
W nowej konstytucji pisze się o narodowościach (nemzetiségek). W dokumencie ani razu nie padają słowa: mniejszość (kisebbség), narodowy(a) (nemzeti)
czy etniczny(a) (etnikai). W poprzedniej konstytucji używano sformułowania:
A Magyar Köztársaságban élő nemzeti és etnikai kisebbségek – „mniejszości
narodowe i etniczne zamieszkujące Republikę Węgierską”. Taka sytuacja może
mieć związek z faktem wprowadzenia przepisu § 68 wcześniej niż uzgodniona
definicja mniejszości, która znalazła się w ustawie narodowościowej w 1993 r.
Warto przytoczyć jeszcze jeden możliwy powód zmiany nazewnictwa
z „mniejszość” na „narodowość”, który ma swoje podłoże w polityce Viktora
7
8
D. Héjj, B. Olszewski, Polityka etniczna Węgier [w:] Polityka etniczna współczesnych państw
Europy Środkowo-Wschodniej, H. Chałupczak, R. Zenderowski, W. Baluk (red.), Lublin 2015,
s. 547.
Konstytucja Republiki Węgierskiej, red. tłum. H. Donath, Warszawa 1996, s. 73.
185
Orbána. Premier chciał powrotu do najlepszych historycznych tradycji Węgier.
Termin „narodowość” stosowany był w XIX w., a „mniejszość” od zawsze miała
dość negatywną konotację – możemy mieć mniejszości religijne, homoseksualne etc. Termin „narodowość” podkreśla wagę i pozycję danej społeczności.
Dostrzec jednak należy, że w literaturze zarówno anglojęzycznej, jak i polskiej – w opisie polityki etnicznej używa się słowa „mniejszość” i z pewnością
tak pozostanie9.
Analizując status mniejszości niemieckiej na Węgrzech, warto przyjrzeć
się przemianom instytucjonalnym, które miały miejsce po roku 1989. Przede
wszystkim należy stwierdzić, że niebywale trudno jest wyszczególnić konkretne
etapy budowy prawnych gwarancji praw mniejszości. Wynika to z faktu, iż
kompleksowe uregulowania dotyczące praw mniejszości narodowych wprowadzono już na początku funkcjonowania wolnych Węgier, tj. w latach 1989–1993.
Wówczas jednym dokumentem – Ustawą o prawach mniejszości narodowych
i etnicznych10 – unormowano wszystkie najważniejsze obszary. Kolejne akty
prawne zazwyczaj dookreślały obowiązujące już dokumenty.
Pierwsze prace nad dokumentem, mającym uregulować całościowo kwestię
mniejszości narodowych, ruszyły w kwietniu 1989 r. na zlecenie Ministerstwa
Sprawiedliwości. W lutym 1990 r. minister András Baka przedstawił pierwszy
projekt o nazwie „Liberalne podejście”. Ze względu na rozproszenie i brak organizacyjnej spójności trudno było uzyskać opinie mniejszości – część mniejszości
nie miała bowiem jeszcze zarejestrowanych przedstawicielstw, co niezwykle
utrudniało prowadzenie jakichkolwiek wiążących rozmów. Ówczesny premier
József Antall11, dla którego był to jeden z priorytetów, osobiście zaangażował się w przygotowanie ustawy narodowościowej. Sprawami mniejszości zaczęła zajmować się kancelaria premiera. W sierpniu 1990 r. powołano Urząd
ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych12 (Nemzeti és Etnikai Kisebbségi
D. Héjj, dz. cyt., s. 501–513.
1993. évi LXXVII. törvény a nemzeti és etnikai kisebbségek jogairól (Ustawa LXXVII
z 1993 r.), dostępna na: http://www.complex.hu/kzldat/t9300077.htm/t9300077.htm
(dostęp: 4.05.2015).
11
József Antall, lider MDF, powołany został na funkcję premiera 23 maja 1990 r.
12
34/1990. (VIII. 30.) Korm. rendelet a Nemzeti és Etnikai Kisebbségi Hivatalról (Rozporządzenie
Rządu 34/1990. [VIII. 30.] o Urzędzie ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych), http://
dediserver.eu/hosting/ethnodoc/data/H_19900830-1.pdf (dostęp: 5.05.2015).
9
10
186
Dominik Héjj
Hivatal)13, który działał do 31 stycznia 2007 r.14 Zadaniem urzędu było prowadzenie polityki rządu wobec mniejszości, opracowywanie i inicjowanie zmian
w prawodawstwie, prowadzenie działalności badawczej, a także usprawnienie
komunikacji pomiędzy rządem a poszczególnymi mniejszościami. Dość powiedzieć, że już w 1990 r. ustawą o wyborze przedstawicieli do samorządów
lokalnych oraz burmistrzów15 zabezpieczono prawa mniejszości etnicznych
w wyborach samorządowych. Rozdział XI zatytułowany „Ochrona praw mniejszości narodowych i etnicznych” zapewniał między innymi dostępność kart
wyborczych w językach danych mniejszości. W kolejnej ustawie o samorządzie
lokalnym16 wpisano obowiązek zapewnienia i egzekwowania praw mniejszości
narodowych i etnicznych. Nowelizację ustawy o samorządzie terytorialnym
przeprowadzono ponownie w 2005 r. Poprzedziły ją długie dyskusje zwieńczone
jednak odrzuceniem pierwszego projektu. Było to spowodowane próbami zaostrzenia prawa wyborczego w taki sposób, aby uniemożliwić coraz częściej występujące nieprawidłowości i nadużycia, do których dochodziło w samorządach.
Starano się jednak zagwarantować maksymalne bezpieczeństwo wybieranym
mniejszościom i nie naruszać ich fundamentalnych praw17. W 1990 r. sytuacja
była zatem taka, że mniejszości otrzymały już zapis o prawie wyboru do samorządów, a także gwarancji ich praw. W konstytucji w art. § 68, wprowadzony
został wspomniany już powyżej zapis: „zamieszkałe w Republice Węgierskiej
mniejszości narodowe i etniczne są współuczestnikami suwerenności ludu: są
konstytutywnymi elementami państwa”18. Mniejszości stały się zatem immanentnym składnikiem państwa węgierskiego.
13
14
15
16
17
18
Pierwszym przewodniczącym Urzędu był János Wolfart, który funkcję tę pełnił do 1995 r.
363/2006. (XII. 28.) Korm. Rendelet (Rozporządzenie Rządu 363/2006. (XII. 28.)),
http://net.jogtar.hu/jr/gen/hjegy_doc.cgi?docid=A0600363.KOR (dostęp: 5.05.2015).
1990. évi LXIV. törvény a helyi önkormányzati képviselők és polgármesterek választásáról
(Ustawa LXIV o wyborze przedstawicieli do samorządów lokalnych oraz burmistrzów),
http://www.1000ev.hu/index.php?a=3&param=8720 (dostęp: 5.05.2015).
1990. évi LXV. törvény….
2005. évi CXIV. törvény a kisebbségi önkormányzati képviselők választásáról, valamint
a nemzeti és etnikai kisebbségekre vonatkozó egyes törvények módosításáról (Ustawa
CXIV. z 2005 roku o wyborze przedstawicieli samorządu terytorialnego mniejszości oraz
zmian niektórych przepisów odnoszących się do mniejszości narodowych i etnicznych),
http://www.complex.hu/kzldat/t0500114.htm/t0500114.htm (dostęp: 5.05.2015).
Konstytucja Republiki Węgierskiej…, s. 73.
187
Premier József Antall doprowadził do zebrania się 30 stycznia 1991 r. okrągłego stołu ws. mniejszości narodowych i etnicznych, którego celem było wypracowanie kompleksowych rozwiązań prawnych. Założycielami było dziewięć
organizacji narodowościowych, a w obradach latem brało udział już 20 organizacji, w tym Polskie Stowarzyszenie Kulturalne im. Józefa Bema19. Swoje prace
okrągły stół zakończył w 1993 roku. Prezydent Árpád Göncz tak ocenił jego
działania po przegłosowaniu 7 lipca 1993 r. ustawy narodowościowej: „Okrągły
stół jest wyjątkowym aktem politycznym, wyrazem istnienia społeczeństwa
obywatelskiego. [Okrągły słół – DH] był zdolny do zmobilizowania i zintegrowania mniejszości narodowych oraz etnicznych, żyjących na Węgrzech, a także
sprawienia, aby ich interesy były reprezentowane także poprzez współpracę
z rządem, partiami politycznymi i mediami. (…) Jest to przykład harmonijnych
negocjacji oraz współpracy opartej na wzajemnym zrozumieniu”20. Efektem
trzyletniej pracy był niezwykle ważny dokument, wielokrotnie przytaczana
Ustawa o prawach mniejszości narodowych i etnicznych („za” głosowało 96,5%
parlamentarzystów)21, a także Ustawa o edukacji publicznej22 i Ustawa powołująca Parlamentarnego Rzecznika Praw Mniejszości Narodowych23. Były to
fundamentalne dla mniejszości narodowych akty prawne. Ustawa o edukacji
publicznej już w preambule zawierała prawo do swobodnego nauczania przez
mniejszości w swoich językach narodowych.
W 1994 r. zmieniono regulamin parlamentu, dopuszczając używanie w trakcie posiedzeń języka narodowego danego parlamentarzysty – gdy nie zna on
języka węgierskiego. Polecono także zapewnienie mu tłumaczenia symultanicznego w trakcie całego posiedzenia24. Kolejnym etapem był rok 1995, w którym
B. Dobos, A kisebbség joga. Kisebbségi törvénykezés Magyarországon (1988–2006), Budapest
2011, s. 147.
20
T. Doncsev, A magyarországi kisebbségi törvény, „Kisebbségkutatás”, 2004 nr 1, http://
www.hhrf.org/kisebbsegkutatas/kk_2004_01/cikk_nyomtatas.php?id=1020 (dostęp:
4.05.2015).
21
1993. évi LXXVII. törvény….
22
1993. évi LXXIX. törvény a közoktatásról (Ustawa LXXIX. z 1993 r. o edukacji publicznej),
http://net.jogtar.hu/jr/gen/hjegy_doc.cgi?docid=99300079.TV (dostęp: 5.05.2015).
23
1993. évi LIX. törvény….
24
46/1994. (IX. 30.) OGY határozat a Magyar Köztársaság országgyűlésének Házszabályáról,
(46/1994. (IX.30) Zmiana regulaminu Parlamentu), http://www.mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/Nyelvhasznalat_reszl_hu.htm#46/1994._h%C3%A1zszab%C3%A1ly (dostęp:
10.05.2015).
19
188
Dominik Héjj
podjęto szereg działań regulujących kwestię praw mniejszości. Utworzono
Fundację na rzecz mniejszości etnicznych i narodowych zamieszkałych na
Węgrzech25, której celem było wspieranie mniejszościowych organizacji samorządowych. Ustanowiono następnie Dzień Mniejszości26, przypadający
18 grudnia27. W rozporządzeniu znalazło się zdanie: „stanowisko (rządu – DH)
wobec statusu mniejszości, ochrony i egzekwowania jego praw jest wskazaniem stopnia demokracji.” Wprowadzono także specjalną nagrodę, wręczaną
corocznie w Dniu Mniejszości w wysokości 200 tys. forintów28. Nagroda jest
przyznawana w uznaniu dla wybitnych osobistości życia publicznego, politycznego, naukowego czy kulturalnego. Nagrodę mogli otrzymać także działacze
węgierskiej mniejszości, działający poza granicami Węgier. Ostatnim ważnym
dokumentem było kolejne rozporządzenie dotyczące zasad realizowania polityki edukacyjnej mniejszości narodowych i etnicznych29. Zapisano w nim, że
edukacja realizowana przez mniejszości narodowe i etniczne jest integralną
częścią systemu kształcenia, dlatego właśnie winna ona realizować ogólne
podstawy programowe przyjęte na Węgrzech. Był to akt niejako uzupełniający
wspomnianą wcześniej ustawę z 1993 r. Jednak najważniejsze dla ochrony mniejszości wydają się dwa wydarzenie: podpisanie 1 lutego Europejskiej Konwencji
Ramowej o Ochronie Mniejszości Narodowych30, która weszła w życie 1 lutego
25
26
27
28
29
30
2187/1995. (VII. 4.) Korm. határozat a Magyarországi Nemzeti és Etnikai Kisebbségekért
Közalapítvány létrehozásáról, Uchwała 2187/1995. (VII. 4.) dotycząca stworzenia Fundacji
na rzecz mniejszości etnicznych i narodowych zamieszkałych na Węgrzech), http://www.
mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/6-kkalapitv.htm (dostęp: 10.05.2015).
Od 2012 r. Dzień Narodowości.
116/1995. (IX. 28.) Korm. rendelet a Kisebbségek Napjáról (Rozporządzenie 116/1995. [IX.
28.] dotyczące Dnia Mniejszości), dostępne na: http://www.mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/6-1995-1128kr.htm (dostęp: 10.05.2015).
1/1995. (IX. 28.) ME rendelet a Kisebbségekért Díj alapításáról (Rozporządzenie 1/1995. [IX.
28.] dotyczące ustanowienia nagrody na rzecz mniejszości), dostępne na: http://www.
mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/6-12.htm (dostęp:10.05.2015). Obecnie nagroda dla
przedstawicieli mniejszości węgierskiej żyjącej poza granicami przyznawana jest 20 sierpnia w Święto Świętego Stefana.
130/1995 (X. 26.) Korm. rendelet A Nemzeti alaptanterv kiadásáról (Rozporządzenie
130/1995 [X. 26.] dotyczące Narodowej podstawy programowej) http://www.mtaki.
hu/docs/cd2/Magyarorszag/Nyelvhasznalat_reszl_hu.htm#130/1995%20%28X.%20
26.%29%20Korm.%20rendelet (dostęp: 10.05.2015).
1999. évi XXXIV. törvény az Európa Tanács Nemzeti Kisebbségek Védelméről szóló, Strasbourgban, 1995. február 1-jén kelt Keretegyezményének kihirdetéséről, http://www.mtaki.hu/
189
1998 r., oraz ratyfikowanie w dniu 21 marca 1995 r. podpisanej 5 listopada 1992 r.
Europejskiej Karty Języków Regionalnych i Mniejszościowych31.
W 1996 r. przyjęto nowelizację kodeksu karnego, w której zaostrzono kary za
dyskryminację na tle narodowościowym – zapis ten wielokrotnie modyfikowano,
podwyższając kary, a także uzupełniając katalog form dyskryminacji32. Przyjęto
także ustawę o radiofonii i telewizji33, która zapewniła mniejszościom dostęp
do publicznego radia i telewizji. Art. 26 stwierdzał, że „nadawca publiczny ma
obowiązek promowania kultury mniejszości narodowych i etnicznych” a także
„regularnych informacji w języku ojczystym”34. Od 2007 r. istnieje czwarty program węgierskiego radia „Programy narodowości” (Nemzetiségi adások), który
w całości wypełniony jest treściami kulturalnymi i informacyjnymi przygotowywanymi przez poszczególne mniejszości. Stacja nadaje codziennie w godzinach
8.00–20.00. Jej główna siedziba mieści się w Budapeszcie, natomiast lokalne
redakcje mieszczą się w Miskolcu, Szegedzie i Pécs35.
Warto podkreślić, że w polityce etnicznej niezwykłą uwagę zwracano też
na kwestię integracji społeczności romskiej, co można traktować jako probierz
stosunku do mniejszości. W 1999 r. przyjęto dwa dokumenty, mające na celu
poprawę jej sytuacji. Pierwszym była Uchwała o średniookresowym pakiecie
środków dla poprawy warunków życia i sytuacji socjalnej społeczności romskiej36 oraz o utworzeniu Międzyresortowej Komisji ds. Romów37. Wymowny
docs/cd2/Magyarorszag/6-1999-34.htm (dostęp: 15.05.2015).
1999. évi XL. törvény a Strasbourgban, 1992. november 5-én létrehozott Regionális vagy
Kisebbségi Nyelvek Európai Kartájának kihirdetéséről, http://www.mtaki.hu/docs/cd2/
Magyarorszag/6-1999-40.htm (dostęp: 15.05.2015).
32
2012. évi C. törvény….
33
1996. évi I. törvény a rádiózásról és televíziózásról (Ustawa I z 1996 r. o radiofonii i telewizji),
34
Tamże.
35
Strona Programu IV węgierskiego radia: http://www.mediaklikk.hu/nemzetisegiadasok
(dostęp: 15.05.2015).
36
1047/1999. (V. 5.) Korm. határozata a cigányság életkörülményeinek és társadalmi helyzetének javítására irányuló középtávú intézkedéscsomagról szóló (Uchwała 1047/1999. [V.5],
dotycząca średniookresowego pakietu środków dla poprawy warunków życia i sytuacji
socjalnej społeczności romskiej), http://nemzetisegek.hu/etnonet/kodex/koztavu.htm
(dostęp: 5.05.2015).
37
1048/1999. (V.5.) Korm. határozata a Cigányügyi Tárcaközi Bizottság létrehozásáról, (Uchwała1048/1999 [V.5.] dotyczące utworzenia Międzyresortowej Komisji ds. Romów, http://
www.mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/6-cigany2.htm (dostęp: 05.05.2015).
31
190
Dominik Héjj
jest też fakt, że ówczesny rzecznik praw mniejszości – Ernő Kállai z pochodzenia
był Romem.
Wprowadzona w 1997 r. nowa ordynacja wyborcza 38 zawierała procedury m.in. przeprowadzania wyborów do samorządów lokalnych. Ordynacja
uwzględniała prawa mniejszości narodowych. Obecna ustawa z 2013 r.39 również daje im szerokie prawa. Warto dodać, że znowelizowana w 2011 r. Ustawa
o wyborze posłów40 dała mniejszościom narodowym prawo do wystawiania list
krajowych, a także zapewniła, że w wypadku nieuzyskania mandatu lider każdej
z list narodowości zostanie rzecznikiem danej narodowości w parlamencie. Jego
zadaniem będzie opiniowanie projektów prawnych oraz zgłaszanie propozycji
zmian prawnych. W połowie maja 2014 r., po kwietniowych wyborach do parlamentu, zaprzysiężono trzynastu rzeczników narodowości (to jest wszystkich ujętych w węgierskim prawodawstwie). Co warte podkreślenia – przysięgę składali
oni w językach ojczystych. Ostatnim znaczącym etapem było przegłosowanie
nowej Ustawy o narodowościach uchwalonej w 2011 r.41, o której mowa była
wcześniej. Od 2010 r. sprawami narodowości zajmuje się Ministerstwo Zasobów
Ludzkich (Emberi Erőforrások Minisztériuma), superresort powstały z połączenia trzech ministerstw: Ministerstwa Edukacji i Kultury, Ministerstwa Zdrowia
oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Utworzono Sekretariat ds. religii,
narodowości i społeczeństwa obywatelskiego, na którego czele stoi obecnie sekretarz stanu Miklós Soltész42. Natomiast sprawami związanymi z węgierską
mniejszością znajdującą się poza granicami Węgier zajmuje się Sekretariat ds.
polityki narodowej, strukturalnie podlegający od 2015 r. bezpośrednio urzędowi premiera, na którego czele stoi Árpád János Potápi43. Dotychczas sekre1997. évi C. törvény a választási eljárásról (Ustawa C z 1997 r. o ordynacji wyborczej), http://
www.mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/6-1997-100.htm (dostęp: 05.05.2015).
39
2013. évi XXXVI. törvény a választási eljárásról (Ustawa XXXVI z 2013 o ordynacji wyborczej):
http://net.jogtar.hu/jr/gen/hjegy_doc.cgi?docid=A1300036.TV (dostęp: 05.05.2015).
40
2011 évi CCIII. törvény az országgyűlési képviselők választásáról, (Ustawa CCIII z 2011 o wyborze posłów do Parlamentu), http://njt.hu/cgi_bin/njt_doc.cgi?docid=142940 (dostęp:
08.04.2015).
41
2011. évi CLXXIX. törvény….
42
W angielskim tłumaczeniu nazwy Sekretariatu pojawia się określenie Minorities, na
którego stosowanie w angielskiej literaturze autor zwracał uwagę.
43
Więcej na temat działalności Sekretariatu znaleźć można w języku węgierskim na stronie:
http://www.kormany.hu/hu/a-miniszterelnok-helyettes/nemzetpolitikaert-felelos-allamtitkar (dostęp: 12.05.2015).
38
191
tariat działał w Ministerstwie Administracji Publicznej i Sprawiedliwości, ta
zmiana strukturalna wskazuje więc na zdecydowane podkreślenie rangi tej
problematyki44.
Trudno jest określić konkretne etapy realizacji polityki etnicznej wobec narodowości niemieckiej po roku 1989. Najpierw stworzono fundamenty prawne, które
następnie dostosowywano do zmian w ramach organizacji mniejszości i ewolucji
sytuacji politycznej45. Jednak cel działań jest nam współcześnie znany: to bardzo
rozległe i liberalne prawodawstwo, które – powiedzmy wprost − nie jest w takim
kształcie potrzebne narodowościom zamieszkującym Węgry. Niejednokrotnie
prowadzi ono do nadużyć, które określa się miarą „etnobiznesu”. W samym
Budapeszcie samorządy wszystkich trzynastu mniejszości są zarejestrowane
praktycznie w każdej dzielnicy – to 366 samorządów w samym Budapeszcie.
W skali kraju daje to ok. 3850 samorządów, które mają otrzymać dotacje46. Aby
ukrócić nadużycia, w roku 2011 wprowadzono, jak już wspomniano, nową ustawę
o samorządzie terytorialnym47. Jej najbardziej kontrowersyjnym zapisem był
ten, zgodnie z którym samorząd narodowości może powstać tylko w gminach,
w których w ostatnim spisie powszechnym co najmniej 30 osób zadeklarowało
przynależność do danej narodowości. Przedstawiciele samorządów obawiali
się, że wprowadzenie zapisu utrudni funkcjonowanie jednostek, jednak tak
się nie stało.
Co istotne, nie sposób znaleźć faktycznych wytycznych dotyczących możliwości ubiegania się o dofinansowanie. Należy mieć prawo do stworzenia samorządu. Analizując dane kilkunastu podmiotów, które uzyskały dofinansowanie,
dostrzec można, że nie wykazywały one szczególnej aktywności na polu krzewienia kultury danej narodowości – ich oferta kulturalna była bardzo uboga
D. Héjj, dz. cyt, s. 501–513.
Więcej na temat zmian prawodawstwa przeczytać można w: E.Kállai (red.), Bevezetés
a magyarországi nemzetiségi közösségek társadalomtörténetébe, dostępny na: http://
kisebbsegtudomany.ektf.hu/tananyag/index.html (dostęp: 20.05.2015).
46
Lista samorządów ubiegających się o dofinansowanie jest dostępna na stronach Sekretariatu ds. religii, narodowości i społeczeństwa obywatelskiego: http://www.kormany.hu/
download/a/8f/21000/nemzetis%C3%A9g%20t%C3%A1mogat%C3%A1s.zip (dostęp:
20.05.2015); wykaz samorządów narodowości, które otrzymały dofinansowanie na działalność w 2015 r http://bit.ly/1UIZfcW (dostęp: 20.05.2015).
47
2011. évi CLXXXIX. törvény Magyarország helyi önkormányzatairól (Ustawa CLXXXIX. z 2011 r.
o Samorządzie lokalnym na Węgrzech), dostępna na: http://net.jogtar.hu/jr/gen/hjegy_doc.cgi?docid=A1100189.TV (dostęp: 10.05.2015).
44
45
192
Dominik Héjj
bądź władze samorządu mniejszości w ogóle się nie zebrały. W 2015 r. na dotacje
przyznano łącznie 1 568 533 323 forintów (5 087 657 euro), to jest pięciokrotnie
więcej aniżeli rok wcześniej. Środki te rozdysponowano według spisu ludności
pomiędzy samorządy narodowościowe: 2 119 lokalnych i 58 terytorialnych48.
Poszczególne samorządy otrzymały kwoty od 18 tys. forintów (ok. 59 euro) do
ponad 2,2 mln forintów ( ok. 7 600 euro)49. W roku 2016 rząd Węgier zapowiedział zwiększenie dotacji do 2 mld forintów. Przyczyny tego stanu rzeczy
należy szukać w założeniu władz węgierskich, że polityka wobec mniejszości
narodowych na Węgrzech jest rozwiązaniem modelowym, który powinien zostać wdrożony przez kraje zamieszkiwane przez mniejszość węgierską, przede
wszystkim Rumunię i Ukrainę.
w polityce
Mniejszość niemiecka na Węgrzech jest aktywna politycznie. W niniejszym
podrozdziale zostanie scharakteryzowana polityczna aktywność Niemców
w wyborach krajowych i samorządowych.
3.1. Cele mniejszości
Cele narodowości mieszkających na Węgrzech ze względu na bogate i zabezpieczające ich prawa ustawodawstwo nie stanowią politycznej kontrowersji. Niemcy, jak i inne mniejszości, nie mają problemu z dyskryminacją czy
utrudnianiem działalności. Zgodnie z ustawą o narodowościach członkowie
narodowości winni posiadać poczucie wspólnoty oraz pragnienie jego kultywowania. Stąd też w programach wszystkich organizacji akcentuje się rolę nauki
języka, krzewienia kultury oraz sportu i podtrzymanie tożsamości narodowej.
http://www.kormany.hu/hu/emberi-eroforrasok-miniszteriuma/egyhazi-nemzetisegi-es-civil-ugyekert-felelos-allamtitkarsag/hirek/dontes-szuletett-a-nemzetisegi-onkormanyzatok-idei-tamogatasarol (dostęp: 20.05.2015).
49
A települési és területi nemzetiségi önkormányzatok 2014. évi feladatalapú költségvetési
támogatása (wsparcie lokalnych i regionalnych samorządów narodowości w 2014 r.),
dostępne na: http://bit.ly/1MSTaI5 (dostęp: 20.05.2015).
48
193
Na stronach Węgierskiego Samorządu Niemców (Magyarországi Németek
Önkormányzata – w skrócie MNOÖ) znaleźć można następujące określenie
głównego celu: głównym celem samorządu jest ochrona oraz wspieranie języka
niemieckiego, dziedzictwa intelektualnego, tradycji historycznych. Odbywa się
to na polu kulturalnym, gdzie chroni się i pielęgnuje język, na polu edukacyjnym – poprzez wspieranie nauki języka niemieckiego w węgierskim systemie
edukacyjnym, a także poprzez kontakty zagraniczne i branie udziału w rozmaitych inicjatywach50.
Co niezwykle interesujące, narodowości, w tym narodowość niemiecka, nie
wskazują współrządzenia krajem jako swój cel, co może być konsekwencją specyfiki ordynacji w zakresie praw mniejszości. Na Węgrzech nie ma niemieckich
organizacji politycznych, które moglibyśmy określić mianem partii politycznych.
Mowa o tym będzie w punkcie drugim niniejszego rozdziału.
3.2. Reprezentacja mniejszości na poziomie krajowym
(analiza wyborów)
23 grudnia 2011 r. w parlamencie przegłosowano nową ordynację wyborczą.
Nowa ustawa o wyborze posłów do parlamentu o numerze CCIII51 wprowadziła kilka znaczących zmian w sposobie przeprowadzania głosowania. Po
pierwsze, zmniejszono liczbę posłów z 386 do 199 (106 wybieranych w okręgach
jednomandatowych oraz 93 z listy krajowej). Wprowadzono jedną turę wyborów w miejsce dotychczasowych dwóch, zmieniono system liczenia głosów na
metodę d’Hondta. Podjęto także przełomowe decyzje, które znajdują swoje
odzwierciedlenie w specyfice węgierskiej polityki etnicznej. Po raz pierwszy
przyznano prawo do głosowania obywatelom Węgier żyjącym poza granicami
kraju (külföldön élő magyar állampolgárok), a także – co z punktu widzenia
tematyki artykułu najważniejsze – przyznano prawo do wystawienia swoich list
kandydatów w wyborach parlamentarnych strukturom krajowym samorządów
narodowości mieszkających na Węgrzech52. Dotychczas członkowie danych narodowości również mogli, oczywiście, startować w wyborach parlamentarnych:
bierne prawo wyborcze gwarantowało im obywatelstwo węgierskie, startowali
http://www.ldu.hu/page/69 (dostęp: 10.05.2015).
D. Héjj, dz. cyt., s. 513–516.
52
Tamże.
50
51
194
Dominik Héjj
jednak jedynie z organizacji politycznych czy partyjnych. Samorządy narodowości takiego charakteru nie mają. Przepis ten oznacza, że każdy z krajowych
samorządów narodowości posiada prawo zgłoszenia kandydatów w wyborach
parlamentarnych – musi to być przynajmniej trzech kandydatów. Specyfika
ordynacji wyborczej na Węgrzech sprawia, że wyborca głosuje na swojego
kandydata w okręgu jednomandatowym (jest ich 106), a następnie może oddać głos na listę krajową, na której znajdują się partie polityczne, bądź też na
listę kandydatów danego samorządu narodowości. Jeśli wyborca zdecyduje
się zagłosować na któryś z samorządów krajowych (musi się zarejestrować
w Narodowym Biurze Wyborczym – szczegóły procedury poniżej), to traci
prawo oddania głosu na krajową listę partyjną. W ordynacjach mieszanych, gdy
część manadatów rozdzielanych jest w okręgach jednomandatowych, a wybór
dokonowany większością względną, skoncentrowane terytorialnie mniejszości
mają szansę wprowadzić swoich reprezentatntów do parlamentu. Przekroczenie
progu wyborczego, zaporowego dla nich, nawet jeśli jest obniżony, jest niezwykle trudne. Wyborcy niemieccy postawieni przed wyborem: „kandydat
mniejszości” lub „kandydat partii ogólnokrajowej” wybierają najczęściej drugi
wariant. Przedstawiciele narodowości wyszli bowiem w znakomitej większości
z założenia, że lepiej jest wesprzeć ugrupowanie polityczne, mające poważną
reprezentację w parlamencie, a które dba o narodowości, aniżeli próbować
forsować swoich kandydatów.
Ustawodawca przewidział nikłe szanse kandydatów narodowości na dostanie się do parlamentu. Zagwarantował, że w takim wypadku zostanie powołany
rzecznik danej narodowości (szószóló) – stanowistko to otrzymuje pierwsza
osoba z listy danej mniejszości. Rzecznicy zrzeszeni w komisji parlamentarnej
są ciałem opiniującym projekty dotyczące narodowości53.
Formalnie dano więc mniejszościom szansę na uzyskanie reprezentacji
parlamentarnej, jednak ze względu na ich liczebność oraz brak terytorialnej
koncentracji de facto nie jest to możliwe. Analiza ostatniego spisu powszechnego
pozwala na dostrzeżenie, że szanse na wprowadzenie swojego kandydata miały
jedynie mniejszość romska oraz niemiecka. Pomimo wystawienia trzynastu list
narodowości żaden z kandydatów nie dostał się do parlamentu (także z puli
proporcjonalnej) i to pomimo obniżonego progu wyborczego, który dla krajowych partii politycznych wynosi 5%. Aby utrzymać mandat w Zgromadzeniu
53
Więcej na temat Komisji czyt. tamże, s. 515–520.
195
Krajowym Węgier, dany samorząd musiał zdobyć 22 022 głosów, to jest 0,04%54.
Łącznie na wszystkie listy samorządów krajowych oddano jedynie 19 546 głosów,
zatem nawet gdyby zsumować wszystkie głosy oddane na kandydatów mniejszości, nie udałoby się przekroczyć minimalnego progu wyborczego. Narodowe
Biuro Wyborcze, podając wyniki wyborów, zsumowało wyniki krajowej listy
partyjnej oraz samorządów narodowości. Poszczególne wyniki, jakie uzyskały
narodowości, przedstawia poniższa tabela.
Tabela 31. Wyniki poszczególnych komitetów narodowości w wyborach parlamentarnych
w 2014 r. Liczba oddanych głosów oraz procent wszystkich oddanych w wyborach głosów.
Narodowość
niemiecka
romska
chorwacka
słowacka
romska
rumuńska
ukraińska
serbska
słoweńska
ormiańska
grecka
polska
bułgarska
Łącznie głosów
Liczba głosów
11 415
4 048
1212
995
463
362
293
236
134
110
102
99
77
19 546
Procent wszystkich oddanych głosów
0,23
0,08
0,02
0,02
0,01
0,01
0,01
0
0
0
0
0
0
0,38
Źrodło: opracowanie własne na podstawie: http://valasztas.hu/hu/ogyv2014/861/861_0_index.html
(dostęp: 10.05.2015).
Największą liczbę głosów, chociaż wciąż o połowę zbyt małą, aby skutecznie
wprowadzić swojego posła do parlamentu, zyskała mniejszość niemiecka. Dwie
listy wystawiła mniejszość romska – kandydatów zgłosiły dwa krajowe samorządy mniejszości (pamiętajmy, że jest to najliczniejsza narodowość zamieszkująca Węgry – według ostatniego spisu powszechnego ponad 300 tys.). Na
uwagę zasługuje fakt, że swojej listy nie wystawiła jedynie mniejszość rusińska.
Wyniki wyborów dostępne na stronie Narodowego Biura Wyborczego http://valasztas.
hu/hu/ogyv2014/861/861_0_index.html (dostęp: 20.09.2015).
54
196
Dominik Héjj
Odebranie prawa do głosowania na partyjną listę krajową skutecznie zniechęciło zainteresowanych do głosowania na listę narodowości. Część wyborców wychodzi z założenia, że głos oddany na mniejszość to głos stracony. Po
pierwsze trudno przypuszczać, by jeden czy dwóch kandydatów narodowości
w parlamencie było w stanie pełnić rolę chociażby języczka u wagi w głosowaniach. Wreszcie już przed wyborami zapewniono mniejszościom udział w nowo
powstałej komisji parlamentarnej, wyborcy oddali więc głos na ugrupowania
polityczne, które realnie mają wpływ na władzę.
Wydaje się, że istotne są także inne czynniki skłaniające Niemców do głosowania na partie ogólnowęgierskie. Nie ma na Węgrzech czynnika konsolidującego
narodowości, wspólnego „wroga”, „sprawy najwyższej”, więc więzi wewnątrz
narodowości rozluźniają się. Co zasługuje na szczególne podkreślenie, wielokrotnie środowiska mniejszości nawoływały do niepopierania swoich list na rzecz
list partyjnych, aby „nie tracić głosu”. Nie bez znaczenia pozostaje także fakt, że
aby móc oddać głos na listę narodowości, należało zawczasu odpowiednio zarejestrować się w biurze wyborczym. Część mniejszości uznało ten fakt za próbę
ograniczenia ich prawa do głosowania – w 2014 r. spośród 400 tys. uprawnionych
do głosowania głos oddało niecałe 5% wyborców. W praktyce bez akceptacji samorządów mniejszości obecny rząd nie zdecyduje się wprowadzić zmian w prawie
ich dotyczącym – ta ostrożność, jak już powiedziano, nie wynika z lęku Orbana
przed siłą mniejszości, ale jest konsekwencją politycznych kalkulacji i chęci pokazania ościennym państwom, w których zamieszkuje liczna mniejszość węgierska,
jak wzorcowo prowadzić politykę wobec grup narodowych. Orban zyskuje w ten
sposób wygodny argument na rzecz praw mniejszości węgierskiej.
3.3. Reprezentacja mniejszości na poziomie regionalnym
(analiza wyborów)
Węgry administracyjnie podzielone są na 19 komitatów oraz Budapeszt, 174
powiaty (jednak są one wyróżnione jedynie do celów statystycznych NUTS
4) oraz 3152 gminy. Samorząd na Węgrzech jest dwustopniowy: na poziomie
komitatów oraz gmin. W takiej też strukturze funkcjonują samorządy mniejszości narodowych (nemzetiségi önkormányzat). W wyborach do samorządów mniejszości, które odbywają się równolegle z wyborami samorządowymi
na Węgrzech, wyborca wybiera narodowościowy samorząd gminny, samorząd na poziomie komitatu oraz Budapesztu. Wybiera się także reprezentację
197
samorządu ogólnokrajowego. Samorządy te mają podobną strukturę. Składają
się z przewodniczącego oraz rady samorządu mniejszości. Liczba wybieranych przedstawicieli nie jest stała. Zależna jest bowiem od liczby samorządów
utworzonych przez dane narodowości, które w momencie wyborów spełniają
wymogi przewidziane w ustawie. W roku 2014 dla narodowości niemieckiej
stawką było 1405 mandatów na poziomie gmin i komitatów oraz 39 na poziomie
krajowym. Poszczególne gminne samorządy mniejszości rywalizują bowiem
ze sobą o jak największą reprezentację na poziomie krajowym, w wypadku
węgierskich Niemców – w Węgierskim Samorządzie Niemców. To właśnie ten
podmiot ma prawo wystawiać listę w wyborach parlamentarnych.
Na podstawie wyników wyborów do samorządów mniejszości z lat 1994–
2014 można wskazać sześć najważniejszych podmiotów reprezentujących narodowość niemiecką w polityce. Będą to:
1. Węgierski Samorząd Niemców (Magyarországi Németek Önkormányzata) –
największa tego typu organizacja, która w obecnej formie funkcjonuje od
1993 r. To obecnie krajowa reprezentacja tej narodowości. Członkowie tego
podmiotu wybierani są w czasie wyborów do samorządów mniejszości.
2. Stowarzyszenie Samorządowe Niemców Komitatu Baranyi (Baranyai
Németek Önkormányzati Szövetsége) – powstała w 1995 r. organizacja
zrzesza 108 podmiotów z komitatów Baranyi oraz Somlógy. Dba o krzewienie niemieckiej kultury w południowym regionie Węgier.
3. Niemieckie Zjednoczenie Stowarzyszeń Samorządów Północnych Węgier
(Észak-Magyarországi Német Önkormányzatok Szövetsége Egyesület) –
organizacja zrzeszająca podmioty z trzech komitatów: Pest, Heves oraz
Nógrád. Powstała w 1997 r., osiąga najlepsze wyniki w wyborach samorządowych. W 2014 r. zdobyła 39 z 39 miejsc do samorządu krajowego.
4. Społeczność niemiecka komitatu Veszprém (Veszprém Megyei Német
Közösség) – organizacja powstała w 1994 r., zrzesza 49 organizacji leżących na terenie komitatu Veszprém.
5. Stowarzyszenie Niemieckich Samorządów Mniejszości Komitatu
Bács-Kiskun (Német Kisebbségi Önkormányzatok Bács-Kiskun Megyei
Szövetsége) – organizacja powstała w 1995 r., zrzesza 27 podmiotów
z komitatów Bács-Kiskun oraz Csongrád.
6. Stowarzyszenie Niemieckich Samorządów Mniejszości Komitatu
Komárom-Esztergom (Komárom-Esztergom Megyei Német Kisebbségi
Önkormányzatok Szövetsége) – niestety, organizacja ta nie udostępnia
danych na swój temat, co może świadczyć też o jej formalnej słabości.
198
Dominik Héjj
Trzeba podkreślić, że badanie tych organizacji sprawia wiele kłopotu: ich
strony internetowe, o ile w ogóle istnieją, są niezwykle skromne w treści bądź
też prymitywne – poza stroną Észak-Magyarországi Német Önkormányzatok
Szövetsége Egyesület, która z kolei nie jest ukończona. Podobny kłopot sprawia
odszukanie liczby organizacji mniejszości działających na Węgrzech. Podane
wcześniej wsparcie finansowe, jakiego udziela państwo organizacjom, stanowi
jedyny trop pozwalający ustalić ich liczbę. Autorowi udało się uzyskać dostęp
jedynie do 45-stronicowego skanu faksu zawierającego zestawienie dotacji
i jednostek organizacyjnych mniejszość. Przyczyny takiego stanu rzeczy poszukiwać można w próbie uniknięcia konfliktów na tle narodowościowym. Trudno
przypuszczać, aby przeciwnicy dotowania samorządów mniejszości chcieli tak
skrupulatnie przeczesywać trudno dostępne dokumenty. Nad tym, aby zjawisko
„etnobiznesu” nie funkcjonowało, czuwa Izba Kontroli (Állami Számvevőszék),
najważniejszy organ kontroli finansowej na Węgrzech, kontrolujący między
innymi krajowe samorządy mniejszości.
Jak już wcześniej wspomniano, już w 1990 r. zabezpieczono prawa mniejszości w wyborach samorządowych55. Jednak prawo wybierania kandydatów
do samorządów mniejszości narodowe otrzymały cztery lata później – w 1994 r.
Ostatnie wybory w 2014 r. odbywały się według znowelizowanej ustawy z 2011 r.56
Tabela 32. Liczba mandatów uzyskanych przez przedstawicieli samorządów niemieckiej
mniejszości narodowej w wyborach w latach 1994–2014 na poziomie gmin i komitatów
Nazwa organizacji
Baranyai Németek
Önkormányzati Szövetsége
B-A-Z. Megyei Német
Önkormányzatok
Szövetségének Egyesülete
BCSM Német Iskolaegyesület
Békés Megyei Német
Önkormányzatok Szövetsége
BRAUNHAXLER,Óbudai
Német Egyesület
55
56
1990. évi LXIV. törvény…
2011. évi CLXXXIX. törvény…
1994
1998
2002
2006
2010
2014
486
451
374
57
52
49
29
32
40
5
5
4
4
Nazwa organizacji
Budapest XVI. kerületi Német
Kultúregylet
Budapesti Német Iskolaegylet
Ceglédberceli Német
Nemzetiségi Kultúregyesület
Csepeli Német Kultúr
Egyesület
Csepeli Svábok
Csepeli Svábok Szabad
Kulturális Egyesülete
Csolnoki Kulturális Egyesület
Deutscher Kulturverein
Deutschklub Veszprém
Észak-Magyarországi Német
Egyesület
Fejér Megyei Német
Egyesület
Felsőgallai Baráti Kör
KEKSZNT
Komárom-Esztergom
Megyei Német Kisebbségi
Kulturverein 16
Kulturverein-Vecsés
Lenau Egyesület
Magyarországi Németek
Csongrád Megyei Egyesülete
Magyarországi Németek PécsBaranyai Nemzetiségi Köre
MANÉGYŐÉRD Megyei Veszprém Német
Közösség
MO.-I Németek Szövetsége
NÉKE Egyesület
NÉKE-KISPEST NÉKE-KISPEST-BNIE Német Egyesület
Német Egyesület Szekszárd
199
1994
1998
2002
2006
2010
2014
32
15
3
5
5
5
10
3
5
5
4
228
211
271
56
3
5
100
77
85
4
4
23
4
3
17
3
310
15
5
5
1
1
1
3
200
Nazwa organizacji
Német Kisebbségi
Önkormányzatok Bács-Kiskun
Megyei Szövetsége
Német Kisebbségi
Önkormányzatok Vas-Zala
Megyei Szövetsége
Német Kör
NÉMET KÖR-LENAU-PETER
ROSEGGER Német Kulturális Egyesület
Német Kulture-Dunamenti
Svábok
Német Kultúregyesület
Budapest
Német Kulturegyesület
Soroksár
Német Kultúrklub
Német Nemzetiségi Kör
Német Nemzetiségi
Kultúregyesület
Német Nemzetiségi
Önkormányzatok Vas-Zala
Megyei Szövetsége
Német Önkormányzatok
Győr- Moson-Sopron Megyei
Egyesülete
Német Önkormányzatok
Győr- Moson-Sopron Megyei
Egyesülete-Komitatsverband
R-W-Ö
Német Óvoda és
Iskolaegyesület
Német Szövetség
Németszármázású Polgárainak
Egyesülete
NÉMÖK NKÖ SZ-SZ-B megyei
Szövetsége
NNKS
Organizacja 1327
Dominik Héjj
1994
1998
2002
2006
2010
2014
129
111
98
70
64
1
5
3
3
4
4
21
4
1
4
10
42
75
59
53
41
5
31
3
16
4
3
Nazwa organizacji
Pestszentlőrinc-Pestszentimre
Németszármazású Polgárainak
Egyesülete
PNN AlapÍtvány
PNN AlapÍtvány-J.B. Közösség
Przedstawiciele niezależni
PUSZTA Német-Magyar
Kulturális Egyesülete
SaxlehnerKHE
Sopron és Környéke Német
Kultúrklub Egyesület
Soroksári Német Nemzetiségi
Egyesület
Svábhegy-Svábfalu
Kuratóriuma
Szatmári Németek Egyesülete
Szatmári Svábok Kulturális
Egyesülete
Tököli Sváb Hagyományőrző
Ének Egyesület
Tolna Megyei Német
Kisebbségi Önkormányzatok
Szövetsége
Veszprém Megyei Német
Közösség
VMNK
201
1994
1998
2002
2006
2010
2014
3
4
5
18
3
139
102
3
11
4
4
4
24
35
6
35
3
182
167
137
268
159
5
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://valtor.valasztas.hu/valtort/jsp/t0.jsp
Należy wskazać, że w pierwszych wyborach, które odbyły się w grudniu 1994 r.,
wybierano 63 przedstawicieli narodowości. Po tych wyborach, a także uzupełniających, które odbyły się w listopadzie 1995 r.57, powstały 164 samorządy mniejszości
niemieckiej. Wybrano także krajowy samorząd mniejszości, występujący pod
wspominaną nazwą Węgierskiego Samorządu Niemców (MNOÖ). Na początku
liczba tworzących się samorządów dochodziła do kilkunastu rocznie, dla porównania w przypadku mniejszości romskiej – kilkudziesięciu. Po kolejnych wybo
57
Przeprowadzenie wyborów było konieczne z powodu nieobsadzenia wszystkich samorządów mniejszości.
202
Dominik Héjj
rach w 1998 r. liczba przedstawicieli w samorządach wzrosła prawie trzykrotnie.
Minimalna liczba wybranych z danego okręgu kandydatów wynosiła trzy, zaś
maksymalna uzależniona była od wielkości okręgu. Po wyborach utworzono
271 samorządów, zaś cztery lata później – 34858. Zwiększenie liczby samorządów
wynikało z łatwości ich zakładania, a także, rzecz jasna, ze wzrostu poczucia
tożsamości narodowej oraz ze wspomnianego wcześniej zjawiska „etnobiznesu”.
Zwróćmy uwagę, że w wyborach w 1998 r. 75% (139) wszystkich mandatów
zdobyli kandydaci niezależni. W roku 1994 było to 29% (18), zaś w 2002 – 56%
(102)59. W kolejnych wyborach w 2006 r. nie odnotowano już wzrostu liczby
kandydatów niezależnych. Przyczyn tego stanu rzeczy upatrywać można w słabej instytucjonalizacji mniejszości, a tym samym słabej rozpoznawalności poszczególnych organizacji. Ponadto poszczególne organizacje startujące w tych
samych okręgach miały bardzo podobne nazwy – na przykład zamiast Németek
występowało Svábok, co dezorientowało wyborców. Natomiast spadek znaczenia
kandydatów niezależnych po 2006 r. łączyć należy z wykształceniem się pewnej stałej reprezentacji politycznej, a także regularnym udziałem w wyborach
sformalizowanych już podmiotów. Wybory w 2006 r. były szczególne z trzech
innych powodów: po pierwsze, wybierano już 1827 przedstawicieli na szczeblu
gminy i komitatu, to jest dziesięciokrotnie więcej aniżeli cztery lata wcześniej.
Po drugie, w czasie tych wyborów zaobserwować można było gwałtowny wzrost
liczby głosujących. Po trzecie, to w tych wyborach ukształtowała się także krajowa reprezentacja wymienionych powyżej sześciu najważniejszych podmiotów,
które w wyborach lokalnych zgarniają całą pulę mandatów.
W pewnym stopniu przełomowymi wyborami były te, które odbyły się
w 2014 r., po znowelizowanej w 2011 r. ustawie. Novum polegało na tym, że wybierano jednocześnie przedstawicieli na wszystkich szczeblach: gminy, wszystkich
19 komitatów (w tym stolicy), a także samorząd ogólnokrajowy narodowości.
Wspomniałem wcześniej o samorządzie krajowym mniejszości, będącym
główną jej reprezentacją, a także jej „parlamentem”. W 2007 r. liczył on 53 członków,
a 100% głosów zebrał Baranyai Németek Önkormányzati Szövetsége (Stowarzyszenie
Samorządowe Niemców Komitatu Baranyi). W roku 2011 możliwa liczba mandatów
na poziomie krajowym wynosiła 37, natomiast w 2014 r. – 39. W obydwojgu wyborach
58
59
Gy. Bindorffer, Polgárosodási tendenciák és asszimiláció Gyönkön, Budapest 2008, dostępny
na: http://mek.oszk.hu/03700/03739/html/b3.htm (dostęp: 9.05.2015).
Liczba samorządów mniejszości nie jest stała – stąd ten udział procentowy.
203
100% mandatów uzyskał Észak-Magyarországi Német Önkormányzatok Szövetsége
Egyesület (Niemieckie Zjednoczenie Stowarzyszeń Samorządów Północnych Węgier).
Zasadne jest wskazanie metody określania liczby przedstawicieli „przysługujących” danej narodowości na poziomie lokalnym i ogólnokrajowym. Na
poziomie narodowych samorządów gminnych liczbę możliwych do uzyskania
mandatów oblicza się na podstawie liczby zarejestrowanych głosujących w danej
gminie. Jeżeli w danej gminie liczba głosujących nie przekracza stu osób, to
wybiera się w niej trzech przedstawicieli. Jeżeli przekracza tę liczbę, to wybiera
się cztery osoby. Siedmiu przedstawicieli wybiera się w komitatach (województwach) i samorządzie stolicy.
Tabela 33. Stosunek możliwych do uzyskania mandatów w samorządzie narodowości na
poziomie gminy do liczby zarejestrowanych wyborców.
Liczba możliwych do uzyskania mandatów
Liczebność wyborców w dniu wyborów
3
poniżej 100
4
powyżej 100
15
23
31
39
57
poniżej 1000
powyżej 5000
powyżej 10 000
powyżej 25 000
powyżej 50 000
Źródło: opracowanie własne na podstawie: 2011. évi CLXXIX. törvény a nemzetiségek jogairól, (Ustawa
Nr CLXXIX z 2011 r. o prawach narodowości), dostępna w języku angielskim na: http://net.jogtar.hu/jr/gen/
hjegy_doc.cgi?docid=A1100179.TV (dostęp: 01.05.2015).
Na poziomie krajowym liczbę reprezentantów samorządu krajowego zgodnie
ze starą ustawą (przed 2011 r.60) określano na podstawie liczby samorządów
gminnych (w skali całego kraju) utworzonych przez daną narodowość, co ilustruje tabela 5. Zapis ten został zmieniony w 2011 r. Znowelizowana ustawa, co
60
Ostatnie wybory według tej ustawy odbyły się w styczniu 2011 r.
204
Dominik Héjj
podkreślano wcześniej, przeciwdziałać miała zjawisku „etnobiznesu”, tworzeniu
samorządów niejednokrotnie na siłę w celu uzyskania dotacji państwa.
Tabela 34. Stosunek możliwych do uzyskania mandatów w samorządzie krajowym
narodowości do liczby funkcjonujących samorządów – stare kryteria.
15
21
25
29
37
53
Liczba samorządów gminnych
poniżej 15
16–50
51–100
101–200
201–500
powyżej 500
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Tájékoztató a kisebbségi szervezetek részére a területi és az
országos kisebbségi önkormányzati választásokról, dostępny na: http://valasztas.hu/hu/download/460/vf176.
pdf (dostęp: 10.05.2015).
W 2014 r. samorząd krajowy mniejszości po raz pierwszy wybierany był
przez elektorów delegowanych przez poszczególne organizacje, a nie w wyborach bezpośrednich. Liczebność samorządu określana jest obecnie na podstawie
liczebności spisu wyborców. Im wyższa ich liczba zarejestruje się w Narodowym
Biurze Wyborczym, tym liczniejszy będzie samorząd krajowy.
Tabela 35. Stosunek możliwych do uzyskania mandatów w samorządzie krajowym
narodowości do liczebności spisu wyborców danej narodowości – nowe kryteria.
15
23
31
39
47
Liczebność wyborców w dniu wyborów
poniżej 5000
5000–10 000
10 000–25 000
25 000–50 000
powyżej 50 000
Źródło: opracowanie własne na podstawie: 2011. évi CLXXIX. törvény a nemzetiségek jogairól, (Ustawa
Nr CLXXIX z 2011 r. o prawach narodowości), dostępna w języku angielskim na: http://net.jogtar.hu/jr/gen/
hjegy_doc.cgi?docid=A1100179.TV (dostęp: 01.05.2015).
205
Wybory w 2014 r.61 potwierdziły, że najważniejszą organizacją na szczeblu krajowym stało się Niemieckie Zjednoczenie Stowarzyszeń Samorządów Północnych
Węgier (ÉMNÖSZ), które w Węgierskim Samorządzie Niemców (MNOÖ) zdobyło 39 na 39 miejsc. Co ciekawe, fakt ten nie przełożył się na największą liczbę
mandatów w samorządach gminnych dla tej organizacji. ÉMNÖSZ zdobyła 271
mandatów (51 607 głosów), zaś wspominany Baranyai Németek Önkormányzati
Szövetsége aż 374 (26 536 głosów).
Podsumowując, należy zatem podkreślić dominację Niemieckiego
Zjednoczenie Stowarzyszeń Samorządów Północnych Węgier w ramach
Węgierskiego Samorządu Niemców. Przewaga tej organizacji na poziomie ogólnokrajowym nie przekłada się jednak na jej siłę na poziomie terytorialnym – tu
widoczna jest aktywność innych organizacji. Nie można zatem mówić o centralizacji czy też koordynacji działalności organizacji mniejszości niemieckiej.
Tak jak już wielokrotnie sygnalizowano, wzrost liczby organizacji mniejszości
wiązała się ze sposobem ich finansowania.
4. Reprezentacja kulturalna
Edukacja i kultura to najważniejsze elementy kształtowania odrębności narodowej. W trakcie badań nie udało się dotrzeć do danych dotyczących edukacji,
pochodzących sprzed 2005 r.. W 2000 r. do 263 przedszkoli mniejszości niemieckiej (obecnie 29162), uczęszczało 14 171 dzieci, z czego większość do grup
prowadzonych w dwóch językach – 11 906. W tym samym roku w 208 niemieckich szkołach podstawowych (obecnie 29163) uczyło się 46 524 dzieci, z czego 758
tylko w kilku szkołach z niemieckim językiem wykładowym jako jedynym. Do
szkół z najdłuższą tradycją zaliczyć można placówki w Katymár (rok utworzenia
1890), Bácsbokod (1921 r.), Dunabogdányban (1936 r.), Máriahalmon (1947 r.) czy
Szederkényben (1948 r.)64. W roku szkolnym 2004/2005 2641 uczniów kontynuowało naukę po szkole podstawowej w placówkach niemieckich, z czego 2133
Średnia frekwencja wyborcza wyniosła 64,3%.
http://www.goethe.de/ins/hu/bud/lhr/dtm/hu11214950.htm (dostęp: 12.05.2015).
63
Tamże.
64
Pozostałe szkoły: Mecseknádasd (1951), Császártöltés (1952), Hajós (1952), Harta (1952),
Iklad (1952), Taksony (1952), Nemesnádudvar (1953), Lánycsók (1955) oraz Herend (1956),
za: É. Márkus, Kisebbségi oktatás – a magyarországi németek, s. 115, dostępny na: http://
epa.oszk.hu/00000/00033/00028/pdf/111-128.pdf (dostęp: 20.05.2015).
61
62
206
Dominik Héjj
w gimnazjach, zaś 508 w szkołach zawodowych. W 2005 r. funkcjonowały 22
szkoły średnie organizowane przez mniejszość niemiecką, wśród nich nie było
jednak ani jednej szkoły tylko niemieckojęzycznej65. W Centrum Kulturalnym
Niemców na Węgrzech mieszczącym się w Baja, mieście leżącym w komitacie
Bács-Kiskun (pamiętajmy o tamtejszej silnej reprezentacji niemieckiej) można
uczyć się i zdawać maturę w języku niemieckim.
Reprezentacja kulturalna narodowości niemieckiej liczy ponad 500 organizacji. W listopadzie 2003 r. samorząd krajowy mniejszości niemieckiej powołał
Węgierskie Centrum Kulturalne i Informacyjne Niemców (węg. Magyarországi
Német Kulturális és Információs Központ, funkcjonuje pod niemiecką nazwą
Zentrum). Instytucja rozpoczęła działalność w październiku 2004 r. Jej głównym
zadaniem jest ukazywanie dorobku (społecznego, naukowego, kulturalnego, gos
podarczego) węgierskich Niemców za pomocą nowoczesnych środków przekazu
metod66. W statucie zapisano także, że instytucja ta posiada nieograniczone
możliwości, aby za pośrednictwem internetu pomagać w budowaniu więzi między niemieckimi organizacjami i lokalnymi społecznościami, a także zapewniać
wsparcie tak komunikacyjne, jak i informacyjne dla aktywności niemieckich
organizacji kulturalnych.
Autor niniejszego artykułu natrafił tu na nie lada problem. Udało się ustalić, jak już wspomniano, że na Węgrzech funkcjonuje ponad 500 organizacji
kulturalnych67. Mimo iż Zentrum deklaruje się jako „kulturalny koordynator”
niemieckiej aktywności kulturalnej, nie udało się zidentyfikować najważniejszych aktorów tej aktywności ani też zakresu aktywności mniejszości w tym
obszarze. Także samo Zentrum, jak się okazało, nie dysponuje, co niezwykle
ciekawe, ani pełną, ani nawet szczątkową bazą danych, ograniczając się do
największych podmiotów i wydarzeń. Także lokalne podmioty nie udostępniły
autorowi danych dotyczących swojej aktywności.
Tamże. Więcej na temat szkolnictwa narodowości niemieckiej na Węgrzech czyt. tamże,
s. 112–125.
66
http://www.sulinet.hu/oroksegtar/data/magyarorszagi_nemzetisegek/ altalanos/kiteljesedo_kulturalis_autonomia_2003_2006/pages/048_moi_nemetek_zentruma.htm
(dostęp: 20.05.2015).
67
http://ldu.hu/page/69 (dostęp: 29.05.2015).
65
207
Tabela 36. Dostępność stron internetowych najważniejszych podmiotów reprezentacji
politycznej Niemców na Węgrzech.
Nazwa organizacji
Czy posiada
stronę
internetową?
Węgierski Samorząd Niemców
(Magyarországi Németek
Önkormányzata)
TAK
Stowarzyszenie Samorządowe
Niemców komitatu Baranyi (Baranyai
Németek Önkormányzati Szövetsége)
Niemieckie Zjednoczenie
Stowarzyszeń Samorządów
Północnych Węgier (ÉszakMagyarországi Német
Egyesület)
Społeczność niemiecka komitatu
Veszprém (Veszprém Megyei Német
Közösség)
Stowarzyszenie Niemieckich
Samorządów Mniejszości komitatu
Bács-Kiskun (Német Kisebbségi
Önkormányzatok Bács-Kiskun Megyei
Szövetsége)
Stowarzyszenie Niemieckich
Samorządów Mniejszości komitatu
Komárom-Esztergom (KomáromEsztergom Megyei Német Kisebbségi
Önkormányzatok Szövetsége)
Czy na stronie internetowej
są informacje dotyczące
instytucji kulturalnych?
TAK, do bazy danych organizacji mniejszości niemieckiej,
a także link do Węgierskiego
Centrum Kulturalnego
i Informacyjnego Niemców
NIE
TAK
TAK. Jednak jest to jedynie
kilka haseł, które są nieaktywne. Widać, że strona internetowa nie jest ukończona.
NIE
NIE
NIE
Źródło: opracowanie własne.
Problem, na który natrafił autor, nie jest do końca zaskoczeniem. Wpisuje się
w bardziej złożoną kwestię komunikacji zewnętrznej poszczególnych instytucji mniejszości narodowych. Symptomatyczne jest, że na stronach samorządu
krajowego (MNOÖ) sprawozdania z działalności tego podmiotu dostępne
są jedynie w języku niemieckim, tak jak i większość najbardziej wartościowych informacji. Analogiczny stan rzeczy występuje w wypadku reprezentacji
208
Dominik Héjj
kulturalnej. Trudno jest precyzyjnie określić sposób realizacji celów działalności
samorządów narodowości, które są w znacznym przecież stopniu finansowane
ze środków publicznych. Interesujący jest istniejący w tej materii swoisty „pakt
o nieagresji”, w którym państwo węgierskie nie naciska samorządów krajowych
na publikację materiałów także w języku węgierskim. Tym bardziej że, jak zostało wskazane, samo publikuje kwoty dotacji dla samorządów narodowości
w sposób całkowicie nieczytelny. Wskazuje to po raz kolejny na realizowanie
przez Węgry polityki etnicznej, która charakteryzuje się bardzo szerokim prawodawstwem wobec narodowości, i prowokuje pytanie, dlaczego państwo nie
kontroluje działalności instytucji, które finansuje. Same mniejszości nie są tu
podmiotem polityki, a jej przedmiotem. Gra toczy się bowiem o Węgrów żyjących poza granicami ojczyzny i ma na celu wywarcie presji na kraje ościenne.
W imię tych wyższych idei rząd niejednokrotnie przymyka więc oczy na pewne
nietransparentne działania samorządów narodowości.
Bibliografia:
Almási J., Geschichte der Deutschen in Ungarn. Zusammenfassung mit Dokumenten. „Kisebbség
kutatás” nr 4/1999, Budapest 1999.
Batowski H., Rozpad Austro-Węgier 1914–1918. Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne, Kraków 1982.
Bindorffer Gy., Polgárosodási tendenciák és asszimiláció Gyönkön, Budapest 2008, http://mek.
oszk.hu/03700/03739/html/b3.htm (dostęp: 9.05.2015).
Csibulka Z., A névjegyzékek adatai [w:] A német kitelepítés és az 1941. évi népszámlálás, http://
www.nepszamlalas2001.hu/hun/egyeb/nemet/data/tartalom.html (dostęp: 6.05.2015).
Csibulka Z., A nemzetiség, az anyanyelv és a nyelvismeret összeÍrásának népszámlálási lehetőségei és problémái [w:] Nemzeti és etnikai kisebbségek Magyarországon a 20. század végén,
L. Szarka (red.), Budapest 2001.
Dobos B., A kisebbség joga. Kisebbségi törvénykezés Magyarországon (1988–2006), Budapest 2011.
Doncsev T., A magyarországi kisebbségi törvény, „Kisebbségkutatás”, 2004 nr 1, http://www.
hhrf.org/kisebbsegkutatas/kk_2004_01/cikk_nyomtatas.php?id=1020 (dostęp: 4.05.2015).
Felczak W., Historia Węgier, Wrocław 1966.
Héjj D., Mniejszości narodowe w Zgromadzeniu Narodowym Węgier po wyborach 6 kwietnia 2014 roku [w:] Polityka etniczna: teorie, koncepcje, wyzwania, H. Chałupczak,
R. Zenderowski, E. Pogorzała, T. Browarek (red.), Lublin 2015.
Héjj D., Olszewski B., Polityka etniczna Węgier [w:] H. Chałupczak, R. Zenderowski, W. Baluk
(red.), Polityka etniczna współczesnych państw Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2015.
Kállai E. (red.), Bevezetés a magyarországi nemzetiségi közösségek társadalomtörténetébe, http://
kisebbsegtudomany.ektf.hu/tananyag/index.html (dostęp: 20.05.2015).
209
Kispál R., Hová tűntek a németjeink? A magyarországi német kisebbség története és kálváriája
a XX. Században, Szeged 2013, dostępny na: http://barankovics.hu/_f/honlapra/hova_tuntek_a_nemetjeink.pdf (dostęp: 29.05.2015).
Konstytucja Węgier, tłum. J. Snopek, Warszawa 2012.
Konstytucja Republiki Węgierskiej, red. I tłum. H. Donath, Warszawa 1996,
„Magyar Közlöny” nr 43 z 25 kwietnia 2011.
„Magyar Közlöny” z 29 grudnia 1945, http://www.ungarndeutsche.de/hu/cms/uploads/
Vertreibung_jogi%20alapjai_pfiszter_u.pdf (dostęp: 29.05.2015).
Márkus É., Kisebbségi oktatás –a magyarországi németek, s. 115, dostępny na: http://epa.oszk.
hu/00000/00033/00028/pdf/111-128.pdf (dostęp: 20.05.2015).
Spannenberger N., A Volksbund. Egy népcsoport nemzetiszocialista szervezete vagy emancipációs
kisebbségi egyesület?, „Aetas” nr 4/2000.
Tilkovszky L., Tanulmányok a magyarországi németség történetéből, Pécs, 1997.
Ustawy:
1990. évi LXIV. törvény a helyi önkormányzati képviselők és polgármesterek választásáról (Ustawa
LXIV. o wyborze przedstawicieli do samorządów lokalnych oraz burmistrzów), http://
www.1000ev.hu/index.php?a=3&param=8720 (dostęp: 5.05.2015).
1990. évi LXV. törvény a helyi önkormányzatokról (Ustawa LXV. z 1990 r. o Samorządzie lokalnym), http://www.1000ev.hu/index.php?a=3&param=8721 (dostęp: 5.05.2015).
1993. évi LXXVII. törvény a nemzeti és etnikai kisebbségek jogairól (Ustawa LXXVII z 1993 r.),
http://www.complex.hu/kzldat/t9300077.htm/t9300077.htm (dostęp: 4.05.2015).
1996. évi I. törvény a rádiózásról és televíziózásról (Ustawa I z 1996 r. o radiofonii i telewizji),
1997. évi C. törvény a választási eljárásról (Ustawa C z 1997 r. o ordynacji wyborczej), http://
www.mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/6-1997-100.htm (dostęp: 05.05.2015).
1999. évi XXXIV. törvény az Európa Tanács Nemzeti Kisebbségek Védelméről szóló, Strasbourgban,
1995. február 1-jén kelt Keretegyezményének kihirdetéséről, http://www.mtaki.hu/docs/cd2/
Ustawa XXXIV uchwalona w 1999 roku dot. ogłoszenia Konwencji ramowej Rady Europy
o ochronie mniejszości narodowych ustanowionej w Strasburgu 1 lutego 1995 roku.
1999. évi XL. törvény a Strasbourgban, 1992. november 5-én létrehozott Regionális vagy
Kisebbségi Nyelvek Európai Kartájának kihirdetéséről, http://www.mtaki.hu/docs/cd2/
Ustawa XL uchwalona w 1999 roku dot. ogłoszenia powołania w Strasburgu 5 listopada 1992 roku
Europejskiej Karty Języków Regionalnych i Mniejszości Narodowych.
2005. évi CXIV. törvény a kisebbségi önkormányzati képviselők választásáról, valamint a nemzeti
és etnikai kisebbségekre vonatkozó egyes törvények módosításáról (Ustawa CXIV. z 2005 r.
o wyborze przedstawicieli samorządu terytorialnego mniejszości oraz zmian niektórych
przepisów odnoszących się do mniejszości narodowych i etnicznych), http://www.complex.
hu/kzldat/t0500114.htm/t0500114.htm (dostęp: 5.05.2015).
210
Dominik Héjj
2011. évi CLXXIX. törvény a nemzetiségek jogairól, (Ustawa Nr CLXXIX z 2011 r. o prawach
narodowości), dostępna w języku angielskim na: http://net.jogtar.hu/jr/gen/hjegy_doc.
cgi?docid=A1100179.TV (dostęp: 01.05.2015).
2011. évi CLXXXIX. törvény Magyarország helyi önkormányzatairól (Ustawa CLXXXIX.
z 2011 roku o Samorządzie lokalnym na Węgrzech), http://net.jogtar.hu/jr/gen/hjegy_doc.
cgi?docid=A1100189.TV; (dostęp: 10.05.2015).
2011 évi CCIII. törvény az országgyűlési képviselők választásáról, (Ustawa CCIII z 2011 o wyborze posłów do Parlamentu), http://njt.hu/cgi_bin/njt_doc.cgi?docid=142940 (dostęp:
08.04.2015).
2013. évi XXXVI. törvény a választási eljárásról (Ustawa XXXVI z 2013 o ordynacji wyborczej):
http://net.jogtar.hu/jr/gen/hjegy_doc.cgi?docid=A1300036.TV (dostęp: 05.05.2015).
Rozporządzenia:
34/1990. (VIII. 30.) Korm. rendelet a Nemzeti és Etnikai Kisebbségi Hivatalról (Rozporządzenie
Rządu 34/1990. [VIII. 30.] o Urzędzie ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych), http://
dediserver.eu/hosting/ethnodoc/data/H_19900830-1.pdf (dostęp: 5.05.2015).
1/1995. (IX. 28.) ME rendelet a Kisebbségekért Díj alapításáról (Rozporządzenie 1/1995. [IX. 28.]
dotyczące ustanowienia nagrody na rzecz mniejszości), http://www.mtaki.hu/docs/cd2/
Magyarorszag/6-12.htm (dostęp: 10.05.2015).
116/1995. (IX. 28.) Korm. rendelet a Kisebbségek Napjáról (Rozporządzenie 116/1995. [IX. 28.]
dotyczące Dnia Mniejszości), http://www.mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/6-1995-1128kr.
htm (dostęp: 10.05.2015).
130/1995 (X. 26.) Korm. rendelet A Nemzeti alaptanterv kiadásáról (Rozporządzenie 130/1995
[X. 26.] dotyczące Narodowej podstawy programowej), http://www.mtaki.hu/docs/
cd2/Magyarorszag/Nyelvhasznalat_reszl_hu.htm#130/1995%20%28X.%2026.%29%20
Korm.%20rendelet (dostęp: 10.05.2015).
363/2006. (XII. 28.) Korm. Rendelet (Rozporządzenie Rządu 363/2006. [XII. 28.]), http://net.
jogtar.hu/jr/gen/hjegy_doc.cgi?docid=A0600363.KOR (dostęp: 5.05.2015).
Uchwały:
46/1994. (IX. 30.) OGY határozat a Magyar Köztársaság országgyűlésének Házszabályáról,
(46/1994. [IX.30] Zmiana regulaminu Parlamentu), http://www.mtaki.hu/docs/cd2/
Magyarorszag/Nyelvhasznalat_reszl_hu.htm#46/1994._h%C3%A1zszab%C3%A1ly (dostęp: 10.05.2015).
2187/1995. (VII. 4.) Korm. határozat a Magyarországi Nemzeti és Etnikai Kisebbségekért
Közalapítvány létrehozásáról, Uchwała 2187/1995. (VII. 4.) dotycząca stworzenia Fundacji
na rzecz mniejszości etnicznych i narodowych zamieszkałych na Węgrzech, http://www.
mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/6-kkalapitv.htm (dostęp: 10.05.2015).
1047/1999. (V. 5.) Korm. határozata a cigányság életkörülményeinek és társadalmi helyzetének javítására irányuló középtávú intézkedéscsomagról szóló, Uchwała 1047/1999. [V.5]
dotycząca średniookresowego pakietu środków dla poprawy warunków życia i sytuacji
socjalnej społeczności romskiej, http://nemzetisegek.hu/etnonet/kodex/koztavu.htm (dostęp: 5.05.2015).
211
1048/1999. (V.5.) Korm. határozata a Cigányügyi Tárcaközi Bizottság létrehozásáról,
Uchwała1048/1999 [V.5.] dotycząca utworzenia Międzyresortowej Komisji ds. Romów,
http://www.mtaki.hu/docs/cd2/Magyarorszag/6-cigany2.htm; (dostęp: 05.05.2015).
Inne:
1990. évi népszámlálás I. Előzetes adatok, Budapest 1990.
2001 évi népszámlálás: Dane ze spisu powszechnego z 2001 roku, http://www.nepszamlalas2001.
hu (dostęp: 29.05.2015).
2011 évi népszámlálás: Dane spisu powszechnego 2011, http://www.ksh.hu/nepszamlalas/tablak_nemzetiseg (dostęp: 29.05.2015).
Lista samorządów ubiegających się o dofinansowanie, dostępna na stronach Sekretariatu ds.
religii, narodowości i społeczeństwa obywatelskiego: http://www.kormany.hu/download/a/8f/21000/nemzetis%C3%A9g%20t%C3%A1mogat%C3%A1s.zip (dostęp: 20.05.2015).
Wsparcie lokalnych i regionalnych samorządów narodowości w 2014 r., A települési és területi
nemzetiségi önkormányzatok 2014. évi feladatalapú költségvetési, http://bit.ly/1MSTaI5
(dostęp: 20.05.2015).
Wykaz samorządów, narodowości, które otrzymały dofinansowanie na działalność w 2015 r.,
http://bit.ly/1UIZfcW (dostęp: 20.05.2015).
Wyniki wyborów dostępne na stronie Narodowego Biura Wyborczego http://valasztas.hu/hu/
ogyv2014/861/861_0_index.html (dostęp: 22.09.2015).
Nota o autorach
Kinga Wojtas – doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce
(Uniwersytet Warszawski, 2009), adiunkt w Instytucie Politologii Wydziału
Nauk Humanistycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie.
Martyna Wasiuta – doktorantka w Instytucie Politologii Wydziału Nauk
Humanistycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie, stypendystka CEEPUS na Uniwersytecie Karola w Pradze w 2015 r.
Zajmuje się polityką etniczną w Republice Czeskiej. Właścicielka i redaktor
prowadząca strony www.Czeskapolityka.pl
Jakub Pieńkowski – politolog i prawnik. Absolwent podyplomowych studiów
z bezpieczeństwa narodowego na Akademii Obrony Narodowej w Warszawie.
Studiował także na Universitatea de Vest din Timişoara w Rumunii. Wykładowca
Społecznej Akademii Nauk w Łodzi. Zajmuje się sporami terytorialnymi, konfliktami etnicznymi i ruchami separatystycznymi w Europie, „zamrożonymi
konfliktami” na obszarze postradzieckim. Szczególne miejsce w jego zainteresowaniach zajmuje problematyka relacji rumuńsko-mołdawskich.
Dominik Héjj – doktorant w Instytucie Politologii Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie. Zainteresowania naukowe: system partyjny i polityczny Węgier,
polityka etniczna i pamięci Węgier. Redaktor naczelny portalu www.kropka.
hu poświęconego węgierskiej polityce.

pobierz - Instytut Politologii UKSW

Transkrypt

Podobne dokumenty

Piosenka świąteczna w wykonaniu liderów mniejszości niemieckiej