docSpis treści
download 
Reklamacja Transkrypt
Spis treści
HODOWLA ROŚLIN I NASIENNICTWO NR 3/2010 KWARTALNIK POLSKIEJ IZBY NASIENNEJ Spis treści Ocena funkcjonowania wspólnotowego systemu ochrony prawnej odmian roślin........ 2 Przyszłość prawnej ochrony odmian roślin w Europie.......................................................... 7 Kierunki zmian w ocenie zdolności kiełkowania i innych cech wartości siewnej nasion na tle działalności ISTA........................................................ 12 Geny odporności na patogeny w genomie pszenicy......................................................................... 15 WARTOŚĆ GOSPODARCZA KRAJOWYCH MATERIAŁÓW HODOWLANYCH WYBRANYCH GATUNKÓW TRAW PASZOWYCH.................................. 23 Redaguje zespół: Karol Duczmal - redaktor naczelny Eugeniusz Piątek Andrzej Szymański Adres redakcji: 60-845 Poznań ul. Kochanowskiego 7/603 tel/fax (061) 848 49 54 e-mail: [email protected] Skład i druk: PRODRUK Poznań, ul. Błażeja 3 tel. (061) 8229-046 Zasady zgłaszania artykułów: Artykuły prosimy nadsyłać do sekretariatu Redakcji w jednym egzemplarzu wraz z dyskietką lub pocztą e-mailową, z podaniem imienia, nazwiska autora, dokładnego adresu i nr telefonu oraz nazwy zakładu pracy. Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie prawo skrótów tekstów, ograniczenia liczby rysunków, tabel i wykresów w ramach opracowania redakcyjnego. Przedruk w całości lub w części dozwolony tylko za zgodą redakcji. Charakterystyka odmian zbóż jarych, kukurydzy, buraka cukrowego, ziemniaka i roślin oleistych wpisanych do Krajowego Rejestru w 2010 r....................................................... 32 WSPOMNIENIE POŚMIERTNE O WOJCIECHU ANGELUSIE .......................................... 39 Z życia PIN...................................................................... 41 Za treść artykułów odpowiedzialni są autorzy. Poglądy przez nich wyrażone nie muszą być zgodne z poglądami Redakcji. Tytuł indeksowany przez AGRO - LIBREX Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Nakład 350 szt. ISSN 1231 - 918 X Zamówienia na prenumeratę prosimy kierować do biura Redakcji w formie pisemnej lub przekazu pieniężnego. Cena 1 numeru: 15 zł (w tym 0% VAT) Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Edward S. Gacek Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej Ocena funkcjonowania wspólnotowego systemu ochrony prawnej odmian roślin Obecnie na poziomie UE prowadzona jest, na zlecenie DG SANCO, ewaluacja funkcjonowania wspólnotowego prawa do odmian roślin (CPVR), przez firmę konsultingową GHK Consulting z Wielkiej Brytanii. Przedmiotem tej oceny jest system prawny CPVR i jego implementacja w UE, w celu identyfikacji obszarów do jego udoskonalenia, mając na względzie nowe wyzwania stojące przed hodowlą roślin i rolnictwem w UE. Systemy ochrony własności intelektualnej w hodowli roślin i w biotechnologii mają specyficzny i złożony charakter. W państwach członkowskich, dotyczą one między innymi funkcjonowania wspólnotowej ochrony nowych odmian roślin, ochrony patentowej wynalazków biotechnologicznych oraz prawnych aspektów zachowania i stosowania różnorodności biologicznej. Regulacje prawne w tych obszarach wymagają ustawicznej aktualizacji i harmonizacji, z uwagi na ciągły roz- 2 wój hodowli, biotechnologii i postępu w rolnictwie. Najpowszechniej stosowanym sposobem ochrony własności intelektualnej w hodowli roślin jest wyłączne prawo hodowców do odmian roślin, uregulowane w Konwencji UPOV (1). Konwencja UPOV (Akty z 1961, 1972, 1978 i 1991) jest międzynarodowo wynegocjowanym systemem prawnym, przygotowanym wyłącznie do ochrony własności intelektualnej w hodowli roślin i w nasiennictwie. Obecnie system ochrony prawnej typu UPOV funkcjonuje w prawie 70 krajach świata. W skali międzynarodowej, doskonaleniem i harmonizacją regulacji prawnych w obszarach własności intelektualnej w hodowli roślin i nasiennictwie zajmują się m.in.: WIPO (Międzynarodowa Organizacja Ochrony Własności Intelektualnej); WTO (Światowa Organizacja Handlu); UPOV (Międzynarodowy Związek Ochrony Nowych Odmian Roślin); FAO (Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa przy ONZ); Konwencja CBD (Konwencja o Różnorodności Biologicznej); Konwencja UPOV; Porozumienie TRIPs (Handlowe Aspekty Ochrony Własności Intelektualnej w ramach WTO) oraz ITPGRFA (Międzynarodowy Traktat ds. Zasobów Genetycznych dla Wyżywienia i Rolnictwa) funkcjonujący pod auspicjami FAO. Międzynarodowe, wspólnotowe i krajowe regulacje prawne w zakresie odkryć w biotechnologii, Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) związane są głównie z systemami patentowymi. Podstawami prawnymi patentowania w obszarze biotechnologii, są: – Europejska Konwencja Patentowa (EPC), – Dyrektywa 98/44/EC w sprawie ochrony odkryć w biotechnologii, – ustawodawstwa patentowe krajów członkowskich, – prawo własności przemysłowej (PWP) w Polsce. Zgodnie z EPC (Art. 53b) oraz PWP w Polsce (Art. 29, ust. 1, pkt 2), patentowaniu podlegają wynalazki biotechnologiczne nazywane patentowalnymi produktami biotechnologii: – oligonukleotydy (gen i/lub jego fragmenty), – sondy, – wektory zawierające geny, – komórki, z introdukowanymi genami (tzw. komórki GM), – rośliny uzyskane w drodze regeneracji komórek GM (rośliny GM). Podkreślić należy, że nie z każdej rośliny GM powstaje odmiana GMO, oraz nie każda odmiana GMO jest odmianą pochodną w rozumieniu Konwencji UPOV. Wprowadzenie pojedynczego, obcego genu do odmiany chronionej skutkuje tym, że staje się ona odmianą pochodną. Komercyjna eksploatacja odmian pochodnych, wymaga autoryzacji ze strony właściciela wyjściowej odmiany chronionej, do której wprowadzono nowy gen, występujący w odmianie pochodnej. Patentowaniu podlegają również procesy biotechnologiczne, za pomocą których jest wytwarzany, przetwarzany i wykorzystywany materiał biologiczny, zwłaszcza w procesach mikrobiologicznych. Międzynarodowe, wspólnotowe i krajowe regulacje prawne w zakresie własności intelektualnej, uwzględniają problematykę ochrony bioróżnorodności i jej wykorzystania w hodowli roślin i biotechnologii, a w szczególności: – zasad ochrony bioróżnorodności, – zachowania bioróżnorodności (in situ” i/lub „ex situ”), – dostęp do zasobów genetycznych i podziału korzyści materialnych wynikających z ich stosowania w biotechnologii i hodowli nowych odmian roślin, – doskonalenia wspólnotowych i krajowych przepisów prawnych w zakresie własności intelektualnej w wymienionych obszarach bioróżnorodności. Charakterystyka aktualnie obowiązującego systemu wspólnotowego prawa do odmian roślin (CPVR) Od 1995 r. na obszarze UE obowiązuje Wspólnotowy System Ochrony Prawnej Odmian (CPVR), oparty na Konwencji UPOV z 1991 r. i administrowany przez Wspólnotowy Urząd Odmian Roślin (CPVO) w Angers, który koegzystuje z 23 krajowymi systemami ochrony prawnej odmian. Zależnie od woli hodowcy, dana odmiana może być chroniona krajowym wyłącznym prawem, w jednym lub równocześnie w kilku wybranych krajach członkowskich, albo wspólnotowym wyłącznym prawem przyznanym przez CPVO, obowiązującym równocześnie na obszarze całej wspólnoty. Przyznane hodowcy wspólnotowe prawo do określonej odmiany ma charakter nadrzędny, w stosunku do przyznanego wcześniej prawa do tej odmiany w systemie krajowym, w danym państwie członkowskim. Innymi słowy, prawo wspólnotowe i prawo krajowe dla tej samej odmiany ma charakter wykluczający się na korzyść prawa wspólnotowego. Przez okres obowiązywania prawa wspólnotowego dla danej odmiany, przyznane dla niej prawo krajowe jest „uśpione”. Podstawę prawną systemu wspólnotowego prawa do odmian roślin (CPVR) stanowi Rozporządzenie Rady (EC) nr 2100/94, z 27 lipca 1994 r., na podstawie którego wprowadzono w życie system wspólnotowego prawa do odmian roślin. CPVR opiera się na Konwencji UPOV z 1991 r., zgodnie z którą ochronie prawnej podlegają odmiany należące do wszystkich rodzajów i gatunków roślin. Aktualnie na poziomie UE jest chronionych ponad 16 tysięcy odmian roślin i liczba ta stale rośnie. W momencie wprowadzania obecnego systemu CPVR, w połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, postawiono przed nim następujące założenia i cele: uznano, że odmiany roślin uprawnych nie nadają się zbytnio do ochrony prawnej w ramach systemów patentowych i w związku z tym wymagają odrębnego systemu ochrony prawnej, najlepiej modelu sui generis UPOV, implementacja i aplikacja systemu CPVR nie może być prowadzona przez urzędy krajów 3 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) członkowskich, lecz przez Biuro wspólnotowe posiadające osobowość prawną, system CPVR powinien mieć odniesienie do postępu w zakresie technik hodowli roślin, włączając biotechnologię, tak aby stymulować hodowlę nowych odmian wszystkich rodzajów i gatunków botanicznych, system CPVR powinien być jasno określony, głównie w odniesieniu do: prawa właścicieli wspólnotowego prawa do odmian roślin, ważności tego prawa, odstępstw, derogacji i zapewniać, że pełne stosowanie zasad CPVR nie będzie osłabiane przez inne systemy ochrony własności intelektualnej i vice versa. Cele systemu wspólnotowego prawa do odmian roślin zapewnienie zharmonizowanej ochrony nowych odmian roślin na obszarze całej UE i na zasadach dobrowolnych, dla hodowców państw członkowskich i spoza UE, wniesienie wkładu do zwiększenia konkurencyjności wspólnotowego sektora hodowlanonasiennego i rolnictwa, a także wprowadzenie równowagi pomiędzy prawami hodowców, rolników i konsumentów, wkład dla zachowania różnorodności źródeł genetycznych i zrównoważonego rozwoju rolnictwa poprzez efektywną ochronę własności intelektualnej nowych odmian roślin, zachęta dla hodowców do inwestowania w badania i hodowlę nowych odmian roślin dla zabezpieczenia obecnych i przyszłych potrzeb konsumenta, zabezpieczenie wymiany nowych odmian roślin pomiędzy hodowcami, dzięki funkcjonowaniu przywileju hodowców. Zakres prowadzonej oceny wspólnotowego prawa do odmian roślin Aktualne prawodawstwo, w zakresie wspólnotowego prawa do odmian roślin, tj. CPVR „acquis” i obszarów pokrewnych, jak i jego implementacja, wymagają już oceny w związku ze zmianami, jakie zaszły w ostatnim czasie w sektorze nasiennym i w rolnictwie. Nadrzędnymi celami oceny są: 1)uzyskanie odpowiedzi, czy obecny reżim prawny w zakresie CPVR pozwolił osiągnąć zakładane cele, tj. harmonizacja, zachęta do innowacji, uproszczenie barier biurokratycznych dla hodowców w kontekście pozyskania ochrony 4 własności intelektualnej w obszarach hodowli roślin, nasiennictwa i produkcji rolniczej, 2) wyniki ewaluacji mają wskazać na mocne i słabe strony CPVR, zwłaszcza w kontekście: tzw. „odstępstwa rolnego”, zwanego też „przywilejem rolnika”, przywileju hodowcy, zaspokajania potrzeb obywateli i gospodarki UE. Wszystkie zainteresowane strony, a mianowicie związki hodowców roślin (ESA, krajowe), stowarzyszenia rolników (COPA-COGECA), stosowne organizacje i instytucje z państw członkowskich, organizacje pozarządowe, odpowiednie dyrekcje generalne z KE, zostały zaproszone do wyrażenia swoich opinii odnośnie do funkcjonowania CPVR. Obszary podlegające ocenie są zawarte w Rozporządzeniu w sprawie utworzenia CPVR z 1994 r. (zwana rozporządzeniem podstawowym), z kilkudziesięcioma późniejszymi aktami wykonawczymi. Innymi ważnymi regulacjami, zwłaszcza w obszarze egzekwowania prawa do odmian są: – Dyrektywa 2004/48/EC Rady i Parlamentu UE w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej, – Rozporządzenie Rady (EC) No 1383/2003 dotyczące działań celnych w odniesieniu do towarów podejrzanych o naruszenie niektórych praw własności intelektualnej i środków zaradczych w odniesieniu do towarów, w odniesieniu do których stwierdza naruszenie tych praw, – Dyrektywa 98/44/EC Rady i Parlamentu UE w sprawie ochrony prawnej odkryć biotechnologicznych. To wyjściowe rozporządzenie z 1994 r. ustanawia następujące zasady prawne i przypisy dotyczące CPVR, a mianowicie: 1) Administracyjno-techniczne warunki niezbędne do przyznania CPVR, 2) Przedmiot, włączając kryteria merytoryczne przyznania CPVR dla ochrony, 3) Osoby prawne i fizyczne upoważnione do złożenia wniosku o przyznanie CPVR, 4) Zakres CPVR, tj. prawa przyznania właścicielowi wspólnotowego prawa do odmian roślin, 5) Definicja odmian zasadniczo pochodnych (EDV) i oddziaływania systemu CPVR na te odmiany, 6) Derogacje w ramach systemu CPVR: Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) tzw. „odstępstwo rolne” (lub „przywilej rolnika”), w stosunku do niektórych ustawowo określonych gatunków roślin rolniczych, 7) Ograniczenia i wyjątki od CPVR: akty wykorzystania chronionej odmiany do prywatnych, niekomercyjnych celów, akty wykorzystania chronionej odmiany do celów doświadczalnych, akty wykorzystania chronionej odmiany w programach hodowlanych w ramach „przywileju hodowcy”, 8) Nazewnictwo odmian, 9) Okres ważności, unieważnianie, pozbawiane i wygasanie CPVR, 10)CPVR jako obiekt własności intelektualnej w kontekście: umów na wykorzystanie prawa do odmian, licencje przymusowe, przymusowe umowy na wykorzystanie prawa do odmian, 11)Wspólnotowy Urząd Ochrony Roślin (CPVO) w Angers powołanie CPVO w celu implementacji CPVR „acquis”, rola CPVO, jego status prawny, jego prawa i obowiązki, kierownictwo, rejestracja i zasady dostępu do dokumentów, rola i funkcje Rady Administracyjnej CPVO, zadania i kompetencje prezydenta CPVO oraz powoływanie wyższych urzędników CPVO, rola i kompetencje Rady Odwoławczej CPVO (skład, niezależność, funkcjonowanie), procedury wobec CPVO, możliwe odwołania od decyzji CPVO, opłaty ponoszone na rzecz CPVO (opłata zgłoszeniowa, opłata za badania, opłata roczna, opłaty za odwołania i in.), prowadzenie urzędowej dokumentacji przez CPVO, 10)Budżet i kontrola finansowa CPVO, włączając audyty. Prowadzona ocena ma określić przewidywane skutki obecnego systemu CPVR dla użytkowników hodowców, rolników, innych użytkowników odmian roślin, a także dla rozwoju gospodarki i społeczeństw w państwach członkowskich. Ocena ma się koncentrować na określeniu efektywności i ewentualnej potrzebie modyfikacji istniejącego w UE systemu wspólnotowego prawa do odmian roślin. Drugim ważnym celem ewaluacji CPVR jest zidentyfikowanie mocnych i słabych stron tego systemu. Wyniki oceny powinny wskazać na po- tencjalne opcje i kierunki dalszej modyfikacji systemu CPVR. Trzeci ważny obszar dotyczy identyfikacji przyszłych wyzwań dla obecnego systemu CPVR, mając na uwadze innowacyjność i zachętę do przedsiębiorczości. Wyniki analizy stanu realizacji CPVR, mają wskazać kierunki potrzebnych zmian w obecnym systemie wspólnotowego prawa do odmian roślin, biorąc pod uwagę wyzwania w zakresie rozwoju rolnictwa, gospodarki oraz rozwoju społeczeństw w UE. Badania w ramach oceny będą dotyczyć całego CPVR „acquis”, jego implementacji i egzekwowania na poziomie wspólnotowym. Stąd przewiduje się określenie liczby chronionych odmian, zarówno na poziomie wspólnotowym via CPVO, jak i liczbę odmian chronionych na poziomach poszczególnych państw członkowskich. Ważnym elementem oceny będzie określenie stopnia zadowolenia bezpośrednio zainteresowanych stron, w tym konsumentów i obywateli w państwach członkowskich z funkcjonowania obecnego systemu CPVR, z punktu widzenia potrzeb poszczególnych ogniw łańcucha żywnościowego oraz w zakresie ochrony środowiska. Ewaluacja określi wpływ CPVR „acquis” na producentów (małych, średnich i dużych przedsiębiorców) i na różnych użytkowników (małych, średnich, dużych) odmian chronionych, a także na rolnictwo i zasoby genetyczne, jak również na konsumentów w UE. Określone będą relacje pomiędzy CPVR „acquis”, a prawodawstwem nasiennym w UE (dyrektywy marketingowe materiału siewnego), mając na względzie różne potrzeby poszczególnych ogniw łańcucha żywnościowego oraz w zakresie ochrony środowiska. Ewaluacja obejmie również zbadanie wpływu CPVR na zrównoważone rolnictwo. Oceniający przeanalizują, czy skutki wynikające z obecnej legislacji CPVR korespondują z założeniami określonymi pierwotnie w CPVR „acquis”, a w szczególności w odniesieniu do następujących problemów: 1) harmonizacja ochrony prawnej odmian na poziomie wspólnotowym, 2) czy system CPVR „acquis” jest nadal właściwym reżimem do przyznawania wspólnotowego prawa do odmian roślin, a w szczególności, w zakresie: skuteczności ochrony CPVR (warunki, zakres, ograniczenia i czasokres), 5 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) roli i efektywności działalności CPVO, egzekwowania wspólnotowego prawa do odmian roślin, 3) wpływ CPVR „acquis” na zainteresowane strony: konsekwencje dla małych, średnich i dużych firm hodowlanych, konsekwencje dla małych, średnich i dużych gospodarstw rolnych, korzyści dla obywateli i konsumentów w UE, 4) czy system CPVR jest stymulującym narzędziem dla rozwoju hodowli roślin w UE? 5) jaki jest wpływ CPVR na bioróżnorodność, wspólnotowy sektor nasienny i rolnictwo, a w szczególności: na zachowanie i erozję zasobów genetycznych, na związki pomiędzy CPVR „acquis” a dyrektywami marketingowymi i skutki wynikające z tych relacji. Określenie słabych i mocnych stron obecnego CPVR „acquis” Wpływ CPVR na interesy hodowców roślin, sektor nasienny, rolników, krajowych urzędów odmianowych, konsumentów, a w szczególności: – identyfikacji istniejących utrudnień dla posiadaczy CPVR, a zwłaszcza ograniczeń w ich egzekwowaniu, w tym także problematyki odmian pochodnych, – słabe i mocne strony obecnych przepisów dotyczących odstępstw od wspólnotowego prawa do odmian roślin, tj. przywileju hodowcy i/lub odstępstwa rolnego (przywileju rolnika), – koszty związane z funkcjonowaniem CPVR „acquis”, – problemy w egzekwowaniu przez hodowców posiadanego CPVR, – ko-egzystencja pomiędzy systemem CPVR a krajowymi systemami ochrony prawnej odmian w państwach członkowskich, – jaki jest wpływ CPVR „acquis” na krajowe systemy ochrony prawnej odmian, – jakie są możliwe opcje funkcjonowania CPVR „acquis” w przyszłości. Wyzwania dla wspólnotowego prawa do odmian roślin W przyszłości przewiduje się następujące wyzwania dla wspólnotowego prawa do odmian roślin: 6 zapewnienie, aby hodowcy mieli do dyspozycji system ochrony prawnej odmian, pozwalający na efektywne i skuteczne korzystanie ze swoich praw, spowodowanie, że egzekwowanie przyznanych praw będzie w zgodności z wspólnotowymi zasadami współzawodnictwa i nie będzie sprzyjać tworzeniu się rynków monopolistycznych, zapewnienie, aby przyznawane prawo do odmian roślin nie prowadziło do nadmiernych i nieuzasadnionych kosztów dla użytkowników nowych odmian, wzmocnienie obecnie funkcjonującego systemu prawnego tak, aby jeszcze w większym niż dotąd stopniu przyczyniał się do stymulowania inwestycji i dalszego rozwoju hodowli nowych odmian oraz do uczciwego współzawodnictwa w sektorze nasiennym, wspieranie konkurencyjności wspólnotowego rynku nasiennego w skali globalnej, zachowanie zgodności ram prawnych wspólnotowego prawa do odmian roślin z międzynarodowymi instrumentami prawnymi w zakresie ochrony własności intelektualnej, jak Konwencja UPOV, Porozumienie TRIPS, CBD, EPC, jak również IT PGRFA, należy dążyć do tego, aby wymienione wyżej systemy ochrony własności intelektualnej były efektywne i nie wykluczały się wzajemnie, zapewnienie pozytywnego wpływu na interesy konsumentów i wspólnotowej gospodarki jako całości, system wspólnotowego prawa do odmian roślin powinien umożliwiać szybką reakcję zainteresowanych stron na nowe wyzwania w obszarze ochrony własności intelektualnej, w związku z rozwojem nowych technik hodowli i rozmnażania roślin i innych zastosowań biotechnologii, W czasie trwania polskiej prezydencji Rady Europy w Brukseli, w dniu 5 października 2011 r., planowana jest organizacja przez DG SANCO konferencji, której celem ma być podsumowanie raportu z wyników oceny wspólnotowego prawa do odmian roślin. Na konferencję zostaną zaproszone zainteresowane strony, których dotyczy wyłączne prawo do odmian roślin. Reprezentant naszego kraju przedstawi tam referat na temat polskiego systemu ochrony prawa do odmiany wraz ze swymi spostrzeżeniami dotyczącymi funkcjonowania w całym okresie jego istnienia w kraju. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Karol W. Duczmal Polska Izba Nasienna w Poznaniu Przyszłość prawnej ochrony odmian roślin w Europie Koszty hodowli roślin stale rosną, nakłady na wyprodukowanie nowych odmian sięgają już 15-25% obrotu, a więc hodowla roślin należy do jednego z najbardziej kosztochłonnych przemysłów, na równi z przemysłem farmaceutycznym i jemu podobnymi. Jej opłacalność zależy bezpośrednio od prawa chroniącego własność intelektualną, tj. konwencji UPOV i opartych na niej unijnego i krajowych prawach chroniących tę własność. Prawa te są prawami prywatnymi, co oznacza, że ich egzekucja leży wyłącznie w rękach osób te prawa posiadających, czyli hodowców roślin. Wzrastające koszty hodowli roślin wymuszają na hodowcach wykonanie maksymalnego wysiłku, by wykorzystać wszystkie możliwości, jakie dają im istniejące prawa chroniące ich własność. Te działania, a także przeszło 15-letni czas funkcjonowania ostatniej wersji Konwencji UPOV (1991) pozwalają w dużym stopniu na ocenę istniejącej legislacji i przedstawienie propozycji jej ulepszenia. Podjęta w ostatnich latach z inicjatywy rządu Wielkiej Brytanii ocena i próba uproszczenia legislacji nasiennej Unii Europejskiej w ramach tzw. Better Regulation niejako samorzutnie spowodowała podjęcie dyskusji nad potrzebę nowelizacji prawa własności intelektualnej w UE. Przyczyniły się także do tego decyzje sądu europejskiego znacznie utrudniające zbieranie opłat należnych hodowcom od tzw. materiału ze zbioru w obecnie istniejącej regulacji. Działania European Seed Association (ESA), Community Plant Variety Rights Office (CPVO) i EU’s Directoriate for Health and Consumers (DG Sanco) rozpoczęte od przeglądu systemów zbierania opłat od materiału ze zbioru, doprowadziły do stwierdzenia o braku definicji „małego rolnika” i problemach związanych z otrzymywaniem niezbędnych w obecnej regulacji informacji od rolników do zbierania tych opłat. DG Sanco w grudniu 2009 r. uznała, że jest konieczna pełna analiza istniejącej legislacji, mająca na celu wykazanie, czy spełnia ona jej oryginalne założenia, pomagając ulepszyć hodowlę roślin i czy jej zapisy odpowiadają postawionym im celom w świetle zmieniającej się zarówno struktury rolnictwa jak i przemysłu nasiennego. Zauważono też potrzebę oceny mocnych i słabych stron obecnego systemu i w oparciu o tę ocenę przedstawienie założeń do przyszłej, nowej regulacji. Analizą tą objęto nie tylko określenie pojęcia „małego rolnika”, ale także „własnego gospodarstwa i przedsiębiorstwa”, gatunki roślin, które wolno rozmnażać rolnikom w ramach odstępstwa rolnego oraz interakcji z prawem patentowym. DG Sanco wyjaśniła również, że nie chce kwestionować prawa rolników do rozmnażania nasion we własnym gospodarstwie, ale tak ulepszyć prawo do odmiany, aby ułatwić zbieranie opłat od materiału ze zbioru na terenie całej UE. Zaplanowano przeprowadzenie w 2010 r. konsultacji z wszystkimi zainteresowanymi, ocenę otrzymanego materiału przewidziano na lato 2011 r., a przedstawienie nowych propozycji legislacyjnych przed końcem 2011 r. 7 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Przedmiotem dalszych analiz i ocen będzie próba odpowiedzi na kilka następujących kwestii: • kto to jest „mały rolnik”? Odpowiedź na to pytanie jest trudna, ze względu na zróżnicowane warunki gospodarowania w różnych częściach Europy. Małoobszarowe gospodarstwa zostały uznane przez Komisję Europejską za ważne dla zachowania krajobrazu i środowiska i z tego tytułu muszą być chronione. Ten powód, w opinii rolników, uzasadnia niższą wysokość opłat od materiału ze zbioru dla tych gospodarstw. Jednakże, jest też bardzo ważne określenie wielkości gospodarstwa, przy której zbieranie tych opłat jest nieekonomiczne. Trzeba więc uznać, że nie wszystkie te opłaty będą zbierane, a rolnicy będą wymagali specjalnej ochrony prawnej, • własne gospodarstwo i przedsiębiorstwo (own holding) – gospodarowanie na własnej ziemi i przy wykorzystaniu kontraktu Obecna definicja własnego gospodarstwa i przedsiębiorstwa może ograniczać prawa właściciela gospodarstwa, gdyż pozwala mu tylko korzystać z uprawnień, jakie wynikają z powierzchni jego gospodarstwa. W nowoczesnym rolnictwie coraz częściej zawiera się kontakty z sąsiednimi rolnikami na dostawę plonów wielu roślin, a z istniejącej definicji wynikałoby, że nasiona, które by uzyskiwał tą drogą nie byłyby objęte wspominanymi uprawnieniami. To, zdaniem rolników, powoduje konieczność zmiany wspomnianej definicji. Nowe, wstępne propozycje sprowadzają się do stwierdzenia, że prawa te obejmują zarówno ściśle określony obszar gospodarstwa, jak również plony nasion uzyskiwane przez właściciela gospodarstwa na mocy oddzielnych porozumień – kontraktów. • Zbieranie informacji o korzystaniu z materiału ze zbioru Systemy zbierania opłat od materiału ze zbioru w Unii Europejskiej w różnych krajach są różne i posiadają odmienne mechanizmy; w niektórych nie ma ich w ogóle. System brytyjski, oparty na własnych deklaracjach rolników, informacjach od firm czyszczących nasiona oraz zwrotnych danych z licencji funkcjonuje dobrze. Niektóre inne kraje używają systemów opartych na danych podatkowych i danych zbieranych poprzez spółdzielnie lub sprzedaż końcowego produktu. Jednym z innych, kontrowersyjnych rozwiązań jest system stosowany w Finlandii, określany 8 jako System Pojedynczej Płatności (SPS), polegający na użyciu rejestrów nasiennych. Użycie SPS wydaje się oferować prosty i tani system. Jednakże przedstawiciele świata rolniczego uważają, że dodanie potrzebnych informacji do danych SPS poważnie zwiększy te koszty i rodzi komplikacje administracyjne w systemie obecnej polityki rolnej (CAP). Dodatkowymi argumentami przeciw stosowaniu systemu SPS jest wykorzystanie do tego celu niewłaściwych zasad prawa. Polega to na włączeniu przemysłu nasiennego do tego systemu przez danie mu dostępu do deklaracji rolników, a tym samym spowodowanie zakłócenia prawnej pozycji rolników w sprawach związanych z odstępstwem rolnym, prowadząc do nieprzejrzystości tego systemu. • Gatunki objęte prawem do korzystania z odstępstwa rolnego Prawa hodowców roślin zawierają listy gatunków roślin, których nasiona rolnik może używać do ponownego wysiewu we własnym gospodarstwie, wykorzystując tzw. odstępstwo rolne. Ta lista zawiera wiele roślin pastewnych, zbożowych, oleistych, włóknistych i ziemniaka. Przyczyny, dla których te rośliny zostały wpisane na tę listę wymagają ponownej analizy, gdyż wydają się być dzisiaj dość przypadkowe. Dla przykładu, łubin żółty znajduje się na tej liście, ale niebieski już nie; len oleisty wpisano na tę listę, ale lnu włóknistego – nie. Dużo ważniejszym problemem jest znajdujący się w obecnym prawie zakaz wykorzystywania nasion odmian mieszańcowych do ponownego siewu w gospodarstwie w ramach odstępstwa rolnego. Zdaniem wielu osób ze środowiska rolniczego zachowanie odrębności mieszańców wg zapisu w prawach hodowców roślin, rodzi zwane przez nich „zniekształcenia” w wielu gatunkach. To staje się coraz poważniejszym powodem wielu dyskusji, wynikających z zwiększającego się wykorzystania nowoczesnych technik hodowli roślin. Szczególnie ma to miejsce u kukurydzy i rzepaku, w których to roślinach obserwuje się powstawanie i rejestrowanie w Katalogu Europejskim coraz większej liczby odmian mieszańcowych, w których jak wiadomo – nie można korzystać z odstępstwa rolnego. Zdaniem wielu środowisk rolniczych prawa hodowców roślin powinny być technologicznie neutralne. Podnoszą one też konieczność ponownej analizy listy gatunków roślin, których nasio- Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) na mogą być wykorzystane do ponownego siewu we własnym gospodarstwie, a zostały na nich nie umieszczone, a mają duże znaczenie w nowoczesnym rolnictwie. W międzyczasie powstawanie mieszańców, u których materiał genetyczny jest ograniczony (zastrzeżony) i nie mogą być wykorzystane w programach hodowlanych będzie skutkowało dominacją niektórych hodowców roślin w produkcji nowych odmian. Na posiedzeniu Grupy Roboczej Copa-Cogeca „Ziemniak” w dniu 10 września 2010 r. odbyła się obszerna dyskusja związana z korzystaniem przez rolników z odstępstwa rolnego. Obecny na tym zebraniu przedstawiciel Komisji Europejskiej przedstawił obecnym kwestie, jakie są rozważane w ramach przewidywanych zmian w europejskim systemie ochrony odmian. Analizie są poddane w szczególności następujące aspekty: • czy należy rozwinąć czy usunąć z tego prawa istniejące odstępstwa dla materiału siewnego/ sadzeniowego produkowanego na własny użytek. Przypomniano, że obecnie obowiązuje maksymalny poziom opłaty, jaki można pobierać od materiału ze zbioru w wysokości 50% w stosunku do opłaty licencyjnej, wyłączenie z konieczności wnoszenia tych opłat przez małe gospodarstwa oraz braku restrykcji ilościowych w zakresie zużytego do siewu lub sadzenia materiału własnego. • czy należy rozwinąć lub zmienić definicję własnego gospodarstwa/przedsiębiorstwa. Pytanie to bezpośrednio zostało powiązane z funkcjonowaniem m.in. grup producentów rolnych, gospodarstw opartych na dzierżawach oraz nowymi metodami zarządzania na poziomie indywidualnego gospodarstwa rolnego. Obecnie zgodnie z art. 4 Rozporządzenia Komisji (WE) nr 1768/95 za własne „gospodarstwo – przedsiębiorstwo” uważa się jakiekolwiek gospodarstwo lub jego część rzeczywiście wykorzystywane przez rolnika do uprawy roślin, będące jego własnością bądź zarządzanie przez niego na podstawie innego tytułu, na jego odpowiedzialność i rachunek, w szczególności odnosi się to do dzierżaw, • czy należy rozwinąć lub zmienić względnie usunąć wyłączenie małych gospodarstw z wnoszenia opłat od materiału ze zbioru dla hodowców. W dyskusji organizacje rolnicze postulowały w tym zakresie o większą elastyczność z uwagi na nowe praktyki prowadzenia działalności rolniczej i zasady nowoczesnego rolnictwa. Z kolei przedstawiciele hodowców opowiadali się za ścisłą i restrykcyjną definicją małego gospodarstwa. Z opłat ze zbioru są wyłączeni w systemie prawa europejskiego rolnicy produkujący mniej niż 92 tony zbóż lub 185 ton ziemniaka rocznie, • czy należy rozwinąć lub zmienić przepisy regulujące zasady zbierania informacji i ich wymiany między osobami używającymi własnego materiału, a hodowcami roślin. Obecnie producent jest zobowiązany do przedstawienia informacji właścicielowi odmiany (hodowcy) o wykorzystaniu własnego materiału jedynie na jego żądanie. Podjęta na tym posiedzeniu debata na temat zmian w systemie prawa ochrony odmian będzie jeszcze trwała przez jakiś czas, zanim rolnicy wypracują własne stanowisko. Potem należy oczekiwać wymiany poglądów z hodowcami roślin, których stanowisko będzie najprawdopodobniej poważnie się od niego różnić. Środowisko hodowców stoi na stanowisku, że obecny system europejskiego prawa ochrony odmian, specjalnie wypracowany dla tego celu i zapewnienia opłacalnej hodowli odmian spełnia pokładane w nim cele, aczkolwiek wymaga wielu zmian i usprawnień. Jest on oparty na konwencji UPOV i tzw. przywileju hodowców, który w tej konwencji stanowi kamień milowy dla jej rozwoju i doskonale służy potrzebom hodowców roślin. Daje on dostęp wszystkim hodowcom do chronionych tym prawem odmian, polegający na możliwości korzystania z nich w prowadzonych przez nich programach hodowlanych, a jednocześnie zapewnia swobodny marketing nowymi odmianami. Hodowcy uważają też, że należałoby utrzymać europejski system ochrony odmian, zachowując jednocześnie istniejące krajowe systemy. Ich zdaniem pozwala on na podstawie jednej procedury uzyskać ochronę odmiany we wszystkich krajach Wspólnoty. Istnienie niezależnych systemów krajowych umożliwia zaś tworzenie bardziej restrykcyjnego prawa w poszczególnych krajach. Czasami to bywa korzystne, choć niekiedy jest istotnym ograniczeniem. Za jedno z najbardziej niewłaściwych rozwiązań, działających na niekorzyść właścicieli odmian jest odstępstwo rolne i częsty brak możliwości zbierania informacji o korzystaniu z niego, a także brak jasnej definicji rolnika, małego producenta, własnego gospodarstwa/przedsiębiorstwa itd. 9 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Europejskie rolnictwo potrzebuje nieustannego dopływu nowych wyników badań celem unowocześnienie metod hodowli roślin i technologii uprawy, będących strategicznym priorytetem dla osiągania zrównoważonego wzrostu produktywności tej gałęzi gospodarki. Jest to niezbędne dla pokrycia potrzeb wzrastającej liczby ludności, zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i zachowania konkurencyjności europejskiego rolnictwa. Podstawowym źródłem tych innowacji, powstających dzięki badaniom i doskonaleniu zasobów genetycznych jest przemysł hodowlano-nasienny. Efektywny system ochrony własności intelektualnej gwarantuje dopływ środków inwestycyjnych i w konsekwencji dostarczanie rolnikom ulepszonych odmian, a których beneficjentem jest całe społeczeństwo. Hodowcy będą intensywnie inwestować w programy hodowlane, tak długo dopóki będą uzyskiwać stosowny zwrot od zainwestowanych środków finansowych. Ze względu na duże zróżnicowanie zapisów w prawach hodowców roślin i dość ogólne ich sformułowania, często dochodzi do odmiennych stwierdzeń w stosunkach między hodowcami a ich otoczeniem, co kończy się procesami sądowymi. Wysoce specjalistyczne i mało znane prawa własności intelektualnej sprawiają wiele kłopotów w sądach powszechnych, nie pozwalając na prawidłowe rozstrzygnięcia. Stąd też wywodzą się propozycje środowiska hodowlano-nasiennego powołania jednego sądu europejskiego lub jednego sądu w każdym z krajów członkowskich dla prawidłowego rozpatrzenia sporów powstających wskutek różnej interpretacji istniejącego prawa własności intelektualnej. Dla pełnej ochrony prawa do odmiany, ich właściciele, a więc hodowcy roślin muszą mieć prawo do upoważnienia osób chcących produkować lub reprodukować materiał chronionej odmiany. Bez tego upoważnienia produkcja lub reprodukcja powinna być niedozwolona i w konsekwencji karalna. Podobnie przygotowanie materiału siewnego chronionej odmiany do siewu lub sadzenia musi stanowić wyłączne prawo właściciela tej odmiany, czyli stanowić integralną część własności intelektualnej. Czynnościami komercyjnymi są także oferowanie do sprzedaży, sprzedaż, export i import oraz przechowywanie materiału roślinnego chronionej odmiany i one więc muszą stanowić działalność zastrzeżoną właścicielowi odmiany, czyli innymi słowy, stanowić część prawa własności intelektualnej. 10 Środowiska hodowców roślin uważają również, że rozszerzenie praw ochrony odmiany na materiał ze zbioru stanowi istotne, pozytywne rozwiązanie. Postulują też dalsze ich rozszerzenie na produkty otrzymywane bezpośrednio z materiału ze zbioru chronionej odmiany. Umożliwia to art. 14 (3) Konwencji UPOV 1991. Pozwoliłoby to na bardziej skuteczną ochronę. Środowiska te uważają również, że odmiany pochodne winny stanowić część prawa własności intelektualnej. Problemem jest tu jednak wykorzystanie odmiany chronionej jako źródła do tworzenia odmiany pochodnej. Często uważa się, że jest to nieuprawnione wykorzystanie odmiany chronionej i nadużycie przywileju hodowcy. Hodowcy wspierają to rozwiązanie, jakkolwiek traktują je niekiedy jako plagiat, ale jednocześnie jako narzędzie mocno wzmacniające prawa hodowców roślin. Pewnym zagadnieniem jest tu też rozbieżność w terminach użytych w Konwencji UPOV i Europejskim Prawie Ochrony Odmian, choć znacznie ważniejszym jest brak metod do określania odmiany pochodnej. Poważnie ingeruje w prawa hodowców roślin zapis o odstępstwie rolnym. W czasie, kiedy był on formułowany, istniały obawy, że hodowcy – właściciele odmian nie będą w stanie zapewnić bezpieczeństwa produkcji rolniczej wskutek niedostatecznej produkcji dobrej jakości materiału siewnego. Taka sytuacja wymagałaby uzupełnienia brakujących ilości nasion przez ich produkcję w gospodarstwach indywidualnych rolników. Dzisiaj wiemy, że obawy te nigdy nie sprawdziły się i to zabezpieczenie w postaci odstępstwa rolnego jest zbyteczne. Obecny przemysł hodowlano-nasienny bez większej trudności może dostarczyć potrzebne ilości kwalifikowanego materiału siewnego, a więc o dobrej i sprawdzonej jakości. Jednakże ze względów politycznych wydaje się, że będzie musiało ono być nadal stosowane, jakkolwiek należałoby je ograniczyć do tych roślin, w których było ono tradycyjnie stosowane. Ta zasada została jeszcze wyrażona w rekomendacjach Konferencji Dyplomatycznej UPOV w art. 15 (2), dołączonych do Konwencji UPOV 1991. Spory problem rodziłoby pozostawienie tego odstępstwa dla ziemniaka, gdyż ono właśnie jest powodem niepożądanego rozprzestrzeniania się chorób doglebowych i przenoszonych przez bulwy ziemniaczane. Warto dodać, że stanowi to zaprzeczenie ducha europejskiego systemu ochrony roślin. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Sporną sprawą między hodowcami roślin i rolnikami korzystającymi z odstępstwa rolnego jest również wysokość opłaty od materiału ze zbioru. Zdaniem hodowców odpowiednią stawkę opłaty od materiału ze zbioru stanowi – nie jak to jest dotychczas, tj. 50% opłaty licencyjnej – ale stawka w pełnej wysokości tej opłaty, czyli 100%. Stanowisko to wynika z faktu, że wartość odmiany nie zmniejsza się jeśli nasiona są ponownie użyte do siewu. Jest to ich zdaniem w pełni uczciwe podejście do tego problemu, tym bardziej, że opłata licencyjna stanowi tylko niewielką część ceny za nasiona, a produkowane we własnym gospodarstwie nie są pakowane, czyszczone, kwalifikowane itd., a więc ich użycie jest tańsze od nasion kupowanych na rynku. Do tej pory, jak wspomniano wcześniej, nie ma jednolitej definicji małego rolnika. W różnych krajach są oni określani w różny sposób. W Polsce, w prawie krajowym jest to gospodarstwo o powierzchni do 10 ha. Ci mali rolnicy nie mają obowiązku płacenia za nasiona ze zbioru wykorzystywane do siewu w ich gospodarstwach. Powstaje w ten sposób nierówność i dyskryminowanie większych gospodarstw. W wielu spotkaniach uczestniczący w nich rolnicy i hodowcy roślin nie widzieli żadnego technicznego powodu do wyłączenia małego rolnika z obowiązku płacenia za nasiona użyte do ponownego siewu. Uważali też, że zbieranie lub niezbieranie opłat od materiału ze zbioru należy do ich praw, jako właścicieli odmian, szczególnie jeśli koszty ich zbierania są wyższe niż należne im opłaty. Na spore trudności natrafiają też kontakty hodowców z rolnikami, mające na celu ustalenie ilości nasion użytych przez rolnika w ramach odstępstwa rolnego i przekazywanie hodowcom stosownej informacji. Wzrosły one jeszcze po decyzji ECJ (sądu europejskiego) w sprawach Schulina i Brangewitza, że hodowca musi swoje zapytanie do rolnika oprzeć na wcześniejszej informacji, że zakupił on poprzedniego roku kwalifikowany materiał siewny chronionej odmiany. Ten stan rzeczy tak mocno ingeruje w prawa hodowców, że powinien zostać jak najszybciej zmieniony, gdyż zagraża rozwojowi przemysłu nasiennego, a tym samym rozwojowi rolnictwa. Wiadomo przecież, że przeszło 70% zwiększających się plonów powstaje wskutek stosowania nowych odmian roślin. Europejskie prawa hodowców roślin przewidują możliwość udzielenia pomocy hodowcom przez państwowe urzędy w formie udostępniania im posiadanych informacji, jednak dotychczas tylko dwa kraje z nich korzystają: Finlandia i Szwecja. Hodowcy życzyliby sobie, by te zapisy zostały w ten sposób zmienione, że nakładałyby na państwa członkowskie obowiązek udzielania tych informacji przez ich urzędy. Proponowaliby też, by system zbierania opłat z materiału ze zbioru oprzeć na systemie pojedynczej płatności, z jednoczesnym wykluczeniem możliwości ingerencji w prawa rolnika, czego oni mocno się obawiają. Wiele nieporozumień sprawia też definicja własnego gospodarstwa/przedsiębiorstwa sprecyzowana w art. 4 (2) regulacji 1768/95/EC, ze względu na jej brak precyzji. Można ją interpretować jako własne, pojedyncze gospodarstwo, ale również jako spółdzielnię złożoną z wielu rolników. Wspomniano już o tym wcześniej. Obie grupy zainteresowanych osób stoją na odrębnych, całkowicie różnych stanowiskach. Czas ochrony prawa do odmiany dość powszechnie uważa się za wystarczający (25 lat), za wyjątkiem odmian ziemniaka, winorośli, drzew i krzewów. Ostatnio jednak coraz częściej podnoszą się głosy, że należałoby go wydłużyć. Stąd rodzi się propozycja generalnego wydłużenia okresu ochrony do 30 lat dla wszystkich roślin. Jedynym wyjątkiem mogłyby być ziemniaki, których okres ochronny należałoby wydłużyć do 35 lat. Wynika to z bardzo niskiego współczynnika rozmnażania. Okres co najmniej 5 lat jest niezbędny, by stworzyć odpowiedni rynek dla introdukcji odmiany. Z praktyki też wiadomo, że wiele odmian jest jeszcze na rynku po 30-letnim czasie uprawy. W ostatnich latach sporo czasu poświęca się dyskusji nad usprawnieniem działalności wspólnotowego Urzędu ds. Prawa do Odmiany (CPVO). Znaczna większość środowiska hodowlano-nasiennego jest za zwiększeniem usprawnień tego urzędu w zakresie badań OWT, reguł ustalania nazewnictwa odmian, zarówno w celach uzyskania ochrony prawnej, jak i rejestracji odmiany oraz przekazania mu administrowania Europejskim Katalogiem Odmian. Koszty funkcjonowania CPVO powinny być w całości pokryte z opłat od zgłoszonych do badań odmian. Zauważa się też możliwość obniżenia tych kosztów poprzez wykorzystanie elektronicznej komunikacji, unikania duplikacji wielu czynności i badań, dzięki lepszej współpracy między CPVO i urzędami krajowymi. Wielu hodowców uważa jednak, że funkcjonowanie tego urzędu wspólnotowego jest niesatysfakcjonujące i wymaga dalej idących działań. 11 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Krystyna Kolasińska Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – PIB w Radzikowie Kierunki zmian w ocenie zdolności kiełkowania i innych cech wartości siewnej nasion na tle działalności ISTA Jedynym obowiązującym w Polsce dokumentem opisującym procedury oceny wartości siewnej nasion są Międzynarodowe Przepisy Oceny Nasion – ISTA. Podstawowym celem tych przepisów jest ujednolicenie metod pobierania prób i badania wartości siewnej nasion roślin uprawnych. W przepisach ISTA podana jest międzynarodowo uznana metodyka oceny nasion i pobierania próbek z partii nasion dla ponad 900 gatunków roślin. W ogólnych zarysach gatunki zostały sklasyfikowane jako rolnicze i warzywne, drzewa i krzewy oraz kwiaty, przyprawy, zioła i rośliny lecznicze. Zawsze musi być oczywiste bezpośrednie połączenie pomiędzy partią nasion, z której próbka została pobrana i wynikami oceny – świadectwem. Pierwsze Międzynarodowe Przepisy Oceny Nasion powstały w 1931 r. i zostały zatwierdzone na Kongresie ISTA w Wageningen (Holandia), a już w 1932 r. były przyjęte w Polsce na posiedzeniu przedstawicieli Naukowych Stacji Rolniczych, które odbyło się w Warszawie. Do międzynarodowych przepisów wprowadzono wówczas pewne zmiany, w celu przystosowania ich do warunków polskich. Obecnie przepisy wydawane są w formie dwóch oddzielnych skoroszytów, w języku angielskim, francuskim i niemieckim i publikowane przez The International Seed Testing Association (ISTA). W Polsce stosowana jest wersja oryginalna Przepisów lub wersja polska przetłumaczona za zgodą ISTA, publikowana i 12 wydawana przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – PIB – Zakład Nasiennictwa i Nasionoznawstwa w Radzikowie. Metody oceny nasion oraz wymagany sprzęt laboratoryjny, zanim zostaną wprowadzone do Przepisów, poddawane są szczegółowym badaniom walidacyjnym dla zapewnienia rzetelności i powtarzalności uzyskiwanych wyników. I tylko taki sprzęt i metody, które przejdą pozytywnie test walidacyjny, są polecane przez ISTA. W wieloletniej historii istnienia ISTA Polacy mają swój niemały udział w opracowywaniu i wprowadzaniu jednolitych kryteriów oraz metod oceny. Polska ma swój wkład w międzynarodowym dorobku w dziedzinie nasiennictwa, a zdobyte doświadczenia wykorzystywane są dla potrzeb naszej gospodarki. W latach międzywojennych członkami ISTA byli kierownicy pięciu Stacji Oceny Nasion we Lwowie, Krakowie, Poznaniu, Warszawie i w Toruniu. Od początku istnienia Związku Polacy brali udział w zjazdach i kongresach tej organizacji. Na zjeździe w 1924 r. w Cambridge i w 1928 r. w Rzymie nasz kraj reprezentował prof. E. Załęski z Krakowa. W 1931 r. delegatem był A. Iwański z Krakowa, a w 1934 i 1937 r. dr W. Swederski, kierownik Stacji Botaniczno-Rolniczej w Warszawie. W kolejnych Kongresach udział brali prof. M. Lityński z Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin i mgr J. Bartz, kierownik Stacji Oceny Nasion w Poznaniu. W późniejszych latach do grona członków ISTA dołączyli kierownicy Stacji Oceny Nasion, pracownicy naukowi IHAR-u i Ministerstwa Rolnictwa. Ponadto mgr Józef Bartz w latach 1971–1974 pełnił zaszczytną funkcję V-ce Prezydenta ISTA i to za jego kadencji w 1974 r. w Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Warszawie odbył się XVII Międzynarodowy Kongres tego Związku. W Kongresie uczestniczyło około 170 osób z 45 krajów świata. Polska od początku istnienia ISTA, jest jego członkiem i bierze aktywny udział w pracach naukowo-badawczych i technologicznych. Nasze publikacje można znaleźć w wydawanych przez ISTA czasopismach – Seed Science and Technology i w biuletynie Seed Testing International. W Polsce organizowane były międzynarodowe spotkania szkoleniowe dla analityków nasiennych. Wymienić tu należy workshop Komitetu Zdrowotności Nasion ISTA zorganizowany w 1983 r. przez Krystynę Grzelak w IHAR Radzików. W szkoleniu brało udział 20 osób, w tym również przedstawiciele krajów Europy Wschodniej. Pani prof. Krystyna Tylkowska, na zaproszenie Komitetu Zdrowotności Nasion ISTA, występowała jako wykładowca w podobnym szkoleniu zorganizowanym w Serbii (2004 rok) i w Republice Południowej Afryki (2008 rok). Aktualnie członkami ISTA są: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa – Laboratorium Oceny Nasion w Warszawie i w Poznaniu oraz Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – Zakład Nasiennictwa i Nasionoznawstwa w Radzikowie, przy czym akredytację ISTA uprawniającą do wystawiania świadectw ISTA posiada WIORiN – LON Warszawa i Poznań. Współpraca z ISTA polega głównie na udziale specjalistów w pracach Komitetów Technicznych wchodzących w skład Związku, prezentowaniu wyników badań na konferencjach oraz na udziale w testach porównawczych dotyczących oceny różnych cech wartości siewnej nasion. W badaniach porównawczych obligatoryjnie bierze udział WIORiN – LON Warszawa i Poznań oraz jako wolontariusz Zakład Nasiennictwa i Nasionoznawstwa IHAR-PIB (p. strona internetowa WIORiN i IHAR-PIB – zakładka: wyniki badań międzynarodowych). Wyniki testów porównawczych są doskonałym sprawdzianem jakości pracy laboratorium, ważnym dla obu stron, a zwłaszcza dla laboratorium, które wystawia międzynarodowe świadectwo kwalifikacji nasion lub w przypadku ZNiN-IHAR-PIB prowadzi szkolenia dla analityków nasiennych. Obecnie członkami ISTA (personal member) są: Joanna Krzyżnowska (WIORiN – LON Warszawa), Piotr Mendelewski (WIORiN – LON Poznań) i Lech Boros (ZNiN – IHAR-PIB Radzików). Członkami Komitetów Technicznych ISTA są: Krystyna Kolasińska (ZNiN – IHAR-PIB) – Komitet Kiełkowania, Je- rzy Drzewiecki (ZNiN – IHAR-PIB) – Komitet Tożsamości i Krystyna Tylkowska (Uniwersytet Przyrodniczy Poznaniu) – Komitet Zdrowotności Nasion. Jest możliwość brania udziału w walidacyjnych doświadczeniach metodycznych oceny nasion, można wyrażać swoje opinie i sugestie dotyczące różnych zagadnień, m.in. zmian i uzupełnień do podręczników (np. Handbook on Seedling Evaluation) i do przepisów ISTA. Poza tym Polska ma prawo brać udział w głosowaniu nad wprowadzaniem zmian i uzupełnień do przepisów ISTA (1 głos). Istnieje także możliwość wymiany doświadczeń, uzyskania odpowiedzi na postawione pytania i wzięcia udziału w szkoleniach organizowanych przez poszczególne Komitety Techniczne z uwzględnieniem zniżki członkowskiej. W ostatnich latach z udziałem pracowników Zakładu Nasiennictwa i Nasionoznawstwa – IHARPIB prowadzono badania nad wprowadzeniem azotanu potasu (KNO3), jako substancji przyspieszającej kiełkowanie nasion rzepaku oraz recenzowano badania walidacyjne dotyczące podłoża organicznego (O), przeznaczonego do oceny zdolności kiełkowania nasion bobiku. Ponadto brano udział w pracach walidacyjnych metody elektroforezy prolamin z przeznaczeniem do oceny tożsamości pszenicy. W obecnej kadencji zgłoszono kilka propozycji, m.in. skrócenie czasu oceny kiełkowania nasion łubinu żółtego z 21 do 10 dni. Międzynarodowe Przepisy Oceny Nasion obowiązują w Polsce od 2001 r. dla wszystkich rodzajów i kategorii materiału siewnego. Wcześniej przepisy ISTA stosowano tylko w przypadku badania nasion wysyłanych na eksport, a w obrocie krajowym posługiwano się dwiema normami polskimi: 1. Materiał siewny. Metody badania nasion i 2. Materiał siewny. Pobieranie próbek nasion. Należy podkreślić, że normy polskie zawsze jednak uwzględniały wskazówki i zalecenia ISTA. Przepisy ISTA zmieniane są i uzupełniane wraz z rozwojem wiedzy dotyczącej biologii i fizjologii nasion oraz są dostosowywane do potrzeb rynku. Metody są aktualizowane na podstawie zgłaszanych uwag i zatwierdzane na plenarnych posiedzeniach ISTA. Na początku były nowelizowane nieregularnie, w różnych odstępach czasu. Później regularnie co 3 lata, a od 2003 r. są uzupełniane i zmieniane co roku. Wersja skoroszytowa przepisów ułatwia zastępowanie, usuwanie lub dodawanie kartek. Należy nadmienić, że potrzeba wprowadzania tak częstych zmian jest kwestionowana i rozważana w Komitetach Technicznych ISTA i być 13 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) może już niebawem nowe wydanie przepisów będzie ukazywało się rzadziej niż raz w roku. Zmiany polegają na uzupełnieniach merytorycznych jak dodawanie nowego sprzętu (np. próbobierz Cargo), nowych gatunków (np. Solanum tuberosum) i nowych metod (np. O – podłoże organiczne, CD-test – kontrolowane starzenie) oraz dodawanie nowych definicji, sposobu obliczania i podawania wyników, a także na zmianach redakcyjnych i wydawniczych, jak np. na łączeniu Przepisów (ogólne zasady) z Aneksami (opisy szczegółowe). Do wyjątków należy ta część Przepisów, która dotyczy oceny zdrowotności nasion (Rozdział 7). Aneks został opublikowany w oddzielnym skoroszycie pt. Aneks do Rozdziału 7. Metody Oceny Zdrowotności Nasion. W ostatnich latach do przepisów zostało wprowadzonych kilka nowo zwalidowanych metod, w tym rodzajów podłoża zalecanego do oceny zdolności kiełkowania nasion dla Brassica, Vicia faba, Glycine max, Helianthus annuus, Phaseolus vulgaris i Zea mays. Wcześniej zalecano jedynie bibułę (na bibule – TP lub między bibułą – BP) i piasek (S), które razem z kilkoma wariantami temperatury (stałą lub zmienną) i światłem (lub ciemnością) zmieniającymi się (lub stałymi) w ciągu doby, stanowiły metody oceny zdolności kiełkowania zalecane przez ISTA. Nowe rodzaje podłoża to podłoże organiczne (O) i bibuła przykryta piaskiem (TPS) oraz kombinacje na piasku (TS) i na podłożu organicznym (TO). Wspomnieć również należy o bibule złożonej w harmonijkę (PP). Autor artykułu, opublikowanego w Biuletynie ISTA nr 139 z kwietnia 2010 r., Joost van der Burg z Instytutu w Wageningen wątpi, czy na tym koniec, bowiem w Komitecie Kiełkowania ISTA „mówi się” o perlicie, drobnej glince (clay beads), torfie z krzewu koki, agarze i ich różnych wariantach. Oczywiście laboratorium oceny nasion kierując się zaleceniami ISTA może, ale nie ma obowiązku, wprowadzania nowych rodzajów podłoża. Niektóre z nich bowiem wymagają specjalnych warunków i sprzętu i są nieosiągalne dla przeciętnego laboratorium. Już ten fakt stawia pytanie czy warto ponosić koszty badań walidacyjnych, aby wprowadzać coś co dotyczy tylko wybranych laboratoriów? Wśród członków Komitetu Kiełkowania rozgorzała dyskusja, która była kontynuowana w tym roku na Kongresie w Kolonii (Niemcy), w jakim kierunku pójść, aby nie zatracić najważniejszego celu – jednolitości i wiarygodności uzyskiwanych rezultatów. Joost van der Burg zastanawia się nad 14 tym, czy „więcej metod nie oznacza mniej jednolitości”? Wprowadzanie wielu różnych metod zwiększa nieuchronnie różnorodność metodyczną, co w końcu może prowadzić do braku porównywalności wyników uzyskiwanych w laboratoriach, posługujących się, de facto, tymi samymi przepisami. Poza tym zastosowanie nowej metody wymaga wcześniejszego przeszkolenia personelu, sprawdzenia lub nabycia dodatkowej aparatury i materiałów. Samo wprowadzenie nowej metody jest poprzedzone nierzadko bardzo czasochłonnymi badaniami (walidacja metody) i wymaga nakładów finansowych. Nie zawsze jest to uzasadnione ekonomicznie. Należy też zdecydować w jakim kierunku powinna rozwijać się metodyka oceny zdolności kiełkowania. Trzeba też wskazać metody, które byłyby najlepsze do oceny nasion uzyskiwanych z roślin modyfikowanych genetycznie. Zdaniem ISTA przepisy powinny ograniczać się do publikowania ogólnych zasad postępowania, po to, aby stwarzać laboratoriom możliwości adaptowania ich własnej metodyki. Oczywistym jest, że te metody, jak również rodzimy sprzęt laboratoryjny, wymagają solidnego sprawdzenia i walidacji oraz zatwierdzenia przez ISTA; czasem osobistej kontroli przedstawicieli ISTA prowadzonej podczas audytów w laboratoriach posiadających akredytację. W ten sposób lokalni producenci sprzętu laboratoryjnego mogą być wykorzystani do produkcji aparatury laboratoryjnej, która może być tańsza i równie dobra jak obca. Pod określeniem „metodyka ISTA” powinno się rozumieć przejrzystość metodyczną teraz i w przyszłości, a uzyskiwane wyniki powinny zapewniać jednolitość i porównywalność. Ograniczona liczba metod, jak na przykład taki zapis bibuła lub piasek, powinna prowadzić do lepszej walidacji alternatywnych metod niż długa lista różnorodnych wariantów. Prosty zapis stwarza większe możliwości swobodnego wyboru metody dla pojedynczego laboratorium, ale gdyby okazało się, że wyniki uzyskiwane w laboratorium stosującym „własne” metody są wątpliwe, ISTA musi od nowa je sprawdzić. Joost van der Burg widzi konieczność uściślenia sposobu postępowania przy wprowadzeniu do przepisów ISTA nowego gatunku, nowego sprzętu i podłoża do kiełkowania oraz widzi pilną potrzebę prowadzenia badań nad opracowaniem metodyki badania mieszanek nasiennych oraz wystawiania stosownych dokumentów. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Lidia Błaszczyk, Jerzy Chełkowski Instytut Genetyki Roślin PAN w Poznaniu Geny odporności na patogeny w genomie pszenicy Struktura genomu pszenicy liczba regionów bogatych w geny, występujących Genom pszenicy zwyczajnej Triticum aesti- na krótkich ramionach chromosomów, jest niższa vum ssp. aestivum L. jest genomem złożonym, niż na ramionach długich. Takie same proporcje alloheksaploidalnym. Chromosomy tego gatunku występują w odniesieniu do zagęszczenia genów rozmieszczone są w obrębie trzech subgenomów wzdłuż ramion chromosomów pszenicy. Szacuje oznaczonych literami A, B i D. Każdy genom za- się, że najmniejsze zagęszczenie genów jest na wiera 7 par chromosomów, co stanowi o liczbie chromosomie 4BS, 2DL i 1DL pszenicy. Regiony chromosomów 2n = 6x = 42. Na podstawie analizy ubogie w geny występują pomiędzy obszarami o cytogenetycznej form aneuploidalnych, zwłaszcza dużym zagęszczeniu genów i składają się z powtamonosomików i nullisomików, wyodrębniono w rzalnych sekwencji nie ulegających transkrypcji i komórkach somatycznych 21 par chromosomów pseudogenów. Schemat rozmieszczenia genów na homologicznych oraz 7 grup chromosomów ho- chromosomie pszenicy przedstawia rysunek 1. meologicznych. Genom pszenicy zwyczajnej jest jednym z największych dotąd poznanych genomów roślinnych. Wielkość 1C, która oznacza wielkość jądra haploidalnego wynosi u pszenicy heksaploidalnej 16 000 Mpz, a u innych gatunków waha się w granicach od 125 Mbz u rzodkiewnika, 450 Mbz u ryżu do 120 000 Mbp u szachownicy z rodzaju Allium. Tak duży genom pszenicy zawiera w jądrze diploidalnym 33.1 pg DNA. Około 80% całego genomu stanowią sekwencje powtarzalne. W strukturze genomu pszenicy zwyczajnej wyróżnia się tzw. regiony bogate w geny i ubogie w geny. W obszarze tych pierwszych, które stanowią 5-10% fizycznej długości chromosomu, występuje około 85% wszystkich genów. Szacuje się, że średnio na każdym chromosomie pszenicy występuje od 2 do 4 regionów o dużym zagęszczeniu genów zlokalizowanych raczej Rys. 1. Schemat rozmieszczenia genów na chromosomie pszenicy przy końcach ramion. Ponadto 15 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Obecna wiedza na temat genomu pszenicy jest wynikiem prac wielu grup badawczych, które główny wysiłek skierowały na opracowanie map genetycznych i fizycznych oraz sekwencjonowanie genomu pszenicy. Prace te były prowadzone w ramach kilku dużych projektów badawczych koordynowanych głównie przez International Triticeae Mapping Initiative założone w 1989 r., U. S. Wheat Genom Project utworzone w Stanach Zjednoczonych w 1998 r., International Genome Research On Wheat powstałe w 2002 r., kanadyjskie Agriculture and Agri-Food Canada oraz angielskie Biotechnology and Biological Sciences Research Council. Jednym z zadań U.S. Wheat Genom Project oraz BBSRC było sekwencjonowanie oraz stworzenie kolekcji EST reprezentujących tę część genomu pszenicy, która ulega ekspresji. Prace te były wykonywane w ramach założonego w 1998 r. International Triticeae EST Cooperative. Sekwencje pochodzące z ITEC zostały zdeponowane w bazie danych dbEST National Centre for Biotechnology Information (NCBI, http://www.ncbi.nlm. nih.gov). Do dnia 7 stycznia 2005 r. w ramach ITEC poznano 586,599 sekwencji EST. Szczegółowych informacji na temat stopnia poznania genomu pszenicy i innych gatunków z rodzaju Triticeae dostarczają również inne bazy danych, takie jak: GrainGenes (http://www.graingenes.org, http://grain.jouy.inra.fr, http://wheat.pw.usda.gov), Gramene (http://143.48.220.116), czy TIGR Weat Genome Index (The Institute for Genomic Research, http://www.tigr.org). Statystyki zdeponowanych do dnia 7.01.2005 r. w GenBank sekwencji cDNA, EST, STS, GSS, HTG oraz sekwencji genomowych, opracowanych dla Triticum aestivum podano w tabeli 1. Charakterystykę statystyczną genów pszenicy na podstawie sekwencji wybranych genów zamieszczonych w bazie danych TIGR, przedstawia tabela 2. Tab. 1. Sekwencje Triticum aestivum zdeponowane w GenBank bazy danych NCBI Rodzaj sekwencji Dział GenBanku dbEST dbSTS dbGSS (Genomic Survey Sequences) dbHTG (High Troughput Genomic) cDNA genomowy DNA Razem 16 Liczba sekwencji 588 404 598 4833 4 590 558 7949 1 192 346 Tab. 2. Charakterystyka genów pszenicy na podstawie sekwencji wybranych genów zamieszczonych w bazie danych TIGR (www.tigr. org/tdb/e2k1/tae1) Cechy genów pszenicy Liczba modeli genów Średnia długość genów (pz) 387 2432 Średnia liczba egzonów 3.7 Średnia długość egzonów (pz) 375 Średnia zawartość par GC w egzonie (%) 50.3 Średnia liczba intronów 2.7 Średnia długość intronów 379 Średnia zawartość par GC w intronie (%) 42.7 Mapy genetyczne pszenicy Od kilkunastu lat trwają także prace nad tworzeniem map genetycznych i mapowaniem genów pszenicy zwyczajnej. Pierwszymi markerami molekularnymi wykorzystywanymi do opracowywania map genetycznych i mapowania genów były markery RFLP. W 1990 r. zostało utworzone konsorcjum o nazwie International Triticeae Mapping Initiative (ITMI), którego celem było opracowanie mapy genetycznej RFLP dla pszenicy z wykorzystaniem populacji mapującej W7984 x Opata 85. Obecna mapa genetyczna RFLP ma długość 3.700 cM i zawiera ponad 1.500 loci. Wraz z pojawieniem się markerów SSR, populacja mapująca W7984 x Opata 85 (ITMIpop) posłużyła do utworzenia pierwszej mapy mikrosatelitarnej pszenicy, która obejmowała 279 loci. Obecna mapa mikrosatelitarna pszenicy, powstała w wyniku integracji 4 różnych map SSR, ma długość 2.569 cM i zawiera 1.235 markerów mikrosatelitarnych. Średnia odległość pomiędzy markerami na tej mapie wynosi 2.2 cM. Na mapie tej naniesionych jest także kilka genów odporności na choroby, takich jak geny odporności na rdzę brunatną: Lr1, Lr10, Lr16 oraz kilka genów kodujących białka zapasowe i genów warunkujących wysokość roślin. Z inicjatywy kilkunastu grup badawczych powstała zintegrowana mapa genetyczna pszenicy obejmująca 4.000 loci markerów AFLP, SSR, RFLP oraz genów. Mapa ta powstała w oparciu o dane pochodzące z 16 niezależnie utworzonych map genetycznych i jest dostępna w bazie danych GrainGenes (http://grain. jouy.inra.fr, http://wheat.pw.usda.gov). W bazie tej znajdują się także informacje dotyczące mapowania sekwencji EST w ramach projektu Wheat EST Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Mapping Project, rozpoczętego w 2003 r. Jak do tej pory za pomocą 7.500 sekwencji EST zostało zmapowanych 16.000 loci. Charakterystyka genów pszenicy Dla pszenicy zwyczajnej opracowany został Catalogue of Gene Symboles for Wheat, w którym zebrane są informacje na temat wszystkich zidentyfikowanych genów u pszenicy, ich nazewnictwa, lokalizacji chromosomowej, sprzężeń pomiędzy genami, źródeł pochodzenia tych genów oraz markerów DNA i in. Katalog ten jest ustawicznie aktualizowany, a jego najnowsza wersja dostępna jest na stronie internetowej http://wheat.pw.usda.gov bazy danych GrainGenes. W katalogu opisanych jest obecnie około 11.277 genów. W większości geny te zostały scharakteryzowane na podstawie fenotypu, a dla części z nich dostępne są informacje na temat lokalizacji genów na chromosomach pszenicy oraz sprzężonych z nimi markerów. Geny w katalogu zostały usystematyzowane według cech jakie determinują. W związku z tym wyróżniono 100 klas genów. Największą liczbę klas genów utworzono w oparciu o warunkowane przez te geny cechy morfologiczne i fizjologiczne, np.: akumulacja kwasu abscysynowego, pigmentacja antocyjanowa, karłowatość roślin, twardość nasion, owłosienie, nekroza końców liści, męska sterylność, reakcja na fotoperiod, reakcja na jaryzację, wysokość roślin i inne. Najwięcej genów, bo około 1.841 zostało opisanych w klasie genów kodujących białka. Obecnie zidentyfikowano około 512 genów kodujących enzymy, 32 geny kodujące inhibitory enzymów, 12 genów determinujących zawartość białek w ziarniakach, około 1.132 genów kodujących białka zapasowe (w tym 223 geny kodujące gliadyny i 903 geny kodujące gluteniny) oraz 153 geny kodujące inne białka. Wyróżniono także klasy genów kodujących rybosomalne RNA i białka NOR, klasy genów determinujących odporność na stresy abiotyczne, np. tolerancji na aluminium, reakcji na zasolenie, specyficznej reakcji na chłód oraz klasy genów determinujących odporność na stresy biotyczne. Geny odporności na patogeny Geny pszenicy warunkujące odporność na choroby i szkodniki takie jak owady, wirusy, patogeny, nicienie usystematyzowane są w Catalogue of Gene Symboles for Wheat w obrębie 25 klas. Największą liczbę zidentyfikowanych do tej pory genów stanowią geny odporności na rdzę: brunat- ną, żółtą i źdźbłową pszenicy. W katalogu opisana została również liczna grupa genów odporności na mączniaka prawdziwego i genów reakcji na Mayetiola destructor. W przypadku genów reakcji na Pratylenchus spp. i Wheat Spindle Streak Mosaic Bymovirus oraz genów warunkujących odporność na mączniaka prawdziwego, rdzę brunatną i rdzę źdźbłową oprócz genów głównych, zidentyfikowano także związane z odpornością loci cech ilościowych – QTL. Dla dwóch genów – genu Pm8 odporności na mączniaka prawdziwego i genu Lr23 odporności na rdzę brunatną – stwierdzono obecność genów supresorowych, odpowiednio SuPm8 i SuLr23. Nazwy szkodników oraz symbole i nazwy zidentyfikowanych genów odporności podano w tabeli 3. Tab. 3. Nazwy szkodników i patogenów oraz symbole i liczby zidentyfikowanych genów odporności u pszenicy Nazwa szkodnika/patogena Symbol genu Liczba zidentyfikowanych genów Barley Yellow Dwarf Virus Bdv 2 Blumeria graminis Pm 39 Cochliobolus sativus Crr 1 Diuraphis noxia Dn 9 Eriophyes tulipae Cmc 4 Fusarium graminearum Fhs 2 Heterodera avenae Cre 8 Mayetiola destructor H 30 Meloidogyne spp. Rkn 2 Mycosphaerella graminicola Stb 8 Pratylenchus spp. Rlnn 1 Phaeosphaeria nodorum Snb 4 Puccinia graminis Sr 54 Puccinia striiformis Yr 52 Puccinia triticina Lr 62 tsn, Tsc 2 Sitodiplosis mosellana Sm 1 Schizaphis graminum Gb 6 Tapesia yallundae Pyrenophora tritici-repentis Pch 4 Tilletia caries Bt 10 Tilletia indica Kb 1 Ustilago tritici Ut 2 Wheat Spindle Streak Mosaic Bymovirus Wsm 1 Xanthomonas campestris pv. undulosa Bls 1 17 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Geny odporności na rdzę brunatną Z pośród wszystkich opisanych u pszenicy genów głównych R (ang. major resistance genes) odporności na szkodniki, najliczniejszą grupę stanowią geny reakcji na Puccinia triticina, gatunek grzyba, w obrębie którego znanych jest około 200 ras fizjologicznych. Do tej pory jako typ reakcji rośliny na infekcję danym gatunkiem i rasą patogena zidentyfikowano 62 geny odporności na rdzę brunatną. W katalogu genów opisanych jest jeszcze 7 genów, którym nadano oznaczenia tymczasowe: LrTb, LrTm, LrTr, LrT1, LrW, LrW2, LrVPM. Dla większości z genów odporności na rdzę brunatną pszenicy znana jest ich lokalizacja chromosomowa (Tabela 4). Natomiast na poziomie molekularnym poznane zostały jedynie trzy geny odporności: Lr1, Lr10 i Lr21. W locus pięciu genów odporności na rdzę brunatną stwierdzono obecność kilku alleli. Po trzy allele występują w locus genu Lr2 i Lr3, a po dwa w locus genu Lr14, Lr17 i Lr22. Baza danych CDL (Cereal Database Laboratory) podaje natomiast, że geny Lr14a i Lr14b nie są allelami, ale są silnie sprzężone ze sobą. Ponadto gen Lr21 jest przypuszczalnie allelem genu Lr40, gen Lr39 jest allelem genu Lr41, a gen Lr2 jest allelem genu Lr15 CDL, www.cdl.umn.edu). W przypadku dwóch genów odporności na rdzę brunatną stwierdzono istnienie zjawiska komplementarności. Są to geny Lr27 i Lr31 występujące razem, np. w odmianach Gatcher, Hope, Chinese Spring. Spośród wszystkich zidentyfikowanych genów odporności na rdzę brunatną 22 geny Lr nie pochodzą z T. aestivum, ale zostały przeniesione z gatunków dzikich oraz di-, tetra- lub heksaploidalnych gatunków pokrewnych pszenicy; Graingenes, http:// wheat.pw.usda.gov). Lokalizację chromosomową genów odporności na rdzę brunatną, oraz źródło ich pochodzenia przedstawiono w tabeli 4. Geny odporności na rdzę brunatną pszenicy to w większości geny główne. Warunkują one, zgodnie z zasadą gen-na-gen Flora, odporność monogeniczną, która ma zazwyczaj charakter genotypowo specyficzny i odnosi się tylko do patotypów nosicieli specyficznych genów awirulencji. W takim przypadku, gdy do genotypu odpornego wnika grzybnia rasy awirulentnej mamy do czynienia z reakcją nadwrażliwości HR. Dwa geny: Lr34 i Lr46 odporności na rdzę brunatną pszenicy zapewniają odporność częściową, która przejawia się często spowolnieniem procesu chorobowego (PR, ang. partial resistance). Geny te dziedziczą 18 się jak cecha ilościowa i wspólnie wpływają na fenotyp, np. na poziom odporności, rozwój choroby, zarodnikowanie i inne cechy związane z patogenezą. W efekcie geny Lr34 i Lr46 zapewniają trwalszą odporność, w różnorodnym środowisku i przeciwko różnym patogenom grzybowym. Geny Lr34 i Lr46 podobnie jak geny: Lr12, Lr13, Lr22a, Lr22b, Lr35, Lr37, Lr48, Lr49 należą do grupy genów warunkujących odporność w stadium rośliny dorosłej (ang. APR, adult plant resistance). Niektóre geny odporności na rdzę brunatną są aktywne zarówno w stadium rośliny dorosłej jak i w stadium siewki (ang. SPR, seedling plant resistance). Obserwacje wirulencji populacji Puccinia triticina prowadzone w Polsce w latach 1998-2001 dowodzą, że w stadium rośliny dorosłej były skuteczne geny Lr13, Lr22, Lr29, Lr34, Lr35, Lr37, a w stadium siewki i rośliny dorosłej wysoką efektywność wykazywały geny Lr9, Lr19, Lr24, Lr25. Efektywność niektórych genów wzrasta, jeśli występują w kombinacji z innymi genami. Przykładem jest gen Lr34, który w kombinacji z genami kontrolującymi odporność w stadium rośliny dorosłej lub w stadium siewki takimi jak: Lr2, Lr12, Lr13, Lr16 zapewniającymi reakcje nadwrażliwości HR jest znacznie bardziej efektywny i warunkuje trwalszą odporność roślinie. Podobnie gen Lr13, który jest obok genów Lr1, Lr3, Lr10, Lr11, Lr14, Lr26 i Lr37 jednym z genów odporności na rdzę brunatną najbardziej powszechnych w odmianach pszenic w Polsce i na świecie. Gen ten działa wyłącznie w stadium rośliny dorosłej, a jego efektywność jest bardzo niska, jednak w kombinacji z takim genem jak Lr34 lub Lr16 wpływa na wzrost odporności. Efektywne geny odporności na rdzę brunatną Lr37, odporności na rdzę żółtą Yr17 i na rdzę źdźbłową Sr38 zawiera translokacja z Triticum ventricosum. Ta grupa genów zapewnia odporność na szerokie spectrum ras patogena, a także jest użyteczna w kombinacji z innymi genami, np. Lr47 i Lr51. Cennym źródłem genów jest również translokacja z żyta T1BL.1RS, która wnosi geny Lr26, Yr9, Sr31 oraz Pm8, a także translokacja T4BS.4BL-2R#1L niosąca gen Lr25 i gen Pm7. Translokacja z Agropyron elongatum zawierająca gen Lr19 wnosi do genomu pszenicy także inne sprzężone z Lr19 geny: Wsp-D1 (koduje rozpuszczalne w wodzie białko), Sr25, Sd1 i Y (warunkuje żółte zabarwienie endospermy), a translokacja z Aegilops speltoides z genem Lr35 wprowadza również gen Sr39. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Tab. 4. Lokalizacja chromosomowa i pochodzenie genów odporności na rdzę brunatną pszenicy Gen Lr1 Lr2a Lr2b Lokalizacja chromosomowa 5DL 2DS 2DS Źródło genu Gen T. aestivum T. aestivum T. aestivum Lr2c Lr3a Lr3bg 2DS 6BL 6BL T. aestivum T. aestivum T. aestivum Lr3ka 6BL T. aestivum Lr9 Lr10 6BL Ae. umbellulata lAS Lr37 T. aestivum Lr11 2A Lr38 T. aestivum Lr12 4BS Lr39 T. aestivum Lr13 2BS Lr41 T. aestivum Lr14a 7BL Lr42 T. aestivum Lr14b 7BL Lr43 T. aestivum Lr15 2DS Lr44 T. aestivum Lr16 Lr17a 4BS 2AS T. aestivum T. aestivum Lr45 Lr46 Lr17b Lr18 2A 5BL T. aestivum T. timopheevi Lr19 Lr20 7DL A. elongatum 7AL T. aestivum Lr21 1DL Lr22a 2DS Lr22b Lr23 Lr30 Lr31K 4AL 4BL 3DS Lr32 Lr33 Lr34 Lokalizacja chromosomowa Źródło genu T. aestivum T. aestivum Ae. tauschii 1BL 4D, 5D, 7D 2B T. aestivum T. aestivum Ae. speltoides 6BS Ae. speltoides 2AS T. ventricosa 1DL, 2AL, 3DS, 5AS, 6DL A intermedium 2DS Ae. tauschii 1D Ae. tauschii 1D Ae. tauschii 7DS Ae. tauschii 1B T. aestivum ssp. spelta 2A Secale cereale Lr47 Lr48 Lr49 1BL 7A 4BL 2AS T. aestivum Ae. speltoides Lr50 2BL T. timopheevii ssp. armeniacum Ae. speltoides Ae. tauschii Lr51 LrW2S 1BL 2A * Ae. tauschii LrVPM S 7D * 2DS Ae. tauschii LrT1 S 2A * 2BS T. aestivum Lr24 1BL, 3DL, 6B A. elongatum * Lr25 4BS Secale cereale Lr4, Lr5, Lr6, Lr7, Lr8 Lr40 Lr26 Lr27K 1BS Secale cereale LrTr S Ae. triuncalis 3BS T. aestivum T. monococcum Lr28 4AL Ae. speltoides LrTm S LrTb S * 7DS A. elongatum LrW S * Lr29 Lr35 Lr36 T. aestivum T. aestivum Geny o nieustalonym położeniu * – tymczasowy symbol genu – geny komplementarne * – nieustalone źródło genu Pogrubienie – geny translokowane lub pochodzące z gatunków dzikich i pokrewnych pszenicy S K Sklonowane geny odporności na patogeny u pszenicy zwyczajnej Wielkość genomu pszenicy, jego poliploidalny charakter i obecność wielu sekwencji powtarzalnych (80%) jest przyczyną trudności, jakie pojawiają się w pracy nad klonowaniem genów o ważnych cechach użytkowych. Jednym z pierwszych genów odporności na patogeny u pszenicy, względem którego podjęto próby klonowania, był gen Cre3. Pochodzący z Ae. tauschii gen Cre3 zapew- nia odporności na nicienie (Heterodera avenae). W obrębie locus genu Cre3, zlokalizowanego na długim ramieniu chromosomu 2D pszenicy zwyczajnej, zidentyfikowano dwa geny. Analiza sekwencji aminokwasowej wydedukowanej na podstawie sekwencji DNA i cDNA jednego z tych genów (genu CD2) wykazała istnienie charakterystycznych dla wielu białek sklonowanych roślinnych genów odporności struktur: powtórzeń bogatych w leucynę (LRR, ang leucine-rich region) oraz miejsc wią19 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) zania nukleotydów (NBS, ang. nucleotide-binding side), co pozwala zaliczyć ten gen do klasy genów NBS-LRR. Wydedukowana sekwencja aminokwasowa genu Cre3 wykazuje podobieństwo do sekwencji wcześniej sklonowanych genów RPM1 i RPS2 odporności na Pseudomonas syringae u rzodkiewnika (Arabidopsis thaliana), genu L6 odporności na Melampsora lini zidentyfikowanego w genomie lnu oraz genu N odporności na wirusa mozaiki tytoniu TMV u tytoniu. Pierwszym sklonowanym genem odporności na rdzę brunatną, którego wiarygodność potwierdzono za pomocą transformacji genetycznej, jest gen Lr21. Zlokalizowany jest on w regionie bogatym w geny, a dokładnie w dystalnej części ramienia chromosomu 1DS i ma wielkość 4.318 par zasad. Koduje białko składające się z 1080 aminokwasów, posiadające charakterystyczne motywy: miejsca wiązania nukleotydów (NBS) oraz region zawierający 13 powtórzeń bogatych w leucynę (LRR). Przy N-końcu tego białka występuje 151 aminokwasowa unikalna sekwencja nieobecna u innych znanych białek typu NBS-LRR. W związku z obecnością charakterystycznych domen gen Lr21 zaklasyfikowany jest do genów odporności klasy NBS-LRR. Strukturę genu Lr21 na poziomie genomowego DNA oraz cDNA przedstawia rysunek 2. Drugim genem odporności na rdzę brunatną, którego sekwencję poznano, jest gen Lr10 zlokalizowany na krótkim ramieniu chromosomu 1A. Z locus genu Lr10 wyizolowany został początkowo gen Lrk10 kodujący prawdopodobnie białko o funkcji kinazy receptorowej. Dedukowana sekwencja aminokwasowa białka tego genu wykazuje obecność pięciu różnych domen: hydrofobową sekwencję sygnalną przy N-końcu, domenę cytoplazmatyczną, domenę transmembranową, domenę zmienną i domenę kinazy serynowo-treoninowej. W stosunku do domeny cytoplazmatycznej nie zidentyfikowano sekwencji homologicznych występujących u innych roślinnych receptorów ki- nazowych i dlatego przypuszcza się, że gen Lrk10 reprezentuje nowy typ receptora. Właściwy gen Lr10 wyizolowano za pomocą metody wędrowania po chromosomie, a wyniki potwierdzono dokonując transformacji genetycznej. Gen Lr10 ma długość 3 935 pz i zawiera jeden intron o wielkości 1.171 pz. Produkt genu Lr10 zawiera kilka charakterystycznych motywów, takich jak: motyw coiled coil (CC), miejsca wiązania nukleotydów (NBS) oraz powtórzenia bogate w leucynę (LRR). Region zawierający 14 powtórzeń bogatych w leucynę (LRR) znajduje się przy C-końcu tego 919aminokwasowego białka. Gen Lr10 wykazuje podobieństwo sekwencji do genu RPM1 Arabidopsis thaliana i analogów genów odporności zidentyfikowanych u ryżu i jęczmienia. Nie stwierdzono jednak zasadniczego podobieństwa sekwencji genu Lr10 do sekwencji genu Lr21. Brak ścisłego spokrewnienia genu Lr10 z genem Lr21 świadczy, że dysponowanie sekwencją jednego sklonowanego genu odporności na rdzę brunatną nie ułatwi izolacji pozostałych genów Lr i prawdopodobnie geny te muszą być klonowane niezależnie od siebie. Trzecim, sklonowanym w 2007 r. genem odporności na rdzę brunatną jest gen Lr1. Gen ten ma długość 4 032 pz i zawiera niewielki intron o wielkość 115 pz. Sekwencja aminokwasowa tego genu zawiera charakterystyczne dla genów odporności motywy: coiled coil (CC) przy C- i N- końcu, miejsca wiązania nukleotydów (NBS) oraz powtórzenia bogate w leucynę (LRR). Produkt białkowy tego genu posiada również domenę transmembranową i jest klasyfikowany jako białko wewnątrzkomórkowe. Gen Lr1 na poziomie aminokwasowym jest homologiczny do genu Lr10 jedynie w 18%, a do genu Lr21 jedynie w 21%. Markery molekularne sprzężone z genami odporności na rdzę brunatną Wszystkie zidentyfikowane u pszenicy geny są scharakteryzowane na podstawie fenotypu. Na po- Rys. 2. Schemat struktury genu Lr21 na poziomie genomowego DNA oraz cDNA 20 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) ziomie molekularnym poznana natomiast została bardzo mała liczba genów pszenicy. Z tego względu duże znaczenia ma opracowywanie markerów molekularnych sprzężonych z interesującymi nas genami. Markery DNA w badaniach pszenicy wykorzystywane są bowiem do tworzenia map genetycznych i fizycznych, w mapowaniu i izolacji genów, w badaniach organizacji i ewolucji genomu pszenicy, w badaniach bioróżnorodności i filogenezie tych roślin oraz w diagnostyce chorób dla identyfikacji patogenów. Dużą rolę markery molekularne odgrywają w pracach hodowlanych jako tzw. marker assisted selection (MAS), stosowane w celu identyfikacji materiałów roślinnych i w selekcji korzystnych genotypów. O znaczeniu tych markerów świadczy utworzenie w 2001 r. w Stanach Zjednoczonych specjalnego projektu o nazwie National Wheat Marker Assisted Selection, którego celem jest wdrażanie nowych technologii i osiągnięć genetyki do prac hodowlanych nad pszenicą. Głównym zadaniem projektu jest hodowla twórcza pszenicy z wykorzystaniem markerów molekularnych opracowanych dla identyfikacji ważnych cech jakościowych i genów odporności na choroby. Wszystkie osiągnięcia zdobyte w ramach projektu MAS-wheat są dostępne na stronie internetowej http://maswheat.ucdavis.edu. Badania nad opracowywaniem markerów molekularnych w celu identyfikacji genów głównych i QTL warunkujących istotne cechy fenotypowe pszenicy prowadzi się już od wielu lat. Zaowocowało to, jak podaje Cataloque of Gene Symboles for Wheat, zidentyfikowaniem aż 16.919 różnych typów markerów. W grupie około 40 cech o dużym znaczeniu ekonomicznym, dla których podjęto próby opracowania markerów DNA, znalazły się również geny odporności na patogeny, a w tym geny odporności na rdzę brunatną. Jednymi z pierwszych systemów, które posłużyły do wykrywania markerów dla genów odporności na rdzę brunatną, były metody RFLP i RAPD. Postęp w tworzeniu nowych metod i technik detekcji markerów DNA przyczynił się do opracowania nowych typów markerów, takich jak: AFLP, STS, SCAR, CAPS i SSR. Z uwagi na ograniczenia i wady metod RFLP, RAPD i AFLP, takie jak wysoki koszt, czaso- i pracochłonność analiz RFLP i AFLP, czy brak powtarzalności wyników analiz RAPD, metody te nie są praktycznym narzędziem w rutynowych analizach, prowadzonych dla potrzeb hodowli. W związku z tym markery RAPD, AFLP i RAPD przekształcane są w markery typu STS, SCAR, czy CAPS. Od kil- ku lat wzrasta zainteresowanie markerami SNP opartymi na detekcji polimorfizmu pojedynczego nukleotydu, które zaczynają być konkurencyjne w stosunku do wyżej wymienionych typów markerów. Cennym źródłem markerów SNP, jak również markerów SSR, są ekspresyjne etykietki sekwencyjnie (EST). Szacuje się bowiem, że u pszenicy zwyczajnej polimorfizm pojedynczego nukleotydu (1 SNP) występuje raz na 540 pz sekwencji EST. Markery DNA typu STS, SCAR i CAPS opracowano dla identyfikacji 15 genów odporności na rdzę brunatną: Lr1, Lr9, Lr10, Lr19, Lr20, Lr21, Lr24, Lr25, Lr26, Lr28, Lr29, Lr34, Lr35, Lr37, Lr47, Lr51. Wprowadzenie w 1995 r. do badań markerów mikrosatelitarnych, zaowocowało w późniejszych latach zidentyfikowaniem kilku markerów SSR sprzężonych z genami Lr13, Lr16, Lr22, Lr34, Lr38, Lr39, Lr41, Lr46, Lr48, Lr49 i Lr50, http://maswheat.ucdavis.edu. W 2004 r. został opracowany, min. przez pracowników z Pracowni Biologii Molekularnej IGR PAN, po raz pierwszy marker SNP dla genu Lr1 odporności na rdzę brunatną. Informacje o dotychczas opracowanych markerach DNA dla 25 genów odporności na rdzę brunatną u pszenicy zwyczajnej podsumowano w tabeli 5. Wszystkie opracowane do tej pory markery molekularne dla genów odporności na rdzę brunatną są tzw. markerami pośrednimi, czyli nie obejmują sekwencji genu, lecz sekwencje silnie sprzężone z genem (<1cM). Szansa na dysponowanie tzw. perfect markers, czyli markerami identyfikującymi bezpośrednio gen odporności na rdzę brunatną istnieje jedynie w przypadku dwóch sklonowanych genów – Lr10 i Lr21. W IGR PAN, w Pracowni Biologii Molekularnej dokonano oceny specyficzności wymienionych w Tabeli 5 markerów DNA typu STS, SCAR, CAPS, SNP i SSR, opracowanych w celu identyfikacji 26 genów Lr odporności na rdzę brunatną u pszenicy zwyczajnej. Na tej podstawie 27 markerów DNA uznano za wiarygodne i spełniające warunki stawiane MAS (ang. Marker-Assisted Selection). Za pomocą tych markerów możliwa jest identyfikacja następujących genów Lr: Lr1, Lr9, Lr10, Lr19, Lr20, Lr22, Lr24, Lr28, Lr29, Lr34, Lr35, Lr37, Lr39, Lr41, Lr47, Lr49, Lr50. Pozostałe markery uznano za niespecyficzne lub wymagają dalszego dopracowania. 21 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Tab. 5. Markery molekularne opracowane dla genów odporności na rdzę brunatną u pszenicy zwyczajnej Liczba Gen Lokalizacja genu Typ markera Literatura markerów RFLP*, STS 1 Feuillet i in. 1995 Lr1 5DL SNP 1 Tyrka i in. 2004 Lr3 6BL RFLP 1 Sacco i in. 1998 RFLP 1 Lr9 6BL Schachermayr i in. 1994 RAPD, SCAR 1 Schachermayr i in. 1997 Lr10 1AS RFLP, STS 1 Feuillet, niepublikowane RFLP 1 Lr13 2BS Seyfarth i in. 2000 SSR 1 Lr16 2BS SSR 3 McCartney i in. 2005 AFLP, SCAR 1 Prins i in. 2001 Lr19 7DL RAPD, SCAR 1 Cherukuri i in. 2003 Lr20 7AS RAPD, STS 1 Neu i in. 2002 Huang i Gill 2001 Lr21 1DS RFLP, STS 3 Huang i in. 2003 Fritz, http://maswheat.ucdavis.edu Lr22 2DS SSR 1 Colin i in. 2007 Lr23 2BS RFLP 1 Nelson i in. 1997 RAPD, STS 1 Schachermayr i in. 1995 Lr24 3DL SCAR 1 Dedryver i in. 1996 Procunier i in. 1995 Lr25 4BS RAPD/DGGE, SCAR 1 Procunier, http://maswheat.ucdavis.edu Iqbal i Rayburn 1995 Lr26 1BL/1RS STS 3 Froidmont 1996 Shi i in. 2001 Lr27 3BS RFLP 1 Nelson i in. 1997 Lr28 4AL RFLP, STS 1 Naik i in. 1998 Procunier i in. 1995 Lr29 7DS RAPD/DGGE, SCAR 3 Tar i in. 2002 Procunier, http://maswheat.ucdavis.edu Lr31 4BS RFLP 1 Nelson i in. 1997 Lr32 3DS RFLP 1 Autrique i in. 1995 RFLP 1 Nelson i in. 1997 SSR 2 Suenaga i in. 2003 Lr34 7DS Soria i in., http://maswheat.ucdavis.edu SCAR 1 Lagudah i in. 2006 Seyfarth i in. 1999 RFLP, STS 1 Lr35 2BS Gold i in. 2002 ISSR, SCAR 2 Procunier, http://maswheat.ucdavis.edu Seah i in. 2001 RFLP, STS 3 Lr37 2AS Helguera i in. 2003 CAPS 1 http://maswheat.ucdavis.edu Lr38 6DL SSR 2 Mebrate i in. 2008 Brown-Guedira i Singh Lr39 2DS SSR 1 http://maswheat.ucdavis.edu Lr41 2DS SSR 2 Sun i in. 2009 SSR William i in. 2003 4 Lr46 1BL Brown-Guedira i Singh http://maswheat.ucdavis.edu Helguera i in. 2000 RFLP, STS 2 Lr47 7AS Helguera 2003 CAPS 1 http://maswheat.ucdavis.edu Lr48 2BS SSR 2 Bansal i in. 2008 Lr49 4BL SSR 2 Bansal i in. 2008 Brown-Guedira i in. 2003 Lr50 2BL SSR 1 http://maswheat.ucdavis.edu Helguera i in. 2004 Lr51 1BL CAPS 1 http://maswheat.ucdavis.edu *- W tabeli podano również typ markera, który uległ konwersji w marker STS lub SCAR 22 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Danuta Martyniak, Józef Martyniak Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – PIB w Radzikowie WARTOŚĆ GOSPODARCZA KRAJOWYCH MATERIAŁÓW HODOWLANYCH WYBRANYCH GATUNKÓW TRAW PASZOWYCH 1. Wprowadzenie Polska hodowla traw miała w swej historii znaczne osiągnięcia. Rozwijała się ona bardzo dobrze w XX w., zwłaszcza w latach 20.-30. oraz 70.-80. Krajowi hodowcy wykreowali wówczas 296 odmian, o wysokiej wartości gospodarczej, bardzo plastycznych i przydatnych na różne warunki oraz odpornych na patogeny. Jednak w końcu wieku, wskutek transformacji gospodarki, nastąpiło załamanie tej hodowli. W obecnie reorganizowanych firmach hodowlanych obserwuje się sukcesywną odbudowę oraz intensyfikację prac hodowlanych nad trawami. Hodowla nowych, wartościowych gospodarczo odmian stanowi podstawę tworzenia i introdukcji całego postępu biologicznego traw w kraju. Może to jednocześnie stymulować eksport nasion do innych krajów. Z powyższych względów istotna jest ocena obecnego stanu hodowli traw na poziomie prebeedingu, a tym samym przewidywanych wymiernych efektów w postaci wykreowania nowych odmian. Ocena musi jednak obejmować, z tych samych względów, obok paszowej wartości użytkowej, również wartość użytkową nasienną, co postulowane było już w połowie ubiegłego wieku przez profesora Jerzego Kerna, a potem wielokrotnie przez autorów niniejszego opracowania. Dotychczasowa ocena materiałów hodowlanych na podstawie analizy wielu cech biologicznych jest trudna, pracochłonna i mało przejrzysta w stosunku do oceny syntetycznej, zarówno w przypadku traw paszowych jak i gazonowych. Celem głównym pracy jest próba waloryzacji genotypów prebreedingowych trzech wybranych gatunków traw, które znajdują się obecnie w czołowych polskich firmach hodujących te gatunki. Dodatkowym celem było sprawdzenie na szerszym materiale hodowlanym skuteczności stosowanej metody badawczej pomocniczej analizy cech biologicznych, jako składowych ich wartości użytkowej lub nasiennej i możliwości wykorzystania syntetycznego wskaźnika wartości ogólno-gospodarczej obejmującego obie te wartości łącznie, określone jedną liczbą. Ze strony utylitarnej uzyskane wyniki badawcze mogą być lepiej wykorzystywane w celu przyspieszenia cy- 23 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) klu hodowlanego i udostępnienia nowych odmian dla polskiego łąkarstwa. 2. Proweniencja i metody oceny materiałów preebredingowych Przedmiotem badań były hodowlane genotypy pastewne trzech gatunków traw, wybranych spośród ważnych gospodarczo dla krajowych użytków zielonych (tab. 1). Pochodziły one z trzech specjalizujących się w ich hodowli firm: Małopolska Hodowla Roślin – HBP, sp. z o.o. Polanowice-Skrzeszowice (4 rody kostrzewy łąkowej i 4 wiechliny łąkowej); Hodowla Roślin Bartążek, Sp. z o.o. Bartążek (2 kostrzewy łąkowej i 1 wiechliny łąkowej) oraz hodowla Dr Stanisław Ramenda w Antoninach (4 rody kostrzewy czerwonej). W każdym gatunku, w celu odniesienia do stanu obecnego poziomu hodowli, uzyskane wyniki dla badanych rodów porównywano z urzędową odmianą wzorcową stosowaną przez COBORU. Badania prowadzono na sześciu założonych w 2008 r. ścisłych (trójpowtórzeniowych) doświadczeniach polowych. Dla każdego gatunku założono po dwa doświadczenia oddzielnie na nasiona i użytkowanie paszowe. Wielkość poletka wynosiła odpowiednio 2,0 i 5,0 m2. Większość doświadczeń zlokalizowana była w Radzikowie, zaś dwa z kostrzewą łąkową i wiechliną łąkową na użytkowanie paszowe w Bartążku. Metodyka prowadzenia doświadczeń i badań laboratoryjnych podobna była do stosowanej w badaniach odmianowych COBORU. Podobna była również agro- i partotechnika, w tym nawożenie mineralne oraz terminy zbioru rodów (w tych samych fenofazach). Cechy biologiczne i gospodarcze mierzalne określano w przyjętych dla nich jednostkach lub oceniano w skali dziesięciostopniowej (9 – stan najkorzystniejszy rolniczo). Natomiast ilość wagowo wysiewanych nasion była wewnątrz każdego gatunku zróżnicowana dla poszczególnych genotypów, zależna od dorodności (MTN) ich nasion, aby zapewnić tę samą (porównywalną) obsadę roślin dla wszystkich badanych obiektów. Ponadto podjęto próbę jednoliczbowej, waloryzacji gospodarczej wartości użytkowej (plon suchej masy) i gospodarczej wartości nasiennej 24 (plon nasion poprawiony współczynnikiem rozmnażania) przy pomocy syntetycznego wskaźnika wartości użytkowo-nasiennej (WUN) poniższego, wcześniej opracowanego wzoru według: Tak przetworzone, uzyskane wyniki dla badanych obiektów pozwalają na ich bardziej adekwatne porównanie niż według metod dotychczas stosowanych w kraju oraz na eksperymentalną waloryzację materiałów hodowanych wewnątrz i między gatunkami. Proponowany wskaźnik jednoliczbowej oceny syntetycznej wartości gospodarczej uwzględnia bowiem oprócz wartości użytkowej i nasiennej, także ekonomiczny element gospodarczy w postaci ceny nasion. 3. Wyniki badań i ocen Analiza wyników uzyskanych w pierwszym roku użytkowania badanych materiałów ma zasadnicze znaczenie dla ich oceny, głównie ze względu na początkowy rozwój roślin, „wyrazistość” cech biologicznych w tym roku oraz ich wpływu na wartość użytkowo-nasienną. W latach następnych może to ulec modyfikacji na skutek kumulacji działania lub wpływu dodatkowych czynników przyrodniczych. 3.1. Użytkowa wartość paszowa Pod względem użytkowej wartości paszowej, mierzonej plonem suchej masy, badane genotypy były wewnątrz każdego z trzech gatunków, wyraźnie zróżnicowane, a różnice dla niektórych z nich zostały udowodnione statystycznie jako istotne (tab. 1). Na wartość tę wpływały cechy Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) biologiczne tego plonu. Jednak żadna z pośród analizowanych cech nie miała charakteru dominującego wpływu na plon wszystkich badanych genotypów któregokolwiek z gatunków, a wyliczone współczynniki korelacji nie były istotne. Natomiast istnieją współzależności plonu suchej masy od niektórych z badanych cech biologicznych (pojedynczych lub kilku), różnych dla poszczególnych genotypów, zwłaszcza o wysokiej paszowej wartości użytkowej. Dotyczy to na przykład dodatniego wpływu na plon wysokości roślin (kostrzewa czerwona R-18, kostrzewa łąkowa BA-244), gęstości runi (kostrzewa czerwona – Reda, kostrzewa łąkowa BA-264, wiechlina łąkowa SK-12, energii odrastania (kostrzewa łąkowa BA-264, wiechlina łąkowa SK-12), gęstości runi (kostrzewa łąkowa BA-264, wiechlina łąkowa SK-12); przezimowania (kostrzewa łąkowa BA-244, wiechlina łąkowa SK-12) lub zdrowotności roślin (kostrzewa łąkowa BA-264, kostrzewa czerwona R-21, wiechlina łąkowa BA-1571). Wśród wymienionych znalazły się w każdym gatunku rody o najwyższej plenności paszowej (kostrzewa łąkowa POB-84, czerwona R-18, wiechlina SK -12). Natomiast przyczyną najniżej plonujących była również niższa wartość co najmniej jednej cechy plonotwórczej: u kostrzewy łąkowej POB-87 – gorsza zimotrwałość i zdrowotność roślin u kostrzewy czerwonej R-19 – niższa zawartość suchej masy oraz zdrowotność u wiechliny łąkowej BA-1571 – wyraźnie niższa zimotrwałość i słabsze odrastanie. Interesujące są również uzyskane podczas badań rodów uśrednione ich dane dla gatunków, które prezentują poziom plenności poszczególnych gatunków. Pozwalają one na teoretyczną analizę powiązania ich plonów suchej masy (jako głównego miernika wartości użytkowej) z cechami biologicznymi (tab. 2). Najplenniejsza okazała się oceniana populacja genetyczna rodów kostrzewy czerwonej o plonach powyżej 150 dt suchej biomasy z 1 ha. Niewiele ustępowała jej pod tym względem populacja kostrzewy łąkowej, zaś wyraźnie mniej plenna (ok. 30 dt z ha) wiechliny łąkowej. Plenność kostrzewy czerwonej związana była dodatnio z takimi cechami plonotwórczymi jak zwartość runi, dobre przezimowanie, a zwłaszcza z wyraźnie lepszą jak u pozostałych gatunków zdrowotnością roślin. Biomasa kostrze- wy łąkowej korzystnie związana była niewątpliwie głównie z wysokością roślin i dobrą energia odrastania, przy wyraźnie gorszym jednak w stosunku do pozostałych gatunków przezimowaniu. Natomiast wyraźnie mniejsza plenność wiechliny łąkowej wynikała głównie (obok niższych roślin) z gorszej energii odrastania, a zwłaszcza bardzo małej odporności na choroby, co dodatkowo miało wpływ na wyższą procentową zawartość suchej masy w plonie zielonki. Ważny, dodatkowy element oceny wartości paszowej stanowi rozkład zbieranego plonu suchej masy w okresie wegetacji, zwłaszcza w przypadku zamiaru wykorzystania hodowanych rodów jako przyszłych odmian na pastwiskach (rys. 1a, 1b, 1c). W każdym z analizowanych trzech gatunków hodowcy uzyskali, w trakcie procesu twórczego, rody różniące się w większym lub mniejszym stopniu rozkładem rocznego plonu, mimo naturalnej, charakterystycznej właściwości biologicznej tego rozkładu dla każdego gatunku (rys. 2). Największe zróżnicowanie w rozkładzie plonu nastąpiło u kostrzewy czerwonej między rodami hodowli „Dr Stanisław Ramenda” (rys. 1b). Uwydatniło się to najwyraźniej w pierwszym i trzecim pokosie, w którym wyróżniał się zwłaszcza genotyp R-18, należący do najplenniejszych także w ostatnim, czwartym pokosie, podobnie jak najmniej plenny w trzech pierwszych pokosach ród R-19. Żaden z badanych rodów nie wykazał przy tym tak dużego zróżnicowania rozkładu plonu jak przewyższająca je generalnie w całorocznym plonowaniu odmiana wzorcowa Reda, która zdecydowanie „szczytowała” plonem w pierwszym i drugim pokosie kosztem najwyższego (w stosunku do rodów) plonu pokosu ostatniego. Natomiast najmniej zróżnicowane pod względem rozkładu plonu były rody kostrzewy łąkowej (rys. 1a). Jednak tu także jeden z nich (POB-86) odróżniał się wyraźnie od pozostałych dając w pierwszym pokosie znacznie wyższy plon od pozostałych, kosztem zniżki plonu w pokosie drugim i trzecim. Pośrednie, w stosunku do pozostałych gatunków, efekty w zakresie rozkładu plonu uzyskano w przypadku „prebeedingu” wiechliny łąkowej (rys. 1c). Wyhodowane rody, poza jednym, nie różniły się poziomem plonowania w ciągu większości okresu wegetacji (od drugiego do czwar25 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) tego pokosu), przy jednoczesnym dużym zróżnicowaniu w pokosie pierwszym. Najplenniejszym okazały się w nich genotypy SK-12 i SK-23, zaś najmniej plennym (obok odmiany wzorcowej Eska) – BA-1571. U tego ostatniego nastąpił jednak w zamian znaczny wzrost plonu (najwyższy spośród wszystkich obiektów) w pokosie drugim. Dodatkowe informacje odnośnie do rozkładu plonu, uzyskane w trakcie oceny badanych nowych krajowych genotypów w wybranych gatunkach traw paszowych, pozwalają na wnioskowanie o przydatności przyszłego potencjału genetycznego odmian tych gatunków na różne użytkowanie (rys. 2). Uśrednione dla gatunków wyniki wskazują na stosunkowo największe wyrównanie plonowania w kolejnych pokosach u wiechliny łąkowej, zwłaszcza w pierwszym i drugim, a nawet jeszcze w trzecim. Zatem przyszłe odmiany tego gatunku dają dość równomiernie paszę w ciągu prawie całego okresu wegetacji i będą szczególnie przydatne do użytkowania pastwiskowego. Dość zbliżony pod tym względem do wiechliny jest średni potencjał genetyczny rodów kostrzewy czerwonej, z nieco tylko wyższym plonowaniem (powyżej 1/3 plonu rocznego) w pierwszym pokosie (rys. 2). Predestynuje to je również do wykorzystania w użytkowaniu pastwiskowym. Natomiast u rodów, a tym samym nowych przyszłych odmian kostrzewy łąkowej, co najmniej połowa sumy plonu rocznego paszy przypada na pierwszy pokos, a tylko po niecałe 20% na pokos drugi i trzeci. Wskazuje to na możliwość ich wykorzystania głównie na kośne użytkowanie łąkowe. 3.2. Wartość nasienna Wypadkową generatywnego rozwoju roślin traw i związaną z nim wartością nasienną jest plon nasion. Ważność tej cechy biologicznej nabrała szczególnego (nie tylko biologicznego) znaczenia gospodarczego ze względów merkantylnych wolnego rynku. Wysokość plonu nasion, których nabywanie przez producentów jest bezwzględną koniecznością, współdecyduje o ich cenie, a tym samym podwójnie o wartości odmiany. Jednocześnie wysokość plonu nasion, jako cechy generatywnej, jest u traw z natury biologii rozwoju odwrotnie zależna w stosunku do plonu 26 wegetatywnej suchej masy całej rośliny. Zatem współczesna hodowla traw musi uwzględnić obie te cechy, które dopiero łącznie decydują o wartości odmiany. Niektóre z ocenianych rodów w większym lub mniejszym stopniu spełniają już te wymagania. Spośród ocenianych genotypów kostrzewy łąkowej dwa charakteryzują się bardzo wysokimi plonami nasion na poziomie ok. 15 dt z ha (ród POB 84 -16,0 dt, a ród BA264 -14,0dt.) Jest to plenność o co najmniej 30% wyższa od odmiany wzorcowej (tab. 1). Poziom plonu nasion tego gatunku uzyskiwany w doświadczeniach przekracza 20 dt z ha, a biologiczny może być jeszcze wyższy – co najmniej o 30%. Niektóre badane nowe rody kostrzewy czerwonej również wyraźnie przewyższały odmianę wzorcową Reda (R-20 – 14,5 dt, a ród R-18 aż 18,1 dt z ha). Znaczne trudności napotykają hodowcy w uzyskaniu materiałów prebreedingowych wiechliny łąkowej. W Hodowli Roślin Bartążek udało się przełamać tę barierę: jeden z ocenianych rodów (BA-1571) charakteryzował się znacznym wzrostem plonowania na poziomie 15,8 dt z ha, co stanowi aż 130% wartości odmiany wzorcowej. W plonie nasion między badanymi populacjami gatunków średnio dla rodów wystąpiły wyraźne różnice. Wynika to z właściwości biologicznych każdego gatunku (tab. 2). Najplenniejszą okazała się populacja rodów kostrzewy czerwonej (średnio 14,5 dt z ha), które z tego względu i z uwagi na niższą MTN ziarniaków mają też najwyższy współczynnik rozmnażania. Plony wiechliny choć są najniższe spośród badanych gatunków, to uznać je należy ze względów biologicznych za dobre (11,8 dt z ha), bowiem przy ich wielkości nasion (niska MTN) współczynnik rozmnażania wiechliny przewyższa nawet kostrzewę czerwoną. Natomiast badana populacja rodów kostrzewy łąkowej plonowała średnio (12,8 dt z ha). 3.3. Syntetyczna wartość użytkowonasienna Jak wspomniano wyżej przy analizie wartości nasiennej, dopiero jej wprowadzenie do oceny genotypów traw (odmian czy rodów) pozwala na pełną, syntetyczną ich waloryzację, a jednocyfrowy zapis ich łącznej wartości paszowej i nasien- Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) nej, podany w metodyce – na przejrzysty, jednoznaczny ranking. Spośród ocenianych rodów, hodowcom udało się w każdym gatunku uzyskać formy genotypów o wyższej ocenianej syntetycznie wartości użytkowo-nasiennej (tab. 1, rys. 3a, 3b, 3c). W niektórych z nich o wartości tej decydował bardzo wysoki plon nasion, jednak przy jednocześnie dobrym plonie suchej masy, zaś u innych (co miało miejsce rzadziej) – odwrotnie – zdecydowała wysoka wartość paszowa, jednak przy dobrym także plonie nasion. Najwyższą wartość użytkowo-nasienną uzyskiwały, najbardziej pożądane przez praktykę, formy o wysokich lub bardzo wysokich plonach obu wymienionych cech. Do takich rodów o wysokiej wartości łącznej paszowo-nasiennej należały rody kostrzewy łąkowej (rys. 3a) – POB-84 z Polanowic (WUN-12,8) oraz BA-264 z Bartążka (WUN-12,0). Charakterystyczne, że w gatunku tym wszystkie oceniane rody wartością ogólnogospodarczą (WUN) przewyższały wyraźnie wzorcową odmianę Pasja (tab. 1). Świadczy to o wyraźnym postępie polskiej hodowli kostrzewy łąkowej, zwłaszcza podniesieniu plenności nasiennej nowych materiałów prebreedingowych, a tym samym dla przyszłych odmian. Spośród nowych rodów kostrzewy czerwonej dwie formy uzyskały wyższą ocenę od wzorcowej odmiany Reda, tj. genotyp R-20 (WUN -13,4) oraz R-18 (WUN -15,6); pierwszy głównie ze względu na wysoki plon nasion, drugi zaś ze względu na dobrą wartość zarówno nasienną jak i użytkową (tab. 1, rys. 3b). W przypadku wiechliny łąkowej trzy rody uzyskały wyższą ocenę rankingową wartości użytkowo-nasiennej od wzorca Eska (tab. 1, rys. 3c). Dotyczy to zwłaszcza wysokiej oceny genotypu BA-1571, który charakteryzował się bardzo wysokim plonem nasion (125% wzorca), a także dwu innych, o wyższym od wzorca plonie suchej masy (SK-34 i SK-23). W gatunku tym, podobnie jak u kostrzewy łąkowej, można zauważyć korzystny postąp hodowlany. Uśredniona ocena wartości użytkowo-nasiennej dla całych populacji genotypów każdego z wybranych gatunków traw osiągnęła najwyższy wskaźnik WUN dla kostrzewy czerwonej (13,4), najniższy dla kostrzewy łąkowej (11,2), zaś po- średni (12,8) dla wiechliny łąkowej (tab. 2). Wartości tych wskaźników gatunków nie są jednak adekwatne dla ich porównania z uwagi na różny współczynnik rozmnażania, związany z różną MTN i różną ilością wysiewu. Generalnie można jednak stwierdzić, na podstawie rankingów wewnątrz gatunkowych, że w analizowanych gatunkach traw paszowych nastąpił, obok ilościowego, równolegle także wzrost jakościowy postępu hodowlanego. 4. Podsumowanie – Polskie firmy hodowlane kontynuują, w trudnych warunkach konkurencji europejskiej wspólnoty rynkowej, dobre tradycje krajowej hodowli traw. – Dokonana analiza wykazała skuteczność prebreedingu czołowych firm krajowych hodujących odmiany podstawowych (poza życicą trwałą) gatunków traw paszowych niezbędnych głównie na trwałe użytki zielone. – Zastosowana nowa metoda jednoliczbowej syntetycznej oceny materiałów hodowlanych, obejmująca zarówno ich wartość użytkową jak i nasienną, pozwoliła na dokonanie czytelnego rankingu ich wartości ogólnogospodarczej. – Przeprowadzona ocena dokonana na podstawie wyników z pierwszego roku pełnego użytkowania dowiodła, iż we wszystkich analizowanych gatunkach nastąpił wyraźny postęp hodowlany. – W każdym gatunku uzyskano po kilka genotypów przewyższających w wielu cechach plonotwórczych, a tym samym w ocenie kompleksowej wartości użytkowo-nasiennej, odmiany wzorcowe. – Spośród badanych materiałów prebreedingowych, do wykreowania nowych odmian, w pierwszym rzędzie najbardziej przydatne mogą być porządkowane już, następujące genotypy: kostrzewy łąkowej POB 84 (z Polanowic-Skrzeszowic) i BA 264 (z Bartążka), kostrzewy czerwonej R-20 i R-18 (z hodowli „Dr Stanisław Ramenda”) oraz wiechliny łąkowej BA-1571 (z Bartążka), a także SK-34 i SK-23 (z Polanowic-Skrzeszowic). 27 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Tab. 1. Cechy biologiczno-użytkowe oraz wartość ogólnogospodarcza ocenianych rodów wybranych gatunków traw Sucha masa Obiekt Cechy plonotwórcze dt/ha % Wysokość roślin w cm Gęstość runi* Energia* Plon nasion dt / ha WUN1) Zdrowo tność* Rdza Zimo trwałość* 3,7 3,7 4,0 5,0 5,0 4,3 4,7 4,0 3,3 3,0 3,0 6,0 6,0 5,0 16,0 11,5 13,2 12,7 10,0 12,2 14,0 12,8 10,4 11,2 11,0 9,8 11,1 12,0 7,3 7,3 7,7 8,0 7,3 7,7 7,0 7,3 7,0 7,0 6,7 7,0 18,1 12,6 14,5 13,6 14,2 13,8 15,6 11,9 13,4 12,8 13,2 13,3 2,0 2,7 2,3 2,0 3,7 2,7 7,3 7,0 7,0 7,3 4,7 6,7 9,5 11,8 10,3 11,3 15,8 12,2 11,8 12,9 11,9 12,8 15,1 12,1 Kostrzewa łąkowa POB 84 POB 86 POB 87 POB 88 Pasja BA 244 BA 264 159,0 156,6 153,2 155,4 160,0 166,0 167,1 58 64 58 62 64 66 60 23,0 23,0 24,0 23,0 25,0 24,0 23,0 7,3 7,5 6,7 7,5 7,8 7,3 7,7 7,7 7,3 8,7 8,3 7,7 8,7 9,0 Kostrzewa czerwona R-18 R-19 R-20 R-21 Juka Reda 23,0 21,7 22,0 22,0 22,0 22,0 158,4 145,4 156,8 154,5 157,5 168,8 52,3 52,3 51,0 52,7 51,3 51,0 7,0 7,0 7,0 7,3 7,0 7,0 8,3 8,7 8,7 8,7 8,7 9,0 Wiechlina łąkowa SK-12 SK-34 SK-26 SK-23 BA 1571 Eska 141,1 115,1 121,1 127,0 115,5 112,3 28 30 27 27 28 30 42 40 43 43 43 41 8,7 8,3 8,3 8,3 8,0 7,7 7,5 7,7 5,0 6,7 5,0 5,0 *w skali dziewięciostopniowej (stan najlepszy) 1) WUN - wartość użytkowo-nasienna Tab. 2. Porównanie wartości użytkowo-nasiennej oraz wybranych cech plonotwórczych trzech badanych gatunków traw pastewnych Gatunek Cecha kostrzewa czerwona kostrzewa łąkowa wiechlina łąkowa Wartość użytkowo-nasienna (WUN) 13,4 11,2 12,8 nasion 14,5 12,8 11,8 suchej masy 156,9 154,6 122,0 22,1 51,8 8,7 7,0 7,5 7,0 23,6 61,7 7,4 8,2 4,3 4,3 28,3 42,0 8,2 6,1 2,6 6,7 Plon dt z ha Zawartość suchej masy % Wysokość roślin cm Zwartość runi1) Energia odrastania1) Zdrowotność roślin1) Stan po zimie1) 1) w skali 9-stopniowej 28 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) 29 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) 30 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) 31 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Andrzej Najewski, Jerzy Siódmiak, Justyna Lubecka-Ziembinska, Waldemar Janiak, Jacek Broniarz Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej Charakterystyka odmian zbóż jarych, kukurydzy, buraka cukrowego, ziemniaka i roślin oleistych wpisanych do Krajowego Rejestru w 2010 r. Zboża JĘCZMIEŃ AFRODITE Odmiana typu browarnego, o dobrej wartości technologicznej. Odporność na czarną plamistość – dość duża, na mączniaka prawdziwego, plamistość siatkową, rdzę jęczmienia i rynchosporiozę – średnia. Rośliny dość wysokie, o dość małej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren średnia, wyrównanie ziarna dość słabe, gęstość ziarna w stanie zsypnym średnia. Zawartość białka w ziarnie mała do bardzo małej. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plenność dobra. Pełnomocnik hodowcy: HaGe Polska sp. z o.o. BORDO Odmiana typu browarnego, o dobrej do bardzo dobrej wartości technologicznej. Odporność na plamistość siatkową, rdzę jęczmienia, rynchosporiozę i czarną plamistość – średnia, na mączniaka prawdziwego – dość mała. Rośliny średniej wysokości, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia dość wczesny, dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren, wyrównanie ziarna oraz gęstość ziarna w stanie zsypnym średnie. Zawartość białka w ziarnie mała do bardzo małej. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plenność średnia. Hodowca: Hodowla Roślin Smolice sp. z o.o. Grupa IHAR HENRIKE Odmiana typu browarnego, o dobrej do bardzo dobrej wartości technologicznej. Odporność na mączniaka prawdziwego, plamistość siatkową, rdzę jęczmienia, rynchosporiozę i czarną plamistość – średnia. Rośliny dość wysokie, o dość małej odporności na wyleganie. 32 Termin kłoszenia dość wczesny, dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren duża, wyrównanie ziarna dość dobre, gęstość ziarna w stanie zsypnym mała. Zawartość białka w ziarnie mała. Tolerancja na zakwaszenie gleby dość mała. Plenność dość dobra. Pełnomocnik hodowcy: Saaten-Union Polska sp. z o.o. KWS ALICIANA Odmiana typu browarnego, o dobrej do bardzo dobrej wartości technologicznej. Odporność na czarną plamistość – dość duża, na mączniaka prawdziwego, plamistość siatkową, rdzę jęczmienia, rynchosporiozę – średnia. Rośliny średniej wysokości, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren duża do bardzo dużej, wyrównanie ziarna dobre, gęstość ziarna w stanie zsypnym przeciętna. Zawartość białka w ziarnie mała do bardzo małej. Tolerancja na zakwaszenie gleby dość mała. Plenność bardzo dobra. Pełnomocnik hodowcy: KWS Lochow Polska sp. z o.o. KWS OLOF Odmiana typu pastewnego. Odporność na mączniaka prawdziwego i czarną plamistość – dość duża, na plamistość siatkową, rdzę jęczmienia i rynchosporiozę – średnia. Rośliny średniej wysokości, o dość małej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren średnia, wyrównanie ziarna dość słabe, gęstość ziarna w stanie zsypnym średnia. Zawartość białka w ziarnie mała. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plenność bardzo dobra. Pełnomocnik hodowcy: KWS Lochow Polska sp. z o.o. SUWEREN Odmiana typu pastewnego. Odporność na plamistość siatkową, rdzę jęczmienia i rynchosporiozę – średnia, Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) na czarną plamistość – dość mała, na mączniaka prawdziwego – mała. Rośliny wysokie, o dość małej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia wczesny, dojrzewania dość wczesny. Masa 1000 ziaren dość mała, wyrównanie ziarna średnie, gęstość ziarna w stanie zsypnym dość duża. Zawartość białka w ziarnie mała. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plenność dobra do bardzo dobrej. Hodowca: Hodowla Roślin Strzelce sp. z o.o. Grupa IHAR OWIES ZWYCZAJNY ARDEN Odmiana żółtoziarnista, przeznaczona do uprawy na terenie całego kraju, z wyjątkiem wyżej położonych terenów górskich. Odporność na rdzę wieńcową – duża do bardzo dużej, na septoriozę liści – dość duża, na mączniaka prawdziwego, rdzę źdźbłową i helmintosporiozę – przeciętna. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin wiechowania dość późny, dojrzewania średni. Udział łuski przeciętny, masa 1000 ziaren mała, gęstość w stanie zsypnym średnia, wyrównanie ziarna małe. Zawartość białka i tłuszczu mała. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plon ziarna z łuską i bez łuski dość duży. Hodowca: DANKO Hodowla Roślin sp. z o.o. średni. W stosunku do odmiany Polar charakteryzuje się podobnym udziałem ziaren oplewionych, mniejszą masą 1000 ziaren, lepszym wyrównaniem, mniejszą gęstością ziarna w stanie zsypnym, a także mniejszą zawartością białka i tłuszczu. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plon ziarna znacznie powyżej odmiany Polar. Hodowca: Małopolska Hodowla Roślin – HBP sp. z o.o. MACZO Odmiana nieoplewiona przeznaczona do uprawy na terenie całego kraju, z wyjątkiem wyżej położonych terenów górskich. Odporność na rdzę wieńcową – duża do bardzo dużej, na mączniaka prawdziwego, rdzę źdźbłową – dość duża, na helmintosporiozę i septoriozę liści – dość mała. Rośliny dość niskie, o dość małej odporności na wyleganie. Termin wiechowania dość wczesny, dojrzewania przeciętny. W stosunku do odmiany Polar charakteryzuje się nieco wyższym udziałem ziaren oplewionych, mniejszą masą 1000 ziaren, gorszym wyrównaniem, mniejszą gęstością ziarna w stanie zsypnym, mniejszą zawartością białka oraz tłuszczu. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plon ziarna powyżej odmiany Polar. Hodowca: Hodowla Roślin Strzelce sp. z o.o. Grupa IHAR HAKER Odmiana żółtoziarnista, przeznaczona do uprawy na terenie całego kraju, z wyjątkiem wyżej położonych terenów górskich. Odporność na rdzę wieńcową – duża do bardzo dużej, na mączniaka prawdziwego – duża, na rdzę źdźbłową, helmintosporiozę i septoriozę liści – przeciętna. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin wiechowania późny, dojrzewania dość późny. Udział łuski mały, masa 1000 ziaren średnia, gęstość ziarna w stanie zsypnym mała, wyrównanie ziarna małe. Zawartość białka mała, tłuszczu mała do bardzo małej. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plon ziarna z łuską dość duży, bez łuski duży do bardzo dużego. Hodowca: Hodowla Roślin Strzelce sp. z o.o. Grupa IHAR PSZENICA ZWYCZAJNA OWIES NAGI OSTKA SMOLICKA Odmiana jakościowa (grupa A). Odporność na septoriozę plew – duża, na rdzę brunatną, brunatną plamistość liści, septoriozę liści, fuzariozę kłosów i choroby podstawy źdźbła – średnia, na mączniaka – dość mała, na rdzę żółtą – mała. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia średni, dojrzewania dość późny. Masa 1000 ziaren dość duża, wyrównanie dość dobre, gęstość w stanie zsypnym bardzo duża. Odporność na porastanie ziarna dość SIWEK Odmiana nieoplewiona przeznaczona do uprawy na terenie całego kraju, z wyjątkiem wyżej położonych terenów górskich. Odporność na mączniaka prawdziwego – duża, na helmintosporiozę – dość duża, na rdzę źdźbłową i septoriozę liści – średnia, na rdzę wieńcową – dość mała. Rośliny dość niskie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin wiechowania i dojrzewania KANDELA Odmiana jakościowa (grupa A). Odporność na rdzę żółtą – duża do bardzo dużej, na mączniaka i rdzę brunatną – duża, na brunatną plamistość liści, septoriozę liści i plew – średnia, na fuzariozę kłosów oraz choroby podstawy źdźbła – dość mała. Rośliny średniej wysokości, o małej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni. Masa 1000 ziaren średnia, wyrównanie dość słabe, gęstość w stanie zsypnym bardzo duża. Odporność na porastanie ziarna przeciętna, liczba opadania duża do bardzo dużej. Zawartość białka i ilość glutenu duże. Wskaźnik sedymentacyjny SDS bardzo duży. Wydajność ogólna mąki dość dobra. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plenność dobra. Hodowca: DANKO Hodowla Roślin sp. z o.o. 33 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) duża, liczba opadania duża. Zawartość białka i ilość glutenu średnie. Wskaźnik sedymentacyjny SDS bardzo duży. Wydajność ogólna mąki dość słaba. Tolerancja na zakwaszenie gleby przeciętna. Plenność dobra. Hodowca: Hodowla Roślin Smolice sp. z o.o. Grupa IHAR KUKURYDZA (SC – odmiana mieszańcowa dwuliniowa, TC – odmiana mieszańcowa trójliniowa, CCM – mielone kolby do zakiszania) Użytkowanie na ziarno Grupa wczesna AALVITO DUO Odmiana TC do uprawy na ziarno, wczesna, FAO 200. Na tle grupy wczesnej wykazuje średni plon ziarna. Dobry wigor w początkowej fazie wzrostu roślin, dobra ich zdrowotność, mała podatność na fuzariozy łodyg i kolb, mała podatność na wyleganie. Wysokość roślin średnia. Odmiana odpowiednia dla rejonów produkcji ziarna oraz na CCM w całym kraju. Cechą wyróżniającą od innych dotychczas zarejestrowanych odmian jest odporność na herbicydy zawierające substancję aktywną cykloksydym. Pełnomocnik hodowcy: Limagrain Spółka Europejska Oddział w Polsce DKC2787 Odmiana SC, ziarnowa wczesna, FAO 200-210. Nie wyróżnia się wybitną plennością; daje plon ziarna na poziomie wzorca swojej grupy wczesności lub nieco poniżej. Zasadniczą pozytywną jej cechą jest wczesne dojrzewanie i możliwość wcześniejszego zbioru. Rośliny wykazują dość dobry wigor w początkowej fazie wzrostu. Są mało podatne na fuzariozę łodyg a bardziej na fuzariozę kolb. Małe porażenie przez głownię guzowatą. Wysokość roślin średnia. Odmiana przydatna do uprawy na ziarno, w tym także na terenach mniej sprzyjających pod względem termicznym. Dzięki korzystnej strukturze kolb (mniejszy udział rdzeni), odpowiednia również do produkcji CCM. Pełnomocnik hodowcy: Monsanto Polska sp.z o.o. KONSENSUS Odmiana TC, ziarnowa wczesna, FAO 210-220. Na tle wzorca swojej grupy wczesności daje plony ziarna bardzo duże i względnie stabilne w latach. Rośliny o dobrym wigorze w początkowej fazie wzrostu, wolniejszym zasychaniu w okresie dojrzewania ziarna (stay green), małej podatności na fuzariozy i wyleganie. Wysokość roślin średnia. Przydatna do uprawy na suche ziarno w rejonach jego produkcji. Z powodu większego 34 udziału rdzeni w masie kolb, odmiana byłaby mniej odpowiednia do uprawy na CCM. Pełnomocnik hodowcy: KWS Polska sp. z o.o. LAUREEN Odmiana TC do uprawy na ziarno, wczesność z pogranicza grupy wczesnej i średnio wczesnej, FAO 230. Plonuje dobrze i względnie stabilnie w latach. Dobry wigor młodych roślin; wolniejsze zasychanie liści w okresie dojrzewania ziarna. Dobra zdrowotność roślin w późniejszych fazach wegetacji; mała podatność na fuzariozy łodyg i kolb, mała podatność na wyleganie. Wysokość roślin średnia do niższej. Odmiana odpowiednia dla rejonów produkcji ziarna oraz na CCM w całym kraju. Pełnomocnik hodowcy: Limagrain Spółka Europejska Oddział w Polsce RATAJ Odmiana TC ziarnowa, wczesna, FAO 220. Plon ziarna na poziomie, lub powyżej wzorca grupy wczesnej. Odmiana wykazuje dość dobry wigor w początkowym okresie wegetacji i wolniejsze zasychanie liści w okresie dojrzewania ziarna (stay green). Zdrowotność roślin średnia; mała podatność na głownię guzowatą kolb, a nieco większa na fuzariozę łodyg i wyleganie. Tworzy rośliny średniej wysokości. Przydatna dla rejonów produkcji ziarna oraz na CCM w całym kraju. Hodowca: Hodowla Roślin Smolice sp. z o.o. Grupa IHAR SMOLIK Odmiana TC ziarnowa, wczesna, FAO 220. Plon ziarna duży, średnia struktura kolb (udział ziarna w masie kolb). Średni wigor na początku wegetacji roślin. Wolniejsze zasychanie liści w okresie dojrzewania ziarna (stay green). Dość dobra zdrowotność roślin; mała podatność na głownię guzowatą, a nieco większa na fuzariozę łodyg i omacnicę prosowiankę. Wysokość roślin średnia do niższej. Przydatna do uprawy w rejonach produkcji suchego ziarna. Hodowca: Hodowla Roślin Smolice sp. z o.o. Grupa IHAR Grupa średnio wczesna MERCURIO Odmiana TC, ziarnowa średnio wczesna, FAO 240250. Na tle wzorca grupy średnio wczesnej plonuje bardzo dobrze, natomiast wykazuje mniej korzystną strukturę kolb. Dość dobry wigor w początkowym okresie wegetacji. Dobra zdrowotność roślin; odmiana mała podatna na fuzariozę łodyg, głownię guzowatą i wyleganie roślin, a bardziej podatna na fuzariozę kolb. Rośliny średniej wysokości. Odmiana przydatna dla rejonów produkcji ziarna. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Pełnomocnik hodowcy: KWS Polska sp. z o.o. RICARDINIO Odmiana SC, średnio wczesna, FAO 240. W porównaniu z wzorcem odpowiedniej grupy wczesności daje bardzo duże plony ziarna; struktura kolb średnio korzystna; dość dobry wigor w początkowym okresie wegetacji. Dobra zdrowotność roślin; mała podatność na fuzariozy i wyleganie roślin, bardzo mała na głownię guzowatą. Odmiana tworzy stosunkowo wysokie rośliny. Odmiana odpowiednia dla rejonów produkcji ziarna oraz na CCM w całym kraju. Pełnomocnik hodowcy: KWS Polska sp. z o.o. SMOLITOP Odmiana TC, z przeznaczeniem na ziarno, średnio wczesna, FAO 230-240. W porównaniu z wzorcem grupy średnio wczesnej daje plon ziarna średni do dużego; struktura kolb średnia. Dość dobry wigor w początkowym okresie wegetacji, wolniejsze zasychanie liści w okresie dojrzewania ziarna (stay green). Dobra zdrowotność roślin; mała podatność na fuzariozę łodyg i głownię guzowatą, niewielka skłonność do wylegania. Rośliny średniej wysokości. Odmiana odpowiednia dla rejonów produkcji ziarna oraz na CCM w całym kraju. Hodowca: Hodowla Roślin Smolice sp. z o.o. Grupa IHAR Grupa średnio późna EMMY Odmiana TC, ziarnowa, wczesność z pogranicza grupy średnio wczesnej i średnio późnej, FAO 250. Plon ziarna na poziomie wzorca grupy średnio późnej; korzystna struktura kolb. Dość dobry wigor w początkowym okresie wegetacji, wolniejsze zasychanie liści w okresie dojrzewania ziarna (stay green). Dobra zdrowotność roślin; mała podatność na fuzariozę i wyleganie łodyg oraz na głownię guzowatą a także na omacnicę prosowiankę. Wysokość roślin powyżej średniej. Przydatna do zbioru na ziarno i CCM w rejonach produkcji ziarna. Pełnomocnik hodowcy: Limagrain Spółka Europejska Oddział w Polsce NK EAGLE Odmiana SC, do uprawy w technologii ziarnowej, średnio późna, FAO 260. Na tle wzorca odpowiedniej grupy wczesności daje duży plon ziarna; średnia struktura kolb. Dość dobry wigor w początkowym okresie wegetacji. Dobra zdrowotność roślin, niewielka podatność na fuzariozę łodyg, mała skłonność do wylegania. Odmiana tworzy dość niskie rośliny. Przydatna do zbioru na ziarno i CCM w rejonach produkcji ziarna. Pełnomocnik hodowcy: Syngenta Seeds sp. z o.o. PR38Y34 Odmiana SC, do uprawy na ziarno i kiszonkę. W ocenie przydatności na ziarno średnio późna, FAO 260. Plon ziarna nieco większy od wzorca; struktura kolb mniej korzystna, dobra zdrowotność roślin. Rośliny średniej wysokości. W ocenie przydatności na kiszonkę średnio wczesna, FAO 250. Duży plon ogólny suchej masy, plon kolb na poziomie wzorca. Struktura plonu mniej korzystna. Duży plon świeżej masy roślin. Odmiana przydatna do uprawy na ziarno w rejonach o korzystnych warunkach termicznych oraz na kiszonkę, z wyłączeniem rejonu północnego. Pełnomocnik hodowcy: Pioneer Hi-Bred Northern Europe Oddział w Polsce Użytkowanie na kiszonkę Grupa średnio wczesna VITRAS Odmiana TC, kiszonkowa średnio wczesna, FAO 250. Tworzy duży plon ogólny suchej masy, przy mniejszych plonach suchej masy kolb. Duży plon jednostek pokarmowych. Udział kolb w plonie ogólnym suchej masy (struktura plonu) oraz wskaźnik koncentracji energii w świeżej masie roślin mniejszy niż u wzorca. Kolby dojrzewają względnie później niż łodygi z liśćmi. Odmiana o wysokich roślinach i dużym plonie świeżej masy wegetatywnej. Podatność kolb na głownię guzowatą mała; nieco większa jest podatność łodyg. Strawność in vitro wegetatywnych części roślin średnia, a kolb – dobra. Odmiana przydatna do uprawy na kiszonkę w całym kraju; w mniejszym stopniu w warunkach niekorzystnych pod względem termicznym. Hodowca: Hodowla Roślin Smolice sp. z o.o. Grupa IHAR Grupa średnio późna LG3291 Odmiana SC kiszonkowa średnio późna, FAO 270. W porównaniu z wzorcem odpowiedniej grupy wczesności – duży plon ogólny suchej masy, a mniejszy plon suchej masy kolb; duży plon jednostek pokarmowych. Udział kolb w plonie ogólnym suchej masy i wskaźnik koncentracji energii mniejszy niż u wzorca. Kolby dojrzewają względnie później niż łodygi z liśćmi. Wysokość roślin powyżej średniej, duży plon świeżej masy wegetatywnej. Dobry wigor w początkowej fazie wegetacji oraz dobra zdrowotność roślin. Wysoka strawność in vitro wegetatywnych części roślin. Odmiana przydatna do uprawy na kiszonkę na większej części obszaru kraju; w mniejszym stopniu w warunkach niekorzystnych pod względem termicznym. Pełnomocnik hodowcy: Limagrain Spółka Europejska Oddział w Polsce 35 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) BURAK CUKROWY (wszystkie odmiany diploidalne, deklarowana przez hodowców tolerancja na rizomanię) DANKA KWS Odmiana typu normalno-plennego. Daje bardzo duże plony korzeni; w doświadczeniach rejestrowych przekroczyły one poziom wzorca o ponad 5 t z ha. Zawartość cukru w korzeniach niewiele niższa od średniego poziomu. Wypadkową tych dwóch wielkości był duży i względnie stabilny w latach plon cukru. Odmiana prezentuje średnią jakość technologiczną, na podkreślenie zasługuje dość niska zawartość azotu technologicznie szkodliwego. Plon liści co najmniej średni; przeciętny stopień podatności na chwościka burakowego. Pełnomocnik hodowcy: KWS Polska sp. z o.o. DANUŚKA KWS Typ odmiany normalno-cukrowy. Plon korzeni powyżej średniego, przy dość wysokiej zawartości cukru, zapewnia duży plon cukru. Jakość technologiczna dość dobra, zawartość składników technologicznie szkodliwych umiarkowana. Odmiana tworzy stosunkowo małe ulistnienie, które w średnim stopniu podlega porażeniu przez chwościka buraka. Przy uprawie tej odmiany w rejonach większego występowania chwościka, należałoby przewidzieć większą potrzebę ochrony fungicydowej. Pełnomocnik hodowcy: KWS Polska sp. z o.o. DELANO Odmiana typu normalnego, tworząca plon korzeni średni, na poziomie wzorca. Zawartość cukru również średnia, przy względnie niewielkich wahaniach w poszczególnych sezonach wegetacyjnych. Plon cukru nieco przewyższa poziom wzorca. Ilość składników technologicznie szkodliwych i jakość technologiczna umiarkowana. Odmiana o bujnym ulistnieniu. Ważną jej zaletą jest bardzo mała podatność na chwościka burakowego. W doświadczeniach potwierdziła się deklaracja hodowcy o tolerancji odmiany na chwościka burakowego. Pełnomocnik hodowcy: Maribo Seed Poland sp. z o.o. FARMER Odmiana typu normalnego. Plon korzeni powyżej średniego, względnie stabilny w latach; przy średniej zawartości cukru, duży plon cukru. Niska zawartość składników melasotwórczych decyduje o dobrej jakości technologicznej tej odmiany. Bogate ulistnienie, w małym stopniu podatne na chwościka burakowego. Potwierdza się deklaracja hodowcy o tolerancji na tę chorobę. 36 Pełnomocnik hodowcy: SESVANDERHAVE Poland sp. z o.o. JAGUSIA Odmiana typu normalnego. Plon korzeni dość duży, zawartość cukru średnia, nieco niższa od wzorca; plon cukru duży. Odmiana wykazuje średnią jakość technologiczną, dość niską zawartość azotu szkodliwego. W warunkach sprzyjających infekcji ujawnia względnie małe porażenie liści przez chwościka burakowego. Hodowca: Kutnowska Hodowla Buraka Cukrowego sp. z o.o. LUBNA KWS Odmiana typu normalnego do normalno-plennego. Ujawniła dużą plenność. Zawartość cukru średnia do niższej, ale dzięki dużym plonom korzeni, o ponad 4 t z ha przekraczającym poziom odmian wzorcowych, dała duży plon cukru. Jakość technologiczna średnia. Odmiana tworzy dużą masę liści. W doświadczeniach potwierdziła się deklarowana przez hodowcę tolerancja na chwościka burakowego. Odmiana wykazała rzeczywiście dobrą zdrowotność liści. Pełnomocnik hodowcy: KWS Polska sp. z o.o. LUZON Typ odmiany normalny, o dużym plonie korzeni i średniej zawartość cukru, niewiele niższej od wzorca. Dzięki obfitym plonom surowca, plon cukru znacznie wykracza ponad średnią. Jakość technologiczna średnia; korzystną cechą odmiany jest niska zawartość azotu szkodliwego. Masa liści większa od średniej. W warunkach silnej presji chwościka burakowego wykazuje względnie małe porażenie liści. Hodowca: Kutnowska Hodowla Buraka Cukrowego sp. z o.o. OLIVIERA KWS Odmiana typu normalno-cukrowego. Daje plon korzeni średni do dość dużego, w dwuletnich doświadczeniach był on średnio o 2 t z ha większy od wzorca. Przy dość wysokiej zawartości cukru, zapewnia to duży plon cukru; zawartość składników melasotwórczych i inne parametry jakości technologicznej na średnim poziomie. Odmiana ta nie tworzy zbyt bogatego ulistnienia. W warunkach sprzyjających silnemu wystąpieniu chwościka burakowego może ulegać stosunkowo większemu porażeniu i będzie wymagać ochrony chemicznej Pełnomocnik hodowcy: KWS Polska sp. z o.o. PASJA Odmiana typu normalno-cukrowego. Plon korzeni średni, nieznacznie mniejszy od wzorca oraz dość wysoka zawartość cukru, zapewniają duży plon cukru. Jakość technologiczna dobra. Plon liści średni. Podatność na chwościka burakowego nieco większa niż średnia, Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) sugeruje zwrócenie baczniejszej uwagi na ochronę fungicydową plantacji tej odmiany. Pełnomocnik hodowcy: SESVANDERHAVE Poland sp. z o.o. SILVETTA Odmiana typu normalnego o średnim plonie korzeni i takiej też zawartości cukru. Plon cukru względnie stabilny w kolejnych sezonach wegetacyjnych, powyżej średniego poziomu. Jakość technologiczna umiarkowanie korzystna, niska zawartość azotu szkodliwego. Masa liści średnia do dość obfitej. Bardzo mała podatność na chwościka burakowego, potwierdzająca deklarację hodowcy o tolerancji na tę chorobę, a nieco większa podatność na mączniaka właściwego. Pełnomocnik hodowcy: Syngenta Seeds sp. z o.o. SOKRATES Odmiana typu normalno-cukrowego. W badaniach rejestrowych wykazała stabilne plonowanie na poziomie wzorca, wynoszącym średnio w dwuleciu ponad 83 t korzeni z ha, oraz duże plony cukru. Odmiana charakteryzuje się dobrą jakością technologiczną, której miarą jest podwyższona cukrowość i niska zawartość składników melasotwórczych. Dzięki temu można się spodziewać niższych strat przerobowych w cukrowni. Ulistnienie średniej wielkości; zdrowotność roślin, a zwłaszcza podatność na chwościka burakowego, średnia. Pełnomocnik hodowcy: Strube Polska sp. z o.o. SPLENDOR Odmiana typu normalnego. Plon korzeni powyżej średniego, zawartość cukru nieznacznie wyższa od średniej. Obie te korzystne cechy, względnie bardzo stabilne w latach, dały w efekcie duży plon cukru. Parametry jakości technologicznej dość dobre. Odmiana tworzy duże plony liści o małej podatności na chwościka burakowego. Negatywną cechą jaka ujawniła się w doświadczeniach, jest większa skłonność do wydawania pośpiechów niż u innych odmian. Pełnomocnik hodowcy: SESVANDERHAVE Poland sp. z o.o. Ziemniak BURSZTYN Odmiana średnio wczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym lekko mączystym do mączystego, o przeciętnym smaku. Bulwy duże do bardzo dużych, o regularnym kształcie i bardzo płytkich oczkach, jasnobeżowej skórce i białej barwie miąższu. Odmiana plenna, o dużym udziale frakcji handlowej w plonie. Odporna na mątwika ziemniaczanego, wysoko odporna na wirus Y, podatna na wirus liściozwoju, średnio odporna na porażenie zarazą ziemniaka. Hodowca: Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka sp. z o.o. z/s w Strzekęcinie GAWIN Odmiana średnio wczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym do lekko mączystego, o przeciętnym smaku. Przydatna do produkcji frytek. Bulwy duże, o dość regularnym kształcie, dość płytkich oczkach, żółtej skórce i jasnożółtej barwie miąższu. Odmiana dość plenna, o dużym udziale frakcji handlowej w plonie. Odporna na mątwika ziemniaczanego oraz na wirus Y i liściozwoju, podatna na porażenie zarazą ziemniaka. Hodowca: Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka sp. z o.o. z/s w Strzekęcinie GUSTAW Odmiana średnio późna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym lekko mączystym, o przeciętnym smaku. Bulwy bardzo duże, okrągłoowalne o regularnym kształcie i dość płytkich oczkach, żółtej skórce i kremowym miąższu. Odmiana plenna, o dużym udziale frakcji handlowej w plonie. Odporna na mątwika ziemniaczanego, wysoko odporna na wirus Y, odporna na wirus liściozwoju, średnio odporna na porażenie zarazą ziemniaka. Hodowca: Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka sp. z o.o. z/s w Strzekęcinie LEGENDA Odmiana średnio wczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym lekko mączystym do mączystego, o dość dobrym smaku. Wykazuje przydatność do produkcji chipsów. Bulwy duże do bardzo dużych, o regularnym kształcie, bardzo płytkich oczkach, jasnobeżowej skórce i jasnożółtym miąższu. Odmiana plenna, o dużym udziale frakcji handlowej w plonie. Odporna na mątwika ziemniaczanego, wysoko odporna na wirus Y, średnio odporna na wirus liściozwoju i porażenie zarazą ziemniaka. Hodowca: Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka sp. z o.o. z/s w Strzekęcinie MICHALINA Odmiana wczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym, o dobrym smaku. Bulwy bardzo duże, okrągłoowalne o regularnym kształcie i płytkich oczkach, żółtej skórce i jasnożółtym miąższu. Odmiana plenna, o dużym udziale frakcji handlowej w plonie. Odporna na mątwika ziemniaczanego i wirus Y, podatna na liściozwój i porażenie zarazą ziemniaka. Hodowca: Hodowla Ziemniaka Zamarte sp. z o.o. grupa IHAR STASIA Odmiana średnio wczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym, o dobrym smaku. Bulwy bardzo duże, o regularnym kształcie, płytkich oczkach, żółtej skórce i żółtym miąższu. Odmiana bardzo plenna o dużym udziale w plonie frakcji handlowej. Odporna na 37 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) mątwika ziemniaczanego, wysoko odporna na wirus Y, odporna na wirus liściozwoju, dość podatna na porażenie zarazą ziemniaka. Hodowca: Hodowla Ziemniaka Zamarte sp. z o.o. grupa IHAR i dojrzewania nieco wcześniejszy od średniego. Podatność na porażenie przez czerń krzyżowych średnia. Pełnomocnik hodowcy: Saaten – Union Polska sp. z o.o. VIVIANA Odmiana bardzo wczesna, w typie konsumpcyjnym sałatkowym, o dobrym smaku. Bulwy duże, bardzo kształtne, okrągłoowalne o bardzo płytkich oczkach, żółtej skórce i żółtej barwie miąższu. Odmiana dość plenna, o przeciętnym tempie gromadzenia plonu. Odporna na mątwika ziemniaczanego, średnio odporna na wirus Y i liściozwoju, bardzo podatna na porażenie zarazą ziemniaka. Pełnomocnik hodowcy: Europlant Handel Ziemniakami sp. z o.o. o/Laski Koszalińskie FENJA (d. BE 39606) Odmiana populacyjna. Plon nasion duży, stabilny w latach badań. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów średnia. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej nieco mniejsza od średniej, włókna średnia. Masa 1000 nasion średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Podatność na porażenie przez czerń krzyżowych średnia. Pełnomocnik hodowcy: Saaten – Union Polska sp. z o.o. ZENIA Odmiana średnio późna, w typie konsumpcyjnym sałatkowym do ogólnoużytkowego, o dość dobrym smaku. Bulwy duże do bardzo dużych, okrągłoowalne o regularnym kształcie i bardzo płytkich oczkach, żółtej skórce i żółtym miąższu. Odmiana plenna, o dużym udziale frakcji handlowej w plonie. Odporna na mątwika ziemniaczanego, wysoko odporna na wirus Y, podatna na wirus liściozwoju, dość podatna na porażenie zarazą ziemniaka. Hodowca: Hodowla Ziemniaka Zamarte sp. z o.o. grupa IHAR Rośliny oleiste RZEPAK JARY BELINDA (d. RG405/13) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach poniżej średniej, glukozynolanów większa od średniej. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej średnia, włókna mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Rośliny niskie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania nieco wcześniejszy od średniego. Podatność na porażenie przez czerń krzyżowych dość mała. Pełnomocnik hodowcy: Saaten – Union Polska sp. z o.o. DELIGHT (d. RG405/10) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach poniżej średniej, glukozynolanów większa od średniej. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej większa od średniej, włókna przeciętna. Masa 1000 nasion mniejsza od średniej. Rośliny dość niskie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia 38 MARKUS (d. MAH 2808) Odmiana populacyjna. Plon nasion dość duży do dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach poniżej średniej, glukozynolanów przeciętna. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej względnie mała, włókna większa od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Podatność na porażenie przez czerń krzyżowych średnia. Hodowca: Hodowla Roślin Strzelce sp. z o.o. Grupa IHAR. PROXIMO (d. RG4605) Odmiana populacyjna. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu w nasionach prawie średnia, glukozynolanów średnia. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej, włókna średnia. Masa 1000 nasion średnia. Rośliny dość niskie, o względnie dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania nieco wcześniejszy od średniego. Podatność na porażenie przez czerń krzyżowych średnia. Pełnomocnik hodowcy: Saaten – Union Polska sp. z o.o. TAMARIN (d. SW L2838) Odmiana populacyjna. Plon nasion duży. Zawartość tłuszczu w nasionach poniżej średniej, glukozynolanów średnia. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej nieco mniejsza od średniej, włókna średnia. Masa 1000 nasion średnia. Rośliny średniej wysokości, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzewania średni. Podatność na porażenie przez czerń krzyżowych prawie średnia. Pełnomocnik hodowcy: Lantmännen SW Seed sp. z o.o. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) WSPOMNIENIE POŚMIERTNE O WOJCIECHU ANGELUSIE W dniu 29 sierpnia 2010 r. zmarł nagle w Krakowie dr inż. Wojciech Angelus, wieloletni Naczelny Hodowca Krakowskiej Hodowli Roślin Ogrodniczych. Dr inż. Wojciech Angelus urodził się 5 lutego 1921 r. w Krakowie. Pochodził ze znanej, zasłużonej dla ogrodnictwa rodziny Freege, założycieli w 1863 r. w Krakowie firmy ogrodniczej, a potem hodowlano-nasiennej. W latach 1927– 1931 uczęszczał do szkoły powszechnej im. Św. Wojciecha w Krakowie, potem od 1931 r. do Gimnazjum i Liceum im. Króla Jana Sobieskiego, gdzie dnia 19 maja 1939 r. uzyskał świadectwo dojrzałości. Cały okres okupacji spędził w Krakowie. Od 1942 r. pracował w rodzinnej firmie Hodowla Roślin Emil Freege w Krakowie w charakterze pracownika umysłowego. W 1943 r. rozpoczął studia tajne na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Jagiellońskiego, równocześnie kontynuując pracę zawodową. Po wyzwoleniu, w 1945 r. powrócił na studia na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dyplom magistra inżyniera rolnictwa uzyskał w czerwcu 1947 r. i powrócił do pracy w hodowli roślin w firmie Hodowla Roślin Emil Freege. Całe swoje życie zawodowe związał z hodowlą roślin i rodzinną firmą, która w 1950 r., na podstawie dekretu Ministra Rolnictwa, przeszła pod przymusowy zarząd państwowy, a 1 lipca 1957 r. firma E. Freege została upaństwowiona. W swojej pracy zawodowej przechodził przez różne szczeble kariery zawodowej. Kolejno jako asystent, starszy asystent, a w 1962 r. został głównym hodowcą w Centralnej Stacji Roślin Ogrodniczych „Bronowice”, w skład której wchodziły gospodarstwa: Bronowice, Rajsko, Zaborze i Krzeszowice. Jako główny hodowca dr inż. Wojciech Angelus koordynował także hodowlę w stacjach: Igołomia i Raciborowice. W 1965 r., po następnej reorganizacji firmy, powstały Zakłady Hodowli Roślin Ogrodniczych w Krakowie z podległymi im bezpośrednio Stacjami: Bronowice, Dziekanowice, Igołomia, Krzeszowice, Rajsko, Zaborze, Krzczonów i Podolany, a naczelnym hodowcą został dr inż. Wojciech Angelus. W dniu 28.04.1965 r. uzyskał tytuł doktora nauk rolniczych Wyższej Szkoły Rolniczej w Lublinie, po przedłożeniu i obronie pracy pt. „Studia nad hodowlą heterozyjną kapusty głowiastej (Brassica oleracea L. convar. capitata)”. Dr inż. Wojciech Angelus był uczniem i następcą prof. dr Jerzego Korohody i, jako jego wychowanek, został umieszczony w drzewie genealogicznym polskich hodowców w szkole sobieszyńsko-puławskiej. W 1961 r. odbył staż zagraniczny w Instytucie Hodowli Roślin Warzywnych w Wageningen, a w latach późniejszych odbył kilka podróży do ważnych ośrodków hodowlanych. Pod Jego kierownictwem hodowla roślin ogrodniczych w Zakładach Hodowli Roślin Ogrodniczych w Krakowie nabrała szerokiego rozmachu, zwłaszcza jeśli chodzi o hodowlę heterozyjną, odpornościową i jakościową. Współpracował z naukowcami z kraju i z zagranicy, był zwolennikiem wykorzystania w hodowli nowych osiągnięć naukowych, metod hodowlanych, jak i wprowadzania nowych kierunków hodowli. Był inicjatorem prac nad hodowlą odpornościową fasoli na choroby grzybowe, 39 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) dzięki którym wprowadzono do rejestru i uprawy pierwsze polskie odmiany fasoli odporne na Colletotrichum lindemuthianum. Był także współautorem merystematycznej metody hodowli i produkcji sadzonek goździków wolnych od chorób wirusowych. Przy współpracy z prof. B. Kubickim rozpoczęto w Krakowskiej Hodowli prace nad hodowlą heterozyjną ogórków gruntowych, które zaowocowały wprowadzeniem do uprawy szeregu wartościowych odmian – niektóre z nich są nadal uprawiane. Hodowlą kapusty głowiastej zajmował się ze szczególnym zaangażowaniem. Opracował tzw. metodę „semivitro” umożliwiającą oznaczenie samoniezgodności linii w hodowli heterozyjnej kapusty głowiastej. Hodowli tego gatunku był zawsze wierny, nawet kiedy hodowla kapusty została przeniesiona z Krakowa do innych firm. Przez wiele lat przewodniczył zespołowi hodowców roślin kapustnych, a w związku z tym koordynował prace hodowlane nad tym gatunkiem w kraju. Z inicjatywy dr inż. Wojciecha Angelusa powstało szereg inwestycji służących krakowskiej hodowli, a w szczególności budynek-laboratorium i szklarnie do prowadzenia hodowli odpornościowej w Stacji Hodowli Roślin Ogrodniczych Bronowice. Następnie powstały ośrodki hodowlane w Dziekanowicach i Igołomii oraz laboratoria kultur tkankowych in vitro w Rajsku i Zaborzu. Był także inicjatorem produkcji nasion, a następnie hodowli mieszańców pomidora szklarniowego w SHRO Krzeszowice. Dr inż. Wojciech Angelus był człowiekiem o otwartym umyśle, szerokiej wiedzy i dużej kulturze osobistej, ceniony i szanowany przez środowisko hodowców i ludzi związanych z nasiennictwem ogrodniczym, był szefem przyjaznym w stosunku do pracowników, dbającym o podnoszenie ich kwalifikacji. Wystarczy nadmienić, że w okresie, gdy pełnił funkcję Naczelnego Hodowcy, sześciu pracowników hodowli uzyskało stopień doktora nauk rolniczych lub ogrodniczych Wyższej Szkoły Rolniczej w Lublinie i Krakowie oraz SGGW w Warszawie. Był wybitnym specjalistą, autorem lub współautorem 30 odmian roślin warzywnych, w gatunkach: fasola zwykła, ogórek gruntowy, kukurydza cukrowa, marchew jadalna i pomidor szklarniowy. Poza pracą zawodową działał także społecznie. Zasiadał we władzach Towarzystwa Ogrodniczego w Krakowie, a za swoje zasługi został mianowany Członkiem Honorowym Towarzystwa Ogrodniczego. W dowód uznania za pracę społeczną na rzecz Towarzystwa Ogrodniczego w Krakowie otrzymał srebrny i złoty medal tego Towarzystwa. W 1987 r. przeszedł na emeryturę, ale nadal interesował się hodowlą i działał społecznie. Członek Polskiego Towarzystwa Nauk Ogrodniczych od jego powstania w 1987 r., równocześnie jeden z współzałożycieli Towarzystwa. Pełnił funkcję przewodniczącego Głównego Sądu Koleżeńskiego PTNO do 2007 r. Był członkiem zespołu redakcyjnego Folia Horticulturae od pierwszego numeru, który ukazał się w 1989 r., do 1999 r. Za swoje zasługi dla Towarzystwa został uhonorowany najwyższym wyróżnieniem – członkostwem honorowym. Był autorem 14 publikacji, w tym rozdziałów w podręcznikach hodowli roślin, a ponadto wielu artykułów popularnych dotyczących hodowli roślin warzywnych. Za swoje osiągnięcia w pracy zawodowej został odznaczony Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi oraz Krzyżem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W ciągu swojego życia udało Mu się zrealizować wiele planów i marzeń, ale Jego największe marzenie, aby ta firma stała się znowu prywatna, do końca Jego życia nie zostało spełnione. Odszedł. 6 września 2010 r. pożegnaliśmy dr inż. Wojciecha Angelusa na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Pozostanie na zawsze w naszej pamięci. Izabela Żuradzka były Naczelny Hodowca Krakowskiej Hodowli i Nasiennictwa Ogrodniczego POLAN Sp. z o.o. w Krakowie 40 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) Z życia PIN 1. Rozpoczęły się dyskusje na szczeblu światowym na temat obecności mykotoksyn w ziarnie i produktach pochodnych, stosowanych w żywieniu człowieka. Ze względu na ich szkodliwość Komisja Europejska już w swoim zaleceniu (nr 576/2006) zaproponowała progi maksymalnej obecności tych związków w kukurydzy i produktach ubocznych, wykorzystywanych w żywieniu zwierząt. Należy do nich DON (Deoxynivalenol), ZEA (Zeraleon) i FUMO (Fumonizyny). Zwraca się uwagę, że zwalczanie szkodników (omacnica prosowianka i sesamia) należy do podstawowych elementów zapobiegających występowaniu tych mykotoksyn. Stąd zdrowotność materiału nasiennego w dużym stopniu zależy od agrotechniki (Codex Alimentarius). W niedługim czasie jest spodziewana opinia JEFCA o szkodliwości wymienionych związków i w ślad za nią należy oczekiwać decyzji o ustanowieniu nowych progów szkodliwości i zastosowaniu odpowiednich restrykcji w skupie ziarna. 2. Poniżej zamieszczono opinię, opracowaną przez prof. dr hab. Iwonę Bartkowiak-Brodę na prośbę Wydziału V PAN i zaakceptowaną na jesiennym posiedzeniu Komitetu Genetyki, Fizjologii i Hodowli Roślin PAN, na temat Projektu rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE w zakresie umożliwienia państwom członkowskim ograniczenia lub zakazania uprawy organizmów zmodyfikowanych genetycznie na swoim terenie oraz projektu rekomendacji KE w sprawie wytycznych do wdrażania krajowych środków ds. koegzystencji w celu zapobieżenia niezamierzonej obecności GMO w uprawach tradycyjnych i ekologicznych Dyrektywa 2001/18/WE jest modyfikacją obowiązującego prawa o dodanie jednego artykułu 26b, który uelastycznia zasady wprowadzania roślin GMO do uprawy w krajach członkowskich. Ekologiczne, rolnicze i ekonomiczne aspekty wprowadzenia na dużą skalę upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych (GM) są obecnie przedmiotem dyskusji naukowców, administracji, prawników, ekonomistów. Genetycznie zmodyfikowane rośliny są szeroko uprawiane w Północnej i Południowej Ameryce, w niektórych krajach azjatyckich, jak Indie, Chiny, w Afryce, a także ostatnio w Australii. W Europie uprawia się jedynie kukurydzę GM i to na niewielkim obszarze, głównie w Hiszpanii. Możliwości uprawy i obrotu roślinami genetycznie zmodyfikowanymi oraz produktami z nich wytworzonymi, jak żywność i pasze w Europie są regulowane przede wszystkim dwoma aktami prawnymi, są to: Dyrektywa 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz rozporządzenie 1829/2003/WE w sprawie zmodyfikowanej żywności i paszy. Przesłanką do powstania opiniowanych dokumentów jest specyfika rolnictwa europejskiego charakteryzującego się zróżnicowanym klimatem, różnym ukształtowaniem terenu, różnorodnością gleb, a w związku z tym zróżnicowaną florą i fauną, różna jest wielkość gospodarstw (w niektórych krajach obserwuje się rozdrobnienie gospodarstw), różne są systemy uprawy i zarządzania nimi. Także występują różnice w zdolnościach i chęci rolników do współpracy w zakresie uprawy roślin zmodyfikowanych i nie zmodyfikowanych genetycznie. Te zróżnicowane warunki uprawy powodują, że w poszczególnych krajach występuje różna skala trudności z zapewnieniem koegzystencji upraw tradycyjnych, ekologicznych i genetycznie zmodyfikowanych, zróżnicowane są przesłanki ekonomiczne do wprowadzenia uprawy roślin GM. O koszcie i złożoności wprowadzenia danej rośliny GM do uprawy także decyduje jej biologia rozwoju (obcoi samopylność, żywotność i warunki przenoszenia pyłku, tworzenie samosiewów) i współdziałanie ze środowiskiem, obecność w środowisku gatunków pokrewnych. Poszczególne kraje i regiony Europy mają różne specyficzne zapotrzebowanie na określonej jakości produkty. Ponadto możliwości oceny ryzyka nie dochowania zasad koegzystencji nie są stałe, zmieniają się w zależności od zyskanych doświadczeń. Także koszt zapewnienia koegzystencji trzech wymienionych typów upraw zależy od wielu czynników. Ze względu na tak wiele czynników wpływających na warunki koegzystencji upraw tradycyjnych, ekologicznych i genetycznie zmodyfikowa41 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) nych, dokument, który pozwala krajom Unii Europejskiej w zgodzie z prawem unijnym na zakaz lub ograniczenie uprawy wszystkich lub poszczególnych roślin GM ze względu na inne czynniki niż niepożądane skutki dla zdrowia człowieka i środowiska (uwolnienie do środowiska ze względu na te czynniki określa Dyrektywa 2001/18/WE) jest korzystny dla wszystkich krajów UE. Dokument ten nie ogranicza rozwoju upraw GM w UE ale przystosowuje prawo do praktycznie występujących warunków modyfikujących możliwości uprawy roślin GM. Należy oczekiwać, że wprowadzenie możliwości zróżnicowanego traktowania przez kraje członkowskie UE roślin genetycznie zmodyfikowanych zakończy okres nieuzasadnionego blokowania wprowadzenia upraw GM na terenie UE i kraje otwarte na uprawy GM staną się przykładem dla pozostałych krajów członkowskich sceptycznych w zakresie wykorzystania technologii GM w rolnictwie. Wprowadzenie do Dyrektywy 2001/18/WE artykułu 26b jest wynikiem wielu zrealizowanych projektów badawczych, w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, a także międzynarodowych badających warunki koegzystencji na całym kontynencie europejskim (SIGMEA, COEXTRA), które wykazały na przykładzie różnych gatunków roślin uprawnych genetycznie zmodyfikowanych jak wiele czynników wpływa na możliwość wprowadzenia danej uprawy do praktyki rolniczej oraz pokazały, że są one niejednorodne dla poszczególnych regionów. Z tym wiąże się rekomendacja KE do opracowania przez poszczególne kraje własnych mierników i środków zapewniających koegzystencję, a przystosowanych do warunków naturalnych, ekonomicznych, organizacyjnych, co obniżyłoby koszty wprowadzenia do uprawy roślin GM. Oba akty prawne pozwalają na ograniczenie lub wyłączenie uprawy danej odmiany GM w przypadku zagrożenia czystości upraw tradycyjnych i ekologicznych na danym terenie. Proponowane akty prawne zapewniają większą swobodę działania poszczególnych krajów Unii Europejskiej odnośnie wprowadzania do uprawy roślin genetycznie zmodyfikowanych i sposobu ich monitoringu, dlatego zasługują na poparcie. Komentarz PIN: Wprowadzenie w życie tego rozporządzenia w przedstawionej wersji poważnie zakłóci funkcjonowanie jednolitego rynku nasiennego i z tego powodu ESA zaprotestowała przeciw niemu. 42 3. Informacja z posiedzenia Zarządu ESA (European Seed Association) w Brukseli w dniu 9.09.2010, opracowana przez dr K. Marciniaka: Zarząd ESA odbywa swe posiedzenie dwa razy w roku, zwykle w kwietniu oraz we wrześniu. Na tym ostatnim posiedzeniu, oprócz spraw proceduralnych, omawiano następujące kwestie: 1)Omówiono zmiany w statucie ESA dotyczące procedury wyboru członków komitetów, sekcji i zarządu ESA. 2)Dyskutowano propozycje zmiany składek członków ESA. W przedłożonej propozycji sugerowano zmianę składek dla wielu organizacji, w tym dla Polskiej Izby Nasiennej proponowano podwyżkę składki z 9870 Euro (obowiązującej w 2010 r.) do 11.000 od 2011 r. Zdecydowany protest złożony na posiedzeniu przez czeską i polską stronę w tej sprawie spowodował wycofanie się Sekretariatu ESA z tej propozycji. Składka dla PIN (i dla Węgier i Czech) na 2011 rok wyniesie 10.000 Euro. 3)Stanowisko ESA w kwestii intelektualnych praw do roślin i nasion Komitet do spraw ochrony intelektualnych praw do roślin i nasion (CIPR) przedstawił dotychczasowe ustalenia w takich kwestiach jak: – rola CPVO, – zastosowanie markerów molekularnych (DNA) do oceny OWT, – czas trwania prawnej ochrony odmian, – prawna ochrona odmian mieszańcowych, – odmiany pochodne, – prawo do egzekwowania praw do odmian z zebranych zbiorów oraz z bezpośrednio otrzymanych ze zbiorów produktów, – egzekwowanie praw do odmian, – ochrona praw intelektualnych a bioróżnorodność. Najważniejszym punktem obrad Zarządu było podsumowanie przez CIPR i ukierunkowanie dalszych działań w zakresie relacji prawna ochrona odmian a prawo patentowe. W ostatnich latach narasta konflikt pomiędzy tradycyjnymi hodowcami a firmami hodowlanymi oraz ośrodkami naukowymi patentującymi zbyt szeroko swoje osiągnięcia w zakresie badań, co ma bezpośredni wpływ na dostęp do zasobów genetycznych. Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) CIPR przedstawił cztery wersje jak należałoby traktować, z punktu widzenia ESA, patenty w dziedzinie hodowli roślin. Obecna sytuacja w tej dziedzinie to zbyt szeroki zakres patentowania, włączając w to patentowanie nie tylko wynalazków ale i odkryć. W praktyce oznacza to, że np. ustalenie sekwencji DNA determinujące cechę odporności na jakąś chorobę jest „patentowalne”. W konsekwencji oznacza to zamknięcie dostępu do „opatentowanych” zasobów genetycznych dla firm hodowlanych. Dyskusja Zarządu ESA skupiła się na priorytetach: jakie zasady powinny przyświecać przyszłym regulacjom w zakresie patentowania oraz dostępu do opatentowanych cech. Ustalono, że Zarząd przedstawi pewne „Wskazania” lub „Założenia”, które będą przyświecać dalszym pracom CIPR w celu opracowywania szczegółowych stanowisk ESA w tej kwestii. W toku dyskusji zdecydowano, że następujące zasady będą podstawą przyszłych opinii ESA: – bezpłatny dostęp do wszelkich zasobów genetycznych dla celów hodowlanych - na zasadach jak w Konwencji UPOV, – konieczność ograniczenia zbyt swobodnego patentowania „wszystkiego” - za szeroki zakres patentowania, patentowanie wyłącznie wynalazków a nie odkryć. Według Zarządu „patentowana” powinna być technologia a nie „natura”. Natomiast według obecnie przyjętych kryteriów można patentować np. sekwencję DNA istniejącą w naturze. Tymczasem wg ESA „patentowane” powinny byś wyłącznie technologie – np. sposób detekcji sekwencji DNA, nowatorskie sposoby introdukcji dzikich genów do odmian, itp. CIPR weźmie pod uwagę wskazania Zarządu ESA przy dalszych pracach nad wypracowaniem stanowiska dotyczącego patentowania w obszarze hodowli roślin. Bieżące wyniki prac zostaną przedstawione na WZ w październiku, przy okazji dorocznego kongresu nasiennego. 4)Zarząd ESA omówił dotychczasowe prace w zakresie praw od rozmnożeń własnych. Stanowisko ESA to: – wszyscy (każdy) rolnicy powinni być zobowiązani przez prawo do składania deklaracji czy stosują (lub nie) nasiona przez siebie rozmnożone do dalszej reprodukcji. – ESA jest przeciwko dyskusji o ewentualnej możliwości użycia nasion odmian mieszańcowych do dalszych rozmnożeń. – CPVO zamierza przedstawić swoje stanowisko w kwestii zasad zbierania opłat od fss jesienią 2010. W dniu 16 grudnia planowane jest spotkanie CPVO/ESA finalizujące dotychczasową dyskusję. 5) Zarząd rozpoznał sprawę dotyczącą jakości zaprawiania nasion. W związku z rozpoczętą dyskusja nad zawartością pyłów w zaprawianych nasionach, spowodowaną zatruciem pszczół w Niemczech, ESA zleciła panu R. Schefferowi szczegółowe opracowanie w zakresie jakości zaprawiania. Obecnie pan Scheffer spotyka się w tej sprawie z krajowymi organizacjami hodowców i nasienników (np. Francji i Niemiec). Ze względu na doniosłość problemu Zarząd przedstawi raport z tej działalności na Walnym Zgromadzeniu w październiku w Brukseli. 6)W związku z próbą potraktowania nasion zaprawionych jako „produktów niebezpiecznych” przez CLEG (Working Group or Clarification an Labeling of ECPA (European Crop Protection Association) ESA uważa, że zaprawione nasiona nie mogą być traktowane jak „produkt niebezpieczny”. Według ESA i w wyniku dyskusji z CLEG jedynie niektóre i to nieliczne zaprawy (zawierające insektycydy) powinny być wzięte pod uwagę przy regulacji handlu. Obecnie istniejące regulacje w tym zakresie (EC2010/11) określają już obecnie warunki handlu oraz szczegółowe wymagania w zakresie oznaczenia takich produktów. Zatem mówienie o nasionach jako produktach niebezpiecznych jest olbrzymim nieporozumieniem i może fatalnie wpłynąć na przyszły handel nasionami. 7)ESA zdecydowała tu o dalszym wsparciu projektu badawczego „Plants for the Future”. Celem tego projektu, który kosztuje ESA 20 tys. Euro/rok, jest wykazanie konieczności i korzyści z inwestowania UE w badania i rozwój w zakresie tworzenia postępu biologicznego. Zdaniem ESA, jest konieczne posiadanie wyników badań wskazujących na korzyści dla społeczeństwa i środowiska z inwestowania przez UE w B&R. Dzięki temu środki na badania przewidywane w ramach 8 Programu Ramowego mogą być zwiększone. 8)Ponadto Zarząd pozytywnie zaopiniował prośby kilku nowych członków o przyjęcie do organizacji oraz zaproponował tematykę i program Walnego Zgromadzenia w X 2010 oraz tema- 43 Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) tykę konferencji przy okazji wiosennego posiedzenia Zarządu ESA. 4. Informujemy, że wprowadzenie z dniem 17 grudnia 2009 r. do polskiego systemu prawnego ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym może stanowić kolejny czynnik zwiększający ryzyko gospodarcze i kolejną zmianę zasad gry rynkowej. Te postępowania dotyczą w pierwszej kolejności szkód na zdrowiu i życiu konsumentów. Zainteresowani mogą się w razie potrzeby skontaktować z Centrum Prawa Żywnościowego, gdzie otrzymają wszelkie informacje i ewentualną pomoc. 5. W Brukseli w dniach 12-14 października br. odbyło się kolejne Walne Zgromadzenie ESA. Do najważniejszych uchwał tam podjętych należały: ustalenie wysokości składek na 2011 r. – wyniesie ona dla Polski 10.000 Euro, w porównaniu do 9870 Euro, obowiązującą w 2010 r. (składki w podobnej wysokości będą płaciły Węgry i Czechy) oraz przyjęcie nowego członka – „SWISS-SEED”, Seed Trade Association Switzerland. Uchwalono również integrację ESA z EESNETem. Zebranie połączeniowe odbędzie się 22 listopada 2010 r. w Pradze. Połączenie to będzie skutkować m.in. tym, że Walne Zgromadzenie ESA będzie się odbywać na zmianę w Brukseli i w jednym z miast Wschodniej Europy. W 2011 r. odbędzie się ono w Budapeszcie. – Członkowie Sekcji Zbóż i Strączkowych (SCP) domagali się zmiany rozporządzenia Rady 543/2009, na podstawie którego kraje członkowskie zostały zobowiązane do dostarczania KE danych statystycznych o powierzchni uprawy wielu roślin rolniczych, w tym grochu i bobiku oraz łubinów, jednak z rocznym opóźnieniem (n+1), polegającej na obowiązku ich dostarczania już w roku zbioru, do 30 czerwca, 31 sierpnia lub 30 września, w zależności od położenia kraju. Te dane mają jednak dostarczać tylko kraje o produkcji powyżej 20.000 ton rocznie, łącznie dla wszystkich 3 gatunków. – Sekcja Kukurydzy (SMA) dyskutowała o minimalnych odległościach między odmianami kukurydzy, które należy zachować w produkcji nasiennej. Uznano, że powinno to być 200 m, ale w wypadku odpowiedniej ochrony od niepożądanego pyłku, można ją ograniczyć do 100 m, a nawet do 50 m. Zaproponowano też zwiększe44 nie wymagań czystości dla populacyjnych odmian kukurydzy dla nasion bazowych do 0,1% (zamiast 0,5%) i dla nasion kwalifikowanych – 0,2% (zamiast 1%). Myślą przewodnią tych zmian było zharmonizowanie tych wymagań z wymaganiami dla mieszańców. – Sekcja Roślin Oleistych w Włóknistych (SOF) uznała za celowe obniżenie maksymalnej zawartości glukozynolanów z 25 μmol do maksymalnie 18 μmol w nowo rejestrowanych odmianach rzepaku ozimego. Z uwagi na brak reakcji ze strony UE (Komitetu ds. nasion) postanowiono ponownie wystąpić do Komisji w tej sprawie, z jednoczesną prośbą do Krajowych Izb Nasiennych o silne wsparcie. W informacji ESA brakowało ustalenia, że Polska może obniżyć tę zawartość do 15 μmol. Na naszą prośbę obiecano wprowadzenie odpowiedniej poprawki. ESA zwróciła też naszą uwagę na to, że Polska nie dostarczyła informacji o oficjalnej metodzie badań GLS, stosowanej w naszym kraju. ESA też na wniosek Sekcji wystąpiła do KE o obniżenie normy czystości dla rzepaku jarego z 90 do 85%. Powodem tej propozycji było wieloletnie doświadczenie Kanady i tam ustanowione standardy. B. Scholte przedstawił też na posiedzeniu Sekcji obszerne sprawozdanie z przeprowadzonych działań nad handlem polskimi nasionami gorczycy białej, odrzucając w nim wszystkie zarzuty pod naszym adresem. Poniżej drukujemy odpowiedni fragment z protokołu posiedzenia Sekcji: Mustard (Scholte) The Chairman recalls the participants of the discussion in the SOF section meeting last year on the topic of possible illegal activities in mustard seed and invites B. Scholte to present his report on the activities undertaken by the Secretariat to clarify the situation. In his presentation (*) B. Scholte reports that several meetings were organised with stakeholders and that it was agreed to further investigate official production statistics. In addition official samples were taken from suspicious seed lots which were compared with the official reference sample in grow-out trials carried out in Germany and Poland. The Polish authorities agreed to further improve the production statistics in having separate data for mustard and to present in future only real quantities of harvested seed instead of estimated Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2010) quantities. He concludes his presentation in stating that on the basis of the grow-out trials in Germany and Poland it could be concluded that the samples were true-to-type, with the exception of one sample and within the uniformity range which can be expected in mustard varieties. Therefore it can be concluded on the basis of the samples investigated that there is no proof of illegal activities in mustard seed. The Chairman thanks B. Scholte for his presentation and opens the floor for any questions. Mr. Petersen expresses his thanks to the ESA Secretariat and BDP for all the efforts and the quality of the undertaken activities, which has clarified the situation. He also thanks Mr. Duczmal, Secretary General of the Polish Seed Association, for his cooperation. No further questions being raised the Chairman closes the subject in thanking B. Scholte once again for his input even during matches of the Dutch soccer team in the World Championship this summer. – Sekcja Traw i Motylkowatych Drobnonasiennych (SFG) debatowała nad proponowanymi zmianami w liście gatunków i ustaleniem, które z nich powinny być nadal rejestrowane, a które należałoby z niej wykreślić. Żadnej decyzji nie podjęto. Sporo czasu poświęcono też doświadczeniu z wielkością partii nasion. Objęto nim gatunki: Lolium, Fastuca, Phlenum, Dactylis i Poa. Z dotychczasowych danych wynikało, że z 66 partii wymaganą jednolitość zachowały 64 partie. Uznano to za wynik zadowalający. Dyskutowano także kwestie mieszanek traw, uważając, że obowiązujące przepisy nie są jasne i wystąpiono do KE o ich przeredagowanie. – Sekcja Roślin Warzywnych i Ozdobnych (SVO i SVOwic) debatowała nad aktualną listą gatunków, które podlegają rejestracji, rozważając celowość utrzymania na niej niektórych z nich oraz dopisanie kilku nowych. Dyskutowano również celowość obniżenia zdolności kiełkowania dla kukurydzy z 85% do 80% oraz zmniejszenie wielkości prób nasion z uwagi na to, że w większości są to mieszańce. Dużo uwagi poświęcono wnioskowi wniesionemu przez Słowacką Izbę Nasienną. Słowacy zaproponowali zniesienie obowiązku badania odporności dla nowo rejestrowanych odmian warzyw. Uważają, że to powinno zależeć od stanowiska i woli hodowcy. Problem ten powstał znacznie wcześniej, niemal 2 lata temu, z winy Słowaków, którzy nie uczestniczyli w zebraniach, na których te sprawy były omawiane. Sekcja postanowiła powołać Grupę Roboczą ad hoc, złożoną z przedstawicieli Polski, Czech, Słowacji, Węgier oraz Francji i Holandii, która omówiłaby to zagadnienie i przedstawiła propozycję rozwiązania do wiosny 2011 r. Pierwsze posiedzenie Grupy ma się odbyć w Pradze Czeskiej w dniu 21 listopada 2010 r. 6. Dnia 12.08.2010 r. odbyło się posiedzenie Prezydium PIN, na którym analizowano realizację budżetu na 2010 r. Stwierdzono, że w pierwszej połowie roku wpłynęło tylko ok. 50% składek, a biuro otrzymało wiele wniosków od członków o obniżenie przypadającej na nich składki. Taki stan zagraża prawidłowej działalności Izby i wobec tego postanowiono przyspieszyć termin Walnego Zgromadzenie z kwietnia, jak to było dotychczas praktykowane, na styczeń/luty 2011 r. Jednocześnie Prezydium nie skorzystało ze swoich uprawnień do obniżenia wysokości składki dla poszczególnych członków i postanowiło pozostawić złożone wnioski bez rozpatrzenia do decyzji Walnego Zgromadzenia. 7. We wrześniu br. złożyli wizytę Izbie dwaj przedstawiciele Rządu Serbskiego: prof. dr Jan Bocianski, dyrektor Zarządu Ochrony Roślin i p. Dragan Dedić, dyrektor Wydziału Oceny i Rejestracji Odmian w Ministerstwie Rolnictwa i Leśnictwa, chcąc zapoznać się z działalnością Izby. Obaj panowie reprezentowali działalność, którą w Polsce prowadzi Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. Stąd odbyliśmy niezwykle interesującą wymianę informacji i poglądów i wspólnie odwiedziliśmy Hodowlę Roślin w Smolicach. PIN otrzymał też zaproszenie do złożenia wizyty w Serbii. 8. Komisja Europejska podjęła w ostatnim czasie szerokie konsultacje nad ujednoliceniem w UE schematu kwalifikacji sadzeniaków ziemniaka. Nasza Sekcja Ziemniaka podziela większość propozycji, natomiast zdecydowanie protestuje przeciw zwiększeniu wymagań zdrowotności sadzeniaka: czarnej nóżki i wirusów. Do tej sprawy jeszcze wrócimy, kiedy napłyną dalsze informacje. 45
Podobne dokumenty
Spis treści
Redaguje zespół:
Karol Duczmal - redaktor naczelny
Eugeniusz Piątek
Andrzej Szymański
Adres redakcji:
60-845 Poznań
ul. Kochanowskiego 7/603
tel/fax (061) 848 49 54
e-mail: [email protected]
Sk...
Spis treści
odrębności, wyrównania i trwałości (OWT)
prowadzonych przez COBORU....................................................42