OsObliwOści i atrakcje przyrOdnicze Beskidzkiej 5

Transkrypt

Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
Pamiątki przeszłości i nie tylko, czyli istniejące i projektowane formy ochrony
Osobliwości
i atrakcje
przyrodnicze
Beskidzkiej 5
Zielona Księga Beskidzkiej 5
praca zbiorowa pod redakcją
Aleksandra Dordy
Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5 – Zielona Księga Beskidzkiej 5
Wydawca:
43-400 Cieszyn, ul. Zamkowa 3a/1
www.deltapartner.org.pl
Redakcja:
Aleksander Dorda
Zespół autorski:
Marek Czader, Aleksander Dorda, Tomasz Jonderko, Andrzej Klimek, Leon Mijal, Magdalena Mijal,
Zofia Parchańska-Puczek, Bartosz Tyrna oraz członkowie zespołu SWIG DELTA PARTNER
Recenzja naukowa:
dr Jerzy Parusel
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska w Katowicach
Tłumaczenie:
Aleksandra Niechajowicz
Korekta:
Małgorzata Szelong
Projekt okładki:
Wojciech Zając
Opracowanie graficzne, skład, łamanie:
AT-studio
Osobliwości
i atrakcje
przyrodnicze
Beskidzkiej 5
Zielona Księga Beskidzkiej 5
praca zbiorowa pod redakcją
Aleksandra Dordy
Natural
Attractions
and Rarities
of Beskidzka 5
the Green Book of Beskidzka 5
Collective work edited by
Aleksander Dorda
Druk:
FINIDR s.r.o., Český Těšín
ISBN 978-83-924793-8-3
©SWIG DELTA PARTNER
Publikacja bezpłatna
Nakład:
2000 egz.
Wydanie I
www.beskidzka5.pl/zielona
Cieszyn 2009
Projekt „Zielona książka Beskidzkiej 5” realizowany jest przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie
ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także ze środków
budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.
Foreword
Słowo wstępne
The tourist micro-region of Beskidzka 5 is an area situated in the Silesian Beskid and the Silesian Foothills that consists of
the following municipalities: Brenna, Istebna, Szczyrk, Ustroń and Wisła. Although not large, the region pulsates with life at
first sight already, it is also enormously popular with tourists. Every year the region of Beskidzka 5 is visited by approximately
2.7 million people. Such intensity of tourism movement is without doubt a source of immense pressure exerted on the natural
environment of this area. At the same time, surveys conducted among tourists have shown that the majority of those who visit
the municipalities of Beskidzka 5 see the landscape and environmental assets of this region as the primary purpose of their
visit.
We are faced with a certain paradox then: that which comprises the greatest wealth of our region as well as the driving force
behind the ever-increasing tourist movement – that is, the Beskidian nature and landscape - is at the same time menaced by
growing tourist pressure accompanied by human activity resulting from tourist movement, in particular people’s ignorance of
the fact that their activity, or, in some cases, simply their presence, is harmful towards the environment.
The findings of the research into the tourist movement conducted in the area of Beskidzka 5 lead us to pose a question
whether the visitors to our region – as well as us, its inhabitants – are given a chance to find reliable information about
the natural environment of the Silesian Beskid and the Silesian Foothills, its unique plant and animal species, and its most
characteristic features; information that is easy to understand and, at the same time, presented in an attractive manner. It
Mikroregion turystyczny Beskidzka 5 (Beskidzka Piątka) to niewielki obszar położony w Beskidzkie Śląskim i na Pogórzu
Śląskim, składający się z gmin: Brenna, Istebna, Szczyrk, Ustroń i Wisła. Region to niewielki, ale już na pierwszy rzut oka tętniący życiem i niezwykle popularny wśród turystów. Beskidzką 5 odwiedza rocznie około 2,7 mln osób. Tak znaczne natężenie ruchu turystycznego jest oczywiście źródłem ogromnej presji na środowisko przyrodnicze tego obszaru. Jednocześnie
w prowadzonych wśród turystów badaniach ankietowych okazało się, iż dla większości osób odwiedzających gminy Beskidzkiej 5 najważniejszym powodem przyjazdu są walory krajobrazowe i przyrodnicze tego regionu. Mamy zatem do czynienia
z pewnym paradoksem: to, co stanowi najważniejsze bogactwo naszego regionu i jest siłą napędową rosnącego ruchu turystycznego - czyli przyroda i krajobraz - równocześnie zagrożone jest przez nasilającą się presję turystów oraz związaną z ruchem turystycznym działalność człowieka, a zwłaszcza przez jego brak wiedzy i świadomości, że swoim działaniem, a czasem
jedynie samą obecnością wyrządza szkody w środowisku.
Wyniki badań ruchu turystycznego przeprowadzonych na obszarze Beskidzkiej 5 zmusiły nas do zastanowienia się, czy
osoby odwiedzające nasz region - a także my sami, jego mieszkańcy - mają szansę zetknąć się z rzetelną, a jednocześnie atrakcyjnie i przystępnie podaną informacją na temat przyrody Beskidu Śląskiego i Pogórza Śląskiego, jej osobliwości, ciekawostek
i najbardziej charakterystycznych cech. Zdaliśmy sobie sprawę, że takiego opracowania brakuje. Istnieją wprawdzie wartościowe publikacje naukowe na ten temat (z których część wymieniliśmy w bibliografii na końcu książki), są one jednak w większości
skierowane do wąskiej grupy profesjonalistów lub omawiają wybrane aspekty środowiska przyrodniczego Pogórza Śląskiego
i Beskidu Śląskiego. Natomiast interesujące publikacje o charakterze popularyzatorsko-edukacyjnym dotyczą na ogół pojedynczych gmin lub jedynie wybranych, położonych na ich terenie miejsc czy obszarów. Nie ma jednak przewodnika po przyrodzie tego regionu, który w przystępny i atrakcyjny sposób „oprowadziłby” turystę po najważniejszych i najciekawszych
z przyrodniczego punktu widzenia miejscach na terenie Beskidzkiej 5.
Pragniemy poprzez wydanie tej książki przyczynić się do większego zrównoważenia rozwoju turystyki na obszarze Beskidzkiej 5, do pogodzenia rosnącego natężenia ruchu turystycznego z ograniczeniami, które nakładają potrzeby ochrony
i zachowania środowiska przyrodniczego, przy jednoczesnym zrównoważonym rozwoju gospodarczym i społecznym regionu.
Sądzimy, że pierwszym krokiem na tej drodze jest dostarczenie wiedzy - dlatego niniejsza publikacja może pełnić po części
funkcję swego rodzaju przyrodniczego elementarza dotyczącego obszaru Beskidzkiej 5. Zostały w niej omówione najbardziej
charakterystyczne, tak zwane charyzmatyczne dla Beskidzkiej 5 gatunki roślin i zwierząt, miejsca ich występowania, ciekawostki geologiczne, florystyczne i faunistyczne, obszary objęte ochroną. Wiedza to jednak nie wszystko - wymaga wsparcia
poprzez wykształcenie odpowiedniej wrażliwości i poczucia odpowiedzialności. Mamy nadzieję, że książka ta, prezentując
piękno przyrody Beskidu Śląskiego i Pogórza Śląskiego, pomoże także uwrażliwić nas - mieszkańców i wszystkich gości naszego regionu - na jego urodę i na wagę dziedzictwa przyrodniczego, które zostało pozostawione naszej pieczy. Dlatego w jednym z rozdziałów prezentujemy gotowe propozycje wędrówek przyrodniczych po każdej z gmin Beskidzkiej 5 - szlaki, którymi
chcielibyśmy Czytelników prowadzić, są często odmienne od tych najpopularniejszych wśród turystów tras, ale równie ciekawe
struck us that such publication is not available. While it is true that there exist a number of valuable academic publications
on this subject (some of which are listed in the bibliography section of this book), these publications either are addressed to a
restricted group of professionals or only present chosen aspects of the environment of the Silesian Foothills and the Silesian
Beskid. Those existing interesting publications whose aim is to educate and popularize the subject usually focus on a single
municipality or merely on selected localities and areas lying within its area. However, there is no guide book to the natural
environment of this region which would, intelligibly and in an attention catching manner, introduce a tourist into the most
prominent places of Beskidzka 5 that are well worth visiting in respect of natural environment.
By publishing this book we would like to contribute to a better balance of tourism development in the area of Beskidzka 5, to the reconciliation of the increasing tourist movement with the limitations imposed by the necessity to protect and
preserve the natural environment, while keeping the balanced economic and social development of the region. We are of the
opinion that providing knowledge is the first step to achieve this aim - hence the present publication may partly function as an
ABC-book on the natural environment of Beskidzka 5. The book presents the most characteristic plant and animal species of
Beskidzka 5, their natural habitat, interesting facts about the region’s geology, flora and fauna, and protected areas. Knowledge,
however, is not everything – it has to be accompanied by sensitivity and the sense of responsibility. We trust that this book will, by
presenting the beauty of the nature of the Silesian Beskid and the Silesian Foothills, make us all - the inhabitants of the
region and all visitors coming here – sensitive to the region’s beauty and the importance of the natural heritage that has been
entrusted to our care. For this reason one of the book’s chapters presents the recommended hiking trips around each of the
municipalities of Beskidzka 5. The trails which we would like to guide our Readers along frequently differ from those most
popular among tourists, yet, they are just as absorbing and abounding in surprises.
Finally, we would like the publication of this book to support the protection of Beskidzka 5 and its preservation in a state
as good as possible. In our opinion, the development of tourism is possible to reconcile with the needs of natural environment
as long as it is environmentally conscious tourism that holds in respect what can be found in a given region; the tourism open
to the new, the other and the unexpected, yet, prepared to be limited in some respects, in the name of the preservation of
that which is the most valuable in a particular region, and which is vulnerable to devastation when brought into contact with
uncontrollable intense exploitation. This attitude – marked by sensitivity and responsibility – is what we wish all our Readers
to assume.
The Authors
1. Data collected from the research into tourist movement conducted in the area of Beskidzka 5 in the years 2006-2007 within the framework
of the Programme of Development and Promotion of Tourism and Cultural Products of Beskidzka 5, partly financed by EU funds.
i pełne niespodzianek.
Pragnęlibyśmy wreszcie, aby wydanie tej książki przyczyniło się do ochrony i zachowania przyrody Beskidzkiej 5 w jak
najlepszym stanie. Uważamy, że rozwój turystyki można pogodzić z potrzebami środowiska naturalnego, pod warunkiem, że
będzie to turystyka świadoma, podchodząca z szacunkiem do tego, co zastajemy w danym regionie, otwarta na to co nowe,
inne, nieoczekiwane, a jednocześnie gotowa na pewne ograniczenia - właśnie w imię zachowania tego, co w danym regionie
najcenniejsze, a co w zetknięciu z masową i niepohamowaną eksploatacją może ulec zniszczeniu. I właśnie takiego - wrażliwego i odpowiedzialnego - sposobu uprawiania turystyki oraz poznawania świata życzymy wszystkim Czytelnikom.
Autorzy
1. Dane na podstawie badań ruchu turystycznego przeprowadzonych na terenie Beskidzkiej 5 w latach 2006-2007 w ramach projektu
dofinansowanego ze środków Unii Europejskiej „Program rozwoju i promocji produktów turystycznych i kulturowych Beskidzkiej 5”.
1. Kilka
słów o Beskidzkiej
5 czyli istniejące i projektowane formy ochrony
Pamiątki
przeszłości
i nie tylko,
Widok z Baraniej Góry w kierunku zachodnim
Fot. M. Śniegoń
1. Kilka słów o Beskidzkiej 5
1. Kilka
Pamiątki
przeszłości
i nie tylko,
Beskidzka 5 - siła płynie z gór!
Beskidzka 5 to region niezwykle atrakcyjny dla
turystów nastawionych na aktywne spędzanie czasu. Obejmuje on kilkaset kilometrów znakowanych
szlaków turystycznych, gęstą sieć górskich schronisk, malownicze szlaki rowerowe, trasy do uprawiania narciarstwa biegowego i zjazdowego, a wreszcie
- oferuje bogatą ofertę gastronomiczną i noclegową.
Również turyści zainteresowani kulturą: beskidzkim
folklorem, tradycyjnym rzemiosłem czy zabytkami
architektury drewnianej nie będą zawiedzeni - chyba w żadnym innym paśmie Beskidów w Polsce nie
działa tak wiele galerii, muzeów, izb twórczości i izb
regionalnych.
Dzięki temu, że mikroregion obejmuje pięć gmin
o zróżnicowanym charakterze, każdy znajdzie coś
dla siebie: samotnicy poszukujący kontaktu z przyrodą i wytchnienia od miejskiego zgiełku i pośpiechu, poszukiwacze wrażeń, którzy odpoczywają
tylko wówczas, gdy wokół dzieje się coś niezwykłego, rodziny z małymi dziećmi nastawione na mało
męczące formy wypoczynku, czy wreszcie osoby zainteresowane przede wszystkim beskidzkimi przysmakami bądź wyrobami rzemieślniczymi.
Szczegółowe informacje o ofercie mikroregionu
można znaleźć na stronie www.beskidzka5.pl
Gmina Brenna - siła spokoju
Gmina Brenna położona jest w dolinach rzeki
Brennicy oraz jej dopływów: Leśnicy i Hołcyny. Zajmuje powierzchnię 95 km², a tworzą ją trzy wsie:
Górki Małe, Górki Wielkie i Brenna, z których najstarsze są Górki Wielkie, wymienione już w 1305 roku
w spisie miejscowości Księstwa Cieszyńskiego.
Gmina Brenna to atrakcyjne miejsce pobytu dla
wszystkich, którzy chcą odpocząć z dala od zgiełku,
hałasu i ruchliwych ulic. Położona jest w spokojnej,
nieprzelotowej dolinie, a już po kilkunastu minutach marszu z centrum miejscowości można znaleźć
się na niezwykle malowniczych, słonecznych i widokowych szlakach górskich. Brenna to także znany
w Beskidach ośrodek jazdy konnej oraz miejsce hodowli koni rasy huculskiej.
Do najważniejszych miejsc wartych odwiedzenia w tej gminie należą m.in.:
• Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach
Wielkich, ul. Stary Dwór 2 wraz z zabytkowym
dworem i parkiem, stanowiącymi dawny mają tek rodziny Kossaków;
• Dworek Myśliwski „Konczakówka” w Brennej, ul.
Głębiec 26;
• Chlebowa Chata w Górkach Małych, ul. Stara
Droga 54;
Koniaków - gmina Istebna
Fot. W. Suchta
•
•
•
•
„Stara Karczma” w Brennej, ul. Ks. Juroszka 23 zabytek beskidzkiej architektury drewnianej;
Budynek starego kina, obecnie siedziba Ośrodka
Promocji, Kultury i Sportu w Brennej, ul. Wyzwolenia 69;
Kościół rzymskokatolicki św. Jana Chrzciciela
w Brennej, ul. Ks. Rudolfa Juroszka 7;
Kościół rzymskokatolicki p.w. Wszystkich Świętych w Górkach Wielkich, ul. Pod Zebrzydkę 6.
Więcej informacji o gminie można znaleźć na
stronie www.brenna.org.pl
Gmina Istebna - siła tradycji
Górki - gmina Brenna
Fot. M. Śniegoń
Gmina Istebna położona jest na południowym
krańcu województwa śląskiego, u styku trzech
państw: Polski, Czech i Słowacji. Zajmuje powierzchnię 84 km², a tworzą ją trzy miejscowości:
Istebna, Jaworzynka i Koniaków, dlatego zwana jest
Trójwsią Beskidzką. Gmina Istebna słynie przede
wszystkim z żywej kultury góralskiej: pięknych strojów regionalnych, niezliczonych zespołów folklorystycznych i kapel, tradycji malarskich i rzeźbiarskich
kultywowanych od pokoleń w wielu rodzinach,
a przede wszystkim - z arcydzieł sztuki koronczarskiej, czyli ze znanych na całym świecie koronek koniakowskich.
Gmina Istebna położona jest najwyżej ze wszystkich gmin Beskidzkiej 5, dlatego w sezonie zimo-
wym najdłużej utrzymują się tu dobre warunki narciarskie.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
W Trójwsi Beskidzkiej warto zwiedzić m.in.:
Zabytki Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego: Kościół parafialny p.w. Matki
Boskiej Fatimskiej w Istebnej Stecówce, Kościół
p.w. św. Józefa w Istebnej Mlaskawce, Kaplicę
wotywną Konarzewskich w Istebnej Andziołówce, Kościół Świętego Krzyża w Istebnej Kubalonce oraz drewniane domy w centrum Istebnej i przysiółkach, m.in. Chatę Kawuloka z końca XIX w.
w Istebnej Wojtoszach;
Zabytkowy budynek Gminnego Ośrodka Kultury
w starej szkole - Istebna Centrum;
Trójstyk w Jaworzynce - miejsce, w którym stykają się granice trzech państw;
Izbę Pamięci Marii Gwarek - muzeum koronki Koniaków Szańce 550;
Muzeum regionalne „Na Grapie” - Jaworzynka
Gorzałki 720;
Chatę Na Szańcach - Galerię Twórców Nieprofesjonalnych - Koniaków Szańce 662;
Dom Rodziny Konarzewskich - Istebna Bucznik
569;
Galerię Kukuczka w Domu Trzech Narodów Istebna Jasnowice 1549;
Galerię „W Drewutni” - Jaworzynka Krężelka 747 i wiele innych galerii i izb twórczości - więcej
informacji na stronie www.istebna.eu
11
1. Kilka
Pamiątki
10
przeszłości
i nie tylko,
Miasto Szczyrk - siła energii
Miasto Szczyrk położone jest w dolinie Żylicy i zajmuje powierzchnię 39 km². Szczyrk to znany ośrodek
sportów zimowych, jednak miasto to jest atrakcyjne
o każdej porze roku. Jego ofertę docenią wszyscy turyści zainteresowani aktywnym wypoczynkiem: górskie wycieczki, turystyka rowerowa i konna, sporty
ekstremalne, paralotniarstwo, nordic walking czy
eksploracja jaskiń to tylko nieliczne propozycje „naładowania akumulatorów” w Szczyrku.
W sezonie zimowym w mieście tym na turystów
czeka największa ilość tras i wyciągów narciarskich
w Polsce.
Warto podkreślić, że Szczyrk, w odróżnieniu od
pozostałych gmin Beskidzkiej 5, nie jest historycznie
związany ze Śląskiem Cieszyńskim, lecz z Żywiecczyzną, co znajduje swoje odzwierciedlenie m.in. w odrębnej gwarze, strojach i tradycjach regionalnych.
•
•
•
•
•
Miejsca i obiekty warte obejrzenia to m.in.:
Drewniany kościół parafialny p.w. św. Jakuba
Starszego;
Sanktuarium MB Królowej Polski na Górce i bijące obok niego źródełko;
Beskidzka Galeria Sztuki;
Kamienne figury przydrożne z pierwszej połowy
XIX wieku;
Stare drewniane chaty i szopy pasterskie;
Szczyrk
• Salmopol – przysiółek założony przez prote stantów w okresie kontrreformacji, stanowiący
aż do 1927 roku odrębną miejscowość.
Więcej informacji o gminie na stronie www.
szczyrk.pl
Miasto Ustroń - siła zdrowia
Miasto Ustroń położone jest na styku Pogórza
Śląskiego i Beskidu Śląskiego, a jej powierzchnia
to 60 km². Ustroń to jedno z największych polskich
uzdrowisk, posiadające kilkuwiekowe tradycje kuracyjne, które - paradoksalnie - łączą się z historią
przemysłu hutniczego w mieście. Pierwsze kuracje
w Ustroniu prowadzono bowiem u schyłku XVIII wieku, wykorzystując wodę ogrzaną żużlem z pieców hutniczych, która łagodziła dolegliwości reumatyczne.
W 1883 roku odkryto w dolinie Gościeradowca
źródło tzw. wody żelazistej, a piętnaście lat później na terenie Ustronia odnaleziono złoża borowin
o właściwościach leczniczych.
W okresie międzywojennym Śląski Zakład Kąpieli
Borowinowych w Ustroniu był cenionym ośrodkiem
leczenia chorób reumatycznych. Dzisiaj oferta uzdrowiskowa Ustronia skierowana jest przede wszystkim
do osób dotkniętych chorobami ortopedyczno-urazowymi, reumatycznymi, układu nerwowego, dróg
oddechowych i serca. Ustroń to jednak nie tylko
szerokie możliwości leczenia i rehabilitacji, ale rów-
Fot. M. Śniegoń
Ustroń
Fot. W. Suchta
nież rozbudowana oferta wypoczynku aktywnego
i rodzinnego.
•
•
•
Będąc w tym mieście, warto zobaczyć m.in.:
Muzeum Ustrońskie im. Jana Jarockiego
- ul. Hutnicza 3 oraz jego oddział „Zbiory Marii
Skalickiej” - ul. 3 Maja 68;
Kościół p.w. św. Anny w Ustroniu Nierodzimiu
- ul. Zabytkowa 23;
Kościół ewangelicki Apostoła Jakuba
- ul. Kotschego 4;
Jezioro Czerniańskie w Wiśle
•
•
•
•
•
•
Kościół rzymskokatolicki p.w. św. Klemensa
- ul. Konopnickiej 1;
Kamienny ołtarz z XVII wieku na górze Równicy;
Muzeum Regionalne „Stara Zagroda”
- ul. Ogrodowa 1;
Galerię Ustrońską - ul. Hutnicza 3;
Galerię Zawodzie - ul. Sanatoryjna 7;
Galerię Sztuki Współczesnej „Na Gojach”
- ul. Błaszczyka 19.
Szczegółowe informacje o ofercie miasta można
znaleźć na stronie www.ustron.pl
Fot. M. Śniegoń
13
1. Kilka
Pamiątki
12
przeszłości
i nie tylko,
Miasto Wisła - siła źródeł
Wisła to jedna z najrozleglejszych gmin w Polsce, zajmująca powierzchnię 109 km², położona
w dolinie rzeki Wisły i kilku dolinach bocznych. Początków Wisły jako osady należy szukać na przełomie XVI i XVII wieku. Większość osadników trudniła
się wówczas pasterstwem. W 1882 roku przybył do
Wisły Bogumił Hoff, współpracownik Oskara Kolberga; zachwycony Wisłą, osiedlił się tu na stałe i walnie
przyczynił się do spopularyzowania Wisły jako górskiego letniska. W okresie międzywojennym funkcja
letniskowa Wisły bardzo szybko się rozwijała. Na odnotowanie zasługuje m.in. fakt, iż w 1931 roku przekazano Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej wraz
z honorowym obywatelstwem Wisły rezydencję położoną na Zadnim Groniu, zwaną Zameczkiem.
Warto podkreślić, że fenomenem tej gminy jest
zróżnicowanie wyznaniowe jej mieszkańców - na
terenie Wisły działa kilkanaście związków religijnych
i kościołów, spośród których najwięcej wiernych ma
Kościół Ewangelicko-Augsburski.
Wisła to przede wszystkim „siła źródeł” - na jej terenie znajdują się źródliska największej polskiej rzeki Wisły; miejscowość ta jest także źródłem żywego
góralskiego folkloru.
Odwiedzając Wisłę, warto zobaczyć takie
m.in. obiekty jak:
• Muzeum Beskidzkie im. A. Podżorskiego
- pl. Stellera 1;
Widok z Malinowa na Czamtorię i Równicę
•
•
•
•
•
•
•
Dawny drewniany zamek myśliwski Habsburgów (obecnie siedziba oddziału PTTK „Wisła”)
- ul. Lipowa;
Kościół p.w. Znalezienia Krzyża Świętego w Wiśle Głębcach - ul. Kopydło 103a;
Kościół ewangelicki apostołów Piotra i Pawła
w centrum Wisły;
Rezydencję Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
„ Zamek”- ul. Zameczek 1;
Chatę Regionalną Kocyana - os. Bajcary 6;
Muzeum Turystyki PTTK - ul. Czarna Wisełka 3;
Skocznię narciarską im. Adama Małysza w Wiśle
Malince.
Więcej informacji na stronie www.wisla.pl
A Few Words
about Beskidzka 5
Beskidzka 5 is an extremely attractive region for
tourists that prefer active ways of spending their
free time. The region offers a full range of activities
that are suitable for both average tourists and thrillseekers, as well as people looking for the possibility
of exploring Beskidian folklore and culture. Detailed
information about the offers of this region for tourists may be found on www.beskidzka5.pl
Beskidzka 5 consists of only 5 municipalities.
Neighboring and seemingly similar at first
sight, they turn out to be very different. Neverthe-
less, each and every one of them is a source of a
strange power and force – the power coming from the
mountains!
The municipality of Brenna is “the power of
peace”. It is situated between the Silesian Beskids
and the Cieszyn Foothills and covers an area of 95
km2. Brenna is a lovely spot for anyone who would
like to escape the mass-tourism noise and bustle.
It is located in a calm, closed valley, a few minutes
walk from the picturesque and sunny mountain
trails (www.brenna.org.pl).
The municipality of Istebna is “the power of
tradition”. This mountain municipality, located near
the borders with the Czech Republic and Slovakia
and covering the area of 84 km², is called the Beskidian Tri-Village because it consists of three villages: Istebna, Jaworzynka and Koniaków. It is a place
where the old highland culture is still alive. The tradition, visible in the clothes, buildings, dialects, customs and world-famous lace masterpieces that are
made in Koniaków, is an attraction not only for highland folklore aficionados (www.istebna.eu).
The town of Szczyrk is “the power of energy”.
Located in the Żywiec region, it is the smallest
municipality in Beskidzka 5 region (only 39 km2).
Szczyrk is a renowned winter-sports resort, but for
anyone interested in active rest it is an ideal spot
all year long. Hiking, mountain biking, horse riding,
adventure sports, paragliding, nordic walking, cave
exploration – these are just a few of the wide variety
of activities offered by the town of Szczyrk. This is
the Polish town in which the largest number of trails
and ski lifts are available for tourists during the winter season (www.szczyrk.pl).
The municipality of Ustroń is “the power of health”.
Although insignificant in size (60 km2), Ustroń is one
of the most-important Polish health resorts. Ustroń
turned into a resort in the late 18th century thanks
to the development of metallurgy in the region, as
water heated with slag coming from the metallurgical furnaces was prescribed for rheumatism.
Nowadays, the resort specializes in orthopedic,
trauma-related, rheumatic, neurological, respiratory
and cardiovascular diseases. It is also a lovely place
for active rest and family activities, offering many
attractions for tourists (www.ustron.pl).
The town of Wisła is “the power of springs”.
It is one of the biggest municipalities in Poland
covering an area of 109 km2 and is located in several
mountain valleys. The biggest Polish river, the Vistula, has its source in the area. Wisła is also the
town where the President of the Republic of Poland
has one of his presidential residences and a place
where one can experience the force of tolerance and
ecumenism, as one of the town’s characteristics is
its religious diversity. Several religious communities
and churches are active in the area, the largest of
them being the Evangelical Church of Augsburg
Confession in Poland. In the town of Wisła, highland
tradition is still cultivated (www.wisla.pl).
Fot. W. Suchta
15
Pamiątki
14
przeszłości
i nie tylko,Beskidzkiej
czyli istniejące
i projektowane
2. Środowisko
przyrodnicze
5, czyli
gdzie jesteśmy formy ochrony
2. Środowisko przyrodnicze
Beskidzkiej 5, czyli gdzie jesteśmy
Jak jo wóm zazdrościm, smyreki kochane,
że ście korzyniami z tóm ziemią związane,
że każdy zostowo tam, kaj sie urodził,
bo nigdy nie tęskni tyn, gdo nie odchodził.
Anna Filipek, Potoczek
Na Równicy Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
Fot. Ł. Łukasik
17
2. Środowisko
przyrodnicze
5, czyli
Pamiątki
16
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
łoża i geologiczną przeszłością odpowiedzialną za
ukształtowanie rzeźby terenu, z panującymi na danym obszarze warunkami klimatycznymi czy wreszcie występującą na tymże terenie pokrywą glebową.
Jednym słowem próba sformułowania odpowiedzi na pytanie - gdzie jest Beskidzka 5? - jest
niczym innym, jak charakterystyką podstawowych
cech tak zwanej przyrody nieożywionej (czyli abiotycznej) regionu, w którym położonych jest tych
kilka beskidzkich gmin. To bowiem od warunków
tegoż środowiska abiotycznego uzależnione jest
kształtowanie się poszczególnych ożywionych (biotycznych) elementów środowiska przyrodniczego,
a więc występujących na danym obszarze gatunków
roślin, tworzonych przez nie zbiorowisk roślinnych
oraz żyjących tu gatunków zwierząt. Mówiąc więc
najprościej, w niniejszym rozdziale znaleźć można
podstawowe informacje dotyczące najistotniejszych elementów nieożywionego środowiska przyrodniczego Beskidzkiej 5, bowiem przedstawieniu
świata ożywionego jest poświęcona treść większości kolejnych rozdziałów.
* * *
Świerki pod Baranią Górą
Fot. W. Suchta
Skąd przychodzimy? Gdzie jesteśmy? Dokąd
zmierzamy? Te pytania może i brzmią górnolotnie
i nazbyt filozoficzne skojarzenia wywołują, zwłaszcza przytoczone w książce poświęconej przyrodniczym osobliwościom i atrakcjom kilku gmin, ale już
odpowiedź na nie jest bardzo rzeczowa i przyziemna.
Niniejszy rozdział nie przyniesie jednak zbyt szczegółowej i wyczerpującej odpowiedzi na powyższe
pytania, ba, wnikliwy Czytelnik znajdzie być może
w poniższym tekście jedynie zalążek odpowiedzi i to zaledwie na jedno z przytoczonych powyżej trzech pytań.
Pytanie - gdzie jesteśmy? - każe nam rozejrzeć
się dookoła i zastanowić nad naszym otoczeniem
w bardzo szerokim tego słowa znaczeniu, nad otaczającym nas środowiskiem przyrodniczym czy też
krajobrazem. Odpowiedź na to pytanie osadza nas
w bardzo konkretnym miejscu, w ściśle określonym
regionie z jego granicami, budową geologiczną pod-
Pytania - skąd przychodzimy? oraz dokąd zmierzamy? - pozostawiamy bez odpowiedzi. Mamy
jednak nadzieję, że każdy z Czytelników po lekturze
książki, którą trzyma teraz w ręku, a przede wszystkim po odwiedzeniu gmin Beskidzkiej 5 i osobistym
poznaniu przyrodniczych walorów tego regionu,
sam znajdzie - po części przynajmniej - na te pytania odpowiedź.
Położenie fizyczno-geograficzne
Gminy Beskidzkiej 5 położone są na zachodnim
krańcu Karpat Polskich. To stwierdzenie jest tyleż
prawdziwe, co i bardzo ogólnikowe. Obszar całego
kraju został przez geografów podzielony na regiony
o zbliżonych cechach środowiska nieożywionego,
przede wszystkim pod względem rzeźby terenu.
W tym podziale, zwanym podziałem fizyczno-geograficznym Polski, gminy Beskidzkiej 5 położone są
w megaregionie: Karpackim
prowincji: Karpaty Zachodnie z Podkarpa
ciem Zachodnim i Północnym
podprowincji: Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
makroregionie: Pogórze Zachodniobeskidzkie
mezoregionie: Pogórze Śląskie - północne
fragmenty gmin Brenna oraz
Ustroń
makroregionie: Beskidy Zachodnie
mezoregionie: Beskid Śląski - pozostały obszar
gmin Beskidzkiej 5.
Najbardziej na zachód wysunięta część Pogórza Śląskiego, ciągnąca się pasem o szerokości 5-15
km od rzeki Olzy w rejonie Cieszyna po rzekę Białą
w rejonie Bielska-Białej, jest zwyczajowo zwana
Pogórzem Cieszyńskim. Obszar ten ma charakter wyżynny, a różnice wysokości względnej - pomiędzy najniżej a najwyżej położonymi punktami
- dochodzą do około 200 m. Cały ten teren opada
w kierunku północnym od bardzo wyraźnego progu Beskidu Śląskiego na południu (czyli łatwego do
zauważenia w krajobrazie i osiągającego wysokość
względną 400 m czoła beskidzkich gór), do prawie niezauważalnego, położonego na północnym
krańcu regionu progu od strony kotlin - Ostrawskiej
oraz Oświęcimskiej - którego względna wysokość
dochodzi do około 50 m. Całe Pogórze Cieszyńskie
to krajobraz niewysokich wzgórz i zaokrąglonych
garbów, o długich grzbietach i łagodnych zboczach,
poprzecinanych dolinami o głębokości dochodzącej do ok. 50 m, którymi płyną wody rzek mających
swe źródła w Beskidzie Śląskim. W południowej
części Pogórza Cieszyńskiego ciągnie się pasmo tak
zwanych Wzgórz Goleszowskich, o wysokości 500550 m n.p.m., z najwyższym wzniesieniem Pogórza
Cieszyńskiego - górą Tuł (621 m n.p.m. 2).
Beskid Śląski to region typowych gór, zwanych
górami średnimi. Region ten ma powierzchnię ponad 600 km2 i rozciąga się orientacyjnie pomiędzy
doliną Olzy i Przełęczą Jabłonkowską (551 m n.p.m.)
na zachodzie, doliną potoku Skalitanka (po stronie
słowackiej), Przełęczą Zwardońską i - po stronie polskiej - doliną potoku Czerny na południu. Od strony
wschodniej Beskid Śląski od Beskidu Żywieckiego
oddziela dolina rzeki Soły, a od Beskidu Małego Brama Wilkowicka, a następnie rzeka Biała. Na odcinku od Bramy Wilkowickiej do doliny Soły poniżej
Węgierskiej Górki, od strony wschodniej Beskid Śląski graniczy z Kotliną Żywiecką. Granicę północną
wyznacza wysoki i wyraźny próg opadających ku
Pogórzu Cieszyńskiemu górskich zboczy.
Beskid Śląski budują masywne i zwarte bloki skalne o wysokościach względnych 400-700 m,
o łagodnych kształtach, dużym nachyleniu stoków,
porozcinanych głębokimi dolinami licznych rzek
i potoków (do najważniejszych z nich należą Wisła,
Olza oraz Biała). Doliny cieków są głębokie i dłu-
gie, o charakterystycznym przekroju poprzecznym
w kształcie litery V. W górnych odcinkach są ułożone
równoleżnikowo, natomiast w niższych częściach
południkowo. Wody tych rzek podzieliły jednolity
pierwotnie blok Beskidu Śląskiego na kilka pasm
przebiegających w zasadzie w kierunku północ południe. Stopą czy też podstawą tego górotworu
jest zasadniczy grzbiet karpacki o przebiegu równoleżnikowym i wyrównanej linii grzbietowej. Liczy
on ok. 20 km długości i rozpoczyna się od Przełęczy Jabłonkowskiej, sięgając do przełęczy Rupienka
(672 m n.p.m.), z kulminacją na wschodnim krańcu,
którą jest Ochodzita (895 m n.p.m.). W tym miejscu
główny grzbiet karpacki ulega załamaniu i przyjmuje ułożenie południkowe. Stąd odchodzi przebiegające prawie południkowo, wielokrotnie rozgałęzione pasmo Baraniej Góry (1220 m n.p.m.), liczące ok.
37 km długości. Charakterystyczną cechą ukształtowania tego pasma są znacznie dłuższe i niższe
ramiona odchodzące w kierunku zachodnim oraz
bardziej urzeźbione stoki północne niż południowe
i zachodnie. Ramiona odchodzące ku wschodowi są
krótkie, wyższe, opadają stromo. W takim ramieniu
wykształcił się masyw Skrzycznego (1257 m n.p.m.)
- najwyższego wzniesienia Beskidu Śląskiego. Jednym z zachodnich rozgałęzień pasma baraniogórskiego jest pasmo Czantorii (995 m n.p.m.), będące
wododziałem pomiędzy dorzeczem Wisły i Odry.
Innym zachodnim pasmem jest pasmo Równicy
(885 m n.p.m.), oddzielające doliny Wisły i Brennicy,
krótkie ramiona Starego Gronia (790 m n.p.m.) oraz
Kotarza (964 m n.p.m.), a także Stołowa (1035 m
n.p.m.), oddzielającego doliny Brennicy i Wapienicy.
Po stronie wschodniej wyróżnić można ramię Klimczoka (1117 m n.p.m.), Szyndzielni (1028 m n.p.m.)
i Magury (1109 m n.p.m.), rozdzielające doliny Wapiennicy, Białej i Żylicy, jak również ramię Skrzycznego, oddzielające dolinę Żylicy od doliny potoku
Leśna (Leśnianka). Północne stoki Beskidu Śląskiego są spadziste i poszarpane progami, natomiast
południowe – wyrównane i znacznie łagodniejsze.
Linia grzbietowa jest na ogół mało zróżnicowana.
Ogółem tylko trzy szczyty przekraczają wysokość
1200 m n.p.m. - oprócz wspomnianych już Skrzycznego i Baraniej Góry jest to także Małe Skrzyczne
(1211 m n.p.m.). Natomiast wysokość 1000 m n.p.m.
przekracza ponad 20 szczytów. Wszystkie występują w głównym grzbiecie baraniogórskim lub w jego
wschodnich ramionach. Zachodni kraniec Beskidu
2. Wysokości nad poziomem morza wzniesień Beskidu Śląskiego i Pogórza Cieszyńskiego podano przede wszystkim za mapą: Beskid
Śląski i pasmo Wielskiej Raczy, Wydawnictwo Kartograficzne WITAŃSKI, Katowice, 1999.
19
2. Środowisko
przyrodnicze
5, czyli
Pamiątki
18
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
Śląskiego, od rzeki Olzy po grzbiet pasma Czantorii
i Stożka (978 m n.p.m.), położony jest w granicach
Republiki Czeskiej. Powierzchnia tego obszaru wynosi ok. 54 km2.
Budowa geologiczna
Za obserwowane dziś ukształtowanie powierzchni tego regionu, rzeźbę terenu, czyli ogólnie mówiąc
krajobraz gmin Beskidzkiej 5, odpowiada przede
wszystkim budowa geologiczna podłoża oraz procesy tektoniczne, jakie oddziaływały na ten obszar
przez miliony lat.
Najłatwiej budowę geologiczną całego regionu
(Beskidu Śląskiego i Pogórza Cieszyńskiego) wyobrazić sobie można jako wielki, przekrojony tort,
zbudowany z wielu różniących się od siebie warstw.
W przypadku każdego tortu może się zdarzyć, że
warstwy przechylą się w jedną stronę, po prostu ześlizgną się po sobie i wówczas na górze tortu, a więc
tam, gdzie cukiernik zwykł dawać tłuste i słodkie
masy, formując z nich fantazyjne ozdoby, wychodzą
poszczególne niższe tortowe warstwy i to one tworzą teraz górną powierzchnię takiego zdeformowanego wypieku.
Ten piekarniczo-cukierniczy przykład nieudanego tortu dość dobrze ilustruje rzeczywistą budowę
geologiczną regionu Beskidzkiej 5. Wystarczy wyobrazić sobie, że jeden brzeg przekrojonego tortu
znajduje się na północnym krańcu gminy Ustroń,
a drugi, przeciwległy, to południowa rubież gminy
Istebna. Jak w torcie, podłoże składa się z wielu różniących się od siebie warstw skalnych i dokładnie
jak w nieudanym wypieku cukierniczym z naszego
przykładu, warstwy te są nachylone i przesunięte
względem siebie. W ten sposób na powierzchnię
ziemi w tym regionie wychodzą poszczególne warstwy skalnego podłoża. Dodać należy, że poszczególne „tortowe” warstwy skalne zostały przez geologów pogrupowane w większe jednostki, zwane
płaszczowinami. W regionie Beskidzkiej 5 będą to
następujące płaszczowiny:
• podśląska,
• śląska, dzieląca się na:
• cieszyńską,
• godulską,
• łuska przedmagurska,
• magurska.
Płaszczowiny te zbudowane są natomiast z serii
warstw skalnych noszących nazwy: skolska, podślą-
ska, śląska, przedmagurska, dukielska, grybowska
i magurska. Dla podłoża gmin Beskidzkiej 5 najistotniejsza jest seria śląska, budująca płaszczowiny
cieszyńską i godulską, a to właśnie te płaszczowiny
stanowią zrąb geologicznej budowy regionu.
Płaszczowina cieszyńska zbudowana jest przede
wszystkim z tzw. warstwy cieszyńskiej, którą tworzą łupki cieszyńskie dolne, czyli łupki margliste,
czasem piaszczyste, często lekko bitumiczne, barwy
ciemnoszarej, brunatnej lub prawie czarnej, wśród
których miejscami spotyka się warstewki wapieni
oraz konkrecje wapienno-syderytyczne3. Łupki te,
zwane również marglami goleszowskimi, były dawniej używane jako domieszka do produkcji cementu
w dawnej cementowni „Goleszów” w Goleszowie.
Na łupkach cieszyńskich dolnych leżą wapienie
cieszyńskie, czyli naprzemianległe ławice wapieni
o różnej miąższości (grubości) oraz cienkie ławice
marglistych łupków. Wapienie, jako bardziej odporne od łupków, tworzą pagórki i grzbiety Pogórza
Cieszyńskiego, m.in. najwyższe wzniesienie Pogórza
- Tuł, pasmo Jasieniowa (521 m n.p.m.) - Machowa
(462 m n.p.m.) - Kopieniec (511 m n.p.m.), przebiegające prawie równoleżnikowo u podnóża Małej Czantorii (866 m n.p.m.) oraz równolegle do tego pasma
położone wzgórze Chełm (464 m n.p.m.). Wapienie
były wydobywane w licznych kamieniołomach na
obszarze m.in. Goleszowa i Ustronia, służąc do wypalania wapna. Najwyższą warstwę stanowią łupki
cieszyńskie górne, złożone z łupków marglistych
czarnych, brunatnych i ciemnoszarych. W łupkach
tych charakterystyczna jest obecność rudy żelaza
(czyli syderytu), występującej w postaci ławic i konkrecji. Rudy te były eksploatowane przez okres ok.
100 lat w XVIII i XIX wieku, zwłaszcza w latach 18501870, w pasie ciągnącym się od Cierlicka (Zaolzie),
przez Cieszyn, Puńców, Leszną Górną, Cisownicę do
Ustronia, najpierw na potrzeby hut w Ustroniu, a następnie huty w Trzyńcu (Zaolzie).
Na warstwy płaszczowiny cieszyńskiej nasunięta
jest płaszczowina godulska, której najniższe ogniwo stanowią łupki wierzchowskie, a lokalnie warstwy grodziskie, nad którymi leżą warstwy lgockie
i warstwy godulskie. Północną krawędzią - czołem
tej płaszczowiny - są wyraźnie górujące nad Pogórzem Cieszyńskim masywy Czantorii, Równicy
i Lipowskiego Gronia (743 m n.p.m.) oraz Błotnego
(Błatnia, 917 m n.p.m.) i Czupla (736 m n.p.m.). Warstwy godulskie tworzą skalny trzon Beskidu Śląskie-
3. Syderyt (sferosyderyt) to węglan żelaza, czyli niskoprocentowa ruda żelaza.
Odkrywka w dolinie Białej Wisełki
Fot. M. Śniegoń
go. Wyróżnia się dolne, środkowe i górne warstwy
godulskie, a tworzą je różnego rodzaju piaskowce,
z ławicami łupków.
W warstwach godulskich górnych dominują piaskowce glaukonitowe, a w nich znajdują się
m.in. wkładki zlepieńców zwanych malinowskimi.
Z warstw godulskich zbudowane są głównie szczyty i wzniesienia północnej części Beskidu Śląskiego, czyli m.in. Czantoria, Równica, Stołów, Malinów
(1114 m n.p.m.), Malinowska Skała (1152 m n.p.m.).
Budujący je gruboławicowy piaskowiec godulski
o zielonkawej barwie jest poszukiwanym i cenionym
materiałem budowlanym, wydobywanym w kamieniołomach w Brennej oraz w Wiśle Obłaźcu. Piaskowiec łatwo dzieli się na płyty, przez co często jest
stosowany do robót kamieniarskich i na kamienne
okładziny. Czoło nasunięcia warstw godulskich na
płaszczowinę cieszyńską w przybliżeniu wyznacza
linia szczytów Mała Czantoria - Łazek (713 m n.p.m.)
- Kozia Góra (683 m n.p.m.).
Nad warstwami godulskimi leżą warstwy istebniańskie, dzielone na dolne (gruboziarniste piaskowce ze zlepieńcami kwarcowymi i wtrąceniami
ciemnych łupków) oraz górne (zbudowane z ciemnych łupków, przedzielonych warstwą piaskowcowo-zlepieńcową, zawierającą bryły syderytów,
które wydobywano w drugiej połowie XIX wieku
w okolicach Istebnej i Koniakowa). Piaskowce istebniańskie budują południową część Beskidu Śląskiego aż do Kotliny Żywieckiej. Ich czoło (od strony
północnej) nierówną linią ciągnie się od Kyrkawicy
(973 m n.p.m.) poprzez Kobylą (802 m n.p.m.), Ko-
zińce (775 m n.p.m.), Zielony Kopiec (1154 m n.p.m.)
po Glinne (1034 m n.p.m.), natomiast granica południowa przebiega wzdłuż południowych stoków
Baraniej Góry oraz wzdłuż pasma Karolówka (931 m
n.p.m.) - Beskidek (795 m n.p.m.) - Młoda Góra (834
m n.p.m.).
Serie dukielska i grybowska w Beskidzie Śląskim występują w stanie szczątkowym, tworząc
płaszczowinę zwaną łuską przedmagurską. Budują
ją piaskowce ciągnące się od Czech, poprzez południową część Istebnej do Węgierskiej Górki. Elementem grzbietotwórczym jest górna część tej serii,
którą stanowią gruboławicowe wapniste piaskowce,
budujące m.in. pasmo Ochodzitej, grzbietem którego przebiega droga łącząca Istebną z Milówką. Seria
magurska buduje płaszczowinę magurską; utwory
skalne tej jednostki - gruboławicowe piaskowce ilaste, łupki pstre oraz glaukonitowe piaskowce magurskie - tworzą grzbiet Martynów Groń - Sołowy
Wierch (848 m n.p.m.), stanowiący południową granicę regionu Beskidzkiej 5.
W jaki sposób doszło do powstania tak skomplikowanej - chociaż przedstawionej w postaci bardzo
uproszczonej - budowy geologicznej interesującego
nas regionu? Podłoże skalne Beskidzkiej 5 stanowi
tak zwany flisz karpacki, leżący na skałach powstałych w prekambrze, ponad 600 milionów lat temu.
Na nich leżą skały pochodzące z nieco młodszych
okresów w dziejach Ziemi, z dewonu i z karbonu,
które nigdzie w tym regionie nie pojawiają się na
powierzchni terenu, a ich występowanie znamy jedynie na podstawie wyników głębokich wierceń. Na
21
2. Środowisko
przyrodnicze
5, czyli
Pamiątki
20
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
tych utworach zalega właśnie flisz, będący swego
rodzaju przekładańcem ławic zlepieńców, piaskowców, mułowców i iłowców, który w wielu miejscach
zawiera także wapienie i margle (skały węglanowe)
oraz radiolaryty, rogowce i gezy (skały krzemionkowe). Wiek tych skał jest coraz starszy w kierunku północnym, tzn. najmłodsze skały budują południowe
fragmenty Beskidu Śląskiego, a najstarsze tworzą
Pogórze Cieszyńskie.
Flisz powstał w wyniku osadzania się materiału
skalnego w olbrzymim basenie morskim, zwanym
oceanem Tetydy (patrz także rozdział 7.3). Osadzanie
to nie przebiegało przez cały czas tak samo, w tym
samym tempie, co doprowadziło do zróżnicowania
się osadu, a tym samym powstałych z niego wraz
z upływem czasu skał. Dlatego właśnie dziś możemy
wyróżnić scharakteryzowane powyżej serie warstw
skalnych.
Za ostateczny kształt zachodniego krańca Karpat
Polskich odpowiadają ruchy górotwórcze zwane
orogenezą alpejską. Jedną z faz tego procesu było
oderwanie od podłoża ogromnych płyt, czyli jednostek tektonicznych zwanych płaszczowinami oraz
ich nasunięcie na siebie z południa na północ, z odchyleniem w kierunku północno-wschodnim (mniej
więcej pod kątem 30o). Efektem tych ruchów jest
właśnie „tortowa” budowa podłoża całego regionu,
w którym leżą gminy Beskidzkiej 5 i przechylenie
tego „tortu” w stronę południową. Płaszczowiny
uległy spękaniu i utworzyły serię uskoków przesuwczych o przebiegu prawie południkowym, dzieląc
Karpaty na bloki. Obszary uskoków są bardziej podatne na erozję, dlatego z nimi pokrywają się doliny
rzek o przebiegu południkowym - Olzy, Wisły, Brennicy oraz Białej.
Ostatnim „szlifem” krajobrazu tego regionu były
procesy erozyjne. Z jednej strony masy skalne płaszczowin były wypiętrzane i nasuwane na siebie, z drugiej strony zjawiska atmosferyczne - wiatr, deszcz,
skoki temperatury - preparowały ze skał krajobraz,
który dziś możemy oglądać. Generalnie możemy
przypuszczać, że początkowo rzeźba Beskidów była
znacznie bardziej zróżnicowana, o większych różnicach wysokości względnych, bardziej stromych
stokach i wąskich dolinach. Erozja wpłynęła więc na
charakterystyczne zaokrąglenie beskidzkich szczytów.
Dodatkowo na rzeźbę terenu omawianego regionu miały wpływ także okresy lodowcowe. Region
Beskidzkiej 5 leży poniżej granicy wiecznego śniegu, która w tzw. epoce lodowcowej, czyli w okresie
plejstoceńskim (ok. 1,9-0,01 mln lat temu) przebiegała na wysokości 1450-1600 m n.p.m. Do progu Beskidów (do wysokości ok. 420 m n.p.m.) dotarł natomiast lądolód zlodowacenia południowopolskiego (krakowskiego). Oczywiście także rzeki i potoki
płynące przez ten obszar intensywnie kształtowały
krajobraz, z jednej strony wypłukując coraz głębsze
doliny, a z drugiej odkładając wypłukany i niesiony
wraz z nurtem materiał skalny w rejonach podgórskich. I wreszcie pojawił się człowiek, który dokonał
ostatecznego przeobrażenia - na miarę swych sił
i możliwości - rzeźby terenu Pogórza Cieszyńskiego
i Beskidu Śląskiego.
Procesy kształtowania się rzeźby terenu trwają
nadal, a do najistotniejszych spośród nich należy
zaliczyć przede wszystkim różnego rodzaju zjawiska osuwiskowe (których efekty łatwo dostrzegamy
na powierzchni ziemi, w formie np. głazowisk czy
swego rodzaju gołoborzy na zboczach beskidzkich
wzniesień), a także grawitacyjne i odprężeniowe ruchy masowe skał - osuwy i obrywy, w wyniku których
powstają na przykład jaskinie. Jest ich na terenie całego Beskidu Śląskiego całkiem sporo, bowiem 326,
o łącznej długości 8.336,7 m 4 .
Wiele miejsc, które są świadkami przedstawionych powyżej geologicznych dziejów Beskidzkiej 5
- wychodnie skalne, jaskinie, osuwiska czy miejsca,
w których dawniej eksploatowano skały - zostało
nieco szerzej opisanych przede wszystkim w rozdziale 7.3.
I zagrały w świat organy
pieśń zielóną nad wyrchami,
choinowy szum sie niesie
przez Beskidy, dolinami.
Tyś nas, lesie, uczył nieba,
uczył alfabetu ciszy,
siły z tajni twoich czerpie
gdo cie sercym prostym słyszy.
Aniela Kupiec, W lesie
4. Na podstawie danych Stowarzyszenia Speleoklub Beskidzki http://www.ssb.strefa.pl (stan na dzień 20.06.2009 r.).
Skrzyczne zimą
Fot. M. Śniegoń
Klimat
Ważną cechą każdego regionu jest jego klimat,
czyli warunki pogodowe, z jakimi mamy do czynienia w długim okresie czasu. To coś więcej niż tylko
kaprysy pogody, będące przedmiotem zainteresowania każdego mieszkańca czy turysty odwiedzającego gminy Beskidzkiej 5. Wiedza o podstawowych cechach klimatu pozwala łatwiej zrozumieć
i wyobrazić sobie, czym nas pogoda może - mile lub
niemile - zaskoczyć, kiedy wybierzemy się na krótszy lub dłuższy pobyt w tym regionie.
Region Beskidzkiej 5 położony jest w strefie klimatu umiarkowanego, przejściowego. Cechą tego
klimatu jest duża nieregularność stanów pogody
i znaczne wahania temperatury, zarówno w skali
roku, jak i w ciągu następujących po sobie lat. Pogórze Cieszyńskie i Beskid Śląski znajdują się pod
wpływem klimatu górskiego i podgórskiego, charakteryzującego się dużą zmiennością warunków
termicznych i opadowych w zależności od położenia nad poziomem morza. Klimatolodzy wyróżniają
na tego typu górskich terenach trzy piętra klimatyczne:
• umiarkowanie ciepłe - położone poniżej 700 m
n.p.m., ze średnią roczną temperaturą powietrza
wyższą od 6oC,
• umiarkowanie chłodne - występujące od 700 do
1100 m n.p.m., ze średnią roczną temperaturą
powietrza od 6 do 4oC,
• chłodne - położone powyżej 1100 m n.p.m., ze
średnią roczną temperaturą od 2 do 0oC.
Rozkład temperatur na tym obszarze jest uwarunkowany przede wszystkim rzeźbą terenu. Gene-
ralnie średnia roczna temperatura powietrza obniża
się wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza, a przeciętny spadek temperatury wraz z wysokością wynosi blisko 0,6oC na każde 100 m. Na obszarach o urozmaiconej rzeźbie rozkład temperatur
jest zależny zarówno od wysokości bezwzględnej,
nachylenia, jak i ekspozycji zboczy. W dolinach rzek
i potoków, w kotlinkach oraz w miejscach słabo
przewietrzanych (np. podmokłe obniżenia terenu)
częste są zjawiska powstawania tzw. mrozowisk,
czyli zastoisk zimnego powietrza, w których temperatura może być nawet o 5-7oC niższa niż na terenach przyległych.
Średnia roczna temperatura powietrza w Beskidzkiej 5 jest więc bardzo zróżnicowana. Wynosi ok.
7-8oC na krańcach północnych, czyli we fragmentach
Brennej i Ustronia, położonych na Pogórzu Cieszyńskim, i spada poniżej 4oC w najwyższych partiach
Beskidu Śląskiego, czyli w rejonie Skrzycznego na
terenie gminy Szczyrk. Najcieplejszym miesiącem
w omawianym regionie jest przeważnie lipiec, a najchłodniejszym styczeń. Z rozkładem temperatur ściśle związany jest rozkład ilości średnich rocznych dni
mroźnych, bardzo mroźnych, gorących i upalnych.
Północny kraniec Beskidzkiej 5 jest położony w strefie, w której odnotowuje się od 35 do 45 dni mroźnych (kiedy temperatura maksymalna w ciągu dnia
jest niższa od 0oC) i 2-3 dni bardzo mroźnych (z temperaturą maksymalną równą lub niższą od -10oC).
W najwyższych partiach gór Beskidu Śląskiego obserwuje się natomiast powyżej 85 dni mroźnych
i ponad 7 dni bardzo mroźnych. W górach – co jest
oczywiste dla każdego - mniej jest dni gorących
23
2. Środowisko
przyrodnicze
5, czyli
Pamiątki
22
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
(z temperaturą maksymalną równą lub większą od
25oC) oraz dni upalnych (temperatura maksymalna
równa lub większa od 30oC). W najwyższych partiach
górskich Śląska Cieszyńskiego dni gorących odnotowuje się średnio w ciągu roku poniżej 10 i tylko
pojedyncze dni upalne, podczas gdy tereny gmin
Beskidzkiej 5 położone na Pogórzu Cieszyńskim
mogą cieszyć się 20-30 dniami gorącymi oraz 3-5
dniami upalnymi średnio w roku. W górach wreszcie więcej jest dni z przymrozkami niż na pogórzu,
wcześniej notuje się również pierwsze przymrozki
jesienne (średnio przed 27 września) i ostatnie przymrozki wiosenne (nawet po 15 maja).
Każdy turysta pytając o pogodę ma na myśli temperaturę powietrza, zachmurzenie (czy będzie mógł
podziwiać piękne beskidzkie panoramy, czy też
będzie skazany jedynie na swą wyobraźnię i opisy
w przewodnikach turystycznych) oraz opady deszczu (bądź śniegu, w zależności od pory roku). Średnie roczne zachmurzenie5 dla omawianego regionu
wynosi blisko 70%. Przy czym na przykład w Wiśle,
położonej prawie w centralnej części Beskidzkiej
5, dni pogodnych, dla których średnie dobowe zachmurzenie jest mniejsze niż 20%, średnio w ciągu
roku jest ok. 50, natomiast dni pochmurnych, podczas których średnie dobowe zachmurzenie jest
większe niż 80%, jest średnio w roku ok. 135.
Opady atmosferyczne (a meteorolodzy zaliczają
do nich m.in. deszcz, mżawkę, śnieg i grad) są elementem klimatu podlegającym bodaj największej
zmienności zarówno w ciągu roku, jak i w wieloleciu.
Opady są także bardzo zróżnicowane przestrzennie,
nawet na tak niewielkim powierzchniowo obszarze,
jakim jest Beskidzka 5. Głównymi czynnikami decydującymi o zmienności przestrzennej wysokości
opadów są: rzeźba terenu, wysokość nad poziomem
morza, wysokość względna oraz ekspozycja dolin
i stoków górskich. Cały obszar Beskidzkiej 5 to region z bardzo wysokimi opadami, przekraczającymi 1000 mm średnio w roku (dla porównania
średnia dla obszaru całej Polski wynosi ok. 600 mm
rocznie). Natomiast najwyższe wartości średnich
rocznych sum opadów notowane są w najwyższych partiach gór, gdzie przekraczają 1300 mm,
dochodząc nawet do 1400 mm w Wiśle Malince.
W ciągu roku największe opady występują na przełomie wiosny i lata, od maja do sierpnia, z maksimum
w lipcu, dochodząc nawet średnio do 200 mm miesięcznie. Być może nie zabrzmi to zbyt zachęcająco,
ale na terenie całej Beskidzkiej 5 występuje średnio rocznie ponad 180 dni z opadem atmosferycznym (równym lub większym od 0,1 mm), przy czym
w najwyższych partiach Beskidu Śląskiego tych dni
może być nawet do 200.
Z opadami atmosferycznymi związana jest długość okresu zalegania pokrywy śnieżnej, co jest
informacją ważną nie tylko dla narciarzy, ale także
choćby i dla przyrodników. Średnia roczna liczba
dni z pokrywą śnieżną dla północnych krańców Beskidzkiej 5 wynosi od 70 do 90 i rośnie wraz z wysokością nad poziomem morza, osiągając w rejonie
Baraniej Góry i Skrzycznego od 130 do 150 dni (przy
maksimach dochodzących nawet do 180 dni). Można przyjąć, że na każde 100 m wzrostu wysokości
5. Oceniane metodą wizualną w 9-stopniowej skali: 0 - niebo bezchmurne, 8 - całkowicie zachmurzone.
Widok na Ochodzitą z Młodej Góry - w tle Tatry
Fot. A. Klimek
Wielka Czantoria Fot. W. Suchta
n.p.m. przybywa ok. 10 dni z zalegającą pokrywą
śnieżną. Różnice w pojawianiu się pokrywy śnieżnej
pomiędzy północną a południową częścią Beskidzkiej 5 mogą dochodzić nawet do 30 dni. W rejonie
Ustronia i Brennej pokrywa śnieżna pojawia się
przeciętnie pomiędzy 19 a 29 listopada, natomiast
w rejonie Skrzycznego i Baraniej Góry już pomiędzy 20 a 30 października. Na tych terenach pokrywa śnieżna zalega także najdłużej, zanikając średnio
w okresie pomiędzy 24 kwietnia a 4 maja, gdy tymczasem w północnej części regionu, na Pogórzu, pokrywa śnieżna zanika z reguły pomiędzy 25 marca
a 4 kwietnia. Oczywiście na terenach górskich zanikanie pokrywy śnieżnej jest lokalnie bardzo zróżnicowane i zależy od bezwzględnej wysokości terenu
nad poziomem morza oraz ekspozycji zboczy.
Podobnie jak opady, także i wiatr należy do czynników klimatycznych o dużym zróżnicowaniu przestrzennym. Na obszarze gmin Beskidzkiej 5, z uwagi
na urozmaiconą rzeźbę terenu, mamy do czynienia
z dużym zróżnicowaniem kierunków i prędkości wiatru. Ogólnie rzecz biorąc, przeważają w ciągu roku
wiatry wiejące z kierunku południowego (S), południowo-zachodniego (SW) i zachodniego (W). Nie
można także liczyć w tym regionie na większą liczbę
chwil bezwietrznych, czyli na tzw. cisze, kiedy wiatr
wieje z prędkością mniejszą niż 0,5 m/s. O ile jeszcze na Pogórzu cisze występują przez ok. 10% czasu
w ciągu roku, to w Istebnej już zaledwie przez ok.
2%. Warto także odnotować, że wiatry wiejące od
zachodu lub z południowego zachodu osiągają największe prędkości, zwłaszcza w okresie zimowym,
i są to wiatry typu fenowego, czyli wiatry halne. Wiatry o tym charakterze wieją najczęściej w okresie od
października do marca, z nasileniem w październiku,
listopadzie oraz w marcu. Wiatry halne obserwuje
się przeciętnie przez 20-24 dni w ciągu roku, a prędkość wiatru osiąga wówczas wartość ponad 30 m/s,
a w porywach nawet ponad 50 m/s. Wiatry fenowe
mają znaczący wpływ na warunki pogodowe - powodują gwałtowne zmiany ciśnienia atmosferycznego,
wzrost temperatury powietrza i spadek wilgotności,
przez co mogą oddziaływać na samopoczucie ludzi,
zwłaszcza osób chorych i starszych.
Na zakończenie tej charakterystyki pogodowej
regionu Beskidzkiej 5 porównajmy, kiedy zazwyczaj
rozpoczynają się w różnych częściach tego regionu
podstawowe termiczne pory roku6:
Północna część regionu
(północne krańce Ustronia i Brennej)
Średnie daty początkowe termicznych pór roku:
Wiosna 5oC ≤ śr.temp.dob. < 10oC2-16 kwietnia
Lato
śr.temp.dob. > 15oC8-22 czerwca
Jesień 5oC ≤ śr.temp.dob. < 10oC1-8 października
Zima
śr.temp.dob. < 0oC2-9 grudnia
Najwyższe partie gór
(rejon Skrzycznego i Baraniej Góry)
Średnie daty początkowe termicznych pór roku:
Wiosna 5oC ≤ śr.temp.dob. < 10oC30 kwietnia-7 maja
Lato śr.temp.dob. > 15oC
Termiczne lato nie występuje7
Jesień 5oC ≤ śr.temp.dob. < 10oC3-17 września
Zima
śr.temp.dob. < 0oC18-25 listopada
6. W klimatologii pod pojęciem termicznych pór roku rozumie się okresy o pewnych umownych wartościach temperatur średnich
dobowych. Wyróżnia się 8 termicznych pór roku: przedwiośnie, wiosna, przedlecie, lato, polecie, jesień, przedzimie, zima.
7. Termiczne lato nie występuje także na obszarze obejmującym szczytowe partie pasma Czantorii i Stożka.
25
2. Środowisko
przyrodnicze
5, czyli
Pamiątki
24
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
Sieć wodna
Pod względem hydrograficznym obszar Śląska Cieszyńskiego położony jest w dorzeczu Wisły
i Odry, w zlewni Morza Bałtyckiego oraz w dorzeczu
Dunaju, w zlewni Morza Czarnego, przy czym zlewisko
Morza Czarnego w tym regionie obejmuje powierzchnię zaledwie 23,5 km2 (więcej - patrz rozdział 7.1).
Zlewisko Morza Bałtyckiego dzieli się na dorzecze Odry oraz dorzecze Wisły. Dział wodny pomiędzy Wisłą a Odrą przebiega pasmem Karolówki
(931 m n.p.m.), przez Beskidek, Kubalonkę (830 m
n.p.m.), Kiczory (990 m n.p.m.), Wielką i Małą Czantorię, a później poza obszarem Beskidzkiej 5 przez Tuł
i dalej na północny zachód. Z uwagi na ukształtowanie terenu większość głównych cieków wodnych
sieci hydrograficznej ma charakter górski, co wiąże
się z dużą zmiennością ilości przepływającej wody
w ciągu roku. Do najważniejszych cieków na tym
obszarze należy Wisła, zwana na odcinku płynącym
przez Śląsk Cieszyński Małą Wisłą, oraz prawobrzeżny dopływ Odry - Olza. Najważniejsze rzeki regionu
Beskidzkiej 5 zostały omówione w rozdziale 7.1.
Na obszarze Beskidzkiej 5 nie ma większych naturalnych zbiorników wodnych. Istnieje natomiast
sporych rozmiarów zbiornik retencyjny Wisła Czarne, zwany Jeziorem Czerniańskim.
Gleby
Ostatnim istotnym elementem środowiska nieożywionego Beskidzkiej 5, który wymaga przynajmniej wzmianki, są typy występujących w tym
regionie gleb. Typ gleby jest zależny od podłoża, na
którym gleba ta powstała. W związku z dużym zróżnicowaniem występujących na obszarze Śląska Cieszyńskiego utworów geologicznych, również i róż-
Płyty skalne w uroczysku Kotarz norodność typów gleb jest dość duża. Pod względem żyzności gleby te są na ogół dość słabe, nieco
bogatsze i zasobniejsze występują fragmentarycznie w podgórskich fragmentach Brennej i Ustronia.
Zasadniczo na obszarze tym można wyróżnić następujące podstawowe typy gleb:
• gleby litogeniczne, powstające na rumoszu skal nym; do nich zaliczają się m.in. rędziny, rozwi nięte na wapieniach cieszyńskich oraz pararędzi ny, powstałe na marglach, wapnistych piaskow cach i łupkach;
• gleby autogeniczne, do których zaliczane są
dominujące na obszarze Beskidu Śląskiego
gleby brunatne kwaśne oraz gleby bielicowe
i bielice;
• gleby napływowe, czyli powstałe na materiale
napływowym, przynoszonym przez wody rzek
i potoków - mady.
Na utworach fliszowych, będących skalnym
podłożem gmin Beskidzkiej 5, utworzyły się przede
wszystkim gleby brunatne i bielicowe (gliniaste
i ilaste), ale głównie szkieletowe i gruboziarniste (inicjalne), natomiast w dolinach rzek - mady górskie.
góry jak białe konie biegną widnokręgiem
poprzez siodła przełęczy z burą grzywą chmur
w dali dzwoni srebrzyście lodowy ornament
gdy wstrząsa białym płaszczem zimowy Bóg gór
Beskidy - moje białe zimowe modlitwy…
Kazimierz Józef Węgrzyn,
Zimowa modlitwa
Fot. T. Jonderko
Natural Environment of
Beskidzka 5, or Where We Are
The municipalities of Beskidzka 5 are located
on the west side of the Polish Carpathians within
two geographical regions: the Silesian Foothills (its
western side, from the Olza river to the Biała river,
being usually called the Cieszyn Foothills) and the
Silesian Beskids. The Cieszyn Foothills is an upland
that is dotted with minor hills in the form of rounded hummocks with long ridges and gentle slopes.
The Silesian Beskids are typical, medium mountains,
formed by massive and solid rocks, gentle in form,
with steep slopes and divided by deep valleys in
which run numerous rivers and streams (among
others the rivers Vistula, Olza and Biała).
Geologically, the region of Beskidzka 5 is built up
of several geological entities called nappes: the Subsilesian, Silesian (further divided into Cieszyn and
Godula nappes), Fore-Magura and Magura units.
These nappes consist of several rock layers, the most
important of which is the Silesian sequence building
the Cieszyn and Godula nappes, which are the framework of the geological formation of the region.
The Cieszyn Nappe mostly comprises Lower Cieszyn Shales, Cieszyn Limestones and Upper Cieszyn
Shales (these rocks were extracted in numerous
quarries in the area of Beskidzka 5). As for the Godula Nappe, it is built by the Godula Beds, consisting of
different kinds of sandstone with slate-stone banks
(these sandstones were and still are extracted in the
region as well). The Istebna Beds are of lesser importance to the geological construction of Beskidzka
5. The bedrock of Beskidzka 5 consists of so called
Carpathian Flysh, which is a result of sedimentation in an enormous marine basin called the Tethys
Ocean. The relief of the region was shaped during the
Alpine orogeny. Numerous caves (326 in total, the
cumulative length of their tunnels being of 8336.7
m) – a consequence of gravitational and stressrelieving slope movements – are a characteristic of
the Silesian Beskids.
The climate of Beskidzka 5 is very diverse as different parts of the region are situated at different
altitudes. The northern parts of Beskidzka 5, located
in the Cieszyn Foothills, have a warm, temperate
climate, with an average annual temperature
exceeding 6°C, while the climate of the highest
parts of the region (above 1100 m) is cool, with an
average annual temperature between 2 and 0°C.
Beskidzka 5 is an area with an elevated precipitation
rate: the average annual precipitation in the region
exceeds 1000 mm, while the average rate for Poland
is only 600 mm. The highest annual precipitation
rate is recorded in the highest parts of mountains,
where it exceeds 1300 mm. The differences in the
climatic conditions of the foothills and montane
parts of Beskidzka 5 also appear in the average
number of frosty and very frosty days, snow cover
duration and the beginning of the meteorological
seasons. Another characteristic of the region is a
foehn-like wind called the halny, which blows mainly during autumn and winter and is detrimental to
one’s disposition.
Hydrographically, the Cieszyn Silesia is located in
the river basin of the Vistula and Oder, in the drainage basin of the Baltic Sea and in the river basin of
the Danube, in the drainage basin of the Black Sea.
On account of the geological diversity of Beskidzka 5, several types of soil occur in the region. Generally, these soils are rather poor; the richer ones can
appear sporadically in the area around Brenna and
Ustroń. The poorer soils occur in the montane parts
of the region.
Rzeka Wisła
Fot. W. Suchta
27
Pamiątki
26
przeszłości
i nie5 tylko,
istniejące
i projektowane formy ochrony
3. Lasy
Beskidzkiej
historiaczyli
wciąż
żywa
3. Lasy Beskidzkiej 5,
czyli historia wciąż żywa
Smreki me zielone wysmukłe smreki
Żywiczny wasz oddech jak cudowne lyki
Koi nejskutecznij serca mego rany
Wdycky kiech je smutny albo zatroskany
Paweł Lazar, Smreki
Świerczyna górnoreglowa w rezerwacie „Barania Góra”
Fot. M. Śniegoń
29
3. Lasy
Beskidzkiej
czyli historia
wciąż żywa
Pamiątki
28
przeszłości
i nie5,tylko,
czyli istniejące
Historia, nauka o minionych dziejach, jest ponoć
naszą najlepszą nauczycielką. Historię winniśmy poznawać, od niej się uczyć i wyciągać wnioski. Czerpać
pełnymi garściami zarówno po to, by utwierdzać się
we własnych poglądach i we własnym zdaniu, jak
i unikać błędów dawno już popełnionych. Dokładnie taką samą rolę odgrywa historia Beskidzkiej 5
w tej wersji, którą zamierzamy opowiedzieć.
* * *
Opisy dziejów każdego kraju, narodu czy regionu są w swej istocie bardzo podobne. Składają się
po prostu z dat, przedstawień mniej lub bardziej
istotnych wydarzeń, którymi są zazwyczaj bitwy,
kampanie i wojny, przerywane pokojowymi traktatami. Pełno w nich nazw, a także imion i nazwisk
tych, którzy wywarli największy - bądź po prostu
najlepiej udokumentowany czy tylko dostrzeżony
przez współczesnych i potomnych - wpływ na bieg
wydarzeń.
W opisach dziejów każdego kraju czy regionu znaleźć też można całe mnóstwo nazw miejsc,
w których historia - ta pisana przez wielkie H - „pozostawiła” swe najbardziej widoczne ślady.
Nie zamierzamy opowiadać tradycyjnie rozumianej historii gmin Beskidzkiej 5. W naszym opisie
dziejów tego regionu to nie człowiek będzie głównym bohaterem, lecz przyroda, a w zasadzie jej bodaj czy nie najistotniejszy element - lasy. I chociaż
bezsprzecznie to człowiek ma decydujący wpływ na
dzisiejszy stan beskidzkich lasów, a tym samym na
znany nam współczesny krajobraz Pogórza Cieszyńskiego i Beskidu Śląskiego, to w historii lasów tego
regionu przypada mu rola bohatera negatywnego,
no, może z odrobiną nadziei na poprawę, jaka pojawiła się w ostatnim okresie.
Aby poznać dzieje przyrody Beskidzkiej 5 musimy... zamknąć oczy i uruchomić wyobraźnię, czy
też puścić wodze fantazji. Spróbujmy wyobrazić
sobie beskidzki, górski krajobraz tego regionu bez
człowieka, bez jakiegokolwiek śladu jego działalności czy pobytu w całym okresie istnienia tej krainy.
Trudne zadanie? W istocie całkiem proste, bowiem
obraz, jaki powinien się nam ukazać jest zupełnie
nieskomplikowany i całkiem łatwy do wyobrażenia.
Oto łagodne, beskidzkie wzniesienia - ich szczyty
i stoki, a także doliny mniejszych i większych rzek
i potoków, wraz całym przedgórzem porastałby las.
Ogromna Puszcza Karpacka, porastająca cały górski
łańcuch Karpat, składająca się - przynajmniej w naszym regionie - z lasów liściastych lub mieszanych.
Zanim jednak w opisie dziejów beskidzkich lasów
dojdziemy do Puszczy Karpackiej, musimy cofnąć się
jeszcze nieco w czasie, o jakieś - bagatela - kilkaset milionów lat. Cóż, każda dobra opowieść musi się przecież zacząć od tradycyjnego Dawno, dawno temu…
* * *
Dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy
Fot. W. Suchta
Lasy na kuli ziemskiej mają bardzo długie dzieje. Te najpierwsze lasy zupełnie nie przypominały
lasów dziś nam znanych. Pierwsze typowe rośliny
lądowe, a więc i pierwsze ich skupiska, które możemy nazwać zbiorowiskami roślinnymi, pojawiły się
w erze paleozoicznej (542-251 mln lat temu) i raczej
trzeba sporo wyobraźni, by w ogóle określić te rośliny mianem drzew, we współczesnym znaczeniu
tego słowa. Były to tzw. psylofity, a paleobotanicy
twierdzą, że okres ich panowania na Ziemi przypada
na sylur (443-416 mln lat temu).
Nieco później - w skali geologicznej będzie to
jakieś 55-60 mln lat - w okresie dziejów Ziemi zwanym karbonem (359-299 mln lat temu), nastąpiła prawdziwa ekspansja drzewiastych widłaków,
skrzypowatych i paproci. Znane nam współczesne
widłaki, skrzypy i paprocie to ledwo namiastka tych
dawnych odpowiedników dzisiejszych drzew, ale
pozwalają nam na wyobrażenie sobie, jak takie paprociowo-widłakowe lasy mogły wyglądać. W tym
okresie pojawiły się również pierwsze roślinny nagonasienne, zwane kordaitami, odlegli przodkowie
dzisiejszych drzew iglastych.
Lasy drzewiastych paproci wyginęły, ale nie
można powiedzieć, że nie pozostał po nich żaden
ślad. To właśnie te rośliny były surowcem, z którego
utworzyły się pokłady węgla kamiennego, wydobywanego dziś w niewielkiej odległości od gmin Beskidzkiej 5 - na Górnym Śląsku i w rejonie ostrawsko-karwińskim, na lewym brzegu Olzy, na terenie
Republiki Czeskiej. Wspomnieć o tych paprociowych olbrzymach należy koniecznie, bowiem miały
one ogromny wpływ - po upływie wielu milionów
lat od ich panowania na powierzchni Ziemi - na lasy
Beskidu Śląskiego.
W erze mezozoicznej (250-65 mln lat temu) rośliny paprociowe zostały zastąpione przez rośliny
nagonasienne i nastał okres dominacji lasów iglastych. Niewiele przetrwało gatunków drzew - świadków tamtych lasów, a te, które znamy - miłorzęby,
sekwoje czy mamutowce olbrzymie - cieszą się dziś
słusznym szacunkiem i podziwem, za ich ciekawy
pokrój czy niezwykłe rozmiary, do jakich mogą dorosnąć. Oczywiście wspomniane powyżej gatunki
nie są obecnie rodzimymi roślinami naszej strefy
klimatycznej, ale wiele drzew przynajmniej niektórych z tych gatunków możemy podziwiać choćby
w parkach.
Również okres panowania roślin nagonasiennych przeminął, a w erze kenozoicznej (od 65 mln
lat temu do chwili obecnej) „do głosu dochodzą”
drzewa okrytonasienne. Obraz tworzonych przez
nie lasów staje się bardzo podobny do tego, jaki
sami znamy z naszego otoczenia. Oczywiście skład
gatunkowy tych lasów ulegał zmianom, ale zmiany
te były w porównaniu z opisanymi powyżej zdecydowanie mniejsze, następowały przede wszystkim
pod wpływem zmian klimatycznych - następujących
po sobie okresów ochłodzenia i ocieplenia.
Zaledwie kilkadziesiąt tysięcy lat temu (a w dziejach Ziemi to przecież chwilka) miało miejsce niezwykle istotne wydarzenie - pojawił się współczesny
człowiek. I to on powoli i stopniowo, ale konsekwentnie, a w ostatnich kilkuset latach wręcz dramatycznie
i nieodwracalnie, zaczął kształtować oblicze Ziemi
wraz z porastającą ją szatą roślinną.
* * *
Na obszarze gmin Beskidzkiej 5 oddziaływanie
człowieka na szatę roślinną początkowo było słabe
i wybiórcze, a tak naprawdę w sposób istotny i zauważalny rozpoczęło się całkiem niedawno (tu znowu zastrzeżenie, że termin ten należy odnieść do
geologicznej skali upływu czasu). Ograniczało się do
wycinania lasów pod budowę osad oraz zakładania
pól uprawnych i przez stulecia obejmowało praktycznie jedynie teren dzisiejszego Pogórza Cieszyńskiego. Przez wieki lasy górskie były mało dostępne
i zupełnie nie eksploatowane. Z tego, co możemy
wywnioskować na podstawie badań paleobotanicznych prowadzonych w innych pasmach Karpat,
w lasach Beskidu Śląskiego świerk panował do około 2000 roku p.n.e. Później nastąpiła ekspansja buka
i jodły, które do ok. 300 r. n.e. zajęły większość siedlisk
na tym obszarze. Tworzony przez nie las mieszany
Puszczy Karpackiej trwał na terenie Beskidu Śląskiego w zasadzie niezmieniony prawie do XV wieku. Był
to las jodłowo-bukowy z domieszką świerka, którego udział wzrastał wraz ze wzrostem wysokości nad
poziomem morza. Tylko niewielkie pod względem
powierzchni tereny - strome urwiska i osuwiska nad
potokami, pasy regularnie zalewanych przez wody
kamieńców wzdłuż rzek, młaki8 i źródliska - mogły
pozostawać stale bądź okresowo bezleśne.
Już od XIII wieku notuje się w regionie, który ogólnie nazywamy cieszyńskim, coraz intensywniejszy
rozwój wsi rolnych, zakładanych przede wszystkim
w dolinach największych rzek, ale człowiek coraz odważniej i śmielej zaczynał wkraczać także w wyższe
partie Beskidów. Następuje w tym okresie odlesianie
coraz większych powierzchni: najpierw w samych
8. Młaka to miejsce powierzchniowego, nieskupionego wycieku wód podziemnych, z którego odpływ wody jest utrudniony; miejsce
takie jest zwykle zabagnione lub zatorfione.
31
3. Lasy
Beskidzkiej
czyli historia
wciąż żywa
Pamiątki
30
przeszłości
i nie5,tylko,
czyli istniejące
czymi, ale mają charakter rolniczo-pasterski. Zakładano je na tzw. prawie wołoskim (lub na pewnych
elementach tego prawa), a osadnictwo to wiąże się
z pojawieniem się w Beskidzie Śląskim grup wędrownych pasterzy zwanych Wołochami. I chociaż różnymi teoriami tłumaczy się ich przybycie na zachodni
kraniec karpackiego łuku, to zwykle przyjmuje się,
że ludność ta pierwotnie zamieszkiwała Bałkany.
W XIII-XIV wieku, być może z powodu zmniejszającej się urodzajności pastwisk w ich rodzimych
krainach lub z uwagi na zagrożenia, jakie niosła
ekspansja tureckiego imperium, Wołosi rozpoczęli wędrówkę wraz ze swymi stadami wzdłuż łuku
Karpat na północ. Ludność zamieszkującą obszary,
przez które wędrowali (tereny dzisiejszej Rumunii,
Rosji, Ukrainy, Słowacji i Polski) uczyli gospodarki
pasterskiej, pomagając niejako kolonizować górskie
tereny. Podstawą ich działalności były tzw. sałasze
czyli spółki pasterskie, gdzie zwykle kilku właścicieli owiec łączyło swoje stada, wspólnie zajmując się
nimi i równo dzieląc pozyskane z posiadania stada
pożytki i dochody. Ten sposób gospodarowania został stopniowo przyjęty przez ludność miejscową.
Za takim biegiem wydarzeń przemawiają niezwykłe
Podgórski łęg jesionowy na północnych zboczach Zebrzydki podobieństwa w tradycyjnej gospodarce, wiejskim
Fot. T. Jonderko
budownictwie, w strojach i w zdobnictwie, w zwyczajach, w słownictwie i nazewnictwie miejsc lub
dolinach, a później także na górskich zboczach, aż
miejscowości w całych Karpatach. Dla środowiska
wreszcie na grzbietach wzniesień. Przyjmuje się,
przyrodniczego ta wołoska eskapada miała jeden,
że na przełomie XIV i XV wieku praktycznie zakońjakże widoczny w krajobrazie i w szacie roślinnej
czona została „kolonizacja”, czyli zagospodarowanie
skutek - wszędzie tam, gdzie pojawili się Wołosi, naterenów najbardziej odpowiednich dla uprawy roli,
stępowała wycinka pierwotnego lasu.
położonych najniżej, a więc najłatwiej dostępnych.
Okres XVII i XVIII wieku określany bywa jako okres
Pod tą krótką informacją należy rozumieć wycięcie
osadnictwa polaniarskiego i jest uznawany za ostatlasów grądowych, dębowo-lipowo-grabowych, zajni etap osadniczo-rolniczej ekspansji w wyższych
mujących najżyźniejsze siedliska na pogórzu oraz
partiach gór. To wówczas następowało odlesianie
lasów łęgowych, olchowo-jesionowo-wiązowych,
i zagospodarowanie obszarów o najmniej korzystnaturalnie rosnących w dolinach rzek. Na terenie
nych warunkach, czego efektem są do dziś istniejąPogórza Cieszyńskiego lasy do dziś przetrwały jedyce najwyżej położone beskidzkie wsie i przysiółki.
nie w postaci enklaw leśnych, porastających miejsca
Przyroda w miejscach najtrudniej dostępnych ponieprzydatne lub zbyt trudne do uprawy roli bądź
zostawała jednak prawie niezmieniona. Jeśli nawet
innego wykorzystania - na ogół na stromych skardotarła tam gospodarka pasterska, to po wycince
pach dolin rzek i potoków.
i wypaleniu lasu, po okresie użytkowania zrębu jako
Wieki XV i XVI to okres szybkiego rozwoju gopastwiska i jego wyjałowieniu, teren porzucano,
spodarki pastersko-hodowlanej. Człowiek zaczyna
a las mógł się sam odtworzyć.
coraz śmielej i na dużą skalę gospodarzyć w górach.
Pamiętajmy, że człowiek oddziaływał na las nie
Na tak zwanych zrównaniach wierzchowinowych
tylko poprzez jego wycinkę i zastępowanie pastwii przylegających partiach stoków zakładane są wsie
skami. Las, który pozostawał wokół polan i ludzkich
zrębne, czyli ludzkie osady budowane „na surowym
osiedli, był stale użytkowany przez człowieka. Stakorzeniu”, w miejscach ledwo co wyciętych całych
nowił naturalne i najbliższe źródło choćby drewna
połaci lasu. Osady te nie są osadami typowo rolnido budowy domów i szałasów, źródło paliwa, ma-
teriału do wyrobu naczyń i narzędzi. Z lasu pozyskiwano grzyby i owoce, w lesie wreszcie wypasano
owce i kozy. Każde z tych oddziaływań miało wpływ
na rośliny i zwierzęta tworzące las, na siedlisko, na
którym las ten wyrastał.
* * *
Właścicielami beskidzkich lasów nie byli jednak
pasterze i rolnicy osiadli w górach.
Na terenie Śląska Cieszyńskiego - z gmin Beskidzkiej 5 należą do niego Brenna, Istebna, Ustroń i Wisła
- byli nimi najpierw Piastowie Cieszyńscy, a później
Habsburgowie, w imieniu których majątkiem ziemskim zarządzała Komora Cieszyńska. Z taką formą
własności zawsze wiązały się różnego rodzaju ograniczenia i przywileje wprowadzane przez właścicieli
lasów dla ich użytkowników. Chłopom gospodarującym w Beskidach nadawano tak zwane serwituty,
czyli uprawnienia dla właściciela bądź dzierżawcy
ziemi ornej czy polan do korzystania z pańskich
lasów. I to właśnie w systemie serwitutów - które
owszem, były przywilejami, ale ograniczonymi do
konkretnych terenów, fragmentów lasów - można
upatrywać pierwszych działań przynoszących efekty w postaci ochrony niektórych przynajmniej połaci
beskidzkiej szaty roślinnej. Lecz nie miejmy żadnych
złudzeń - zawsze interes właściciela był ważniejszy
niż interes tego, kto bezpośrednio z lasów czy z górskich polan korzystał, nie wspominając już o przyrodzie oraz o jej prawach lub potrzebach.
O tym, że „łaska pańska na pstrym koniu jeździ”
przekonali się także beskidzcy pasterze. Oto rozporządzeniem cesarskim z 1748 roku umożliwiono im kupno pastwisk, łąk i śródleśnych pól wraz
z prawem trzymania na nich określonej ilości bydła
w zamian za czynsz. Dość szybko, bo już w II połowie XVIII wieku okazało się, że właścicielowi większy
zysk przynosi gospodarka leśna niż dochód z czynszu. Dało to impuls do rugowania górali z przyznanych im serwitutów. W 1863 roku ukazał się patent
cesarski, w którym nakazano wręcz likwidację gospodarki pasterskiej między innymi w Beskidach.
Gospodarka leśna, jaką wówczas prowadzono,
nastawiona była na osiągnięcie jednego wyłącznie
celu - las musiał przynieść maksymalny zysk. Zysk
z lasu - jak powszechnie wiadomo - przynosi prawie
wyłącznie pozyskiwane z jego wycinki drewno. Jak
łatwo się domyślić, beskidzkie lasy mogły dać godziwy dochód swym habsburskim właścicielom jedynie w przypadku ich wycięcia. I tak też się stało.
Wycinka lasów w Beskidach była odpowiedzią
na szybko rosnące zapotrzebowanie na drewno. To
z kolei wiązało się z gwałtownym rozwojem przemysłu na przełomie XVIII i XIX wieku w rejonach nie
tak znów odległych od beskidzkich stoków - przede
wszystkim na Górnym Śląsku, ale także znacznie
bliżej, choćby w Ustroniu, w którym w 1772 roku
otwarto hutę żelaza (przeniesioną następnie do
Trzyńca na Zaolziu). Hutnictwo i górnictwo okazało się mieć niezwykły „apetyt” na drewno. Poniekąd
więc dawne lasy drzewiastych paproci, dawno już
przecież wymarłych, przyczyniły się do wycinania
lasów w Beskidach, w ich pierwotnej, naturalnej
postaci. Wraz z rozwojem przemysłu rozwijał się
transport, głównie kolejowy. Łatwość transportu
drewna także przyczyniła się do zmiany sposobu
użytkowania lasu. Wprowadzono tak zwane zręby zupełne, czyli wycinano wszystkie drzewa na
ogromnych powierzchniach, drastycznie zmieniając
warunki siedliskowe, utrudniając bądź wręcz uniemożliwiając naturalne, samosiewne odnowienie się
lasu. Przyroda nie miała zresztą na to czasu. Bowiem
łatwiej, szybciej i z perspektywą szybszego zysku
można przecież las sztucznie odtworzyć, czyli po
prostu posadzić, wprowadzając do środowiska tylko
te gatunki, które najszybciej rosną, a dzięki czemu
szybciej osiągają wiek rębny - nadają się do ścięcia
i pozyskania cennego drewna.
Habsburscy leśnicy zaczęli więc sadzić drzewa
nie tylko na zrębach, ale także na górskich polanach,
na których nie tak dawno pasły się stada owiec.
Wzrastał poniekąd procent zalesionych obszarów
w Beskidach, co można uznać za zjawisko bardzo
pozytywne. Ale zasadniczy błąd, jak się poniewczasie okazało, tkwił w sadzonkach, którymi obsadzano
beskidzkie pasma. Były to głównie świerki wyhodowane z nasion drzew rosnących nie w Beskidach,
a więc „zahartowanych” i przystosowanych do tutejszych warunków glebowych i klimatycznych, ale
ze świerków rosnących w różnych rejonach cesarstwa austro-węgierskiego. Powstawały monokultury
świerka, jednogatunkowe plantacje drzew pochodzących z odmiennych warunków siedliskowych.
Na efekty takiego gospodarowania lasami nie trzeba było czekać zbyt długo. Już pod koniec XIX wieku leśnicy zauważyli, że posadzone przez nich i ich
poprzedników lasy są w słabej kondycji zdrowotnej.
Rozpoczęto wówczas pierwsze działania w celu przebudowy drzewostanów, polegające na zwiększeniu
ich różnorodności i wprowadzeniu innych gatunków
drzew, a nie tylko świerka. Wysiłki podejmowane
33
3. Lasy
Beskidzkiej
czyli historia
wciąż żywa
Pamiątki
32
przeszłości
i nie5,tylko,
czyli istniejące
snością króla Polski - Kazimierza Jagiellończyka.
Należało do ziem Komorowskich, właścicieli Żywca,
a po roku 1608 weszło w skład tzw. Dominium Łodygowickiego (Państwa Łodygowickiego), którego
właścicielami byli m.in. Zbarascy, Warszyccy i baron
Klobus.
Mimo iż Szczyrk zawsze należał do innych właścicieli, to zmiany składu gatunkowego drzewostanów
oraz sposobu użytkowania i zagospodarowania
szczyrkowskich lasów przebiegały praktycznie tak
samo, jak w lasach pozostałych gmin Beskidzkiej 5.
* * *
Buczyna karpacka
Fot. A. Dorda
w tym celu przez kolejne pokolenia leśników powoli zaczęły przynosić efekty, ale i tak na początku XXI
wieku monokultury świerka zajmowały około 70%
powierzchni leśnej w Beskidzie Śląskim.
* * *
Zastrzec koniecznie w tym miejscu należy, że nieco inaczej toczyły się dzieje piątej gminy Beskidzkiej
5 - Szczyrku. Pojawienie się pierwszych osadników
nad Żylicą datuje się na wiek XV, a z 1630 roku pochodzi pierwszy spis mieszkańców Szczyrku. Tereny
tej gminy należały do Księstwa Oświęcimskiego,
które powstało ok. 1315 roku, w wyniku podziału
Księstwa Cieszyńskiego wzdłuż rzeki Białej na część
zachodnią (cieszyńską) i wschodnią (oświęcimską).
Od 1457 roku Księstwo Oświęcimskie stało się wła-
Na beskidzkich stokach można jednak spotkać
piękne i dorodne świerki. Są to świerki ekotypu9
zwanego istebniańskim, odporne na kaprysy beskidzkiej pogody (m.in. silne wiatry i niskie temperatury). Drzewa istebniańskiego świerka rosną
okazale i strzeliście, dają wspaniałe przyrosty i mają
ogromną produktywność, mierzoną ilością metrów
sześciennych drewna na hektarze, a ich drzewostany należą do najzasobniejszych nie tylko w Polsce!
Cierpliwy i przewidujący gospodarz takiego lasu
może osiągać bardzo godziwe zyski z jego hodowli,
nie stosując zrębu zupełnego, a prowadząc gospodarkę leśną w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju, preferując jego wielofunkcyjność. Ale
i drzewostany świerka istebniańskiego nie są lasami
o tak zwanej nieograniczonej trwałości, jaką cechują się lasy pierwotne. Świerk istebniański okazał się
także nie do końca odporny na inne oddziaływanie
człowieka na lasy - na zanieczyszczenia powietrza.
Negatywny wpływ zanieczyszczeń na lasy porastające beskidzkie stoki nie dla każdego wydawać
się może oczywisty. Przede wszystkim źródło tych
zanieczyszczeń wcale nie musi być położone na
terenie Beskidu Śląskiego czy w jego pobliżu. Dwutlenek siarki, tlenki azotu, fluorki czy metale ciężkie
z łatwością przenoszone są na znaczne odległości
i negatywnie wpływają na środowisko dziesiątki
i setki kilometrów od miejsca, w którym powstały
i zostały wyemitowane do powietrza. Zanieczyszczenia te po dłuższej bądź krótszej podróży - z Górnego Śląska, ale i ze znacznie bliżej, po sąsiedzku, bo
za Olzą położonych zakładów hutniczych - osiadają
na zboczach Beskidu, bezpośrednio oddziaływując
na żyjące tu rośliny (w tym i oczywiście drzewa), jak
i zmieniając, zatruwając glebę i wody. Tak się akurat
9. Ekotypem nazywamy formy tworzące populację (populacje) w obrębie gatunku roślin lub zwierząt, posiadające zestaw cech charak-
terystycznych dla danego środowiska, wykształcony w szczególności pod wpływem zmienności środowiska, która powoduje dosto-
sowanie populacji do warunków siedliskowych.
składa, że na zanieczyszczenia powietrza najbardziej wrażliwe są drzewa iglaste, a z nich szczególnie jodła, która w całym swym europejskim zasięgu
występowania dramatycznie „odchorowała” rozwój
przemysłu w ostatnim wieku.
Zanieczyszczenia mają jeszcze jedną istotną właściwość - kiedy już dostaną się do środowiska, potrafią się kumulować, gromadzić w glebie i negatywnie
oddziaływać na rośliny - a pośrednio na zwierzęta
- przez wiele, wiele lat. Osłabione zanieczyszczeniami drzewa, atakowane przez nie z powietrza i z gleby, tracą swą naturalną odporność i - jak można to
opisowo określić - stanowią łakomy i łatwy kąsek dla
wielu owadów i grzybów. Te tak zwane patogeny
powodują śmierć już nie pojedynczych drzew, ale
całych połaci lasów. Dodać w tym miejscu trzeba,
że akurat świerk jest w naszej strefie klimatycznej
drzewem o największej liczbie zoofagów, czyli gatunków (głównie owadów), które na świerki „mają
ochotę”. Zawsze zatem znajdzie się w środowisku
przedstawiciel jakiegoś gatunku, który jest gotowy,
by zaatakować osłabione drzewa.
Do tych wszystkich niekorzystnych zjawisk
i czynników należy dodać jeszcze kolejny, związany
z niekorzystnymi zmianami warunków klimatycznych, czyli występujące w ostatnim dziesięcioleciu
kilkuletnie okresy z suchym i bezdeszczowym latem
oraz coraz częściej pojawiające się huraganowe wiatry i nawałnice. Wszystko to sprawia, że od kilku lat
obserwujemy gwałtowny - mówiąc językiem leśników - rozpad beskidzkich świerczyn.
* * *
Podsumujmy w kilku punktach historię lasów
Beskidu Śląskiego w ostatnich kilku wiekach:
• w przeszłości, na skutek przemysłowego boomu
XVIII i XIX wieku, zakładano jednogatunko we drzewostany świerkowe tam, gdzie zgodnie
z warunkami glebowymi i klimatycznymi powin ny rosnąć lasy mieszane z przewagą buka i z du żym udziałem jodły;
• do nasadzeń stosowano głównie sadzonki
wyhodowane z nasion świerków rosnących
w zupełnie innych regionach Europy, czyli sadzo no drzewa obcego pochodzenia, nieprzystoso wane do lokalnych warunków;
• wieloletnia emisja zanieczyszczeń przemysło wych, szczególnie intensywna w latach 60. i 70. ubiegłego wieku, doprowadziła do osłabienia
świerków i zmian chemicznych w glebie;
•
•
•
•
w latach 70. i 80. XX wieku pojawiły się masowo foliofagi - zasnuje i zawodnica świerkowa
- czyli owady zjadające igliwie świerka, co osłabiło jednolite gatunkowo drzewostany;
w latach 2003-2004 i 2006-2007 wystąpiły szczególnie niekorzystne warunki klimatyczne,
zwłaszcza w 2006 roku mieliśmy do czynienia
z upalnym i bezdeszczowym latem;
osłabione świerczyny nie zdołały się przeciwstawić inwazji grzybów z rodzaju opieńka, które
opanowały cały areał świerczyn;
i wreszcie pojawiła się gradacja, czyli masowe
wystąpienie owadów powodujących szybkie zamieranie lasów świerkowych na dużych powierzchniach, w swoim cyklu życiowym odżywiających się częściami świerków (głównie
łykiem i korą): rytownika pospolitego, czterooczaka świerkowca, kornika drukarczyka i najgroźniejszego - kornika drukarza.
To prawdziwa chorobowa spirala, w której każdy
element przyśpiesza chorobę i zamieranie świerka,
potęguje niekorzystne zmiany powodowane przez
inne czynniki. Lasy świerkowe zamierają od kilkudziesięciu lat w całej Europie (także i na świecie - np.
w Kanadzie), ale proces ten nasilił się na początku
XXI wieku, zwłaszcza w Beskidzie Śląskim i Beskidzie
Żywieckim. Dziś ktoś, kto zna i pamięta zielone Beskidy sprzed powiedzmy 20 i 30 lat, może niektórych partii górskich grzbietów i zboczy po prostu
nie rozpoznać.
Ustępowanie świerka z lasów w Beskidach to
proces nieuchronny, bowiem nie jest niczym innym, jak dowodem, iż natura zawsze upomni się
o naprawę błędów popełnionych przez człowieka
w przeszłości. Świerk jako typowo górski gatunek
drzewa pozostanie w beskidzkich lasach, ale będzie
miał zdecydowanie mniejszy udział. Leśnicy dążą
do zachowania tego gatunku w Beskidach, walcząc
z kornikiem (m.in. usuwając pojedyncze zasiedlone
przez niego drzewa, zakładając charakterystycznie
wyglądające pułapki pozwalające na wyłapanie
owadów) oraz zmieniając skład gatunkowy drzewostanów - sadząc jodłę i buka, z litych świerczyn
tworząc lasy mieszane, dostosowane do warunków
siedliskowych, jakie dominują w Beskidach. Proces
ten rozpoczął się już przed laty, kiedy tylko pojawiły
się pierwsze oznaki chorób drzewostanów świerkowych. Oprócz wspomnianych powyżej gatunków sadzi się także w mniejszych ilościach klon jawor, wiąz
górski, lipę drobnolistną, czereśnię ptasią - wykorzystując do tego występujące w lesie mikrosiedliska
35
3. Lasy
Beskidzkiej
czyli historia
wciąż żywa
Pamiątki
34
przeszłości
i nie5,tylko,
czyli istniejące
o stosownej żyzności i wilgotności, a na otwartych
przestrzeniach - bardziej wytrzymałe na duże nasłonecznienie i przymrozki drzewa, takie jak modrzew
europejski i sosnę wdziarową (odmianę dla wyższych położeń górskich), rzadziej jarzębinę, w miejscach zachwaszczonych i całkowicie pozbawionych
drzew sadzi się brzozę. Modrzew i sosna wdziarowa
są gatunkami naturalnie rosnącymi w górach, mogą
być docelowo składnikiem drzewostanu. Natomiast brzozę i jarzębinę można będzie wykorzystać
w przyszłości jako naturalną osłonę i posadzić pod
okapem ich koron jodły i buki, gatunki wymagające
ocienienia w pierwszych latach wzrostu. Sadzony
jest oczywiście także i świerk, pochodzący z wartościowych pod względem hodowlanym macierzystych drzewostanów (drzewostanów wyłączonych
i gospodarczych drzewostanów nasiennych). Udział
świerka w nowych uprawach może dochodzić nawet do 40%, ale nie będzie sięgał 100%, tak jak to
bywało w przeszłości.
Na terenie Nadleśnictw, które współcześnie zarządzają lasami na terenie gmin Beskidzkiej 5 sytuacja jest bardzo zróżnicowana pod względem składu gatunkowego drzewostanów.
W Nadleśnictwie Wisła (obejmuje m.in. gminy
Istebna i Wisła) gatunkiem dominującym ciągle jest
świerk, stanowiący 75% drzewostanu, na drugim
miejscu plasuje się buk, stanowiący 15%, a kolejna jest jodła, stanowiąca 10% (pozostałe gatunki
mieszczą się w niecałym procencie całości). W Nadleśnictwie Bielsko - w jego granicach znajdują się
lasy rosnące na terenie Szczyrku - gatunkiem dominującym jest buk, który stanowi 40% drzewostanu,
na drugim miejscu jest świerk, stanowiący blisko
28% (w ciągu ostatnich 10 lat jego udział zmalał aż
o 18%), a kolejnymi sosna i brzoza w udziale około
7% każdy. Od kilkunastu lat systematycznie rośnie
udział jodły, który obecnie kształtuje się na poziomie
3%. Pozostałe gatunki (modrzew, dąb, olsza, jesion,
jawor i inne) stanowią prawie 15% drzewostanów.
Natomiast na terenie samej gminy Szczyrk świerk
jest nadal gatunkiem dominującym - stanowi prawie 45% drzewostanów, drugi jest buk z blisko 38%
udziałem, a trzecia jodła (7%). Gminy Brenna i Ustroń
są położone na obszarze Nadleśnictwa Ustroń. Na
terenie Brennej świerk stanowi 57% drzewostanów,
buk - 34%, jesion - 2%, modrzew - 2%, jodła - 2%,
a pozostałe 3% to głównie dąb, jawor, brzoza, olsza.
Natomiast lasy rosnące na terenie Ustronia tworzą przede wszystkim świerk (49% drzewostanów)
i buk (36%), w dalszej kolejności największy udział
w drzewostanach mają: jesion - 5%, jawor - 4%, dąb
- 2%, olsza - 2%; pozostałe 2% to przede wszystkim
sosna, modrzew, brzoza, lipa, jodła.
* * *
Człowiek wyciągnął wnioski z dziejów beskidzkich lasów i dziś czyni ogromne wysiłki, aby zatrzymać ich wymieranie, starając się przywrócić
ich pierwotny, zgodny z warunkami siedliskowymi,
skład gatunkowy. I pomimo różnych niekorzystnych
zjawisk, jakie zaszły i wciąż zachodzą w lasach Beskidu Śląskiego, to przecież obszar ten jest niezwykle atrakcyjny dla wielu ludzi, szukających tu chwili
wypoczynku i możliwości tak zwanego kontaktu
z naturą. Wydawać by się mogło, że Beskidy powinny przyciągać samym tylko górskim krajobrazem,
możliwością spędzania wielu dni na włóczędze po
górskich szlakach, po leśnych dróżkach i bezdrożach, oferując chwile wytchnienia na słonecznych
polanach i rześki chłód w cienistych dolinach potoków, a także niezapomniane widoki ze szczytów.
Jednak coraz częściej atrakcją dla większości turystów i urlopowiczów, czyli mówiąc „po naszemu”
lufciorzy, staje się nie tyle sama beskidzka przyroda,
ale jej dostępność, możliwość stosunkowo łatwego
i - co tu dużo ukrywać - wygodnego dotarcia na
czterech kółkach do wielu miejsc czy obiektów. Cóż,
w życiu szukamy wygody i jeśli tylko możemy coś
osiągnąć bez wysiłku lub niewielkim kosztem, to
z całą pewnością z tej możliwości skorzystamy, nie
licząc się z kosztami, które musi ponieść przy tym
środowisko przyrodnicze.
Przyroda tego regionu zdaje się coraz częściej być
jedynie tłem dla wymyślnych i stworzonych rękami
człowieka turystycznych i rekreacyjnych obiektów,
które same stają się „atrakcjami”, reklamowanymi
i przyciągającymi uwagę odwiedzających Beskid
Śląski. Okazuje się, że to niewielkie przecież pasmo
górskie jest najbardziej zagospodarowanym turystycznie regionem w Karpatach Polskich. W Beskidzie Śląskim działa na przykład ponad 80 wyciągów,
w tym 7 kolei linowych o łącznej przepustowości
ponad 9 tysięcy narciarzy na godzinę. Na górskich
szczytach wybudowano letnie tory saneczkowe
(Czantoria, Równica), wszędzie - w górach i w dolinach - czekają na gości mniej lub bardziej udane
wersje góralskich karczm i gospód. Szlaki turystyczne dziś już nie służą tylko i wyłącznie wielbicielom
pieszych wycieczek, ale także rowerzystom, a co
chyba jeszcze bardziej dla wszystkich niebezpieczne - motocyklistom i amatorom jazdy na quadach.
Zresztą ci zmotoryzowani „turyści” zdają się nie
uznawać żadnych ograniczeń i chętnie jeżdżą po
wszystkich leśnych drogach i dróżkach lub wręcz
sami takie sobie po beskidzkich bezdrożach wytyczają. Na terenie Beskidzkiej 5 na turystów czeka
ponad 770 obiektów noclegowych - od niewielkich
gospodarstw agroturystycznych, przez kameralne
pensjonaty, aż po luksusowe ośrodki spa i pięciogwiazdkowe hotele. Wielbiciele wypoczynku w Beskidach pobudowali tu 3.500 „drugich” domów na
letni, zimowy czy weekendowy pobyt. Aż 70% tych
obiektów znajduje się na terenie gmin Beskidzkiej 5.
Oczywiście posiadanie letniego domku tylko wówczas staje się atrakcyjne i nobilitujące, kiedy jest on
odpowiednio zlokalizowany. Domy te więc powstają - legalnie, półlegalnie i nielegalnie wreszcie - na
obszarach o najwyższych walorach krajobrazowych
i przyrodniczych, na górskich stokach, „pod lasem”
i w samych lasach. Do każdego domu trzeba doprowadzić wodę, prąd, gaz, kanalizację. Tak naprawdę
wydawać się może, że kanalizacja jest zwykle mniej
istotna - od czegóż to mamy pobliski las czy szumiący potok, które wydają się cierpliwie przyjmować
każde ilości ścieków. Wywóz śmieci też nie jest zbytnim problemem, a jak się odbywa można samemu
przekonać się, wędrując wzdłuż skraju lasów, przyglądając się poboczom dróg i przydrożnym rowom,
okolicom parkingów czy miejsc biwakowych. Należy także pamiętać, że same tylko gminy Beskidzkiej 5 odwiedza każdego roku około 2,7 mln osób!
A każdy z odwiedzających pozostawia w tym regionie swoją porcję zanieczyszczeń, ścieków i odpadów.
Co dla beskidzkiej przyrody oznaczają tłumy
złaknionych z nią kontaktu lub tylko wypoczynku
w jej otoczeniu ludzi? Wyliczać można by długo, pozostańmy jednak przy bardzo ogólnej, ale powszechnie znanej wyliczance - niszczenie lasów i niszczenie
pokrywy glebowej, zaśmiecenie, zanieczyszczenie
ściekami wód powierzchniowych i podziemnych,
płoszenie różnych gatunków zwierząt, bezpośrednie niszczenie roślin i grzybów poprzez ich zrywanie
czy wyrywanie lub nieodwracalne przekształcanie
siedlisk, na których występują, zmiany krajobrazu
poprzez odlesianie kolejnych powierzchni, budowę dróg dojazdowych i doprowadzenie mediów do
śródleśnych enklaw, degradację krajobrazu poprzez
nowo powstałe budynki o architekturze przypadkowej, zupełnie nienawiązującej do beskidzkiego otoczenia, nie wspominając o tradycyjnym, góralskim
stylu budownictwa tego regionu.
* * *
Po przeczytaniu powyższych akapitów ktoś
mógłby odnieść wrażenie, że las w gminach Beskidzkiej 5 to obraz nędzy i rozpaczy, a w krajobrazie
przeważają przygnębiające widoki ze sterczącymi
kikutami martwych świerków. Nic bardziej mylącego! Oczywiście w piętrze pogórza lasy spotyka
się głównie na skarpach dolin potoków. Ale wciąż
można odnaleźć tu piękne fragmenty lasów grądowych, a w miejscach bardziej wilgotnych rośnie na
przykład podgórski łęg jesionowy czy nadrzeczna
olszyna górska. W reglu dolnym panują obecnie
świerczyny wtórnego pochodzenia, ale coraz bardziej zaczynają dominować typowe dla tego piętra
lasy bukowe - kwaśna buczyna górska oraz żyzna
buczyna karpacka. Strome skaliste stoki porastają
lasy jaworowe, czyli jaworzyny; w północnej części
Beskidu dość częstym zbiorowiskiem jest jaworzyna górska z miesiącznicą trwałą, a rzadziej spotyka
się niewielkie płaty jaworzyny karpackiej. Wyższe
partie regla dolnego porasta dolnoreglowy bór jo-
Świerk pospolity
Fot. Ł. Łukasik
37
3. Lasy
Beskidzkiej
czyli historia
wciąż żywa
Pamiątki
36
przeszłości
i nie5,tylko,
czyli istniejące
dłowo-świerkowy. Las tego rodzaju zajmuje obecnie zdecydowanie większy areał, niż wynikałoby
to z warunków siedliskowych. To jeden z efektów
dawnej gospodarki leśnej, preferującej nasadzenia
świerka. Najwyższe partie gór - powyżej 1000 m
n.p.m. - zajmują świerczyny górnoreglowe, a więc
lasy, w których świerk jest w naturalny sposób gatunkiem dominującym, a w wielu miejscach wręcz
jedynym w warstwie drzew. Dużą różnorodnością
odznacza się roślinność nieleśna Beskidu Śląskiego. Z uwagi na pasterską przeszłość zdecydowanej
większości górskich polan, szczególnie duży udział
mają w tym regionie zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe. Na siedliskach umiarkowanie wilgotnych
i suchych rozwijają się łąki rajgrasowe lub typowy
dla łąk górskich zespół mietlicy pospolitej i mieczyka
dachówkowatego z udziałem wielu rzadkich i chronionych gatunków storczyków, duże powierzchnie zajmują murawy bliźniczkowe. Na siedliskach
wilgotnych spotykamy zbiorowiska z ostrożeniem
łąkowym, śmiałkiem darniowym oraz sitem roz-
Potok w Beskidzie Śląskim
pierzchłym, a w miejscach wilgotnych, wzdłuż potoków czy w pobliżu źródlisk rozwijają się łopuszyny,
tworzone przez lepiężniki oraz ziołorośla z udziałem
okazałych bylin, takich jak omieg górski, modrzyk
górski, miłosna górska, tojad dzióbaty, tojad mocny
i tojad mocny morawski. Niewielkie powierzchnie
na terenach podmokłych i źródliskowych zajmują
zbiorowiska roślinne typowe dla młak, w których
np. rosną gatunki trawiaste, choćby turzyce i mietlica. Lasy i tereny bezleśne Beskidzkiej 5 to wreszcie
naturalny dom dla tysięcy gatunków zwierząt, roślin
i grzybów, z których wiele to gatunki rzadkie, cenne lub podlegające ochronie prawnej. Większość
powierzchni Beskidzkiej 5 podlega ochronie, gdyż
położona jest w granicach parku krajobrazowego
i obszarów Natura 2000.
W kolejnych rozdziałach przedstawione zostaną najcenniejsze gatunki roślin, grzybów, zwierząt,
zbiorowisk roślinnych oraz istniejące i proponowane formy ochrony przyrody występujące na terenie
Beskidzkiej 5.
Fot. M. Śniegoń
Świetlne impresje
Fot. W. Suchta
The Forests of Beskidzka 5
– History is Still Alive
The history of Beskidzka 5’s municipalities may
be presented as the history of the forests covering
the area: their beginnings and development, as well
as the growing human interference.
Human activity in the region of Beskidzka 5 at its
beginnings was not intensive and consisted mainly
of land clearing for crops and settlement. For many
centuries it was limited virtually to the Silesian Foothills area. For a very long time the mountain forests
were largely inaccessible and completely unexploited. The spruce was the king of the Silesian Beskids’
forests until 2000 BC. The expansion of beech and fir,
which succeeded in taking most of the area’s habitats
by the year AD 300, started later on. The mixed forest
they formed, as a part of the Carpathian primeval
forest, remained virtually intact in the Silesian Beskids region until almost the 15th century. However,
since the 13th century settlement has intensified,
particularly in the valleys of the biggest rivers, and
the settlers started to step more daringly and
boldly into the higher parts of the Beskids. During
this period the deforestation of larger parts of the
area began, starting with the valleys, then moving up
the slopes until finally reaching the mountain ridges.
The 15th and 16th centuries saw a rapid development of pastoral farming. On the so-called planation
surfaces and adjacent parts of the mountain slopes,
hamlets were built on the sections of the land that
had been cleared from the trees. The villagers’ main
occupation was not agriculture, it was rather pastoral farming. The villages were founded according to
the law known as Lex Antiqua Valachorum (or its
elements), and this settlement is associated with the
arrival of groups of wandering shepherds, called the
Walachians, to the Silesian Beskids.
The period of the 17th and 18th century is often
defined as a period of “polaniarski” settlement (iso-
lated farms) and is considered as the last stage of
the settlement and agricultural expansion into the
high mountains. During this period the deforestation and the accommodation of the land moved to
the most-desolate parts of the region. The remains
of this settlement nowadays are Beskidian villages
and hamlets situated at the highest altitudes.
In the second half of the 17th century the Habsburgs – the owners of the Beskidian forests of those
times – started the liquidation of pastoral farming in
the Silesian Beskids. They started the reforestation
of the montane clearings and the logging of trees,
because of the growing demand for wood for the
rapidly developing industry, especially in Upper Silesia and Ustroń, where an iron forge was opened in
1772 (the forge was afterwards moved to Trzyniec
in Zaolzie). New generations of forest were planted,
but the kind of tree that was most commonly used
was the spruce, growing from seeds from outside
the region, which had a negative impact on the forests’ condition. The Beskids started to suffer from
this forest policy in the middle of the 20th century,
when vast sectors of the spruce monoculture begun
to die. Also, the Norway Spruce in the area of Istebna, which is particularly appreciated for its qualities,
turned out not to be particularly resistant to some
negative factors (for example, air pollution) and was
not adapted to the local habitat conditions.
The spruce is slowly disappearing from the Beskidian forests, but in its place, a mixed forest of beech,
spruce and fir is being planted by the foresters. This
kind of forest is, without a doubt, better adapted to
the local habitat and in that is more resistant to any
negative environmental factors.
The forest is a dominant feature of the landscape
of Beskidzka 5. Many rare animals and floral species
may be found there. In spite of its complicated past
and the current huge pressure, mostly from tourism,
the natural environment of Beskidzka 5 is preserved
in the form of numerous magnificent forested areas.
Several of these sites are under protection.
39
Pamiątki
38
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
4. Nasi
„sąsiedzi”,i nie
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
rośliny, zwierzęta
i grzyby
4. Nasi „sąsiedzi”,
czyli najcenniejsze i najciekawsze
rośliny, zwierzęta i grzyby
A w górę, na południe - lasy, łąki zgrzebne zadyszana, grapowa droga na Istebnę (...)
Zielona, kwietna, radością pachnąca kraina
ów odblaskiem cienistym górnie wymodrzony
wstęży się i spogórza zwinnie Śląsk zielony (...)
stoi ten okraj ziemi w żywym uroczysku
gór beskidzkich, co wierchem cudnie się błyszczą,
halami pozbyrkują, lasami się szacą (...)
Pióropusznik strusi w Czarnym Lesie
Emil Zegadłowicz, Pieśń o Śląsku
Fot. M. Śniegoń
41
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
40
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
Co jest największą wartością Beskidzkiej 5, najcenniejszym skarbem tych gmin? Odpowiedzi na
tak postawione pytanie mogą być bardzo zróżnicowane, jednak zapewne kilka będzie się powtarzać.
Oczywistym skarbem Beskidzkiej 5 są mieszkający tu ludzie. Trudno przecenić kulturę, wyznawane
wartości i etos, którym kierują się w życiu mieszkańcy tych kilku (ale przecież również i innych!)
beskidzkich i podgórskich gmin ziemi cieszyńskiej
i ziemi żywieckiej. Nie sposób nie docenić i nie zauważyć dzieł rąk wielu pokoleń. To człowiek na
trwałe ukształtował beskidzki krajobraz, budując
swe domy, lokalizując miasteczka, wsie i osiedla,
ujarzmiając rzeki i potoki, tworząc bezleśne hale
na szczytach i zboczach gór czy łąki i pola uprawne w dolinach. Tak, człowiek ze swoją przeszłością,
umiejętnościami, ze wszystkimi przyjaznymi i wrogimi przyrodzie dziełami swych rąk z pewnością jest
prawdziwym skarbem gmin Beskidzkiej 5.
Ale równie uprawniona będzie odpowiedź, że
tym, co najcenniejsze dla gmin Beskidzkiej 5 jest
sam górski krajobraz. Łagodne pagórki Pogórza Cieszyńskiego, kopuły beskidzkich szczytów, strome
zbocza, a wszystko to poprzecinane siatką dolin, jarów i parowów. O tak, jest na czym wzrok zatrzymać,
jest co podziwiać w beskidzkim krajobrazie. Wzrok
i umysł nigdy się tu nie zmęczy, nie znuży i nie znudzi monotonią przestrzeni. Jak pisał Gustaw Morcinek Tatry - to gotyk, Beskidy zaś - barok. Ów barok
widzimy nie tylko w kształcie Beskidów, lecz spotkać
go można na całej tej ziemi. Skądkolwiek bowiem na
nią spojrzeć, płynie w miękkich, falistych, łagodnych liniach i płynie - zdawałoby się - na skraj świata.10 Może
więc najcenniejszym skarbem jest sam beskidzki krajobraz? Ten trochę surowy, trochę może i dla
niektórych prostacki w porównaniu z osławionym
krajobrazem Toskanii czy Prowansji, ale też przecież
nigdy nie znalazł się piewca beskidzkiego krajobrazu na tyle głośny i słyszany na całym świecie, jak
w przypadku wspomnianych krain.
Sporo zwolenników zapewne będzie miało
stwierdzenie, że tak naprawdę to największym skarbem Beskidów, w tym również Beskidzkiej 5, jest
woda. To bowiem w tych górach źródła ma największa rzeka Polski. To tu biją tysiące mniejszych lub
większych źródeł i źródełek, a wypływająca z nich
woda łączy się w potoki i strumienie, które w większości spotkają się w Zbiorniku Goczałkowickim na
Wiśle, będącym rezerwuarem i podstawowym źródłem wody dla milionów mieszkańców aglomeracji
śląskiej. Czystość beskidzkiej wody, jej smak - o tak,
to prawdziwe płynne „złoto”, prawdziwy skarb, jaki
wypływa z kranów wielu domów i mieszkań, czy jest
zamykany w plastikowych i szklanych butelkach, by
z dala od beskidzkich szczytów gasić pragnienie.
Równie łatwo jednak można udowodnić, że to co
najcenniejsze w Beskidzkiej 5 to czyste i rześkie, górskie powietrze. Po łyk tego powietrza pielgrzymują
tu bowiem miliony turystów - lufciorzy, jak pisał Jan
Szczepański, czy pątników, których wspomina Gustaw Morcinek. Zresztą oddajmy mu jeszcze raz głos
w tej sprawie: W soboty i niedziele Beskid zamienia
się w odpustowe kiermaszowanie. Samochody, ciężarówki, autobusy, motocykle, pociągi, rowery - wszystko z Czarnego Śląska zdąża do Beskidu, by nałykać się
innego powietrza. - O, jakie tu inne powietrze! - dziwią się tacy pątnicy z Czarnego Śląska. I pociągają
owo powietrze nosami, smakują, oddychają głęboko
i wciąż się dziwią (...)11. I chociaż wiele się zmieniło
przez blisko 50 lat, od czasu kiedy autor skreślił te
słowa, to jednak faktem jest, iż w Beskidy przyjeżdża
się odpoczywać, bo wciąż świeże tu powietrze.
I tak moglibyśmy ciągnąć dalej tę wyliczankę, próbując wskazać to, co w Beskidzie Śląskim
i w gminach tworzących Beskidzką 5 najcenniejsze. Amatorzy białego szaleństwa wskażą na stoki
i trasy zjazdowe lub biegowe. Wielbiciele pieszych
wędrówek długo będą wymieniać szlaki, którymi
wędrowanie po tym regionie nigdy się nie znudzi.
Miłośnicy słodkiego lenistwa i „nicnierobienia” również znajdą wiele sposobności, aby w Beskidzkiej 5
zaspokoić swe pragnienia.
Jednak jest coś, co jest prawdziwym walorem,
najcenniejszym skarbem tego regionu. Coś, bez czego ta kraina byłaby pusta i smutna, dosłownie pozbawiona życia. Wystarczy na chwilę zamknąć oczy
i wyobrazić sobie całą beskidzką krainę - z jej górami
i dolinami, źródłami i rzekami, czystym powietrzem,
z zamieszkującymi ją ludźmi wraz z całym dorobkiem swych dziejów. Czy czegoś w tej wyliczance
nie brak? Czegoś tak oczywistego, że obecności
zdajemy się nawet nie dostrzegać? Oczywiście - roślin i zwierząt zamieszkujących góry i doliny, rzeki
i ludzkie osiedla również! Tak, bez nich nie byłoby
niczego - ani gór, ani dolin, ani rzek, ani czystego powietrza. Ba, bez roślin i zwierząt także człowiek nie
10. Gustaw Morcinek, Ziemia Cieszyńska. Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice, 1962.
11. Gustaw Morcinek, Ziemia Cieszyńska...
miałby czego tu szukać, zarówno osiedlając się na
stałe w takim iście pustynnym krajobrazie, jak i przyjeżdżając tu tylko na chwilkę. To rośliny i zwierzęta
są tym prawdziwym skarbem Beskidu Śląskiego
i Pogórza Cieszyńskiego.
* * *
Nie sposób wymienić wszystkie gatunki roślin
i zwierząt zamieszkujące Beskidzką 5. Wymieniamy więc i przedstawiamy krótko tylko te nieliczne,
wybrane, które z różnych względów wydają się najważniejsze lub najcenniejsze dla tego regionu. To
po prostu gatunki, które są najbardziej charakterystyczne dla Beskidzkiej 5.
Aby nieco ułatwić lekturę charakterystyk gatunków, zastosowane zostały skróty informujące
przede wszystkim o statusie poszczególnych gatunków pod względem ich rzadkości, zagrożenia lub
formy ochrony:
• § - gatunek objęty ochroną częściową;
• §§ - gatunek objęty ochroną ścisłą;
• CzP - „Polska czerwona księga roślin”;
• CzZ - „Polska czerwona księga zwierząt”;
• CzK - „Czerwona Księga Karpat Polskich.
Rośliny naczyniowe”.
Szczegółowe dane bibliograficzne powyższych
pozycji zainteresowany Czytelnik znajdzie w rozdziale „Warto przeczytać”.
Po powyższych skrótach, po myślniku podano
kategorię zagrożenia zgodną z kryteriami IUCN w
formie skrótu literowego stosowanego w czerwonych listach i księgach roślin i zwierząt, oznaczającego:
• CR - gatunek skrajnie zagrożony;
• EN - gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie
zagrożony wyginięciem;
• VU - gatunek narażony na wyginięcie;
• NT - gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagroże nia;
• LR - gatunek niższego ryzyka;
• LC - gatunek najmniejszej troski, niewykazu jący regresu populacji;
a także zaznaczono, czy dany gatunek jest wymieniony w Dyrektywie Ptasiej (DP) lub Dyrektywie
Siedliskowej (DS), jako wymagający ochrony w ramach sieci obszarów Natura 2000.
Nieco więcej o wspomnianych powyżej dyrektywach zainteresowany Czytelnik znajdzie w rozdziale
6.3.
4.1. Gatunki charakterystyczne
dla Beskidzkiej 5 - flora
Buk pospolity Fagus sylvatica. Drzewo o charakterystycznej gładkiej i popielatoszarej korze. Może
dorosnąć nawet do 45-50 m wysokości, z pojedynczym przewodnikiem i szeroką, nisko osadzoną koroną (rosnąc samotnie) lub z pniem gonnym, bez
bocznych gałęzi (rosnąc w zwartych drzewostanach). W skrajnych warunkach klimatycznych rozwój spowolniony, pień poskręcany, a pokrój drzewa
może przybierać różne, często fantazyjne kształty.
Liście jajowate lub eliptyczne, od 5 do 10 cm długie,
całobrzegie i błyszczące. Młode liście wraz z ogonkami jedwabiście owłosione i orzęsione. Owocem
jest trójgraniasty orzeszek, zwany bukwią lub buczyną, ukryty (zwykle po dwa) w zdrewniałej okrywie owocowej, otwierającej się czterema klapami.
Owoc jadalny, jest ważnym źródłem pokarmu dla
wielu zwierząt. Buk obficie owocuje co 5-8 lat, przy
czym zaczyna owocować zwykle w wieku 60-80 lat.
Ma duże wymagania siedliskowe, lubi gleby żyzne
i świeże, zwłaszcza wapienne, jest cienioznośny, dobrze znosi cięcie i formowanie. Jest to gatunek klimatu morskiego.
Buk pospolity
Fot. M. Śniegoń
43
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
42
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
Występuje w Europie zachodniej, środkowej
i południowej (przez Polskę przebiega północno-wschodnia granica zasięgu), na Kaukazie i na
południowym wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Tworzy własne zbiorowiska leśne, zwane buczynami,
a w górach, w reglu dolnym jest obok jodły podstawowym drzewem lasotwórczym. Drzewo bardzo
dekoracyjne o każdej porze roku. Cenione jest także
twarde i łupliwe drewno bukowe, mające różne zastosowania.
Ochrona: --Występowanie na terenie B5: we wszystkich gminach pospolity.
Ciemiężyca zielona
Fot. M. Śniegoń
Ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum. Wysoka, dorastająca nawet do 1,5 m wysokości, bylina
z bulwiastym lub jajowatym kłączem. Łodyga gruba
i nierozgałęziona. W mniej sprzyjających warunkach
(duże zacienienie, wyższe położenia górskie) ma
zdecydowanie niższy wzrost. Liście duże, eliptyczne,
podłużnie unerwione i głęboko podłużnie pofałdowane, od spodu kędzierzawo owłosione, obejmujące podstawą łodygę. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Żółtawozielone kwiaty zebrane są w szczytową
wiechę. Budowa kwiatów typowa dla roślin jednoliściennych z rodziny liliowatych, z 6-działkowym
okwiatem niezróżnicowanym na kielich i koronę. Na
przełomie sierpnia i września dojrzewają duże i trójkątne owoce (torebki). Z podłużnych pęknięć wysypują się nasiona roznoszone przez wiatr.
Ciemiężyca odznacza się powolnym wzrostem,
zakwita nawet po 10-30 latach od wykiełkowa-
nia. Występuje w Europie, na Kaukazie i na Syberii.
W Polsce występuje głównie w górach, rzadziej na
niżu, rosnąc w wilgotnych lasach, w źródliskach, ziołoroślach, na śródleśnych polanach i łąkach, gdzie
jest zagrożona przez zarastanie lub zabudowę górskich polan. Cała roślina jest trująca; pasące się zwierzęta nie zjadają jej, ale skoszona może zatruwać siano lub kiszonki. Ma znaczenie farmakologiczne, była
również stosowana w medycynie ludowej.
Ochrona: §§
Występowanie na terenie B5: Brenna (często),
Istebna (rzadko), Szczyrk (często), Ustroń (rzadko),
Wisła (rzadko).
Cieszynianka wiosenna Hacquetia epipactis.
Bylina. Z podziemnego, pełzającego kłącza wyrastają mięsiste korzenie, tworzące gęstą sieć. Wczesną wiosną (w marcu, czasem już końcem lutego),
jeszcze przed ulistnieniem drzew, z kłącza wyrastają
kwiatostany na długich, do 25 cm, bezlistnych łodygach. Liście wyłącznie odziomkowe, wyrastające
bezpośrednio z kłącza, o długich ogonkach i okrągławosercowatych blaszkach, o 3 dłoniastych listkach, z nierówno piłkowanymi brzegami. Charakterystyczne kwiatostany to główkowate baldaszki,
otoczone żółtawozielonymi listkami-pokrywkami,
pełniącymi rolę powabni. Baldaszek wypełnia do
35 drobnych kwiatów o żółtych płatkach. Wewnątrz
kwiatostanu rozwijają się kwiaty dwupłciowe, a na
obwodzie kwiaty męskie. Kwiaty zapylają drobne
chrząszcze i muchówki. Owoce - drobne, zielone,
a później ciemnobrązowe, pękające na dwie rozłupki - dojrzewają z końcem czerwca lub początkiem
lipca. Początkiem października cieszynianka kończy
okres wegetacyjny. Cieszynianki wiosenne rosną
w lasach liściastych, przede wszystkim w grądach,
Cieszynianka wiosenna
Fot. M. Śniegoń
buczynie karpackiej, czasem w podgórskich łęgach
jesionowych, na glebach świeżych, rozwijających
się na różnym podłożu skalnym (wapienie cieszyńskie, piaskowce i łupki fliszowe). Niewielka liczebność tej rośliny na większości stanowisk powoduje,
iż największym dla niej zagrożeniem jest przede
wszystkim zrywanie oraz wykopywanie w celu przesadzenia do ogrodów.
Jest to gatunek europejski, o zasięgu ograniczonym do środkowej i południowej Europy. Na
południu występuje w północno-wschodnich Włoszech, w Słowenii, Chorwacji oraz południowej Styrii
i Karyntii w Austrii. Ośrodek północny to Karpaty
Zachodnie, Morawy i zachodnia Słowacja. W Polsce
cieszynianka osiąga północny kraniec swego występowania; stanowiska rozproszone, skupione w rejonie Bramy Morawskiej (Śląsk Cieszyński, dolina górnej Odry), ponadto rośnie m.in. na Wyżynie Śląskiej
i Wyżynie Lubelskiej. Najliczniejsze stanowiska znajdują się w Cieszynie (rezerwat „Lasek Miejski nad
Puńcówką”). Polska nazwa gatunkowa podkreśla,
że w okolicach Cieszyna gatunek ten ma największą
w Polsce liczbę stanowisk i występuje najliczniej.
Legenda - podawana m.in. przez Gustawa Morcinka
- wiąże „przybycie” cieszynianki do Polski i do Cieszyna ze szwedzkim wojakiem w okresie wojny trzydziestoletniej.
Ochrona: §§, CzK-LR
Występowanie na terenie B5: pojedyncze stanowiska w Brennej (góra Bucze w Górkach Wielkich)
oraz w Istebnej (Koniaków, Jaworzynka).
Czosnek niedźwiedzi Allium ursinum. Z cebuli
wyrasta wzniesiona i bezlistna łodyga, osiągająca
do 50 cm wysokości oraz 2-3 długoogonkowe liście.
Mają one lancetowaty kształt i soczysto zieloną barwę. Krótkie ogonki są skręcone, w związku z czym
dolna powierzchnia liści jest skierowana ku górze.
Kwiaty zebrane w dość luźny kwiatostan na szczycie łodygi są białe, mają średnicę do 1,5 cm. Przed
rozwinięciem kwiatostan osłonięty błoniastymi
listkami wygląda niczym grot włóczni. Kwitnie od
kwietnia do maja. Cała roślina charakterystycznie
i intensywnie pachnie czosnkiem.
Jest to gatunek europejski i azjatycki, w Polsce
występuje na całym terytorium kraju, przede wszystkim jednak na południu, zwłaszcza w górach po regiel dolny. Preferuje gleby świeże i żyzne, zwłaszcza
wapienne. Bardzo często rośnie masowo, tworząc
rozległe i gęste płaty lub łany. Roślina o właściwościach leczniczych, jadalna (z liści robi się sałatki), ale
Czosnek niedźwiedzi
Fot. M. Śniegoń
możliwa do pozyskania jedynie z hodowli - w stanie
dzikim podlega ochronie.
Ochrona: §
Istebna (rzadko), Szczyrk (rzadko), Ustroń (rzadko),
Wisła (rzadko).
Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis. Efektownie prezentująca się roślina, prawie pozbawiona
łodygi i rozpościerająca się na powierzchni gruntu
(osiąga do 20 cm wysokości). Z grubego i palowego korzenia wyrasta rozeta głęboko powycinanych,
sztywnych i kolczastych liści (do 30 cm długości),
o czerwonawo zabarwionym ogonku i nerwie głównym. W sierpniu w środku rozety rozwija się srebrzystobiały kwiatostan o średnicy dochodzącej
do nawet 15 cm. Jest to koszyczek licznych, bardzo
drobnych kwiatów, o barwie białawej, żółtawej lub
Dziewięćsił bezłodygowy
Fot. A. Klimek
45
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
44
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
brunatnawej. Koszyczek okryty jest słomiastymi,
połyskującymi łuskami o barwie srebrzystobiałej
lub lekko różowawej, pełniącymi rolę powabni dla
owadów zapylających (pszczoły, trzmiele). Nasiona
to niełupki otoczone puchem, będącym aparatem
lotnym ułatwiającym ich roznoszenie przez wiatr.
Przy wilgotnej pogodzie oraz pod wieczór koszyczek zamyka się - łuski okrywy stulają się do środka.
Dziewięćsił bezłodygowy jest gatunkiem europejskim, rosnącym przede wszystkim na suchych
łąkach, pastwiskach i miedzach, zwłaszcza w położeniach górskich. Preferuje miejsca nasłonecznione,
o charakterze kserotermicznym. Dawniej wykorzystywany był w lecznictwie ludowym (korzeń) - wierzono bowiem, że ma dziewięciokrotnie silniejsze
działanie od innych ziół (stąd nazwa rodzajowa).
Zjadano także mięsiste dno kwiatowe. Roślina bardzo dekoracyjna, często zrywana i suszona, a jej
charakterystyczny pokrój jest częstym motywem
zdobniczym (rzeźba, malarstwo).
Ochrona: §§
Istebna (rzadko), Szczyrk (często), Ustroń (niezbyt
licznie), Wisła (rzadko).
Goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea.
Roślina ozdobna, o zazwyczaj długich (do 100 cm)
łodygach, łukowato wygiętych w miejscach zacienionych lub wznoszących się na stanowiskach na-
Goryczka trojeściowa
Fot. W. Suchta
słonecznionych. Łodygi dość gęsto ulistnione, z liśćmi jajowatolancetowatymi, z 5 wyraźnymi nerwami,
siedzącymi (pozbawionymi ogonka) lub prawie siedzącymi, o barwie ciemnozielonej (na słońcu brunatnieją). W miejscach słonecznych liście ustawiają
się na łodydze nakrzyżlegle, natomiast w przypadku
roślin rosnących w cieniu - liście ustawione są w jednej płaszczyźnie, co pozwala na lepsze wykorzystanie światła słonecznego. W górnej części łodygi z kątów liści wyrastają pojedynczo lub po dwa, dzwonkowatego kształtu, niebieskawo-fioletowe kwiaty.
Na zewnątrz kwiaty mają jaśniejsze smugi, w części
nasadowej mogą być wręcz białe; wewnątrz kwiaty
mają barwę ciemnobłękitną, bledszą u nasady. Do
rzadkości należą goryczki o białych kwiatach. Zapylaczami są trzmiele, a owocem jest torebka z zielonkawymi, okrągławymi nasionami.
Goryczka trojeściowa występuje w Europie południowej i środkowej, w Karpatach i na Kaukazie,
przede wszystkim na glebach o odczynie obojętnym
lub zasadowym, wilgotnych i próchnicznych. Rośnie
najczęściej w postaci efektownych kęp w lasach i na
łąkach oraz w ziołoroślach. Ceniona jako dekoracyjny gatunek ogrodowy, ma liczne zastosowania (farmacja, farbiarstwo, przemysł spożywczy). Trudna do
uprawy, gdyż żyje w symbiozie mikoryzowej (korzenie goryczki współżyją z grzybami).
Ochrona: §§
Występowanie na terenie B5: Brenna (pospolicie), Istebna (często), Szczyrk (pospolicie), Ustroń
(często), Wisła (często).
Jodła pospolita Abies alba. Drzewo zimozielone, z
koroną stożkowatą, wyraźnym pniem i konarami ułożonymi w okółkach (jeden okółek na rok). Starsze drzewa, wskutek zahamowania wzrostu wierzchołkowego,
mają charakterystyczne „bocianie gniazdo”, czyli szczytowe konary ułożone są gęsto, prawie w jednej płaszczyźnie. Korony raczej rzadkie, u starszych drzew pozbawione dolnych gałęzi. W sprzyjających warunkach
dorasta nawet do 60 m wysokości. Kora długo prawie
gładka i jasnopopielatoszara. Igły do 3 cm długości są
ciemnozielone i błyszczące, z podłużną bruzdą od góry
i dwoma wąskimi, białymi paskami od spodu, na wierzchołku zaokrąglone lub nieco wcięte. Igły na gałęziach
rozłożone płasko na dwie strony, w dwóch warstwach,
przy czym w dolnej warstwie rosną igły dłuższe niż
w górnej. Szyszki walcowate i stojące, rozsypują się
po dojrzeniu, a na drzewie pozostają tylko ich trzpienie. Drzewo wrażliwe zarówno na upały, jak i mrozy,
nie znosi gleb mokrych i podmokłych, najbardziej
Występowanie na terenie B5: Brenna (pospolicie),
Istebna (pospolicie), Szczyrk (pospolicie), Ustroń
(często), Wisła (pospolicie).
Jodła pospolita
Fot. T. Jonderko
z drzew iglastych jest wrażliwe na zanieczyszczenie
powietrza.
Gatunek występujący w Europie środkowej
i południowej (bez Półwyspu Iberyjskiego), zwykle
rośnie w górach. W Polsce jodła rośnie na żyznych
i świeżych glebach, przede wszystkim na południu
kraju. W Beskidzie Śląskim rośnie niezbyt często
z bukiem w buczynach oraz w dolnoreglowych borach jodłowo-świerkowych.
Ochrona: w okresie przedświątecznym (od października do stycznia) Wojewoda Śląski od wielu już
lat wydaje rozporządzenia chroniące przed wycinaniem jodły do 5 m wysokości.
Klon jawor
Fot. M. Śniegoń
Klon jawor Acer pseudoplatanus. Drzewo dorastające do 35 m wysokości, o korze początkowo
szarej i gładkiej, później łuszczącej się na starszych
pniach niczym kora platanów (stąd łacińska nazwa
gatunkowa - pseudoplatanus, niby-platan). Liście
o pięciu klapach, zazwyczaj od 10 do 20 cm średnicy, o brzegach karbowanopiłkowanych. Od spodu
liście mogą być sinawe lub czasem czerwonawe.
Zielonkawożółte kwiaty zebrane są w wydłużone,
groniaste i zwisające kwiatostany, zakwitają w maju.
Owocem jest charakterystyczny dla wszystkich klonów uskrzydlony orzeszek (popularny „nosek”).
Jest to gatunek przede wszystkim górski, występuje na obszarze środkowej i południowej Europy.
Przez Polskę przebiega północno-wschodnia granica zasięgu gatunku. Rośnie głównie w reglu dolnym,
tworząc własne zbiorowiska leśne - jaworzyny. Drzewo dekoracyjne zwłaszcza jesienią, kiedy żółkną liście. Znanych jest wiele odmian ozdobnych jaworu.
Ochrona: --Występowanie na terenie B5: Brenna (pospolicie), Istebna (często), Szczyrk (często), Ustroń (pospolicie), Wisła (często).
Kukułka Fuchsa
Fot. T. Jonderko
47
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
46
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
Kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii. Roślina należąca do storczykowatych, dorastająca do 60-80 cm
wysokości. Na łodydze wyrasta 3-6 zazwyczaj ciemno nakrapianych liści, o długości 8-20 cm i szerokości
powyżej 2 cm. Na szczycie łodygi rozwija się od połowy czerwca do końca lipca luźny kwiatostan o wielu
kwiatach. Kwiaty bladoróżowe, z ciemnofioletowym
wzorem. Warżka - czyli jeden z listków okwiatu, wyraźnie różniący się kształtem i rysunkiem od innych,
pełniący na ogół rolę powabni dla owadów - jest
trójdzielna, ze środkową łatką trójkątną w zarysie.
Jest to gatunek występujący w Europie oraz na
zachodniej Syberii. W Polsce należy do najczęściej
spotykanych gatunków storczyków, występując na
terenie całego kraju, a szczególnie w górach aż po
regiel górny, rośnie na łąkach, torfowiskach i w wilgotnych lasach.
Ochrona: §§
Występowanie na terenie B5: Brenna (niezbyt
licznie), Istebna (rzadko), Szczyrk (niezbyt licznie),
Ustroń (rzadko), Wisła (rzadko).
Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis. Roślina wieloletnia, o łodydze dorastającej do 60-70
cm wysokości, o liściach (w liczbie od 3 do 7, do 10
cm długich) lancetowatych lub owalnych, w górnej
części łodygi z reguły plamiastych. Szczytowy kwiatostan z licznych kwiatów o zmiennym zabarwieniu (od różowych, poprzez różowo-purpurowe po
ciemnopurpurowe), z ciemnym wzorem na warżce.
Warżka wyraźnie o trzech łatkach, z bocznymi łatkami zaokrąglonymi lub rzadziej zaostrzonymi. Zasięg
występowania oraz zajmowane siedliska - bardzo
podobne do kukułki Fuchsa, przy czym w górach
Kukułka szerokolistna
Fot. T. Jonderko
z reguły nie rośnie powyżej regla dolnego. Gatunek
często spotykany i dość licznie występujący.
Ochrona: §§
licznie), Istebna (rzadko), Szczyrk (rzadko), Ustroń
(rzadko), Wisła (rzadko).
Lilia złotogłów
Fot. M. Śniegoń
Lilia złotogłów Lilium martagon. Bardzo okazała
roślina, znana również jako roślina ozdobna z ogrodów. Bylina o dużej cebuli, z której wyrasta sztywna
i prosta łodyga, osiągająca nawet do 150 cm wysokości. Na łodydze rozwijają się dość duże, owalnego kształtu liście, które w środkowej części łodygi
rosną gęsto, skupiając się w niby-okółki. Kwitnie od
czerwca do lipca. Na szczycie łodygi rozwija się od
3 do 10 kwiatów, na długich szypułkach, zwisających łukowato ku dołowi. Kwiaty bardzo efektowne,
z okwiatem nie zróżnicowanym na kielich i koronę.
Listki okwiatu o długości do 4 cm są grube i mięsiste, odwinięte do góry, o barwie bladobrudnoczerwono-różowej z ciemnymi plamami po stronie
wewnętrznej. Wzdłuż listków przebiega orzęsiony
kanalik miodowy, z miodnikami u nasady. Kwiaty te intensywnie i przyjemnie pachną, zwłaszcza
pod wieczór i w nocy. Śliska powierzchnia okwiatu
utrudnia siadanie na nim owadów, dlatego kwiaty
te są zapylane przede wszystkim przez zawisaki,
czyli motyle z długimi trąbkami, zawisające w locie
nad kwiatem. Do zapylaczy należy m.in. fruczak gołąbek (aktywny w dzień) i zmrocznik wilczomleczek
(wieczorem i w nocy).
Gatunek europejski i azjatycki, rosnący na terenie całej Polski, raczej w rozproszeniu. Preferuje lasy
liściaste i zarośla, żyzne siedliska lasów grądowych
i bukowych. Bardzo narażony na zniszczenie poprzez masowe wręcz zrywanie kwitnących pędów
lub wykopywanie cebul w celu ich przesadzenia do
ogrodów.
Ochrona: §§
Występowanie na terenie B5: Brenna (rzadko),
Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus.
Bylina o bulwie okrytej resztkami pochew liściowych. Wiosną nad starszą bulwą z roku poprzedniego wyrasta bulwa młodsza, z której rozwija się pojedyncza i nierozgałęziona łodyga o wysokości do
100 cm. W dolnej części łodygi wyrastają 2-4 liście
- sztywne, mieczowatego kształtu, o szarozielonej
barwie i długości do 25 cm. Ładne kwiaty o budowie grzbiecistej, długości około 2,5 cm i barwy fioletowawo-różowej, pojawiają się na szczycie łodygi
od czerwca do lipca, tworząc jednostronny, gęsty
kwiatostan złożony z 4-10 kwiatów. Zapylają je różne gatunki błonkówek.
Zasięg gatunku obejmuje środkową i wschodnią
Europę po Ural, Półwysep Bałkański, Kaukaz, Azję
Mniejszą, zachodnią Syberię. Występuje na terenie całej Polski, ale w górach jest znacznie częstszy
i liczniejszy niż na niżu. Gatunek związany przede
wszystkim z wilgotnymi łąkami (gatunek charakterystyczny dla zespołu górskich łąk kośnych), rzadziej
Mieczyk dachówkowaty
Fot. T. Jonderko
Miesiącznica trwała
Fot. M. Śniegoń
rośnie w zaroślach, a sporadycznie pojawia się także
na polach uprawnych. Roślina narażona na niszczenie poprzez zrywanie pędów w czasie kwitnienia.
Ochrona: §§
Występowanie na terenie B5: występuje rzadko
na terenie wszystkich gmin.
Miesiącznica trwała Lunaria rediviva. Bylina.
Z kłącza wyrasta wzniesiona łodyga, osiągająca 30150 cm wysokości, owłosiona i u góry rozgałęziona.
Liście dość duże, z ogonkami liściowymi i z sercowatą blaszką, na brzegu lekko kolczasto ząbkowane.
Od kwietnia do czerwca na szczycie łodygi rozwijają
się drobne, bladofioletowe i przyjemnie pachnące
kwiaty. Zapylane są przez motyle nocne. Charakterystyczny kształt mają owoce - eliptyczne, liściasto
spłaszczone, do 9 cm długie i do 3 cm szerokie, na
obu końcach zaostrzone i ze srebrzystą, błyszczącą
przegrodą.
W Polsce jest to gatunek rzadki, występujący
przede wszystkim w górach. Rośnie w miejscach
wilgotnych i cienistych, preferuje gleby na podłożu wapiennym. Jest gatunkiem charakterystycznym dla jednego ze zbiorowisk leśnych, jaworzyny
rosnącej na górskich stokach, w miejscach z glebą
kamienistą.
Ochrona: --Występowanie na terenie B5: Brenna (często),
Ustroń (rzadko).
Naparstnica purpurowa Digitalis pupurea. Roślina wieloletnia, o pojedynczej i prosto wzniesionej,
gęsto owłosionej łodydze, osiągającej wysokość 30150 cm. Liście siedzące (bez ogonków), ułożone na
łodydze skrętolegle, kształtu jajowato-lancetowatego lub podługowate, od spodu pokryte gęstym,
49
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
48
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
Naparstnica purpurowa
Fot. M. Śniegoń
szarym kutnerem. U podstawy łodygi liście tworzą
różyczkę. Na szczycie łodygi rozwijają się w jednostronnym gronie duże - do 5 cm długości - kwiaty.
Swym dzwonkowatym kształtem przypominają naparstki i wyrastają na krótkiej szypułce; od zewnątrz
kwiaty są owłosione. Barwa kwiatów jasnopurpurowa (rzadziej biała), z ciemnofioletowymi plamkami
od strony wewnętrznej, tworzącymi system znaków
wskazujących trzmielom drogę do środka kwiatu.
Owocem jest torebka z dużą ilością drobnych, ciemnych nasion.
Naparstnica zwyczajna
Fot. M. Śniegoń
Gatunek występuje w stanie dzikim w Europie aż
po zachodnie regiony Azji, rośnie na niżu i w górach
(po piętro kosodrzewiny). W Polsce gatunek rozpowszechniony, występujący zwłaszcza w runie widnych lasów, na zrębach i polanach, często w dużych
skupiskach.
W Karpatach Zachodnich naparstnica purpurowa została sztucznie wprowadzona. Posadzona
w połowie XIX wieku na Klimczoku i na Szyndzielni,
szybko rozprzestrzeniła się, tworząc bardzo liczną
populację w całym Beskidzie Śląskim. Jest to gatunek o właściwościach trujących; zawiera glikozydy
nasercowe i ma duże znaczenie farmaceutyczne.
Bardzo często jest sadzona w ogrodach, jako roślina
dekoracyjna i efektownie prezentująca się. Często
zrywana i wykopywana. Z tego względu była gatunkiem podlegającym ochronie prawnej do roku
2004.
Ochrona: --Występowanie na terenie B5: Brenna (pospolicie), Istebna (niezbyt licznie), Szczyrk (pospolicie),
Ustroń (często), Wisła (niezbyt licznie).
Naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora.
Roślina pod względem pokroju, zasięgu występowania oraz preferowanych siedlisk bardzo podobna
do gatunku opisanego powyżej. W odróżnieniu od
naparstnicy purpurowej naparstnica zwyczajna ma
łodygę gruczołowato owłosioną jedynie w górnej
części, od dołu nagą oraz liście owłosione jedynie
od spodu na brzegach i nerwach. Podstawową różnicą jest barwa kwiatów - brudnawożółta, z brunatnymi plamkami od wewnątrz. Właściwości podobne
do naparstnicy purpurowej, gatunek także sadzony
w ogrodach, o podobnej skali zagrożenia związanego ze zrywaniem i przesadzaniem.
Na terenie Polski gatunek rozpowszechniony, ale
najczęściej występujący w Karpatach Zachodnich,
w Sudetach, na Lubelszczyźnie i Pojezierzach Mazurskim i Suwalskim.
Ochrona: §§
Szczyrk (niezbyt licznie), Ustroń (rzadko), Wisła
(rzadko).
Omieg górski Doronicum austriacum. Wysoka
(50-120 cm wysokości łodygi) roślina typowa dla
ziołorośli. Łodyga gładka lub nieznacznie owłosiona, słabo w górnej części rozgałęziona. Liście
o zmiennym kształcie - w dolnej części łodygi sercowate i z ogonkami, w środkowej części siedzące
sce jest to roślina dość często rosnąca na całym obszarze kraju, w górach dochodzi do piętra kosówki.
Ochrona: §§
Omieg górski
Fot. A. Klimek
z przewężeniem w części środkowej, w górnej części
łodygi także siedzące, jajowato-podługowate. Brzeg
liści ząbkowany lub prawie całobrzegi. Duże kwiaty
koszyczkowe rozwijają się od czerwca do sierpnia
na szczytach łodyg, mają do 8 cm średnicy. Kwiaty na brzegu koszyczka są żółte, wyłącznie żeńskie
i języczkowe, tworzące niby-okwiat. Ciemniejsze,
obupłciowe i rurkowate kwiaty wypełniają wnętrze
koszyczka.
Gatunek rosnący w południowej, środkowej
i wschodniej Europie i zachodniej Azji, w lasach, ziołoroślach, wzdłuż potoków i przy źródliskach. W Pol-
Parzydło leśne
Fot. A. Klimek
Parzydło leśne Aruncus sylvestris. Wysoka, osiągająca do 2 m wysokości, bylina należąca do rodziny różowatych. Rośnie w charakterystycznych kępach. Liście jasnozielone, podwójnie lub potrójnie
trójsiecznie pierzaste, z listkami szerokojajowatymi
i zaostrzonymi. W połowie lata wyrastają pędy rozgałęzione na szczytach, z wiechami bardzo drobnych kwiatów. Roślina rozdzielnopłciowa, z różną
barwą kwiatów. Na osobnikach męskich rozwijają
się kwiaty barwy kości słoniowej, natomiast osobniki żeńskie mają kwiaty białe. Nasiona lekkie, roznoszone przez wiatr.
Gatunek występujący w zachodniej i środkowej
Europie, na obszarze południowej Rosji oraz na Kaukazie. Rośnie w lasach cienistych, na brzegach strumieni oraz tworzy ziołorośla. Preferuje gleby żyzne
i wilgotne, unika pełnego nasłonecznienia. Roślina
trująca. Narażona na zrywanie i przesadzanie do
ogrodów.
Ochrona: §§
Istebna (często), Szczyrk (rzadko), Ustroń (często),
Wisła (często).
Pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris.
Ozdobna paproć, bardzo chętnie sadzona w ogrodach. Jej liście asymilacyjne (płone) rozwijają się
wiosną, dorastają do 150 cm wysokości. Są zielone
i delikatne, tworzą kępy o średnicy dochodzącej
górą do 100 cm. Ogonki liściowe tworzą wąski,
głęboki lejek. Z niego od sierpnia do września wyrasta od 3 do 6 liści zarodnionośnych, brunatnych,
dorastających do 30-60 cm wysokości i sztywnych.
Ich blaszka liściowa jest zredukowana i zwinięta rurkowato, okrywając kupki zarodników. Swym wyglądem liście przypominają pióra strusia, stąd nazwa
gatunkowa.
Gatunek szeroko rozpowszechniony, występujący na północnej półkuli (bez Europy Zachodniej).
W Polsce przebiega północna granica zasięgu
tego gatunku. Rośnie na brzegach potoków i rzek,
w miejscach wilgotnych. Na terenie Polski pióropusznik rośnie na stanowiskach rozproszonych,
jest gatunkiem rzadkim, narażonym na zniszczenie z uwagi na przesadzanie do ogrodów, a przede
51
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
50
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
Pióropusznik strusi
Fot. T. Jonderko
Podrzeń żebrowiec Blechnum spicant. Paproć
rosnąca w kępkach, osiągająca do 50 cm wysokości.
Zimozielone liście asymilacyjne są skórzaste, lśniące, mają krótkie ogonki i tworzą prawie poziomo
rozłożoną rozetę. Tępe odcinki liści ustawione są
prawie pod kątem prostym do osi liścia, grzebieniasto. Liście w zarysie zwężają się ku dołowi i ku górze. Prawie pionowo wznoszą się liście zarodnionośne, które wyrastają ze środka kępki. Są one dłuższe
i węższe niż liście asymilacyjne, mają mniej poprzecznych odcinków. Po dojrzeniu i wysypaniu się zarodników (od lipca do sierpnia) liście te obumierają.
Podrzeń żebrowiec to gatunek górski, występujący w Europie, Ameryce Północnej i w Afryce, rosnący głównie w lasach świerkowych w reglu dolnym
i górnym, rzadziej w lasach liściastych. Preferuje
gleby kwaśne i próchniczne, rumowiska i osypiska
kamienne porośnięte kępami mchów oraz tereny
charakteryzujące się obfitymi opadami.
Ochrona: §§
Występowanie na terenie B5: Brenna (pospolicie), Istebna (często), Szczyrk (często), Ustroń (często), Wisła (często).
wszystkim regulacje rzek i zagospodarowanie dolin
rzecznych.
Ochrona: §§
licznie), Istebna (rzadko), Ustroń (rzadko), Wisła
(rzadko).
Podkolan biały Platanthera bifolia. Roślina należąca do storczykowatych, o łodydze dorastającej
do 50 cm wysokości. Łodyga pojedyncza, z dwoma
naprzeciwległymi, dużymi liśćmi, odwrotnie jajowatymi i falowanymi, poza tym na łodydze wyrastają
niewielkie, siedzące liście lancetowatego kształtu.
Na szczycie łodygi rozwija się luźne grono białych
kwiatów, o skręconej spiralnie szypułce i długiej
ostrodze. Okres kwitnienia przypada od maja do
lipca. Kwiaty wydzielają przyjemny zapach - przede
wszystkim wieczorem i nocą, i wabią motyle nocne,
czyli ćmy.
Podkolan biały występuje w Europie bez regionu
śródziemnomorskiego i Niziny Węgierskiej, w Azji
(po wschodnią Syberię i Himalaje) i w północnej
Afryce. Rośnie zarówno w lasach, jak i na łąkach.
Ochrona: §§
Wisła (rzadko).
Podrzeń żebrowiec
Fot. M. Śniegoń
Storczyk blady Orchis pallens. Bylina należąca
do rodziny storczykowatych. Ma 4-6 odwrotnie jajowatych lub eliptycznych, siedzących liście skupionych w rozetę u podstawy łodygi. Liście barwy
żywozielonej, błyszczące. Na szczycie wzniesionej
i obłej, osiągającej 20-40 cm wysokości łodygi rozwijają się w okresie kwiecień - maj cytrynowożółte
kwiaty, tworzące kłosowaty kwiatostan. Wieczorem
i w nocy kwiaty wydzielają niezbyt przyjemny zapach. Roślina przywiązana do gleb powstałych na
podłożu wapiennym, rośnie przede wszystkim w lasach i zaroślach oraz na ciepłolubnych murawach.
Na terenie Polski storczyk blady ma nieliczne stanowiska, ograniczone jedynie do Wyżyny Miechowskiej (2 istniejące stanowiska) oraz Karpat Zachodnich, gdzie najliczniej występuje na terenie Pogórza
Cieszyńskiego.
Ochrona: §§, CzP-VU, CzK-VU
Występowanie na terenie B5: Brenna (rzadko,
tylko na górze Bucze w Górkach Wielkich), Ustroń
(rzadko).
Podkolan biały
Fot. M. Śniegoń
Świerk pospolity Picea abies. Zimozielone drzewo o ostrostożkowatej koronie, dorastające do 50
m wysokości, o czerwonawobrązowej i łuskowatej
korze. Ciemnozielone, połyskujące, o zaostrzonym
wierzchołku igły są w przekroju kwadratowe lub
bocznie spłaszczone, osiągają od 1 do 3,5 cm długości. Duże szyszki osiągają nawet do 25 cm długości
i zwisają z gałęzi, opadają w całości. Cechy gatunkowe jednak bardzo zmienne (zarówno w zakresie
pokroju drzew, jak i igieł oraz szyszek). Preferuje
gleby świeże, gliniasto-piaszczyte, miejsca chłodne,
niezbyt suche i niezanieczyszczone powietrze (gatunek wrażliwy na zanieczyszczenia powietrza, nie
zalecany do sadzenia w miastach).
Gatunek dziko rosnący w północno-wschodniej
Europie oraz na Syberii. Znanych jest co najmniej
kilkaset odmian i form świerka. Z obszaru Beskidu
Śląskiego znany jest bardzo ceniony ekotyp świerka, zwany świerkiem istebniańskim, cechujący się
gonnymi i pełnymi strzałami, dobrze oczyszczonymi
z gałęzi, o wysokiej produkcji drewna dobrej jakości,
wysokich wartościach genetycznych, plastyczny,
o zasobności około 1000 m3/ha. Z aktualnych badań genetycznych wynika, że świerk istebniański
pochodzi z Alp (z pogranicza austriacko-włoskiego),
a w naszym regionie znalazł doskonałe warunki do
rozwoju, przy czym część drzewostanów może być
także pochodzenia miejscowego.
W okresie gospodarki leśnej prowadzonej przez
Habsburgów (patrz rozdział 3), nasiona świerków pozyskiwano z terenu całych Austro-Węgier i wyłuszcza-
Storczyk blady
Fot. M. Śniegoń
53
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
52
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
Świerk pospolity
Fot. Ł. Łukasik
no w małych wyłuszczarniach gospodarczych oraz
w wyłuszczarni centralnej pod Wiedniem (w Wiener
Neustadt). Były tam wyłuszczane i mieszane nasiona
pochodzące z terenu całego cesarstwa austro-węgierskiego. Kiedy więc w jakimś regionie brakowało
do nasadzeń nasion świerka z lokalnych drzewostanów, zakupywano je z podwiedeńskiej wyłuszczarni.
Ochrona: --Występowanie na terenie B5: we wszystkich gminach pospolity.
Tojad mocny morawski
Fot. M. Mijal
Tojad mocny morawski, zwany dalej tojadem
morawskim Aconitum firmum subsp. moravicum.
Jest to najprawdopodobniej utrwalony mieszaniec pomiędzy tojadem mocnym Aconitum firmum
a tojadem sudeckim Aconitum plicatum. Z reguły
dorasta do 100-150 cm wysokości, ma tęgą i pustą
w środku łodygę oraz ciemnozielone liście o głęboko powcinanej blaszce liściowej i długich ogonkach.
Charakterystyczne kwiaty mają górny listek okwiatu o kształcie przypominającym hełm. Kwiaty duże,
20-35 mm długości, o barwie od ciemnogranatowej
do fioletowej, przy czym barwna część kwiatu to
przekształcony kielich (na ogół, w kwiatach innych
gatunków pozostaje zielony i mniejszy od barwnej
korony), a korona jest zredukowana do dwóch ślimakowato skręconych miodników, ukrytych w hełmie. Kwiatostan groniasty, rozwija się na szczycie
łodygi. Gatunek ten zakwita już w czerwcu, podczas
gdy tojad mocny (występujący również w Beskidzie
Śląskim i zajmujący podobne siedliska) kwitnie od
sierpnia.
Tojad morawski jest endemitem zachodniokarpackim, występując w Polsce wyłącznie na terenie
Beskidu Śląskiego i Beskidu Żywieckiego.
Ochrona: §§, CzP-VU, CzK-VU, DS
Występowanie na terenie B5: Szczyrk (rzadko),
Wisła (rzadko).
Żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa. Roślina wieloletnia, ze wzniesioną łodygą, dorastającą
do 30 cm wysokości. Liście trójlistkowe, zaostrzone,
o piłkowanych brzegach. Na szczycie łodygi wyrasta
do kilku purpurowo-fioletowej barwy kwiatów.
Jest to gatunek występujący w Europie środkowej, ma status subendemitu ogólnokarpackiego. Pospolity na terenie Beskidu Śląskiego, rośnie przede
wszystkim w żyznej buczynie karpackiej (gatunek
charakterystyczny dla tego zespołu), a także w innych lasach liściastych, np. w jaworzynach i łęgach.
Czasem można spotkać żywca gruczołowatego rosnącego razem z innymi gatunkami z tego rodzaju - z żółto kwitnącym żywcem dziewięciolistnym
(gatunek sudecki, osobliwość florystyczna Beskidu
Śląskiego i Beskidu Żywieckiego) oraz z żywcem
cebulkowym (bulwkowatym), z charakterystycznymi ciemnymi bulwkami (służącymi do rozmnażania
wegetatywnego) w kątach ogonków liściowych.
Ochrona: --Występowanie na terenie B5: Brenna (pospolicie), Istebna (często), Szczyrk (pospolicie), Ustroń
(pospolicie), Wisła (często).
tunek występujący w Karpatach (do 1900 m n.p.m.)
oraz w południowo-wschodniej Polsce.
Ochrona: --Występowanie na terenie B5: Brenna (niezbyt
licznie), Istebna (rzadko), Ustroń (rzadko), Wisła
(rzadko).
Żywiec gruczołowaty
Fot. M. Śniegoń
W radosnym ptasząt śpiewie
Pomrów błękitny
I w liści sennym szumie
Las stoi hań prawieczny
W bolesnej przezadumie.
Fot. T. Jonderko
Tygrzyk paskowany Argiope bruennichi. Duży
pająk, którego samice osiągają 2,5 cm, a wielkość
ciała samców nie przekracza 1 cm. Charakterystycznie ubarwiony - ma srebrzysty głowotułów,
a odwłok srebrzysty lub złotawy z poprzecznymi
I stoi las, i szumi
O dawnych wiekach gwarzy,
Pomnąc, jak inni byli
Młodzi, jak dziś, i starzy.
Adolf Fierla, Las
4.2. Gatunki charakterystyczne
dla Beskidzkiej 5 – fauna
Pomrów błękitny Bielzia coerulans. Dość duży,
bezskorupowy ślimak, o wrzecionowatym ciele, dorastający do 12-16 cm długości, należący do rodziny pomrowcowatych. Charakterystyczny dla całej
rodziny jest silnie zaostrzony koniec ciała, ostry kil
na grzbiecie i otwór oddechowy położony w tylnej
części płaszcza (przednia część ciała wyraźnie różniąca się od pozostałej). Najbardziej zwracają uwagę
osobniki o niebieskim lub fioletowym ubarwieniu,
przy czym niektóre pomrowy błękitne mogą mieć
barwę brązową. Najczęściej brązowawe ubarwienie
z pasami mają również osobniki młode. Ubarwienie
to zmienia się wraz z wiekiem, a pasy zanikają. Ga-
Tygrzyk paskowany
Fot. A. Dorda
55
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
54
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
paskami. Łatwa do rozpoznania jest sieć tygrzyka
- pionowa, duża i kolista, z zygzakowatym szwem
wzmacniającym.
W okresie godowym (lipiec) samce sygnalizują samicom swą obecność szarpnięciami nici sieci
i ostrożnie zbliżają się do samicy. Zwykle samica zjada samca po kopulacji lub nawet w czasie jej trwania. Jaja składane są do kokonu, w którym wylęgają
się młode pająki, a następnie spędzają w nim zimę.
Gatunek występuje w Europie, w strefie klimatu
umiarkowanego. Dawniej występował w Europie
środkowej jedynie na szczególnie ciepłych stanowiskach, ale od lat zwiększa swój zasięg oraz liczebność. W Polsce tygrzyk występuje na terenie całego kraju, szczególnie liczny jest na południu. Jego
siedliskiem są łąki porośnięte wysoką trawą, brzegi
zbiorników wodnych, nieużytki, zarośnięte rowy
przydrożne, sady, a nawet ogrody.
Ochrona: §§
Istebna (rzadko), Szczyrk (niezbyt licznie), Ustroń
Postojak wiesiołkowiec Proserpinus proserpina.
Dość duży (długość przedniego skrzydła 37-45 mm)
motyl z rodziny zawisakowatych. Ubarwienie - głowa zielonoszara, czułki oliwkowobrunatne z białymi
wierzchołkami, tułów oliwkowobrunatny, odwłok
jednolicie oliwkowozielony z szarosrebrnym od-
Postojak wiesiołkowiec
Fot. J. Parusel
Zmierzchnica trupia główka
Fot. C. Ćwikowski
cieniem. Przednie skrzydła oliwkowozielone z brunatnozieloną przepaską rozjaśnioną i z eliptyczną
czarną plamką z wąską jasną obwódką. Ssawka zawijana, dłuższa niż ciało. Owady dorosłe występują w różnych siedliskach, od suchych po wilgotne.
Gąsienice spotykane głównie w miejscach ciepłych
i suchych, o charakterze kserotermicznym, w miejscu występowania roślin pokarmowych, do których
należą wierzbownice, wiesiołki, wierzbówki i krwawnica pospolita. Duże i masywne gąsienice mają szarozielony grzbiet z ciemną linią i brunatnymi plamami po bokach (mogą być także fioletowo-czarne
z ukośnymi plamami). W części odwłokowej mają
niewielki, różowawo zabarwiony guzek. Żyją od lipca
do września, żerują w nocy, w dzień ukryte w ściółce u nasady rośliny pokarmowej. Poczwarki (brązowo-brunatne, połyskliwe) zimują w ziemi. Formy
dojrzałe - motyle - pojawiają się w maju i czerwcu,
dobrze latają, nawet na odległość wielu kilometrów.
Odżywiają się głównie nektarem z kwiatów lilaka
pospolitego, wiciokrzewu, żmijowca i innych roślin,
zawisając nad kwiatem w locie.
Gatunek występuje w środkowej i południowej
Europie oraz w zachodniej części Azji po Azję centralną. Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu gatunku, spotykany przeważnie w południowo-zachodniej części kraju, gatunek bardzo rzadki.
Ochrona: §§, CzZ-LR, DS
Ustroń (rzadko).
Zmierzchnica trupia główka Acherontia atropos. Motyl nocny z rodziny zawisakowatych, największy motyl w Europie. Rozpiętość skrzydeł dochodzi
do 10-14 cm, a długość ciała gąsienic - do 13 cm.
W pozycji spoczynkowej motyl zlewa się z korą drzew
i nieruchomy jest prawie niewidoczny. Rozłożone
skrzydła mają żółto-czarne barwy, których układ
przypominający ubarwienie żądlących błonkówek
motyl wykorzystuje do odstraszania drapieżników.
Na tułowiu widoczny jest charakterystyczny rysunek przypominający czaszkę (stąd nazwa; w wielu
kulturach motyl ten kojarzony jest ze śmiercią). Potrafi migrować na duże odległości, rzędu tysięcy kilometrów, dolatując aż po koło podbiegunowe. Lata
szybko i zwinnie. Zaniepokojony wydaje piszczący
dźwięk przez trąbkę - aparat ssący (jest jednym
z nielicznych motyli wydających dźwięki). Lęgnie się
głównie na terenach o ciepłym i suchym klimacie
(Afryka, południowo-zachodnia Azja, region śródziemnomorski). Przy długim i wystarczająco ciepłym
lecie odbywa także gody na terenie Europy Środkowej i Zachodniej, a nowe pokolenie motyla migruje
na południe. Gąsienice odżywiają się zielonymi częściami roślin z rodziny psiankowatych (np. ziemniak,
pomidor, pokrzyk wilcza-jagoda). Nietypowa dla
zawisakowatych krótka i mocna trąbka ogranicza
możliwości żerowania na kwiatach. Formy dorosłe
spotykane są w koloniach pszczoły miodnej, gdzie
odżywiają się miodem (trąbką przebijają plastry).
Przed atakami pszczół zmierzchnica jest chroniona
przez chitynowy pancerz i pokrywające ją futerko,
wydaje także dźwięki podobne do odgłosów wydawanych przez pszczoły.
Ochrona: --Występowanie na terenie B5: Brenna (rzadko),
Ustroń (rzadko).
Pstrąg potokowy Salmo trutta fario. Ryba należąca do rodziny łososiowatych. Wymaga wód zimnych
i dobrze natlenionych, preferuje zwłaszcza rzeki dzikie i nieuregulowane, głównie górskie. Pstrągi mają
Pstrąg potokowy
Fot. C. Ćwikowski
torpedowaty kształt ciała, dostosowany do życia
w rzekach i potokach o wartkim nurcie. Ubarwienie
zmienne, na ciele liczne czarne i czerwone kropki. Dorosłe samce mają głowy dłuższe niż samice
i zwykle zagiętą do góry szczękę dolną. Pstrąg odżywia się głównie rybami i owadami, zjada także
inne osobniki własnego gatunku, natomiast młode
pstrągi zjadają larwy owadów i skorupiaków. Tarło
odbywa się jesienią. Dochodzi wówczas do krótkich,
do kilku kilometrów długości wędrówek pstrągów
w poszukiwaniu odpowiednich miejsc w niewielkich
ciekach wodnych o żwirowym dnie. Samice składają
ikrę do zagłębień wykopywanych w dnie przez samce. Na terenie Polski pstrąg potokowy osiąga do 80
cm długości ciała i do 5 kg wagi.
Naturalnym zasięgiem występowania jest niemal cała Europa, północna Afryka oraz częściowo
Azja, ale gatunek został sztucznie rozprzestrzeniony
praktycznie na wszystkich kontynentach. W Polsce
licznie występuje w części północnej i południowej.
Podstawowym zagrożeniem dla pstrąga w naszym
kraju jest zabudowa hydrotechniczna i regulacja
rzek górskich oraz nadmierne odłowy (w tym również kłusownicze).
Ochrona: w Wiśle i jej dopływach do ujścia Sanu
oraz w dopływach Odry do ujścia Bystrzycy okres
ochronny od 1.09 do 31.01, wymiar ochronny - 25 cm.
Występowanie na terenie B5: we wszystkich gminach pospolity.
Kumak górski Bombina variegata. Niewielki,
osiągający do 6 cm długości ciała, płaz. Z uwagi
na brunatno-oliwkową lub ciemnoszarą skórę na
grzbiecie z wyraźnymi gruczołami przypomina małą
ropuchę. Skóra na brzuchu jest popielatoszara z kontrastowymi, jasnożółtymi plamami, układającymi się
w różnorodne wzory. Przestraszony kumak wygina
Kumak górski
Fot. M. Szczepanek
57
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
56
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
Salamandra plamista
Fot. Ł. Łukasik
się łukowato do góry i pokazuje kolorowe ubarwienie spodu ciała - ostrzega w ten sposób potencjalnego drapieżnika o jadzie, który w postaci gęstego,
pienistego śluzu wydziela z gruczołów skórnych. Jad
ten może być niebezpieczny dla człowieka. Kumak
górski występuje na siedliskach wilgotnych, jest
związany z różnej wielkości zbiornikami wodnymi
(od zalewów i stawów, przez zakola rzek i potoków
ze stojącą wodą, po kałuże w koleinach na drogach
leśnych). Do godów przystępuje od maja do sierpnia. Samica składa jaja wśród roślinności wodnej.
Kumaki są aktywne przez całą dobę, odżywiają się
głównie niewielkimi, lądowymi i wodnymi bezkręgowcami. Zimują w kryjówkach ziemnych.
Zasięg gatunku ograniczony jest do gór i wyżyn
środkowej i południowej Europy, pospolity na południu Polski.
Ochrona: §§, DS
Występowanie na terenie B5: występuje niezbyt
licznie na terenie wszystkich gmin.
Salamandra plamista Salamandra salamandra.
Płaz ogoniasty, którego długość ciała może przekroczyć 20 cm. Ciało krępe i walcowate, porusza się raczej niezdarnie. Charakterystyczne jest ubarwienie
skóry - czarne z wyraźnymi żółto-pomarańczowymi
plamami, których układ jest indywidualną cechą
każdego osobnika. Z tyłu głowy wyraźne gruczoły
przyuszne, z których w przypadku podrażnienia lub
zagrożenia wydziela się substancja drażniąca. Może
ona podrażnić np. błony śluzowe i oczy człowieka,
dlatego nie należy łapać salamander i brać tych
zwierząt do ręki. Występuje na terenach wilgotnych,
w lasach i zaroślach, głównie liściastych. Okres godowy jest rozciągnięty w czasie i zależny od warunków pogodowych, trwa od wiosny do jesieni. Młode
rozwijają się z jaj w ciele matki, która rodzi larwy
Traszka górska
Fot. M. Śniegoń
w czystych wodach różnych zbiorników wodnych
lub w spokojnych wodach cieków. Aktywna nocą,
odżywia się nagimi ślimakami i skąposzczetami.
Kryjówki szuka pod kłodami drzew, kamieniami,
w norach i szczelinach skalnych, skąd za dnia wychodzi jedynie podczas deszczowej pogody. W sen
zimowy zapada późno, w październiku i listopadzie. Salamandra zamieszkuje środkowo-zachodnią
i południową Europę, północno-zachodnią Afrykę,
Bliski Wschód, w Polsce występuje prawie wyłącznie
w Karpatach i Sudetach.
Ochrona: §§
Istebna (niezbyt licznie), Szczyrk (często), Ustroń
(niezbyt licznie), Wisła (niezbyt licznie).
Traszka górska Triturus alpestris. Płaz ogoniasty,
dorastający do ok. 11 cm długości (samice mogą być
nieco większe). Ogon krótszy od ciała, nieco bocznie
spłaszczony. Zmienna barwa skóry grzbietu - ciemnobrązowa, czarna z niebieskawym odcieniem; jaśniejsze boki z ciemnymi, okrągławymi plamami,
a brzuch żółty lub pomarańczowy. Samce w okresie
Traszka karpacka
Fot. M. Szczepanek
godowym (przypada od kwietnia do lipca, w położeniach górskich do sierpnia) mają wzdłuż grzbietu i
wokół ogona płetwę o barwie siarkowożółtej, a ciało
przyjmuje barwę brunatną z niebieskim połyskiem.
Występuje w różnego typu zbiornikach, łącznie
z koleinami wypełnionymi wodą i rowami przydrożnymi. Jaja składane masowo, zwykle w czerwcu.
Po okresie godowym traszki górskie opuszczają środowisko wodne i prowadzą lądowy tryb życia. Szukają
miejsc zacienionych i wilgotnych, kryją się pod kłodami, w ściółce, pod stertami kamieni czy w szczelinach
skalnych. Aktywne nocą (w dzień - tylko przy deszczowej lub pochmurnej pogodzie), polują na drobne wodne i lądowe bezkręgowce (ślimaki, pajęczaki, owady).
Jest to gatunek europejski, nie występuje na północy
i na południu kontynentu. Na terenie Polski traszka
górska występuje w Karpatach i Sudetach wraz z pogórzem oraz w Górach Świętokrzyskich.
Ochrona: §§
licznie), Istebna (rzadko), Szczyrk (niezbyt licznie),
Traszka karpacka Triturus montandoni. To najmniejsza z rodzimych traszek, osiągająca od 6 do 10
cm długości ciała. Ma lekko spłaszczone ciało, z niewysokim, skórnym fałdem biegnącym przez środek
grzbietu (rozwidlającym się na głowie) oraz dwoma
fałdami bocznymi. Skóra na grzbiecie i bokach ciała
o barwie brudnożółtej, oliwkowozielonej lub jasnobrązowej z nieregularnymi plamkami, natomiast na
brzuchu jest pomarańczowa bądź żółta. W okresie
godowym ubarwienie samca jest ciemniejsze niż
samicy.
Traszka karpacka występuje przede wszystkim
w reglu dolnym, zwłaszcza w lasach bukowych
lub lasach sadzonych na ich siedliskach. Przeby-
Jaszczurka zwinka
Fot. Ł. Łukasik
wa głównie w pobliżu miejsc rozrodu, chroniąc się
w miejscach wilgotnych, np. w szczelinach skał, pod
kamieniami lub pod zwalonymi kłodami drzew. Gody
traszek odbywają się od kwietnia (w niższych położeniach od marca) do końca czerwca. Trudno ocenić,
jaka jest skala zagrożenia tego gatunku, jednak jego
liczebność zależy od dostępności miejsc rozrodu,
a zagrożeniem dla niego jest zanik lub zniszczenie
oraz zanieczyszczenie np. małych, śródleśnych oczek
wodnych, źródełek czy rowów bądź wręcz głębszych
kolein na drogach leśnych.
Traszka karpacka jest uznawana za endemit karpacki - występuje w Karpatach Zachodnich i Wschodnich (oraz w czeskich Sudetach). W Polsce gatunek
ten jest liczniejszy w Karpatach Wschodnich (Bieszczadach).
Ochrona: §§, CzZ-LC, DS
Występowanie na terenie B5: rzadko na terenie
wszystkich gmin Beskidzkiej 5.
Jaszczurka zwinka Lacerta agilis. Należy do najpospolitszych gadów na terenie Polski.
Ma masywne ciało pokryte łuskami - mniejszymi na grzbiecie, większymi i gładkimi na brzuchu.
Ogon nieco dłuższy od tułowia. Podobnie jak inne
jaszczurki, w przypadku zagrożenia jaszczurka zwinka odrzuca go jako przynętę dla napastnika. Ogon
później odrasta. W Polsce dorasta do 20 cm długości ciała, z czego mniej więcej połowa przypada
na ogon. Otwory uszne znajdują się z tyłu głowy
i są łatwo zauważalne, a kończyny są dość masywne
i umięśnione, z długimi palcami zakończonymi pazurkami. Ubarwienie skóry jest dość zmienne, brązowozielone, zwykle z szeroką pręgą poprzecinaną plamkami, biegnącą wzdłuż grzbietu. Pręgi z brązowoczarnych plam biegną także po bokach ciała. Samiec
ma zielonkawe podbrzusze, czasem nakrapiane drob-
Jaszczurka żyworodna
Fot. M. Śniegoń
59
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
58
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
nymi plamkami, samica ma brzuch szary lub kremowy. W okresie godowym, przypadającym od kwietnia
do czerwca, samce wyróżniają się intensywną zieloną
barwą. Samce walczą o samice. Samice składają jaja
do ziemnych norek i porzucają je. Młode wykluwają
się na przełomie sierpnia i września. Jaszczurki zwinki są ciepłolubne, aktywne za dnia, rano wygrzewają
się na słońcu, polują zwykle w niskiej trawie. Chronią
się do norek gdy temperatura przekroczy 40ºC. Norki mogą mieć długość nawet do 8 m i liczne odgałęzienia; co kilka tygodni zwinki przenoszą się do innej
norki. Są to zwierzęta terytorialne, broniące swoich
terenów, na których spędzają całe życie. Na okres
zimy hibernują (zwykle od października do marca)
w podziemnych norkach. Są drapieżnikami, chwytają
owady, pająki, ślimaki, zdarzają się przypadki kanibalizmu (zjadają zwłaszcza młode osobniki). Zwinka ma
licznych naturalnych wrogów - węże, ptaki drapieżne
i drapieżne ssaki średniej wielkości.
Jaszczurka zwinka jest gatunkiem europejskim,
przy czym nie występuje na południowych krańcach kontynentu.
Ochrona: §§
Występowanie na terenie B5: licznie na terenie
wszystkich gmin.
Jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara. Jaszczurka mniejsza od gatunku opisanego powyżej,
o smuklejszej budowie ciała. Ubarwienie w różnych
odcieniach brązu, z 3 rzędami zlewających się ciemniejszych plam na grzbiecie, z 2 jasnożółtymi lub
białawymi liniami. Spód ciała u samic jasnoperłowy,
u samców pomarańczowo-żółty, w okresie godowym od jaskrawopomarańczowego do czerwonego
z delikatnymi plamami.
Zamieszkuje różnorodne siedliska, ale z reguły
bardziej wilgotne niż jaszczurka zwinka - śródleśne
polany, podmokłe łąki, w sąsiedztwie zbiorników
i cieków wodnych. Biega raczej niezbyt szybko,
Zaskroniec zwyczajny
Fot. Ł. Łukasik
30 jaj w ziemnych jamkach. Wykluwające się młode
mają zwykle od 15 do 20 cm długości. Pokarmem
są zwykle płazy (żaby, traszki, ropuchy) lub osłabione ryby (zaskrońce doskonale pływają), a ofiary są
połykane w całości. Gatunek bezmyślnie tępiony,
gdyż nie rozpoznawany przez ludzi jako zupełnie
niegroźny wąż.
Zaskroniec występuje w Europie aż po Ural i Kaukaz. W Polsce stwierdzany na całym obszarze kraju.
Ochrona: §§
licznie), Istebna (często), Szczyrk (rzadko), Ustroń
(niezbyt licznie), Wisła (często).
Żmija zygzakowata
Fot. T. Jonderko
w razie zagrożenia czasem ucieka do wody - dobrze
pływa. Hibernuje od września lub października do
marca lub kwietnia. Łapie owady, pająki, ślimaki,
wije i dżdżownice. Jajożyworodna, czyli cały rozwój
zarodków w jajach odbywa się w ciele samicy, która
rodzi młode od końca lipca do września.
Występuje w Europie i Azji, jako jedyny gatunek
gadów ma zasięg aż do Przylądka Północnego, żyje
również wysoko w górach - w Alpach nawet do 3000
m n.p.m. W Polsce jest gatunkiem pospolitym.
Ochrona: §§
Występowanie na terenie B5: licznie na terenie
wszystkich gmin.
Zaskroniec zwyczajny Natrix natrix. Dorosłe
osobniki osiągają do 120 cm długości ciała. Mają
szaro-czarną lub zielonkawo-brązową skórę, o jaśniejszym brzuchu. Cechą charakterystyczną tego
węża są dwie jaśniejsze, żółte plamy w tylnej części
głowy. Gatunek pospolity i niejadowity, występujący na siedliskach wilgotnych, zwłaszcza w pobliżu
cieków i zbiorników wodnych, na terenach podmokłych. Często występuje w pobliżu ludzkich siedzib,
a nawet w większych ogrodach czy na ogródkach
działkowych. Prowadzi dzienny tryb życia, a kryje
się w jamach i norach gryzoni, pod stosami gałęzi czy kamieni. Aktywny w okresie od kwietnia do
października, hibernuje na czas zimy. Bezbronny,
w momencie pochwycenia wydala z kloaki cuchnącą, żółtawą ciecz o nieprzyjemnym i długo utrzymującym się zapachu. Jajorodny, samica składa do
Żmija zygzakowata Vipera berus. Wąż jadowity,
jedyny w Polsce, dorastający do ok. 90 cm długości, ale najczęściej do 70-80 cm, o różnym ubarwieniu: popielatym, miedziano-brązowym i czarnym,
z charakterystycznym czarnym zygzakiem na grzbiecie. Zygzak ten jest wyraźny u osobników o jasnej
barwie skóry, prawie niewidoczny u węży o skórze
ciemno wybarwionej. Żmije występują w różnych
siedliskach, na terenie całego kraju, unikając jedynie siedlisk bardzo wilgotnych. Często wygrzewają
się w miejscach nasłonecznionych. Mogą występować w dużych skupiskach, a także w pobliżu siedzib
ludzkich. Również w większych skupiskach spędzają
okres zimy w podziemnych kryjówkach (nory, szczeliny skalne). Zwierzę jajożyworodne, czyli cały rozwój w jajach przebiega w ciele samicy, a młode rodzą
się (w okresie od lipca do września) w pełni zdolne
do samodzielnego życia. Żmije polują na małe ssaki
(głównie gryzonie), rzadziej na płazy, gady i ptaki,
które paraliżują za pomocą jadu i w całości połykają.
W przypadku ukąszenia jad ten jest niebezpieczny
dla człowieka, w szczególności dla dzieci, osób starszych lub chorych. Działa toksycznie na układ nerwowy, zaburza pracę serca, zmniejsza krzepliwość
krwi, powoduje martwicę tkanek. Po ukąszeniu należy natychmiast zgłosić się do lekarza w celu przyjęcia surowicy.
Gatunek o zasięgu europejskim, w Polsce występuje zarówno na nizinach, jak i w górach.
Ochrona: §§
licznie), Istebna (niezbyt licznie), Szczyrk (pospolicie), Ustroń (niezbyt licznie), Wisła (niezbyt licznie).
Bocian czarny Ciconia nigra. Znany także pod
nazwą hajstra. Ma czarne, połyskujące metalicznie
upierzenie, z brzuchem i piersiami białymi. Dorosłe
Bocian czarny
Fot. Ł. Łukasik
ptaki mają czerwony dziób i nogi, młode - zielonoszare i bladoróżowe. Bardzo często lata szybując.
Dorasta do 90 cm długości ciała, przy rozpiętości
skrzydeł do 190 cm i wadze ok. 3 kg. Jest ptakiem
bardzo płochliwym, unikającym otwartych przestrzeni. W odróżnieniu od bociana białego nie zakłada gniazd w pobliżu ludzkich siedzib, ale w lasach,
w pobliżu żerowisk – wód stojących i płynących,
bagien. W ostatnim okresie notuje się jednak coraz
liczniejsze przypadki gniazdowania nawet w niezbyt
dużych lasach, w pobliżu ludzkich osiedli. Gniazda
buduje na wysokich drzewach, przede wszystkim
liściastych, a ich średnica zewnętrzna dochodzi do
150 cm. Wykorzystuje 2-3 gniazda, które regularnie
zmienia. Lęgi odbywają się na przełomie kwietnia
i maja, jaja są wysiadywane przez oboje rodziców,
a pisklęta wykluwają się po ok. 35-45 dniach wysiadywania. Zimowiska bociana czarnego to południowa i wschodnia Afryka oraz południowa Azja.
Gatunek ma zasięg euroazjatycki, nie występuje
na pustynnych obszarach Azji Środkowej.
Ochrona: §§ (ochronie podlegają także miejsca
gniazdowania: przez cały rok w promieniu 100 m,
a okresowo - od 15 marca do 31 sierpnia - w promieniu 500 m), DP
Występowanie na terenie B5: Brenna (zalatuje),
Istebna (zalatuje), Ustroń (rzadko), Wisła (zalatuje).
Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos.
Należy do rodziny dzięciołowatych, ptak o średnich
rozmiarach - długość ciała do 26 cm, rozpiętość skrzydeł do 45 cm. Upierzenie - górna część grzbietu czarna, dolna biała, skrzydła czarne z białymi poprzecznymi pręgami, ogon czarny z biało-czarnymi skrajnymi
61
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
60
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
sterówkami. Spód ciała ma biały z podłużnymi czarnymi kreskami, a podogonie czerwone. Czoło białe,
natomiast u samca czapeczka czerwona, u samicy
- czarna. Zamieszkuje drzewostany liściaste, zwykle
w pobliżu rzek. Gniazduje w dziuplach wykutych
w wilgotnym i zbutwiałym drewnie, na ogół brzozy
lub olchy, stosunkowo nisko (do 5 m nad powierzchnią gruntu). Okres lęgowy przypada na kwiecień
i maj, a samica składa 3-5 jaj. Odżywia się owadami,
a w zimie również nasionami i jagodami.
Dzięcioł białogrzbiety
Fot. M. Piekarski
tej samej barwy przepaskę na potylicy. Zamieszkuje
bory i lasy mieszane, w górach występuje do regla
górnego. Gniazduje w dziuplach wykutych zwykle
ponad 8 m nad ziemią. Ma jeden lęg w roku, w okresie od kwietnia do maja, od 4 do 5 jaj w lęgu. Pokarmem są owady wydobywane z drewna, zwłaszcza
mrówki i kózkowate.
Zamieszkuje lasy Europy i Azji.
Ochrona: §§, DP
Występowanie na terenie B5: występuje niezbyt
licznie na terenie wszystkich gmin.
Dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus. Średniej wielkości dzięcioł (długość ciała ok. 23 cm, rozpiętość skrzydeł 12-13 cm) o trzech palcach (pozostałe krajowe dzięcioły mają po 4 palce). Sylwetką
przypomina dzięcioła dużego i dzięcioła średniego.
Ubarwienie na grzbiecie białe, potylica, skrzydła
i ogon czarne (zewnętrzne lotki i sterówki z białymi
plamami), spód ciała biały z poprzecznymi prążkami, gęsto ułożonymi zwłaszcza na brzuchu. Na policzkach i na boku szyi dwie czarne pręgi; u samca na
głowie plama koloru żółtego, u samicy - siwosrebr-
Gatunek zamieszkujący obszar Eurazji, w Polsce
jest gatunkiem rzadkim.
Ochrona: §§, CzZ-NT, DP
Ustroń (rzadko).
Dzięcioł czarny Dryocopus martius. Jest to największy dzięcioł europejski, dorastający do 45-50
cm długości ciała i 75 cm rozpiętości skrzydeł. Pióra
czarne, połyskliwe na grzbiecie, bardziej matowe od
spodu, czasem o barwie ciemnoszarej. Samiec ma
czerwoną czapeczkę, podczas gdy samica jedynie
Dzięcioł trójpalczasty
Dzięcioł czarny
Fot. M. Karetta
Głuszec
Fot. Ł. Łukasik
Głuszec Tetrao urogallus. Jest dość dużym ptakiem z rodziny głuszcowatych, ma skrzydła o rozpiętości 100-135 cm i osiąga wagę od 2,5 (samice)
do nawet 6,5 kg (samce). Samiec wyraźnie większy
od samicy, z czarną głową, szyją i kuprem z szarymi podłużnymi cętkami, skrzydła i grzbiet brązowe,
ogon czarny z białymi plamami. Wokół oka ma czerwoną plamę, a spód ciała czarny z metalicznym połyskiem na piersi. Samica z ciemnobrunatnymi piórami, z rdzawo-białym poprzecznym prążkowaniem
na wierzchu ciała, brązowym gardłem i wolem. Zamieszkuje rozległe, stare lasy z gęstym podszytem.
Gniazda buduje w ukryciu - w zagłębieniach, pod
konarami lub w gęstych zaroślach. Odbywa jeden
lęg w roku, w maju. Charakterystyczne są toki głuszca, podczas których samiec rozkłada wachlarzowato ogon, wyciąga szyję i stroszy skrzydła, wydając
dźwięk składający się z 4 faz, noszących nazwy: klapanie, trelowanie, korkowanie (odbój) i szlifowanie.
Podczas ostatniej fazy ptak głuchnie na okres do 1,5
sekundy, co wykorzystywano podczas polowań do
podchodzenia głuszca. Odżywia się głównie igła-
Fot. M. Piekarski
nego. Gniazduje w dziupli wykutej na wysokości
od 1 do 6 m nad ziemią. Odbywa jeden lęg w roku,
w czerwcu. Odżywia się owadami, zimą - głównie
nasionami roślin.
Gatunek zamieszkuje lasy borealne Eurazji
i Ameryki Północnej, w Polsce nielicznie występuje
w Karpatach oraz na północnym wschodzie kraju.
Ochrona: §§, CzZ-VU, DP
Istebna (rzadko), Szczyrk (zalatuje), Ustroń (rzadko),
Wisła (rzadko).
Pliszka górska
Fot. Ł. Łukasik
mi drzew iglastych, latem także owocami roślin leśnych, owadami, pąkami, trawą.
Występuje w Pirenejach, Skandynawii, w Alpach,
środkowo-wschodniej Europie, północno-zachodnich Bałkanach oraz w strefie tajgi w Azji. W Polsce
zasięg ograniczony do Karpat Zachodnich, Sudetów, Borów Dolnośląskich, wschodniego Pomorza,
północno-wschodniej części kraju oraz do Puszczy
Solskiej i Lasów Janowskich. W Beskidzie Śląskim,
w Nadleśnictwie Wisła, z początkiem XXI wieku
przystąpiono do reintrodukcji tego gatunku (patrz
rozdział 8.3).
tokowisk: przez cały rok w promieniu do 200 m od
tokowiska, a okresowo - od 1 lutego do 31 maja w promieniu 500 m od tokowiska), CzZ-CR, DP
Występowanie na terenie B5: Istebna (rzadko),
Szczyrk (rzadko), Ustroń (rzadko), Wisła (rzadko).
Pliszka górska Motacilla cinerea. Mały ptak, dorastający do 18-19 cm długości ciała i do 27 cm rozpiętości skrzydeł. Wędrowny, populacje europejskie
spędzają zimę w południowej Afryce; powracają
z zimowisk w marcu i kwietniu, a odlatują we wrześniu i w październiku. Ma smukłą sylwetkę z długim czarnym ogonem z białymi brzegami. W szacie
spoczynkowej ptaki mają spód ciała żółty, przechodzący w biały aż do szarego na grzbiecie. W okresie
godowym samce mają intensywnie żółty brzuch
i czarne podgardle ograniczone białym wąsem. Siedliskiem pliszki górskiej są brzegi rzek i potoków
o rwącym nurcie. Gniazdo buduje w szczelinach skał
i pośród kamieni na brzegach wód, zawsze osłonięte
od góry, gniazduje także w ścianach budynków czy
pod mostami. W ciągu roku ma zwykle dwa lęgi, często wysiaduje także jaja kukułki.
Gatunek euroazjatycki, w Polsce średnio liczny
ptak lęgowy głównie terenów górskich i wyżynnych, nielicznie występujący w regionie północnozachodnim.
Ochrona: §§
licznie), Istebna (niezbyt licznie), Szczyrk (rzadko),
Ustroń (niezbyt licznie), Wisła (niezbyt licznie).
Pluszcz Cinclus cinclus. To mały ptak o krępej
sylwetce, z krótkimi, zaokrąglonymi skrzydłami
oraz krótkim i zadartym ogonkiem. Dorasta do 18
cm długości ciała (w tym ogon ma do 5 cm), a rozpiętość skrzydeł osiąga 26-30 cm. Brak wyraźnego dymorfizmu, obie płcie ubarwione jednakowo
63
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
62
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
Pluszcz
Fot. Ł. Łukasik
- ciemnobrązowe pióra na głowie i karku, wierzch
ciała ciemnoszary lub prawie czarny, gardło, pierś
i górna część brzucha białe, dół brzucha ciemnobrązowy. Zwracają uwagę białe powieki (widoczne przy zamkniętych oczach). Zamieszkuje tereny
górskie, z rzekami i strumieniami o bystrymi nurcie,
w zimie trzymając się miejsc z niezamarzającą
wodą. Ma dwa lęgi w roku, buduje gniazda zwykle nad wodą, pod wymytymi korzeniami drzew,
w szczelinach skalnych lub w zakamarkach konstrukcji mostowych. Gniazda mają kulisty kształt, są utkane
z mchów, liści i źdźbeł traw. Pożywieniem są głównie owady i ich larwy, skorupiaki i mięczaki; poluje
czatując na zdobycz na kamieniach leżących w wodzie i nurkując w wodzie na głębokość nawet do
1 metra. W wodach płytszych, o wolniejszym nurcie,
zbiera pożywienie biegając po dnie.
Zasięg gatunku obejmuje Europę, Bliski Wschód
i wyspowo północną Afrykę. W Polsce ptak nieliczny,
występujący na terenach górskich, głównie w Sudetach i Karpatach. Gatunek generalnie osiadły.
Ochrona: §§
Istebna (rzadko), Szczyrk (rzadko), Ustroń (niezbyt
licznie), Wisła (rzadko).
Puchacz
Fot. Ł. Łukasik
Puchacz Bubo bubo. Największa europejska
sowa o długości ciała dochodzącej do 70-80 cm,
przy rozpiętości skrzydeł do 180 cm, o masywnej
sylwetce, dużej, okrągłej głowie i krótkim ogonie.
Samice większe, ale ubarwienie obu płci jednakowe - w różnych odcieniach brązu, z ciemnym
wzorem na grzbiecie, a od spodu bardziej żółtawe
z ciemnym, podłużnym kreskowaniem, na piersi
przypominające kształtem krople wody. Na głowie
charakterystyczne „uszy” ułożone z piór, stawianych
pionowo w przypadku zaniepokojenia. Szlara - czyli talerzowato ułożone pióra wokół dzioba i oczu
u sów - słabo zaznaczona; oczy duże, pomarańczowe. Odzywa się wieczorem lub o zmroku, donośnym „pu-hu”, praktycznie przez cały rok, ale najintensywniej jesienią oraz zimą przed zniesieniem
jaj (styczeń - luty). Alarmuje głosem ostrym, szczekliwym, a zaniepokojony kłapie dziobem. Aktywny
w nocy oraz o zmierzchu i o świcie. Lot dość szybki,
potrafi robić nagłe zwroty. Poluje na ptaki i mniejsze ssaki (do wielkości cietrzewia i zająca), ale również na chrząszcze lub żaby.
W ciągu dnia przesiaduje na półce skalnej albo
na grubej gałęzi w koronie drzewa, przy pniu. Osiadły, trzyma się swego terytorium o promieniu 2-4
km (zimą większym), zamieszkując zwarte i rozległe
lasy, najczęściej iglaste, w pobliżu otwartych przestrzeni. Gniazdo zakłada w miejscach ustronnych,
na drzewie, w dziuplach, w załomach skalnych,
a także zajmując opuszczone gniazda dużych ptaków (np. myszołowa czy bociana czarnego). W lęgu
ma od 2 do 3 jaj. Gatunek długowieczny, dożywa do
20 lat (w niewoli nawet do 60).
Występuje w Europie południowej, środkowej
i północnej, północnej Afryce i w Azji. W Polsce bardzo
nieliczny ptak lęgowy, występujący głównie na południu, na Pomorzu oraz na północnym wschodzie.
Puszczyk uralski
Fot. L. Kostkiewicz
gniazdowania: przez cały rok w promieniu 200 m,
a okresowo - od 1 stycznia do 31 lipca - w promieniu
500 m), CzZ-NT, DP
Szczyrk (rzadko), Ustroń (rzadko), Wisła (zalatuje).
Puszczyk uralski Strix uralensis. Duży, drapieżny
ptak z rodziny puszczykowatych, dorastający do 60
cm długości ciała i 120-135 cm rozpiętości skrzydeł.
Samice znacznie większe od samców. Przedstawiciele obu płci mają takie same upierzenie - szarobiałe
z ciemniejszym kreskowaniem, na grzbiecie bardziej
podłużnym, większym i ciemniejszym. Skrzydła
i ogon ubarwione w szerokie, poprzeczne pasy szare i jasnobrązowe. Oczy stosunkowo małe i czarne,
otoczone jednobarwną szlarą (z piórami o czarnych
stosinach i szarych promieniach), obwiedzioną cienką, czarnobrązową linią. Odzywa się przez cały rok,
w nocy, przy czym najaktywniejszy jest w sezonie
lęgowym (luty - kwiecień) oraz w okresie zajmowania terytoriów i budowy gniazd (październik - listopad). Typowym głosem jest głuche i wielosylabowe
„hu-hu”, słyszalne nawet z odległości 2 km. Jest to
ptak stosunkowo mało płochliwy, aktywny zarówno
w dzień, jak i w nocy, w pobliżu gniazda agresywny
i mogący zaatakować człowieka szponami. Jest ptakiem terytorialnym i osiadłym, zamieszkującym starodrzewia głównie iglaste, w górach lasy bukowe, ze
słabo rozwiniętym podszytem. Poluje na małe ssaki
oraz drobne i średniej wielkości ptaki, ale także na
inne sowy (puszczyki i uszatki). Kiedy brakuje pokarmu, odżywia się również płazami i chrząszczami. Poluje wypatrując zdobyczy z drzew, wykonuje także
loty patrolowe nisko nad ziemią, na przykład wzdłuż
przecinek czy dróg. Ma jeden lęg w roku (3-4 jaja),
a ptaki łączą się w pary na całe życie (dożywa do 20
lat). Gniazduje w dziupli lub opuszczonych gniazdach innych ptaków, głównie drapieżnych; gniazdo
zakłada w głębi lasu, a terytorium lęgowe liczy zwykle ok. 1 km2 powierzchni.
Występuje na obszarze euroazjatyckim, od Półwyspu Skandynawskiego po wybrzeże Pacyfiku. Przez
Polskę przebiega południowa granica zasięgu, ma
izolowane populacje w Karpatach oraz na Mazurach.
Ochrona: §§, CzZ-LC, DP
Szczyrk (rzadko), Ustroń (rzadko), Wisła (zalatuje).
Sóweczka Glaucidium passerinum. Niewielki - do
ok. 17 cm długości ciała i 35-45 cm rozpiętości skrzy-
Sóweczka
Fot. A. Dorda
deł - ptak z rodziny puszczykowatych, najmniejsza
europejska sowa. Samiec i samica ubarwione tak
samo - głowa i grzbiet brązowe z białymi lub kremowoszarymi prążkami, gęstymi i drobniejszymi na
głowie, spód ciała białawy z podłużnymi, ciemnobrązowymi plamkami. Ogon jaśniejszy z poprzecznym
prążkowaniem. Ogon krótki, mała głowa ze słabo
zaznaczającą się szlarą. Gatunek osiadły, zajmuje terytorium o powierzchni ok. 1,5 km2. Aktywny głównie o świcie i o zmierzchu, ale także za dnia. Często
siada na czubkach drzew. Na krótkich odcinkach lata
szybko i zwinnie. Preferuje drzewostany iglaste lub
mieszane, ale generalnie jest związany ze świerkiem
i jodłą. Odzywa się monotonnymi gwizdami. Poluje
przede wszystkim na drobne ptaki - sikory, zięby, rudziki, rzadziej na myszy i norniki, czatując lub przeszukując korony drzew i dziuple i ścigając ofiary na
krótkich odcinkach. Gniazduje w dziuplach, zwykle
po dzięciole dużym. Wyprowadza jeden lęg w roku,
mając 4-5 jaj, wysiadywanych przez samicę (samiec
donosi jej pokarm). Gatunek umieszczany w Polsce
na listach gatunków zagrożonych i w czerwonych
księgach zwierząt, obecnie obserwuje się wzrost
liczby par lęgowych.
Zasięg występowania sóweczki obejmuje północno-wschodnią Europę i Azję, a także obszary
górskie Europy Środkowej. W Polsce występuje na
północnym wschodzie (Puszcza Białowieska), w Sudetach, Karpatach i na Dolnym Śląsku.
Ochrona: §§, CzZ-LC, DP
Jeleń Cervus elaphus. Jeden z największych ssaków stale zamieszkujących region Beskidzkiej 5.
Samce (byki) mogą dochodzić nawet do ponad
200 kg wagi ciała, a samice (łanie) są dużo lżejsze.
Sierść brunatna lub brązowa, spód ciała jaśniejszy,
65
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
64
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
Jeleń - byk
Fot. Ł. Łukasik
a na zadzie charakterystyczna żółtawa plama. Młode
(cielaki) mają futro z jasnymi plamkami. Samce mają
charakterystyczne poroże, których wielkość (liczba
odnóg) jest zależna od wieku zwierzęcia i decyduje o jego sukcesie rozrodczym. Poroże jest zrzucane
co roku pod koniec zimy i co roku wyrasta na nowo.
Jelenie odżywiają się pędami drzew i krzewów, roślinnością zielną, porostami, mchami itd. Poza okresem rozrodu samice tworzą grupy razem z cielętami i młodymi bykami, a samce żyją samotnie lub
w grupach (tzw. chmarach męskich). W okresie godowym (wrzesień - październik) odbywają się tzw. rykowiska, podczas których dochodzi do walki byków
o dostęp do samic, a byki ogłaszają swą obecność
donośnym rykiem. Zwycięskie byki tworzą swoje haremy, których aktywnie bronią przed innymi
samcami. Porody odbywają się na przełomie maja
i czerwca, przy czym samice rodzą samotnie i ponownie łączą się w grupy po ok. 1-6 tygodniach.
Ochrona: gatunek łowny
Występowanie na terenie B5: we wszystkich gminach pospolity.
Koszatka Dryomys nitedula. Niewielki ssak należący do gryzoni, osiągający do 10 cm długości ciała
(bez puszystego ogona) i wagę ok. 70 g. Na grzbiecie
sierść szarożółtawa, brzuch biały. Wokół oczu ciemniejsze plamy. Gatunek preferuje większe kompleksy leśne liściaste lub mieszane, w górach występuje
także w borach świerkowych. Zamieszkuje dziuple,
opuszczone ptasie gniazda lub budki lęgowe, budując w nich własne kuliste gniazda z traw, paproci i liści. Zimuje w gniazdach ukrytych pod ziemią,
w korzeniach drzew. Okres rozrodczy przypada na
czerwiec - sierpień, w jednym miocie jest od 2 do
6 młodych. Pokarmem koszatek są pączki, młode liście, owoce i nasiona drzew i krzewów oraz drobne
bezkręgowce, jaja i pisklęta ptaków.
Koszatka
Fot. R. Mysłajek
Zasięg gatunku - Europa środkowa i południowo-wschodnia oraz Azja, w naszym kraju występuje w części południowo-wschodniej (przez Polskę
przebiega północno-zachodnia granica zasięgu).
Ochrona: §§, CzZ-NT, DS
Wisła (rzadko).
Niedźwiedź brunatny Ursus arctos. Jest największym drapieżnikiem lądowym na terenie Polski, osiągając do 2,5 m długości ciała i powyżej 400
kg wagi. Sierść o zmiennym umaszczeniu, najczęściej brązowa (w różnych odcieniach). Niedźwiedzie
występują w zwartych kompleksach leśnych, przy
czym wędrują w poszukiwaniu pokarmu i mogą
zapuszczać się w pobliże ludzkich siedzib. Areał pojedynczego osobnika ma powierzchnię rzędu kilkuset kilometrów kwadratowych. W okresie zimowym
zapada w sen w kryjówkach, zwanych gawrami (zakładane w jaskiniach, zagłębieniach w ziemi, dziuplastych drzewach, w młodnikach czy w wykrotach
drzew). Okres godowy przypada od kwietnia do
czerwca. Samica rodzi od 1 do 3 młodych, które
pozostają pod opieką matki do ukończenia 2. roku
życia. Zwierzę wszystkożerne, zjada pokarm roślinny, padlinę, ale może także polować na duże ssaki
kopytne (sarny, jelenie) oraz zwierzęta hodowlane.
Czasem w poszukiwaniu pokarmu niszczy uprawy,
sady owocowe, pasieki.
Występuje w górach Półwyspu Skandynawskiego, w Alpach, Karpatach, Pirenejach, Apeninach,
górach Półwyspu Bałkańskiego oraz w Europie
wschodniej, w Azji, na Alasce i w górach Ameryki
Północnej. Na terytorium Polski niedźwiedzie brunatne spotyka się w Karpatach.
gawrowania w promieniu 500 m, w okresie od 1 listopada do 31 marca), CzZ-NT, DS
Występowanie na terenie B5: Istebna (zachodzi),
Ustroń (zachodzi), Wisła (zachodzi).
(strychy). Zimowanie odbywają w jaskiniach. Gatunek migrujący nawet do 390 km do zimowisk. Gody
przypadają głównie na okres sierpień - październik,
ale mogą się odbywać także wiosną czy zimą, odbywają się w miejscach schronienia. Samice wydają na
świat 1 lub 2 młodych, zwykle w okresie maj - czerwiec. Nocki duże latają raczej wolno, a pułap ich lotu
zwykle nie przekracza 10 m nad poziomem gruntu.
W czasie żerowania mogą się oddalić od kryjówki
nawet na odległość do 25 km. Pokarmu - dużych
owadów poruszających się po ziemi, chrząszczy, gąsienic motyli, świerszczy - poszukują w lasach ze słabo rozwiniętym podszytem, w sadach i w parkach.
Ochrona: §§, DS
Szczyrk (rzadko), Ustroń (rzadko), Wisła (rzadko).
Nocek orzęsiony Myotis emarginatus. Niewielki
nietoperz, z futrem o brązowawo-rudej barwie. Występuje na obszarach leśnych z dużą ilością jaskiń.
Chroni się zarówno w jaskiniach, szczelinach skalnych, jak i w dziuplach oraz na strychach budynków,
a zimuje w jaskiniach. Migruje na odległości do ok.
100 km. Gody odbywają się w okresie od sierpnia do
października, młode rodzą się na przełomie czerwca i lipca. Nocki orzęsione latają raczej wolno i nisko
(do 10 m), ale są bardzo zwrotne. Chwytają przede
Nocek duży Myotis myotis. Nietoperz o szarobrązowej sierści na grzbiecie, jaśniejszej na brzuchu,
należy do największych nietoperzy występujących
na obszarze Polski. Siedliskiem nocka dużego są obszary z dużym udziałem lasów, przy czym kolonie
rozrodcze zakładane są w obiektach budowlanych
Niedźwiedź brunatny
Fot. R. Mysłajek
Nocek duży
Fot. R. Mysłajek
Nocek orzęsiony
Fot. Cz. Szura
67
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
66
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
wszystkim muchówki i pajęczaki, poszukując pokarmu w lasach lub na ich obrzeżach.
Występują w południowej i wschodniej Europie,
północnej Afryce, w Azji Mniejszej po środkową
Azję. Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu. Stwierdzany w zachodniej części Karpat i na
Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.
Ochrona: §§, CzZ-EN, DS
licznie), Ustroń (rzadko), Wisła (rzadko).
Orzesznica Muscardinus avellanarius. Niewielki gryzoń o brązowo-szarej sierści na grzbiecie
i kremowym spodzie ciała. Ma krótkie, okrągłe uszy
i ciemne oczy. Dorasta do 6-9 cm długości ciała,
a długość puszystego ogona wynosi 5-8 cm. Jest
to najmniejszy przedstawiciel rodziny popielicowatych. Zamieszkuje głównie lasy lub większe powierzchniowo zadrzewienia, preferuje miejsca licznego występowania leszczyny, przebywa głównie
w warstwie krzewów. Odżywia się orzechami leszczynowymi, jagodami, bukwią i żołędziami, a także
owadami. Aktywny nocą, za dnia chroni się w gniazdach z mchu, traw i gałązek, które zlepia śliną. Mają
one boczne wejścia i są umieszczane do wysokości
ok. 1 m nad ziemią. Orzesznica buduje kilka tego
typu dziennych kryjówek. W odrębnych, staranniej
zbudowanych, miękko wyścielonych i umieszczonych nisko nad ziemią gniazdach odbywają się lęgi
orzesznicy (przełom maja i czerwca oraz sierpień).
W ciągu roku orzesznica rodzi 2 mioty, po 1-7 młodych w każdym. Młode usamodzielniają się po 6 tygodniach; orzesznice żyją 3-4 lata. W okresie zimowym - od października do początku kwietnia - zapada w sen zimowy, hibernuje.
Orzesznica
Fot. R. Mysłajek
Podkowiec mały
Fot. T. Jonderko
Gatunek występuje na obszarze całej Polski, najliczniej na południu i południowym wschodzie.
Ochrona: §§
Istebna (rzadko), Szczyrk (niezbyt licznie), Ustroń
Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros. Niewielki nietoperz z charakterystyczną skórną naroślą
na pyszczku w kształcie podkowy. Futerko szare. Występuje na obszarach o dużej lesistości, skalistych,
zakładając kolonie rozrodcze na strychach różnych
budowli. Okres zimowy spędza w jaskiniach, ale
także np. w bunkrach czy szałasach pasterskich.
Migruje na stosunkowo małe odległości, do 10 km.
Gody odbywają się głównie jesienią, ale owulacja
i zapłodnienie ma miejsce dopiero w marcu i kwietniu, a młode (zwykle jedno) przychodzą na świat
w okresie czerwiec - lipiec (rzadko na początku sierpnia). Podkowce latają nisko nad ziemią, są zwrotne
i żerują na obrzeżach lasów, w parkach, alejach, nad
zbiornikami wodnymi i ciekami o zadrzewionych
brzegach, do kilku kilometrów od kryjówek. Na ich
pokarm składają się głównie owady, a także pajęczaki i wije.
Występuje w południowej, zachodniej i środkowej
części kontynentu europejskiego, w Azji Mniejszej,
na Kaukazie, w środkowej Azji i północno-zachodniej części Himalajów. W Polsce stanowiska podkowca stanowią północny kraniec zasięgu, ograniczone
są do południowo-wschodniej części kraju.
Ochrona: §§, CzZ-EN, DS
Szczyrk (niezbyt licznie), Ustroń (rzadko), Wisła
(rzadko).
Popielica Glis glis. Należy do gryzoni prowadzących nadrzewny tryb życia. Dorasta do 18 cm długo-
Popielica
Fot. R. Mysłajek
ści ciała i ma niewiele krótszy, puszysty ogon. Sierść
na grzbiecie jest srebrzystoszara, brzuch białawy.
Występuje przede wszystkim w lasach liściastych
i mieszanych, rzadziej w ogrodach czy parkach. Kryjówek szuka w dziuplach i budkach ptaków, ale także
w zakamarkach różnych obiektów budowlanych (szałasy pasterskie, leśniczówki, altany) położonych w pobliżu lasów. Gniazda buduje z liści drzew i krzewów.
Okres zimowy popielice spędzają w ziemnych jamkach na głębokości 3-50 cm, w norach innych zwierząt czy w szczelinach nabiegów korzeniowych drzew
lub np. pod podłogami budynków zlokalizowanych
w lasach lub w ich pobliżu. Samica rodzi od połowy
lipca do września zazwyczaj 4-6 młodych, ale zdarzają
się mioty z 11 młodymi. Jeżeli w danym roku brakuje
pokarmu, popielice mogą w ogóle nie przystępować
do rozmnażania. Podstawowym pokarmem popielicy
są orzeszki bukowe i leszczynowe, żołędzie, owoce innych drzew leśnych. Zjada także pączki drzew, młode
listki, bezkręgowce, jaja i pisklęta ptaków.
Występuje w Europie środkowej i południowowschodniej oraz na Kaukazie i w północnej Azji
Mniejszej. W Polsce występuje w południowej części
kraju, a na nielicznych stanowiskach była stwierdzana także w części północnej.
Ryś Lynx lynx. Bardzo rzadki na terenie całej Polski
drapieżnik, dorastający do 70-130 cm długości ciała
i osiągający wagę 12-32 kg (samce są większe od
samic). Futro kremowo-rdzawe z rzędami ciemniejszych plamek. Żyje samotnie, zajmując terytorium
o powierzchni od 100 do 150 km2. Trzyma się dużych
i zwartych kompleksów leśnych, unika sąsiedztwa
ludzi. Niekorzystnymi zjawiskami dla tego gatunku jest fragmentacja lasów i odlesianie, wkraczanie
z zabudową na śródleśne polany, budowa dróg
i infrastruktury turystycznej. Do godów przystępuje w lutym i marcu, a młode (od 1 do 3) rodzą się
na przełomie kwietnia i maja w trudno dostępnych
kryjówkach. Młode pozostają pod opieką matek do
kolejnego okresu rozrodczego. Ryś poluje głównie
na sarny, mniejsze jelenie (cielęta i łanie), młode
dziki, inne drobne ssaki oraz ptaki, rzadko zdarzają
się ataki na zwierzęta hodowlane (owce). Do ofiary
rysie podkradają się, aby ją schwytać po krótkim
pościgu czy wręcz w kilku susach. Polują głównie
na terenach zalesionych, z licznymi przeszkodami
umożliwiającymi podkradanie się.
Zasięg obejmuje przede wszystkim tajgę od Półwyspu Skandynawskiego po wschodnią Syberię
i północno-wschodnie Chiny, Karpaty, Góry Dynarskie, Azję Mniejszą, Kaukaz, góry centralnej Azji po
środkowe Chiny. W Polsce przede wszystkim obszar
północno-wschodni oraz Karpaty.
Występowanie na terenie B5: Szczyrk (zachodzi),
Ustroń (zachodzi zimą), Wisła (zachodzi).
Ryś
Fot. R. Mysłajek
69
4. Nasi
czylitylko,
najcenniejsze
i najciekawsze
i grzyby
Pamiątki
68
przeszłości
czyli istniejące
i projektowane
formy ochrony
* * *
Wilk
Fot. Ł. Łukasik
Wilk Canis lapus. Jeden z najbardziej rozpoznawanych drapieżników. Samce dorastają do 1,5-2 m
długości ciała, przy wadze dochodzącej do ok. 65 kg,
samice są zwykle lżejsze. Zróżnicowana jest barwa
sierści, z reguły szara, brązowa i brunatna, z ciemniejszym grzbietem i jaśniejszym brzuchem. Wilki
tworzą grupy rodzinne, liczące od 2 do 9 osobników
(składają się na nie: para alfa, czyli rozmnażająca się,
szczenięta i młode z poprzednich miotów), zajmujące terytorium od 100 do ponad 200 km2. Typowym
siedliskiem wilków są zwarte i duże kompleksy leśne, w których polują one na duże ssaki kopytne
(jelenie, sarny), rzadziej na mniejsze zwierzęta. Zdarzają się również ataki na owce, rzadziej na bydło
czy konie, na obrzeżach lasów czy na śródleśnych
polanach. Polują w grupie, są wytrwałymi biegaczami, ofiarę osaczają. Okres rui przypada na okres
koniec stycznia - początek marca. Ciąża trwa ok. 65
dni, a samica w ukryciu rodzi przeciętnie 6 szczeniąt
w miocie. Młode wilki usamodzielniają się w drugim
roku życia i najczęściej migrują w celu znalezienia
swojego terytorium.
Dawniej zasięg gatunku obejmował całą Eurazję
oraz Amerykę Północną. Współcześnie w Europie występuje jedynie na izolowanych obszarach na Półwyspie Iberyjskim, na Sycylii, Półwyspie Apenińskim oraz
na wschód od linii Wisły i nasady Półwyspu Skandynawskiego. W Polsce wilki spotyka się prawie wyłącznie we
wschodniej i południowo-wschodniej części kraju.
Ochrona: §§ (ochronie podlega także obszar wokół nory w promieniu 500 m, w okresie od
1 kwietnia do 15 lipca), CzZ-NT, DS
Istebna (zachodzi), Szczyrk (zachodzi), Ustroń (rzadko), Wisła (zachodzi).
Na terenie gmin Beskidzkiej 5 występuje oczywiście szereg innych, równie interesujących i cennych,
a także objętych ochroną roślin, zwierząt i grzybów.
Jednak nie przedstawiliśmy ich wszystkich uznając,
że są to na ogół gatunki powszechnie znane. Do
nich należą na przykład rośliny objęte ochroną, takie jak śnieżyczka przebiśnieg, pierwiosnka wyniosła, kopytnik pospolity czy kalina koralowa. Należy
wspomnieć także przynajmniej o kilku gatunkach
bezkręgowców, a zwłaszcza o owadach „naturowych”, czyli takich gatunkach, których występowanie uzasadnia wyznaczenie obszaru Natura 2000.
Do nich należą nadobnica alpejska, pachnica dębowa, kozioróg dębosz, jelonek rogacz, czerwończyk
nieparek, biegacz gruzełkowaty, jednak gatunki te
nie były od lat stwierdzane na omawianym obszarze. Przedstawienie wszystkich występujących tu
najciekawszych gatunków ptaków zajęłoby sporą
część tej książki, dlatego również wskazano zaledwie kilka, wydaje się, że tych dla obszaru Beskidzkiej
5 najcenniejszych i najbardziej charakterystycznych.
I wreszcie grzyby - lista gatunków również byłaby tu
z pewnością bardzo długa, a znalazłoby się na niej
wiele znanych i chętnie zbieranych grzybów. Postanowiliśmy jednak zwrócić uwagę na jeden gatunek,
o bardzo oryginalnej budowie, którego występowanie jest ściśle związane z martwymi drzewami:
Soplówka jodłowa Hericium flagellum. Oryginalnie zbudowany owocnik ma kremową barwę, jest
mocno rozgałęziony i pokryty długimi i miękkimi
kolcami. Swym wyglądem przypomina koralowca.
Wysychając owocniki żółkną i brązowieją. Miąższ jest
elastyczny. Grzyb rozwija się zwłaszcza na martwych
drzewach w lasach liściastych, głównie bukowych.
Grzyb jadalny, jednak podlegający ochronie ścisłej, dlatego jego zbieranie jest zabronione.
Ochrona: §§
Ustroń (rzadko).
Soplówka jodłowa
Fot. M. Śniegoń
Our Neighbors or
the Most-Valuable and
Interesting Plants, Animals
and Fungi
Plants and animals are the real treasure of the
Silesian Beskids and the Silesian Foothills. It is impossible to name all of the animal and plant species
inhabiting the region of Beskidzka 5. Only a few
of them, which seem the most important and valuable for the region, are named and described in
the present work. These are the most-characteristic
species of Beskidzka 5. The status of each species is
also given, that is whether it is a species protected
by law, whether it is included in the Red Book of
Endangered Species or whether there should be a
Natura 2000 area established in order to protect this
species.
A number of protected and commonly known
species are not presented, along with Natura 2000
invertebrates that have not been recorded for years
in the discussed area. Moreover, of the long list of
fungi, only Hericium Coralloides, also called “coral
spine fungus”(a species with a very unique body
that fruits on dead hardwood logs), is described in
more detail.
The list that follows includes plants and animals
that are considered to be most characteristic of
Beskidzka 5: Common Beech (Fagus sylvatica), Veratrum lobelianum, Hacquetia epipactis, Ramsons
(Allium ursinum), Stemless Carline Thistle (Carlina
acaulis), Willow Gentian (Gentiana asclepiadea),
European Silver Fir (Abies alba), Sycamore Maple
(Acer pseudoplatanus), Common Spotted Orchid
(Dactylorhiza fuchsii), Broad-leaved Marsh Orchid
(Dactylorhiza majalis), Turk’s Cap Lily (Lilium martagon), Gladiolus imbricatus, Perennial Honesty (Lunaria rediviva), Purple Foxglove (Digitalis purpurea),
Digitalis grandiflora, Leopard’s Bane (Doronicum
austriacum), Asian Goatsbeard (Aruncus sylvester),
Ostrich Fern (Matteuccia struthiopteris), LesserButterfly Orchid (Platanthera bifolia), Deer Fern
(Blechnum spicant), Pale-Flowered Orchid (Orchis
pallens), Aconitum firmum moravicum, Dentaria
glandulosa, Carpathian Blue Slug (Bielzia coerulans),
Wasp Spider (Argiope bruennichi), Willowherb Hawkmoth (Proserpinus proserpina), Death’s-Head Hawkmoth (Acherontia atropos), Brown Trout (Salmo trut-
ta m. fario), Yellow-Bellied Toad (Bombina variegata),
Fire Salamander (Salamandra salamandra), Alpine
Newt (Triturus alpestris), Carpathian Newt (Triturus
montandoni), Sand Lizard (Lacerta agilis), Viviparous
Lizard (Zootoca vivipara), Grass Snake (Natrix natrix),
Common European Adder (Vipera berus), Black Stork
(Ciconia nigra), White-Backed Woodpecker (Dendrocopos leucotos), Three-Toed Woodpecker (Picoides
tridactylus), Western Capercaillie (Tetrao urogallus),
Motacilla cinclus, Grey Wagtail (Motacilla cinrea),
White-Throated Dipper (Cinclus cinclus), Eurasian
Eagle Owl (Bubo bubo), Ural Owl (Strix uralensis),
Eurasian Pygmy Owl (Glaucidium passerinum), Deer
(Cervus elaphus), Forest Dormouse (Dryomys nitedula), Brown Bear (Ursus arctos), Greater Mouse-Eared
Bat (Myotis myotis), Geoffroy’s Bat (Myotis emarginatus), Hazel Dormouse (Muscardinus avellanarius),
Lesser Horseshoe Bat (Rhinolophus hipposideros),
Edible Dormouse (Glis glis), Eurasian Lynx (Lynx lynx),
Grey Wolf (Canis lapus).
Sarna - kozioł
Fot. Ł. Łukasik
71
5. Lasy,
łąki i murawy,
czyli
najcenniejsze,
najciekawsze
i najbardziejformy
charakterystyczne
Pamiątki
70
przeszłości
i nie
tylko,
czyli istniejące
i projektowane
ochrony zbiorowiska roślinne
5. Lasy, łąki i murawy, czyli
najcenniejsze, najciekawsze
i najbardziej charakterystyczne
zbiorowiska roślinne
A jo jednak wolim me beskidzki stoki.
Bo beskidzkie lasy - świątynia przyrody,
Przepiekne dlo łoka, rześki dlo ochłody. (...)
Gałązki szemrzą o cudnym śnie,
Zielony szelest raduje mnie.
Jako kandelabry zdobne kryształami,
W lesie pajęczyna pyszni się kroplami.
Dlo słońca jest pryzmatem, a dlo wiatru lutnią
W lecie growo poleczkę, w jesieni melodyję smutną.
Jedlowe konory sklepiyni wspiyrają,
A ptocy soliści od świtu śpiywają.
Zasłony z mgły tłumią hałasy,
Najpiekniyjszi są beskidzki lasy!
Polana na Małej Czantorii Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
Zuzanna Kawulok, Beskidzkie lasy
Fot. T. Targowski
73
5. Lasy,
łąki i murawy,
czyli
najcenniejsze,
najciekawsze
i najbardziejformy
charakterystyczne
Pamiątki
72
przeszłości
i nie
tylko,
czyli istniejące
i projektowane
są na tyle powszechne, że człowiek w najbliższym
czasie nie jest w stanie im zaszkodzić. W dalszej
części tej książki będziemy posługiwać się właśnie
nazwami różnych zespołów roślinnych, a zamieszczone poniżej krótkie charakterystyki wybranych
zespołów mogą okazać się pomocne w ich rozpoznaniu podczas wędrówek na terenie Beskidzkiej 5.
* * *
Łąki na Pogórzu Cieszyńskim Opisując świat, który nas otacza, powszechnie
używamy prostych i zrozumiałych dla wszystkich
pojęć i terminów. Kiedy więc znajdziemy się gdzieś
na wycieczce - na przykład na terenie jednej z gmin
Beskidzkiej 5 - i spróbujemy opisać rozciągający się
przed nami krajobraz, użyjemy takich słów jak: góry,
szczyty i stoki, las i polany, doliny i rzeki, łąki i pola
uprawne, pojedyncze zabudowania i osiedla. Określamy w ten sposób elementy otaczającego nas środowiska przyrodniczego - nieożywionego (elementy
krajobrazu - góry, doliny, rzeki), ożywionego (las, łąka),
jak i całkowicie przekształconego przez człowieka, antropogenicznego (zabudowania, drogi itp.).
Przyrodnik do opisu środowiska przyrodniczego
także użyje takich terminów, jak las czy łąka, jednak
będzie starał się skonkretyzować, jaki typ i rodzaj
lasu czy łąki ma na myśli. Nawet dość pobieżne obserwacje naszego otoczenia wskazują, że pewne
rośliny występują wyłącznie lub najczęściej w ściśle
określonych warunkach siedliskowych, uwarunkowanych np. typem gleby, wilgotnością, położeniem
na wysokości nad poziomem morza, ekspozycją na
słońce i wieloma innymi jeszcze czynnikami. Każdy
może również zaobserwować, że pewne gatunki
roślin często występują razem, wspólnie tworząc
roślinną „okrywę” jakiegoś konkretnego siedliska. Te
obserwacje pozwoliły na wyróżnienie tak zwanych
zbiorowisk roślinnych, czyli „podstawowych jednostek organizacji roślinności tworzonych przez ekolo-
Fot. W. Suchta
gicznie zorganizowane wspólnoty życiowe różnych
gatunków roślin”. Zbiorowiska roślinne o określonym składzie gatunkowym i charakterystycznej
kombinacji gatunków zostały nazwane zespołami
roślinnymi, do których rozpoznawania i klasyfikacji
służą - mówiąc w dużym uproszczeniu - informacje
o występowaniu gatunków roślin zwanych charakterystycznymi i wyróżniającymi, a także informacje
dotyczące podstawowych cech siedliska, na którym
dane rośliny rosną. Jeśli więc zobaczymy gdzieś
łąkę, to przyrodnik (botanik, fitosocjolog12) może
na podstawie składu gatunkowego ustalić, czy jest
to np. łąka mieczykowo-mietlicowa z efektownie
kwitnącym mieczykiem dachówkowatym, czy może
wilgotna łąka ostrożeniowa, na której dominuje
ostrożeń błotny. Również kiedy wejdziemy podczas
beskidzkich wędrówek do lasu świerkowego, to
dzięki znajomości rosnących w tym lesie kombinacji
gatunków oraz cech siedliska będziemy mogli określić, czy idziemy przez dolnoreglowy bór jodłowoświerkowy lub dolnoreglową świerczynę na torfie,
a może jesteśmy już w górnoreglowej świerczynie
karpackiej. Jak widać, wiedza dotycząca zbiorowisk
roślinnych pozwala na bardziej szczegółowe opisanie środowiska przyrodniczego. Natomiast wiedza
o rozmieszczeniu i częstości występowania na jakimś obszarze (np. w całych Karpatach) poszczególnych zespołów roślinnych pozwala ocenić, czy dane
zbiorowiska są rzadkie i wymagają ochrony, czy też
12.Fitosocjologia to dział botaniki zajmujący się badaniem roślinności, czyli zbiorowisk roślinnych - ich budową, występowaniem
i klasyfikowaniem.
Wyjaśnienia wymaga także kwestia znaczenia
terminu siedliska przyrodnicze. Termin ten pojawia
się często przy omawianiu zagadnień związanych
z ochroną przyrody w Unii Europejskiej czy sieci obszarów Natura 2000. W jednym z aktów prawnych
Unii - w tzw. Dyrektywie Siedliskowej - wskazane
zostały siedliska przyrodnicze zagrożone wyginięciem w Europie, do których ochrony zobowiązane
są państwa Unii Europejskiej w ramach sieci obszarów Natura 2000 (więcej informacji na ten temat
- w rozdziale 6.3.). W tym rozumieniu siedliska przyrodnicze to obszary lądowe lub wodne o określonych
cechach geograficznych (występujących w różnych
regionach Europy), abiotycznych (o różnych warunkach geologicznych, glebowych, klimatycznych itp.)
i biotycznych (występują na nich określone rodzaje
zbiorowisk roślinnych). W Beskidzie Śląskim występuje m.in. siedlisko noszące w Dyrektywie Siedliskowej nazwę „Lasy aluwialne z Alnus glutinosa [olsza
czarna] oraz Fraxinus excelsior [jesion wyniosły]”.
Jest to siedlisko o znaczeniu priorytetowym dla
Unii Europejskiej, zagrożone zanikiem, wymagające
ochrony poprzez wyznaczenie specjalnych obszarów ochrony Natura 2000. W opisach beskidzkiej
przyrody napotkamy natomiast na informacje o występujących na tym obszarze zespołach roślinnych,
np. nadrzecznej olszyny górskiej bądź podgórskiego łęgu jesionowego, rosnących właśnie na wspomnianym powyżej siedlisku przyrodniczym.
Przy większości z przedstawionych zespołów roślinnych wskazano miejsca na terenie gmin Beskidzkiej 5, w których występują ich najciekawsze płaty.
i kruszczyk błotny. Dobrze rozwinięta jest warstwa
mszysta, w której mogą w miejscach szczególnie
wilgotnych dominować torfowce. Zespół ten występuje na polankach z młakami, zwłaszcza w zagłębieniach lub załamaniach stoków, w pobliżu źródliska
- w miejscach, w których woda częściowo stagnuje,
na podłożu trudno przepuszczalnym.
Brenna: Podskale (Brenna Węgierski), Pasternik-Górny (Brenna Leśnica; proponowany użytek
ekologiczny); Ustroń: źródlisko na polanie Ślepa
Dobka (proponowany użytek ekologiczny; na granicy Ustronia i Wisły); Wisła: nad potokiem Fiedorów
(Wisła Malinka Fiedorów), zbiorowisko zniekształcone na polanie Przysłop (proponowany użytek ekologiczny).
Kwaśna młaka turzycowo-mietlicowa Carici canescentis-Agrostietum caninae. Jest to najpospolitsze
zbiorowisko występujące na młakach, w miejscach
wysięku wód ubogich w sole mineralne i słabo natlenionych. Zwykle są to miejsca płaskie lub o niewielkim nachyleniu, położone na stokach bądź u ich
podnóży w dolinach potoków. Pośród roślin zielnych
5.1. Zbiorowiska nieleśne
Eutroficzna młaka górska Valeriano-Caricetum
flavae. Zespół, w którym dominującą rolę odgrywają
turzyce: żółta, pospolita, gwiazdkowata i prosowata. Uwagę przykuwa jednak wełnianka szerokolistna (zwłaszcza w okresie owocowania, z „kłębkami”
puchu z nasionami), niezapominajka błotna oraz
storczyki: kukułka szerokolistna, kukułka Fuchsa
Polana w Ślepej Dobce
Fot. T. Targowski
75
5. Lasy,
łąki i murawy,
czyli
najcenniejsze,
najciekawsze
i najbardziejformy
charakterystyczne
Pamiątki
74
przeszłości
i nie
tylko,
czyli istniejące
i projektowane
dominuje w tym zespole wełnianka szerokolistna
i turzyca pospolita, występuje tu również rosiczka
okrągłolistna oraz m.in. fiołek błotny i mietlica psia.
W dobrze wykształconej warstwie mszaków główną
rolę odgrywa torfowiec ostrokończysty oraz płonnik
pospolity. W żyźniejszym wariancie tego zespołu
występują ponadto kukułka szerokolistna, niezapominajka błotna, skrzyp błotny, a także gatunki związane raczej z łąkami - sit rozpierzchły oraz ostrożeń
błotny. Płaty tego podzespołu występują na stokach
o większym nachyleniu niż podzespołu typowego,
a warstwa mszysta może się w tym przypadku
w ogóle nie rozwijać.
Brenna: Zoprzelina (Brenna Leśnica); Istebna:
przysiółek Szymcze (proponowany użytek ekologiczny Dolina Olzy); Szczyrk: Śliwicka Łąka, Beskid
Węgierski, Beskidek; Wisła: dolina potoku Malinka
(proponowany użytek ekologiczny Podmalinka),
zbiorowisko zniekształcone na polanie Przysłop
(proponowany użytek ekologiczny).
w niej zwraca mieczyk dachówkowaty. Ponadto rosną tu takie gatunki, jak: przywrotnik pasterski, chaber ostrołuskowy, brodawnik zwyczajny, dziurawiec
czteroboczny, świerząbek korzenny, trawy - mietlica
pospolita, kostrzewa czerwona, kupkówka pospolita,
tymotka łąkowa, rajgras wyniosły. Zespół ten porasta
miejsca o glebach żyznych i ma duże znaczenie pod
względem gospodarczym, jako górska łąka kośna.
Brenna: polana na górze Stróże (Brenna Bukowa),
Pasternik-Dolny (Brenna Leśnica; proponowany użytek ekologiczny); Istebna: przy leśniczówce Leśnictwa Zapowiedź, ładnie wykształcony zespół można
spotkać w południowej części gminy, przy granicy ze
Słowacją; Szczyrk: polana Doliny, polana Bieńków,
polana Malinów, polana Młaki (proponowany użytek ekologiczny), polana Migdały (Beskid Węgierski);
Ustroń: polana Ślepa Dobka (proponowany użytek
ekologiczny; na granicy Ustronia i Wisły), polana
Usyp na Małej Czantorii (proponowany użytek ekologiczny); Wisła: przy leśniczówce w Wiśle Malince.
Łąka mieczykowo-mietlicowa Gladiolo-Agrostietum capillaris. Rozpowszechniony zespół łąkowy, porastający stoki o różnym nachyleniu i wystawie (z reguły północnej i północno-zachodniej).
Warstwa roślin zielnych jest bardzo bujna, a uwagę
Łąka rajgrasowa (owsicowa) Arrhenatheretum
elatioris. Bogaty gatunkowo zespół łąk rosnących
na glebie świeżej i żyznej, z reguły dość intensywnie użytkowanych (regularnie koszonych i nawożonych). Dominującą rolę odgrywają w tym zbiorowisku wysokie trawy: rajgras wyniosły, kupkówka pospolita, konietlica łąkowa, którym towarzyszą m.in.
pępawa dwuletnia, zwracające uwagę dużymi kwiatostanami barszcz zwyczajny, kozibród wschodni
oraz złocień właściwy, a także koniczyny - łąkowa
i biała, groszek łąkowy czy komonica zwyczajna. Łąki
rajgrasowe są w istotny sposób zależne od działań
człowieka - ich nadmierne użytkowanie prowadzi
do ubożenia składu gatunkowego, a brak użytkowania powoduje dominację takich gatunków, jak
pokrzywa czy podagrycznik pospolity.
Brenna: łąki wokół góry Bucze (Górki Wielkie;
proponowany zespół przyrodniczo-krajobrazowy
Góra Bucze).
Murawa bliźniczkowa Hieracio (vulgati)-Nardetum. Jest to zespół typowy dla wypasanych górskich
polan, obecnie - z uwagi na zaniechanie wypasu zanikający. Gęstą warstwę roślin zielnych tworzą
przede wszystkim kępy bliźniczki psiej trawki, której
towarzyszą m.in. pięciornik kurze ziele, dziurawiec
czworoboczny, przetacznik leśny, a wraz ze wzrostem zasobności gleby gatunki typowo łąkowe
- kostrzewa czerwona, przytulia pospolita, szczaw
zwyczajny. Tam, gdzie murawy nie są już użytkowane, rozrastają się płaty borówki czarnej. Warstwy
mchów brak lub jest słabo rozwinięta.
Brenna: polana na Błotnym, Hala Jaworowa na
Kotarzu, polana na Starym Groniu (proponowany
użytek ekologiczny), polana na Bukowym Groniu;
Szczyrk: polana na Kotarzu, polana Bieńków (Magura), polana na szczycie Skalitego, nartostrada na
Beskidku; Ustroń: polany na Równicy i na Czantorii; Wisła: szczątkowo na nartostradzie na Stożku,
w górnej części polany Przysłop (proponowany użytek ekologiczny).
Murawa ciepłolubna z lebiodką pospolitą
Origano-Brachypodietum pinnati. Siedliska suche,
ciepłe (zazwyczaj na stokach o ekspozycji południowej) i z podłożem bogatym w związki wapnia
Młaka ziołoroślowa Caltha laeta-Chaerophyllum hirsutum. Zbiorowisko to spotykane jest w rejonie źródliskowym górskich potoków. Na wygląd
zespołu w okresie wiosennym ma wpływ żółto kwitnąca knieć górska, a w okresie późniejszym - wysoki
i kwitnący na biało świerząbek orzęsiony.
Brenna: źródliska potoków Łański, Jasionka, Bukowy, Barujec, Nastrożny, Hołcyna, Leśnica.
Łąka z kukułką szerokolistną
Fot. W. Suchta
Murawa bliźniczkowa na Starym Groniu
Fot. M. Śniegoń
porastają murawy, które tworzą m.in. wilczomlecz
sosnka, lebiodka pospolita, kłosownica pierzasta,
chaber driakiewnik, szałwia okręgłowa, koniczyna
pagórkowa, przytulia biała czy dziewięćsił bezłodygowy. Miejscami rozwijają się krzewy (róża dzika,
głóg jednoszyjkowy).
Brenna: góra Bucze w Górkach Wielkich.
Murawa goździkowa Carlino-Dianthetum deltoidis. Zespół ten można spotkać głównie na suchych
stokach, generalnie o wystawie południowej. Gatunkami podstawowymi tego zespołu są dziewięćsił bezłodygowy oraz goździk kropkowany. Warstwa
mszysta w ogóle się nie rozwija lub pokrywa jedynie niewielkie powierzchnie. Na miejscach o glebie
ubogiej i zakwaszonej dużą rolę odgrywają (wariant
ubogi zespołu): borówka czarna, kosmatka gajowa
i śmiałek pogięty. W miejscach o glebie stosunkowo
żyznej zamiast tych gatunków występuje przytulia
pospolita.
Brenna: polana na Starym Groniu (proponowany użytek ekologiczny); Szczyrk: polana Bieńków,
polana na Kotarzu.
Murawa z macierzanką zwyczajną Thymo-Potentilletum puberulae. Na terenach o glebie suchej,
kamienistej lub żwirowo-piaszczystej, w miejscach
ciepłych, rozwija się zespół o stosunkowo luźnej
darni i zwykle dobrze rozwiniętej warstwie mchów i
porostów. Do gatunków typowych zalicza się: krwiściąg mniejszy, babkę średnią, krzyżownicę czubatą,
szałwię okrągłolistną, chaber driakiewnik, dziewięćsił bezłodygowy i dziewięćsił pospolity oraz macierzankę zwyczajną (o charakterystycznym zapachu
roztartych liści).
Brenna: polana na Starym Groniu (proponowany użytek ekologiczny), polana na Bukowym Groniu,
polana Szarówka pod Wielkim Cisowym; Istebna:
przy granicy ze Słowacją.
Pastwisko tomkowo-mietlicowe AnthoxanthoAgrostietum. Jest to zespół porastający górskie polany, w którym dominującą rolę odgrywają trawy: mietlica pospolita, kostrzewa czerwona, tomka wonna
czy kłosówka miękka, rozwijający się w miejscach
o ograniczonym użytkowaniu (wypasanie, koszenie). W płatach użytkowanych nieco intensywniej
najczęściej dominuje brodawnik zwyczajny.
Brenna: polana na szczycie Starego Gronia (proponowany użytek ekologiczny), Hala Jaworowa na
Kotarzu, polana Węgierski, polana Malinka (Brenna
77
5. Lasy,
łąki i murawy,
czyli
najcenniejsze,
najciekawsze
i najbardziejformy
charakterystyczne
Pamiątki
76
przeszłości
i nie
tylko,
czyli istniejące
i projektowane
Leśnica); Szczyrk: górna część Hali Pośredniej (stoki
Skrzycznego), polana Bieńków, polana Marków (Beskid Węgierski), polana na szczycie Skalitego, polana
Gronik (Skrzyczne), polana Holówka (Szczyrk Biła),
polana Malinów, polana na Kotarzu; Ustroń: polana
Ślepa Dobka (proponowany użytek ekologiczny; na
granicy Ustronia i Wisły); Wisła: polana Hajtasz (rezerwat „Barania Góra”), polana Pieczki (Wisła Malinka).
Pastwisko sitowe Epilobio-Juncetum effusi. Zespół ten rozwija się na wypasanych polanach górskich, w miejscach wysięku wody. Charakterystyczny
jest wygląd tego zbiorowiska, za który odpowiada
przede wszystkim rosnący kępkami sit rozpierzchły.
Ponadto dużą rolę odgrywają w tym zespole gatunki
takie, jak: mięta długolistna, wierzbownica kosmata
czy knieć błotna (kaczeniec). Zespół ten najlepiej
wykształca się w miejscach nadal użytkowanych,
czyli na terenach z wypasem owiec czy bydła.
Brenna: Podskale (Brenna Węgierski); Istebna:
polana Cisowe, polana Długa Cyrhla; Ustroń: polana Ślepa Dobka (proponowany użytek ekologiczny;
na granicy Ustronia i Wisły); Wisła: polana w sąsiedztwie szkoły w Wiśle Malince.
Wilgotna łąka ostrożeniowa Cirsietum rivularis.
Zbiorowisko łąkowe, rozwijające się w miejscach
o glebie wilgotnej, w niższych partiach stoków bądź
w dolinach potoków. Charakterystyczny dla zespołu
jest okazały ostrożeń łąkowy, bardzo często będący
gatunkiem dominującym. Spośród innych gatunków występujących w tego typu łąkach wspomnieć
należy: niezapominajkę błotną, pępawę błotną, turzycę pospolitą czy turzycę prosowatą. Miejscami
można spotkać także storczyka - kukułkę szeroko-
Ciemiężyca zielona
listną. Warstwa mszysta jest bardzo zróżnicowana,
w niektórych płatach brak jej zupełnie, czasem osiąga większe pokrycie.
Brenna: Pasternik-Dolny (proponowany użytek
ekologiczny), łąki koło wylotu Wielkiego Suchego
Potoku (Brenna Leśnica); Istebna: polana w sąsiedztwie tartaku Szymcze (proponowany użytek ekologiczny Dolina Olzy), polana Cisowe; Szczyrk: polana
Świniarki, polana Młaki (proponowany użytek ekologiczny), polana Beskid (Beskid Węgierski), polana
Bieńków, Zapalenica Wyżnia, polana na Gromniczku; Wisła: polana Mrózków (Wisła Łabajów; proponowany użytek ekologiczny).
Zbiorowisko borówki czarnej Vaccinium myrtillus. Zbiorowisko to należy do pospolitych zbiorowisk w Beskidzie Śląskim. Wykształca się na górskich
grzbietach i polanach, na ogół pomiędzy lasem
a murawami bliźniczkowymi, na podłożu kwaśnym.
Dominującym gatunkiem jest borówka czarna, której towarzyszy na ogół śmiałek darniowy. Na siedliskach uboższych, na stromych stokach o ekspozycji
północnej i północno-zachodniej występuje uboższy wariant tego zbiorowiska z widłakiem goździstym. Zbiorowisko to może przybierać zróżnicowany wygląd w zależności od nachylenia i ekspozycji
zbocza, na którym rośnie (uboższy wariant z widłakiem goździstym oraz wariant bogatszy, bardziej
„trawiasty” z pięciornikiem kurze ziele).
Brenna: polany na Błotnym i Wielkim Cisowym,
polana Malinka, Podskale; Szczyrk: polana Beskid,
polana Doliny (Skrzyczne), polana na szczycie Skalitego, Skalite przy drodze stokowej powyżej polany
Gromniczek; Ustroń: polana na grzbiecie Czantorii;
Wisła: polana na Cieńkowie Niżnim, polana Piecz-
Fot. M. Śniegoń
ki (Wisła Malinka), polana Przysłop (proponowany
użytek ekologiczny).
Szczyrk: okolice źródlisk Żylicy; Wisła: rezerwat
„Barania Góra”.
Ziołorośla lepiężnika białego Petasitetum albi.
Zbiorowisko charakterystyczne głównie dla tzw. kamieńców nad potokami czy wilgotnych i płaskich terenów pod stokami, czasem również wzdłuż potoków
na stromych zboczach. Dominującym gatunkiem jest
tu licznie rosnący lepiężnik biały, o charakterystycznych, okrągławych liściach. Lepiężnikowi towarzyszą
okazale kwitnące gatunki ziołoroślowe takie, jak: tojad mocny, parzydło leśne czy omieg górski oraz inne
gatunki preferujące miejsca wilgotne: knieć górska,
gwiazdnica gajowa, niecierpek pospolity.
Brenna: wzdłuż potoków Wielki i Mały Suchy Potok, Żarnowiec, Bukowy; Istebna: doliny Olzy, Czadeczki i Krężelki; Szczyrk: polana Bachucianka na
stokach Skrzycznego, źródlisko poniżej polany Doliny; Ustroń: nad potokiem Suchy (rezerwat „Czantoria”); Wisła: doliny potoków Dziechcinka, Łabajów,
doliny Wisełek - Czarnej i Białej.
Zespół rzeżuchy gorzkiej i śledziennicy skrętolistnej Cardamino-Chrysosplenietum alternifolii.
W zespole tym dominują stosunkowo niskie gatunki
- rzeżucha gorzka i śledziennica skrętolistna. Zbiorowisko to porasta źródliska potoków w lasach bukowych, na stromych stokach. Dość licznie występują
tu rośliny typowe dla runa lasów liściastych: gwiazdnica gajowa, niecierpek pospolity, przetacznik górski. Dobrze wykształcona jest warstwa mszysta.
Brenna: źródliska potoku Jasionka (proponowany rezerwat „Błatnia”) i potoku Chrobaczy.
Ziołorośla parzydła leśnego i omiegu górskiego Arunco-Doronicetum austraci.
W miejscach bardzo stromych i wilgotnych, na
skarpach nad potokami występuje zespół o bujnie
rozwijającej się warstwie zielnej. Zdecydowanie dominującą rolę odgrywa w tym przypadku okazałe
i wysokie parzydło leśne. Rosną tu także licznie inne
gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk ziołoroślowych, przede wszystkim omieg górski, modrzyk
górski, lepiężnik biały, tojad mocny (lub tojad morawski) oraz gatunki charakterystyczne dla lasów
liściastych.
Istebna: dolina potoku Prądowiec (proponowany rezerwat „Prądowiec”); Szczyrk: polana Doliny,
polana Borek (Skrzyczne) - zbiorowisko Doronicum
austriacum; Ustroń: skarpa nad Suchym Potokiem,
skarpa nad potokiem Dobka; Wisła: dolina Białej
Wisełki (rezerwat „Barania Góra”, rezerwat „Wisła”).
Ziołorośla tojadu mocnego Aconitetum firmi.
Typowym miejscem występowania tego zespołu
są źródliskowe odcinki potoków, miejsca zabagnione, na stokach o dużym nachyleniu. Warstwę zielną
tworzą wysokie i okazałe byliny, a dominują w niej
tojad mocny i tojad morawski. Ponadto spotkać tu
można świerząbka orzęsionego, rzeżuchę gorzką,
gwiazdnicę gajową, niecierpka pospolitego i śledziennicę skrętolistną. Warstwa mszaków występuje prawie zawsze, często osiągając duże pokrycie.
Zespół wiechliny i ciemiężycy zielonej Poo-Veratretum lobeliani. Jest to zespół o bardzo charakterystycznym wyglądzie, za który odpowiada okazała
i wysoka ciemiężyca zielona, o dużych liściach. Na
ogół zbiorowisko to rośnie na śródleśnych polankach lub na skraju większych polan wzdłuż brzegu
lasu, unikając miejsc nasłonecznionych o ekspozycji
południowej. Ciemiężycy zielonej towarzyszą m.in.
niektóre gatunki ziołoroślowe, a także gatunki z zespołów, z którymi zbiorowisko to bezpośrednio się
kontaktuje (np. eutroficzna młaka górska, łąka mieczykowo-mietlicowa czy murawa bliźniczkowa).
Brenna: polana Markówka na Trzech Kopcach
Wiślańskich; Szczyrk: polana w sąsiedztwie nartostrady na Beskidku, polana powyżej dolnej stacji
wyciągu narciarskiego na Solisku; Ustroń: polana
Bąkula na Czantorii oraz polana Usyp na Małej Czantorii (proponowane użytki ekologiczne); Wisła: polana Przysłop (proponowany użytek ekologiczny).
5.2. Zbiorowiska leśne
i zaroślowe
Dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy AbietiPiceetum (montanum). Dość często spotykany zespół
o charakterze borowym, rosnący w reglu dolnym.
W drzewostanie dominuje świerk pospolity, zdecydowanie mniejszy udział ma buk i jodła. Stosunkowo duże zwarcie ma warstwa krzewów, którą
buduje głównie jarząb pospolity (jarzębina). Miejscami bardzo duże pokrycie osiąga runo, tworzone
głównie przez borówkę czarną, śmiałka pogiętego,
trzcinnik leśny i paprocie - nerecznicę szerokolistną
i podrzenia żebrowca. Dobrze rozwinięta jest także
warstwa mszysta.
79
5. Lasy,
łąki i murawy,
czyli
najcenniejsze,
najciekawsze
i najbardziejformy
charakterystyczne
Pamiątki
78
przeszłości
i nie
tylko,
czyli istniejące
i projektowane
Brenna: zbocza Równicy, Orłowej, Kotarza, Grabowej, Stołowa; Istebna: zbiorowisko powszechnie
występujące, m.in. Bukowiec, Młoda Góra, Beskidek;
Szczyrk: rejon Skalitego, rejon Przełęczy Salmopolskiej; Ustroń: Czantoria; Wisła: zbiorowisko powszechnie występujące, m.in. Barania Góra, Stożek, Soszów.
Istebna: przesuszone płaty zbiorowiska znajdują
się nad potokiem Prądowiec (proponowany rezerwat Prądowiec), liczne mniejsze płaty w rozproszeniu na całym obszarze gminy; Wisła: kilka dużych
płatów w dolinie Czarnej Wisełki oraz na północnych stokach masywu Baraniej Góry.
Dolnoreglowa świerczyna na torfie BazzanioPiceetum. Bardzo rzadko spotykany zespół, którego
płaty występują w miejscach zatorfionych, w rejonie
źródlisk i wysięku wód. Warstwa drzew nie osiąga
dużego zwarcia, a w jej skład wchodzi przede wszystkim świerk pospolity z niewielkim i sporadycznym
udziałem jodły. Podszyt (warstwa krzewów) tworzy
przede wszystkim podrost świerka i jodły oraz buk
i jarząb. Runo pod względem składu gatunkowego jest zbliżone do zespołu opisanego powyżej,
przy czym występuje w nim również miejscami
skrzyp leśny i podbiałek alpejski. Dobrze rozwinięta jest warstwa mchów z dominującymi torfowcami
i płonnikiem pospolitym. W zależności od warunków
siedliskowych (przede wszystkim ze względu na wilgotność podłoża) w runie mogą dominować różne
gatunki z wymienionych powyżej, a tym samym wyróżnia się kilka podzespołów tego zbiorowiska.
Górnoreglowa świerczyna karpacka Plagiothecio-Piceetum (tatricum). Typowe dla Beskidów zbiorowisko leśne w reglu górnym. Drzewostan tworzy
praktycznie tylko świerk pospolity, rzadko występuje tu jarząb pospolity. Podszyt - jeśli w ogóle występuje - jest słabo rozwinięty, a tworzy go podrost
świerka i jarzębiny. Runo rozwija się na ogół bujnie,
a rosną w nim przede wszystkim borówka czarna,
trzcinnik owłosiony i wietlica alpejska.
W zależności od dominacji któregoś z tych gatunków wyróżnia się podzespoły, charakteryzujące
się odmienną fizjonomią - runo jest bardziej trawiaste przy dominacji trzcinnika owłosionego lub prawie wyłącznie paprociowe w podzespole wietlicy
alpejskiej. Ponadto w runie spotyka się m.in. podbiałka alpejskiego, podrzenia żebrowca, kosmatkę
żółtawą czy widłaka jałowcowatego. Bardzo dobrze
rozwinięta jest warstwa mszaków, które miejscami
pokrywają 100% powierzchni gruntu.
Szczyrk: przyszczytowe partie Skrzycznego, Małego Skrzycznego i Malinowskiej Skały; Wisła: rezerwat „Barania Góra” w partiach szczytowych.
Dolnoreglowa świerczyna na torfie
Fot. A. Klimek
Grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum betuli. Zespół ten z reguły ma kilka pięter
w warstwie drzew i jest najbogatszym pod względem gatunkowym zbiorowiskiem leśnym na terenie
pogórza. Drzewostan buduje przede wszystkim dąb
szypułkowy, lipa drobnolistna, grab pospolity i klon
pospolity, a w domieszce występuje świerk pospolity, buk pospolity, jodła czy klon jawor. W miejscach
wilgotnych w drzewostanie rośnie także jesion wyniosły oraz olsza czarna. Z uwagi na eksploatację
i trzebież grądów, drzewostan może ulegać zaburzeniu z uwagi na sztucznie wprowadzone monokultury świerka lub sosny. Warstwa krzewów rozwija się w różnym zakresie, na ogół jest bogata pod
względem gatunkowym, a występują tu: leszczyna
pospolita, kruszyna pospolita, trzmielina pospolita,
czeremcha zwyczajna, głóg jednoszyjkowy, kalina koralowa oraz - rzadko - wawrzynek wilczełyko.
Równie zróżnicowane gatunkowo jest runo grądów,
które tworzą gatunki powszechnie znane, m.in. zawilec gajowy, ziarnopłon wiosenny, miodunka ćma,
zdrojówka rutewkolistna, przylaszczka pospolita,
groszek wiosenny, gwiazdnica wielkokwiatowa,
podagrycznik pospolity, kokoryczka wielokwiatowa, jaskier kosmaty, fiołek leśny, narecznica samcza
i wiele innych. Ze zbiorowiskiem grądu związana jest
cieszynianka wiosenna. Zespół ten, zajmując żyzne
i nisko położone siedliska, od dawna był wycinany,
a tereny, na których występował, były przekształcane w pola uprawne.
Brenna: na obszarze proponowanych rezerwatów przyrody „Góra Bucze” i „Las Dzielowy”; Ustroń:
Kopieniec.
Jaworzyna karpacka Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani. W drzewostanie zespołu dominują klon jawor oraz jarząb pospolity, rosnące na
bardzo stromych stokach lub kamienistych urwiskach w reglu dolnym. W domieszce w warstwie
drzew występują również świerk, buk i jodła. Podszyt jest zwykle dobrze wykształcony (słabo przy
dużym zwarciu koron drzew), a tworzą go: jarząb,
podrost jaworu, porzeczka skalna i róża alpejska.
W runie dominują kępy paproci: nerecznicy samczej,
nerecznicy szerokolistnej, wietlicy samiczej, paprotnika kolczastego. Rosną tu także gatunki ziołoroślowe, m.in. parzydło leśne, lepiężnik biały, jaskier platanolistny oraz czerniec gronkowy i miodunka ćma.
Ustroń: rezerwat „Czantoria”.
znacza się większy udział gatunków związanych
ze zbiorowiskami opisanych powyżej lasów borowych: borówki czarnej, nerecznicy szerokolistnej,
kosmatki olbrzymiej czy zachyłki oszczepowatej.
W miejscach cieplejszych i suchszych zespół ten
rozwija się w formie typowej, z kosmatką gajową,
starcem jajowatym, przenętem purpurowym oraz
z wiechliną gajową i nerecznicą samczą - gatunkami
związanymi z lasami liściastymi.
Brenna: zbocza Zebrzydki, Stołowa, Kotarza,
Równicy, Lipowskiego Gronia (proponowany rezerwat przyrody), Błotnego (proponowany rezerwat
przyrody „Błatnia”); Istebna: proponowany rezerwat „Sołowy”, okolice szkółki leśnej Wyrchczadeczka; Szczyrk: siedlisko dominujące; Ustroń: zbocza
Czantorii, Równicy, Orłowej; Wisła: rezerwat „Barania Góra”, Stożek.
Nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae.
Na pogórzu oraz w niższych położeniach regla dolnego, w dolinach potoków (w miejscach płaskich),
rośnie zbiorowisko leśne, którego drzewostan
tworzy prawie wyłącznie olsza szara, z niewielkim
udziałem jesionu, jaworu i świerka. Podszyt jest różnie rozwinięty, osiąga większe zwarcie w miejscach
o lepszym nasłonecznieniu, a tworzy go głównie
Jaworzyna górska z miesiącznicą trwałą Lunario-Aceretum. Zespół rośnie w niższych partiach
regla dolnego, z reguły na stokach o dużym nachyleniu, kamienistych (pokrytych rumoszem skalnym),
o ekspozycji północnej lub wschodniej. W drzewostanie gatunkiem dominującym jest klon jawor,
w niższych położeniach jesion wyniosły, a mniejsze znaczenie ma buk, sporadycznie występują tu
świerk, wiąz górski oraz dąb szypułkowy. Dobrze
rozwinięte jest runo, w którym dominuje gatunek
charakterystyczny zespołu - miesiącznica trwała.
Ponadto rosną w tym zbiorowisku m.in. żywiec gruczołowaty, żywiec bulwkowaty, przytulia wonna.
Brenna i Ustroń: zbocza Lipowskiego Gronia
(proponowany rezerwat przyrody).
Kwaśna buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fagetum. Jest to często spotykane zbiorowisko leśne
w reglu dolnym, w którym drzewostan buduje
przede wszystkim buk, z niewielkim udziałem świerka czy jawora oraz jodły. Im większe zwarcie koron
drzew, tym słabiej rozwija się warstwa krzewów.
W miejscach wilgotnych i chłodnych w runie za-
Grąd subkontynentalny w Lesie Dzielowym Fot. T. Jonderko
81
5. Lasy,
łąki i murawy,
czyli
najcenniejsze,
najciekawsze
i najbardziejformy
charakterystyczne
Pamiątki
80
przeszłości
i nie
tylko,
czyli istniejące
i projektowane
podrost drzew. Bujnie rozwinięte jest runo z gatunkami typowymi dla łęgów lub miejsc wilgotnych,
takimi jak: gwiazdnica gajowa, czyściec leśny, kostrzewa olbrzymia, świerząbek orzęsiony, lepiężnik
biały, lepiężnik wyłysiały, niecierpek pospolity. Dla
tego zespołu gatunkiem charakterystycznym jest
pióropusznik strusi.
Brenna: Czarny Las (proponowany użytek ekologiczny), środkowe odcinki dolin Brennicy i Leśnicy;
Istebna: Szymcze nad Olzą, w pobliżu tartaku (proponowany użytek ekologiczny Dolina Olzy); Wisła:
dolina Białej Wisełki.
Podgórski łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum. Również na pogórzu oraz w niższych położeniach regla dolnego, na stokach koryt potoków,
rozwija się drzewostan jesionu wyniosłego i olchy
czarnej, z domieszką jaworu, świerka i czereśni ptasiej. Zróżnicowany podszyt tworzą głównie: podszyt
drzew wraz z czeremchą zwyczajną, jarzębem pospolitym i bzem czarnym. W dobrze rozwiniętym runie występują m.in.: lepiężnik biały, turzyca odległokłosowa, czyściec leśny, gwiazdnica gajowa, kostrzewa olbrzymia; miejscami znaczącą ilościowość mogą
osiągać ziarnopłon wiosenny i niecierpek pospolity.
Brenna: Las Dzielowy (proponowany rezerwat
przyrody), wzdłuż potoku w przysiółku Kopaliny,
podnóże Zebrzydki od strony Szpotawic (Górki
Wielkie; teren proponowany do objęcia ochroną
w ramach powiększenia rezerwatu przyrody „Dolina
Łańskiego Potoku”).
Wikliny nadrzeczne Salicetum triandro-viminalis. Zbiorowisko rosnące na brzegach większych rzek,
w zasięgu przeciętnych stanów wód. Tworzą go przede
wszystkim wierzby - wiciowa, purpurowa i trójpręcikowa. Zespół ten rozwija się w kierunku zbiorowiska
łęgowego topolowo-wierzbowego, ale również może
mieć charakter zbiorowiska antropogenicznego, po
usunięciu łęgów nadrzecznych. Bardzo często jest to
zbiorowisko powstałe sztucznie, poprzez nasadzenia
wierzb w ramach umacniania regulowanych brzegów.
Brenna: wzdłuż rzeki Brennicy; Ustroń: nad rzeką Wisłą; Wisła: nad rzeką Wisłą.
Żyzna buczyna karpacka Dentario glanduloseFagetum. Rozpowszechnione zbiorowisko leśne,
przede wszystkim na stokach o ekspozycji północnej w reglu dolnym. W warstwie drzew (mającej
z reguły bardzo duże zwarcie koron) dominującą
rolę odgrywa buk pospolity oraz klon jawor, jesion
wyniosły, jodła, a czasem wiąz górski. Warstwa krzewów rozwija się dobrze jedynie w starszych drzewostanach, o mniejszym zwarciu koron. Bardzo zróżnicowane pod względem składu gatunkowego i stopnia pokrycia jest runo. Gatunkiem charakterystycznym dla zespołu jest żywiec gruczołowaty, któremu
towarzyszą: przytulia wonna, kopytnik pospolity,
szczyr trwały, niecierpek pospolity, żywiec bulwkowaty, żywiec dziewięciolistny, paprotnik kolczysty,
gwiazdnica gajowa czy śnieżyczka przebiśnieg. Na
siedliskach żyznych i wilgotnych w runie może dominować łanowo rosnący czosnek niedźwiedzi. Słabo rozwinięta jest warstwa mszysta.
Brenna: zbocza Błotnego (proponowany rezerwat przyrody „Błatnia”), Stołowa, Zebrzydki, Kotarza, Beskidka, Starego Gronia, Równicy, pomiędzy
Lipowskim Groniem a górą Kamionka (proponowany rezerwat przyrody „Lipowski Groń”); Istebna:
w pobliżu szkółki leśnej Wyrchczadeczka, Sołowy
(proponowany rezerwat przyrody); Szczyrk: leśnictwo Skalite, oddz. 135c,d; Ustroń: Czantoria, Równica, Skalica; Wisła: w pobliżu budynku Nadleśnictwa
(Wisła Czarne), Stożek.
* * *
Niektóre z opisanych powyżej zbiorowisk roślinnych możemy nazwać swego rodzaju biowskaźnikami, gdyż ich występowanie na danym terenie wskazuje na typ siedliska przyrodniczego. Część siedlisk
przyrodniczych wymaga z kolei ochrony zgodnie
z zapisami Dyrektywy Siedliskowej, poprzez wyznaczenie obszaru Natura 200013. Poniżej przedstawiono niektóre z siedlisk przyrodniczych, wymienionych we wspomnianej dyrektywie, występujących
na terenie Beskidzkiej 5 wraz z zespołami roślinnymi, które pozwalają je zidentyfikować w terenie
(w nawiasie kwadratowym podano kod siedliska):
1.
[6230] Murawy z Nardus, bogate w gatunki, na
podłożu krzemionkowym w strefach górskich
(i podgórskich w Europie kontynentalnej)14 – murawa bliźniczkowa Hieracio (vulgati)-Nardetum;
13.W polskim prawodawstwie również określono typy siedlisk przyrodniczych (a także gatunków roślin i zwierząt), wymagających
ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. (Dz. U. Nr 94,
poz. 795).
14. Podano nazwy typów siedlisk przyrodniczych zgodnie z zapisami Dyrektywy Siedliskowej, gwiazdka * oznacza siedlisko przyrod-
nicze o znaczeniu priorytetowym.
2.
[6430] Ziołorośla eutroficzne płaskowyżów,
górskie i alpejskie - ziołorośla parzydła leśnego
i omiegu górskiego Arunco-Doronicetum austraci, ziołorośla tojadu mocnego Aconitetum
firmi, młaka ziołoroślowa Caltha laeta-Chaerophyllum hirsutum, ziołorośla lepiężnika białego
Petasitetum albi;
3. [6520] Górskie łąki kośne - łąka mieczykowo mietlicowa Gladiolo-Agrostietum capillaris;
4. [7140] Torfowiska przejściowe i trzęsawiska kwaśna młaka turzycowo-mietlicowa Carici
canescentis-Agrostietum caninae;
5. [7230] Alkaliczne torfowiska niskie - eutroficzna
młaka górska Valeriano-Caricetum flavae;
6. [9110] Las bukowy Luzulo-Fagetum - kwaśna
buczyna Luzulo luzuloidis-Fagetum;
7. [9130] Las bukowy Asperulo-Fagetum - żyzna
buczyna karpacka Dentario glandulose-Fagetum;
8.
[9170] Subatlantyckie i środkowoeuropejskie
lasy dębowe lub grądowe z Carpinion betuli grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum betuli;
9.
[9180] *Lasy Tilio-Acerion na stromych zboczach,
piargach i urwiskach - jaworzyna karpacka
Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani,
jaworzyna górska z miesiącznicą trwałą LunarioAceretum;
10.[91D0] Las bagienny - dolnoreglowa świerczyna
na torfie Bazzanio-Piceetum;
11.[91E0] Lasy aluwialne z Alnus glutinosa oraz
Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae,
Salicion albae) - nadrzeczna olszyna górska
Alnetum incanae; podgórski łęg jesionowy
Carici remotae-Fraxinetum;
12.[9410] Acydofilne lasy Picea poziomów górskich
do alpejskich (Vaccinio-Piceetea) - górnoreglo wa świerczyna karpacka Plagiothecio-Piceetum
(tatricum); dolnoreglowy bór jodłowo-świerko wy Abieti-Piceetum (montanum).
Forests, Meadows and Turfs
or the Most-Valuable, Interesting
and Characteristic Plant
Communities
Even the most-superficial observation of our
environment shows that some plants appear only,
or most often, in strictly determined habitat conditions, conditioned by many factors such as soil type,
humidity, altitude, and sun exposition. Moreover, it is
common knowledge that some plant species often
occur together, co-creating a vegetal cover of a given
habitat. These observations allowed so-called plant
communities to be determined. Plant communities
that contain specific species and include specific
species combinations are called associations. To determine whether a plant community is an association
or not – simplifying the matter –information about
the occurrence of the characteristic and differential
species, as well as information about the basic characteristics of the habitat, is required.
The most-representative and interesting plant
communities of the municipalities of Beskidzka 5
have been described. The following non-forest plant
communities have been presented: Valeriano-Caricetum flavae, Carici canescentis- Agrostietum caninae,
Gladiolo-Agrostietum capillaris, Arrhenatheretum elatioris, Caltha laeta-Chaerophyllum hirstutum, Hieracio
(vulgati)-Nardetum, Origano-Brachypodietum pinnati,
Carlino-Diathetum deltoidis, Thymo-Potentilletum puberulae, Anthoxantho-Agrostietum, Epilobio-Juncetum
effusi, Cirsietum rivularis, Vaccinium myrtillus, Petasitetum albi, Arunco-Doronicetum austraci, Aconitetum firmi, Cardamine amara-Chrysosplenietum alternifolium
and Poo-Veratretum lobeliani. In addition, the following forest plant communities have been described:
Abieti-Piceetum (montanum), Bazzanio-Piceetum,
Plagiothecio-Piceetum (tatricum), Tilio cordatae-Carpinetum betuli, Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani, Lunario-Aceretum, Luzulo luzuloidis-Fagetum,
Alnetum incanae, Carici remotae-Fraxinetum, Calamagrostio villosae-Piceetum, Salicetum triandro-viminalis
and Dentario glandulosae-Fagetum.
Some of the above-mentioned plant communities may be considered to be a kind of bioindicator,
as their occurrence on a given terrain indicates the
type of habitat. Furthermore, some of the habitats
(included in the Habitats Directive) require protection by establishing Natura 2000 areas.
83
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
istniejące i projektowane
formy ochrony przyrody
Pamiątki
82
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
6. Pamiątki przeszłości,
nadzieje przyszłości,
czyli istniejące i projektowane
formy ochrony PRZYRODY
W Beskidach stary szumi las, bór stary się kołysze
wpatrzony w złoty słońca żar, w błękitu modrą ciszę (...)
Tu smukłych smreków tłumny ród dzierzgany w arabeski
morzem proporców chwieje się w powietrza mgle niebieskiej (...)
Gdzieniegdzie słychać jodeł szum nastroju uroczyście,
z cichutka szemrzą pieśń bez słów rzęsiste ich okiście (...)
Gdzieniegdzie zasię strzeli buk, pod szczytem gromów bliski,
a tulą się jodełki doń - jak leśne odaliski (...)
Jaworzyna z miesiącznicą trwałą na Lipowskim Groniu
Fot. M. Śniegoń
Zygmunt Lubertowicz, Las w Beskidach
85
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
84
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Słownik języka polskiego wyjaśnia, że słowo
„ochrona” oznacza wszelkie działania mające chronić coś przed czymś niekorzystnym, szkodliwym
bądź niebezpiecznym. Przyrodę każdy rozumie intuicyjnie, jako wszystko to, co nas otacza, a nie zostało
przez człowieka stworzone, czyli rośliny i zwierzęta, ziemię i wodę, naturalne zjawiska i procesy, jak
choćby wiatr, deszcz czy burze. Lecz współcześnie
rozumiana ochrona przyrody to coś więcej, niż tylko
zachowanie poszczególnych elementów otaczającego nas naturalnego środowiska. To także właściwe wykorzystanie zasobów i składników przyrody
oraz stworzenie warunków do ich odnawiania się.
To również zachowanie różnorodności biologicznej
(zróżnicowania siedlisk i gatunków) oraz dziedzictwa przyrodniczego dla przyszłych pokoleń, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów,
a także kształtowanie właściwych postaw człowieka
wobec przyrody.
Różnymi pobudkami kierujemy się podejmując
działania na rzecz ochrony i zachowania środowiska
przyrodniczego, jednak większość z nich ma raczej
egoistyczne „podłoże”.
Z pewnością chroniąc przyrodę kierujemy się
motywami gospodarczymi, gdyż to z zasobów
przyrody czerpiemy surowce i energię dla zaspokojenia naszych nienasyconych potrzeb. Chronimy
przyrodę, bo lubimy odpoczywać „na łonie natury”
i sprawia nam przyjemność podziwianie pięknych
krajobrazów, barwnie kwitnących roślin czy podglądanie niezwykłych zachowań zwierząt - kierujemy się więc motywami społecznymi i estetycznymi.
Zdajemy sobie sprawę, jak niewiele nadal wiemy
o otaczającym nas świecie, więc chronimy przyrodę
wierząc, że w ten sposób ocalimy dziś nieznane źródło np. taniej i niewyczerpalnej energii czy cudownych leków na trapiące nas choroby (motywy przyrodniczo-naukowe). Ale czasem ogarnia nas obawa,
strach, że jednak zaprzepaścimy powierzone nam
przyrodnicze dobra i w zachłannym pędzie czynienia Ziemi sobie poddaną, przekroczymy wszelkie
granice przyzwoitości i zrobimy rzeczy, których nie
wybaczą nam przyszłe pokolenia. Chronimy więc
przyrodę kierując się motywami religijnymi i etycznymi.
Przed kim chronimy przyrodę? Wczytajmy się
uważnie w kilka poniższych zdań: Człowiekowi naszych czasów często wydaje się, że przyrody nie potrzebuje, mimo to jednak nie umie z niej zrezygnować
i szuka kontaktu z nią lub namiastek tego kontaktu.
Nawet gdyby jednak człowiek chciał z owej przyrody
całkowicie zrezygnować, tworząc całkowicie sztuczne
cywilizacje i całe światy, to przecież - żeby tak powiedzieć - przyroda nie zrezygnuje z człowieka, który nie
przestanie być jej częścią ani podlegać jej prawom
w narodzinach, życiu i śmierci. (...) pojawia się potrzeba harmonii między człowiekiem i przyrodą, uszanowania tego, co ludzkie w przyrodzie i przyrodnicze
w człowieku. A ludzkie w przyrodzie jest to wszystko,
co może mieć dla człowieka znaczenie moralne bądź
czysto praktyczne. Ochrona przyrody staje na straży
takich wartości i usiłuje ich bronić - przed samym człowiekiem. Człowiek ma bowiem wobec przyrody więcej
możliwości i mocy destrukcyjnych niż twórczych15.
Człowiek chroni więc przyrodę przed samym
sobą, obejmując ochroną prawną wybrane gatunki roślin, zwierząt i grzybów (przedstawione
w rozdziale 4 i 5), ustanawiając i powołując rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, pomniki przyrody
i inne formy ochrony, które zostaną zaprezentowane w niniejszym rozdziale.
Beskidzie graniczny! Beskidzie zielony!
Od Boga pomiędzy narody rzucony!
Coś źródła podzielił na morza, na dwoje,
O powiedz mi, powiedz, czy jeszcze twe zdroje
Tak żywo jak dawniej i grają i pienią?
Czy szumią twe lasy jak dawniej wesoło?
Czy trzmielą tak smukło te świerki wokoło?
Czy sklepią się jeszcze twe buki jak wprzódy?
A jawor czy chyli się jeszcze do wody?
Wincenty Pol, Do zielonego Beskidu
15.Jacek Kolbuszewski, Ochrona przyrody a kultura. Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław 1992. Prof. Jacek
Kolbuszewski jest historykiem literatury polskiej, Przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego rocznika „Wierchy”, był wieloletnim
członkiem Komisji Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk.
6.1. Rezerwaty przyrody
Korzystamy z darów przyrody. Każdy z nas, każdego dnia. Czy tego chcemy, czy nie, czy to sobie
uświadamiamy, czy też jest to nam zupełnie obojętne. Oddychamy nieustannie powietrzem, by żyć,
równie niezbędna do życia jest nam woda. Codziennie zjadamy rośliny lub mięso zwierząt. Mieszkamy
w domach, które zajmują określoną przestrzeń,
zmieniają otoczenie, wpływają na ukształtowanie
terenu i krajobraz danego miejsca. Aby zbudować
domy, dojechać do nich, doprowadzić media niezbędne do wygodnego życia (a przecież tylko do
takiego jesteśmy przyzwyczajeni), musimy skorzystać ze złóż naturalnych surowców lub zużyć masę
energii pod różną postacią i z różnych, ale prawie
zawsze nieodnawialnych źródeł. Otaczamy się
przedmiotami, do których wytworzenia zarówno
musieliśmy skorzystać z różnych elementów środowiska przyrodniczego lub - użytkując to środowisko
niczym śmietnik - wyrzucić doń zbędny balast pod
postacią odpadów, zanieczyszczonego powietrza
czy brudnej wody. Ta banalna wyliczanka prowadzić powinna do oczywistej konkluzji - korzystamy
z otaczającej nas przyrody, a bez jej darów i wytworów stajemy się bezradni, nasze życie staje się po
prostu niemożliwe. Czy jesteśmy jednak egoistami,
bezmyślnie eksploatującymi naturę do własnych
celów, mając wyłącznie w perspektywie wygodę
dnia dzisiejszego?
Chyba nie jest z nami tak źle, bowiem od dawna pośród nas pojawiali się ludzie świadomi kresu
i skończoności bogactw otaczającej nas przyrody. To
oni nawoływali do rozsądku i opamiętania. W swej
mądrości usilnie przekonywali innych o konieczności ograniczenia zachłanności i nieposkromionego
apetytu, bądź mocą swej władzy zakazywali czerpania z darów przyrody w sposób niszczycielski. To
o nich mówimy: pionierzy ochrony przyrody.
* * *
Nie znamy wszystkich tych, którzy przyczynili się
do ochrony przyrody Pogórza Śląskiego i Beskidu
Śląskiego. Zapewne pierwszymi byli ci najdawniejsi
mieszkańcy tych terenów, a motywem do zachowania w nienaruszonym stanie pewnych obszarów
był... ich strach przed nieznanym lub nienazwanym.
Dawno temu, choć człowiek korzystał z otaczającego go środowiska, to nie rozumiał zachodzących w
nim procesów i rządzących przyrodą praw. Niezna-
ne tłumaczył tak, jak umiał - leśne ostępy i uroczyska zamieszkiwały dobre i złe bóstwa, rządziła nimi
niepojęta tajemnica, magia, lepiej więc było pozostawić te miejsca w spokoju, nie tykać rosnących
tam drzew, nie polować na żyjącą tam zwierzynę.
Takie miejsca były dla tych społeczeństw tabu. Po
prostu w żaden sposób nie wolno było naruszać
uznawanych od pokoleń granic pomiędzy znaną
i oswojoną, a obcą i nieprzyjazną, dziką przyrodą.
Ta forma ochrony przyrody, choć zapewne przez
wieki skuteczna, z biegiem czasu okazała się być coraz mniej skuteczna i niewystarczająca. Wpływ na to
miała zarówno coraz większa wiedza i zrozumienie
otaczającego nas świata i rządzących nim praw, jak
i rosnąca nasza zachłanność na bogactwa przyrody.
Na poły religijne, na poły magiczne motywy ochrony przyrody ustąpiły motywom głównie ekonomicznym. Wśród orędowników ochrony przyrody
pojawili się więc - na ogół nieświadomie i zapewne
dla samych siebie nieoczekiwanie - ci, którzy czuli
się właścicielami ogromnych połaci beskidzkich
gór. Z egoistycznych głównie pobudek, z chęci zysku i zachowania jak największego „kawałka świata”
wyłącznie dla siebie, wprowadzali zakazy wstępu
do lasów, zabijania żyjących w nich zwierząt czy
wycinania drzew. I choć brzmi to dość zaskakująco
w kontekście opisanej wcześniej historii beskidzkich lasów (patrz rozdział 3), to do ochrony przyrody tego regionu przyczynili się także Habsburgowie
- właściciele tych ziem za czasów przynależności
Śląska Cieszyńskiego i Żywiecczyzny do cesarstwa
austro-węgierskiego. Jeden z autentycznych i świadomych celu swych działań pionierów ochrony
przyrody Beskidu Śląskiego - Kazimierz Simm - pisząc na początku lat 30. ubiegłego wieku o historii
lasów na tych ziemiach wspomina, iż zakaz wstępu
do lasów wprowadzony przez Fryderyka Habsburga
pozwolił na zachowanie w prawie niezmienionym
stanie fragmentów lasów rosnących czy to na zboczach Baraniej Góry, czy też na stokach Czantorii.
To właśnie Kazimierz Simm, będąc profesorem
Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie, już w 1923 r. na łamach lokalnego „Dziennika
Cieszyńskiego” postulował ustanowienie na Baraniej Górze parku narodowego. W ochronie przyrody kierował się nie tylko motywami naukowymi czy
dydaktycznymi, ale także patriotycznymi, wzywając
kilka lat później (w 1930 r.) do utworzenia rezerwatu przyrody obejmującego źródła Wisły. Wsparł
w ten sposób apel Kazimierza Sosnowskiego - zna-
87
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
86
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
nego autora przewodników po Beskidzie Śląskim
- w sprawie ochrony źródeł „królowej polskich rzek”
(na łamach „Wierchów” w 1929 r.).
Apele i wystąpienia o ochronę beskidzkiej przyrody mają długie dzieje i wielu autorów, o których
nie sposób w tym miejscu wspomnieć. Ich długie
starania przyniosły rezultat dopiero w 1953 r., kiedy
utworzono rezerwat „Barania Góra”, a sześć lat później rezerwat „Wisła”. Na kolejny rezerwat na obszarze Beskidzkiej 5 musieliśmy poczekać blisko 40 lat,
aby cieszyć się ochroną pięknych lasów na Czantorii, w granicach rezerwatu o tejże nazwie. Niestety,
objęcie ochroną rezerwatową innych, cennych pod
względem przyrodniczym miejsc Beskidzkiej 5 pozostaje dziś jedynie w sferze propozycji i planów.
* * *
Obecnie obowiązująca w Polsce ustawa o ochronie przyrody stanowi, że rezerwatami przyrody są
obszary, na których zachowały się w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, zwierząt
i grzybów, jak również twory i składniki przyrody
nieożywionej. Takie obszary powinny wyróżniać się
szczególnymi wartościami przyrodniczymi i krajobrazowymi, jak również kulturowymi bądź naukowymi. W zależności od dominującego przedmiotu
ochrony wyróżniamy m.in rezerwaty leśne, w których ochronie podlegają pozostałości i fragmenty
dawnych puszcz o charakterze pierwotnym, różne
zbiorowiska leśne lub stanowiska gatunków drzew
na granicach zasięgu występowania; rezerwaty
wodne tworzone dla ochrony wód jezior, rzek, po-
Rezerwat „Barania Góra” toków lub morza wraz ze zbiorowiskami żyjących
w nich roślin i gatunkami zwierząt; w rezerwatach
faunistycznych natomiast ochronie podlegają
przede wszystkim populacje i siedliska ssaków, ptaków, gadów, płazów, ryb i bezkręgowców. Wyróżniamy jeszcze kilka innych rodzajów rezerwatów, które
z kolei dzielą się na typy i podtypy, ale te wszystkie
podziały pozostawmy fachowcom i tym, których
bawią podziały, hierarchie i systematyzowanie rezerwatów przyrody (i nie tylko). Nam niech wystarczy piękno i urok przyrody rezerwatów Beskidzkiej
5 - tych istniejących i tych dopiero projektowanych
lub proponowanych do utworzenia.
6.1.1. Rezerwaty istniejące
Rezerwat „Barania Góra”. Najstarszy i największy rezerwat na terenie Beskidzkiej 5 - zajmuje powierzchnię 379,85 ha i został utworzony w 1953 r.
Jest to rezerwat leśny, a celem ochrony jest zachowanie w naturalnym stanie górskiego lasu mieszanego, przechodzącego w bór wysokogórski oraz zachowanie naturalnych ekosystemów obszaru źródliskowego Wisły, czyli Białej Wisełki i Czarnej Wisełki
(patrz rozdział 7.1).
Rezerwat położony jest w granicach miasta Wisła
(840-1220 m n.p.m.) i ciągnie się szerokim pasem
po zachodniej stronie głównego grzbietu Beskidu Śląskiego, obejmując rozległe fragmenty stoku
w przygrzbietowej części masywu Baraniej Góry granica rezerwatu przechodzi przez jej szczyt. Rzeźba obszaru rezerwatu jest bardzo urozmaicona, od
łagodnych, spłaszczonych zboczy przez lokalnie występujące zagłębienia i wypłaszczenia, nisze i krawę-
Fot. A. Klimek
dzie, po półki i uskoki skalne. Na stromych stokach,
poprzecinanych gęstą siecią potoków i jarów, występują liczne formy osuwiskowe. Rezerwat charakteryzuje się dużą, jak na tę formę ochrony, powierzchnią, co ma wielkie znaczenie z uwagi na występowanie na jego terenie wielu zespołów roślinnych
z dużą liczbą gatunków roślin i zwierząt w układzie
piętrowym, charakterystycznym dla gór. Rezerwat
chroni lasy typowe dla regla dolnego i górnego
w Karpatach Zachodnich, a także strefę przejściową
pomiędzy nimi. Występują tutaj: zbiorowisko kwaśnej buczyny, rosnące w reglu dolnym, do wysokości
1100 m n.p.m.; dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy, rozwijający się na styku regla dolnego i regla
górnego; w reglu górnym dominuje rzadka na obszarze Beskidu Śląskiego górnoreglowa świerczyna
karpacka. Liczne są także płaty efektownie prezentujących się ziołorośli, w których rośnie m.in. omieg
górski, liczydło górskie, lepiężnik biały czy gatunek
priorytetowy (zgodnie z prawodawstwem Unii Europejskiej) - tojad morawski, rosnący na kilkunastu
zaledwie stanowiskach. Ogółem flora rezerwatu liczy ok. 210 gatunków roślin naczyniowych. Wśród
zwierząt zwracają uwagę występujące w całym masywie Baraniej Góry liczne gatunki „puszczańskie”
z rysiem, wilkiem oraz zachodzącym z terenu Beskidu Żywieckiego i Słowacji niedźwiedziem brunatnym. Lasy Baraniej Góry to także obszar naturalnego występowania i ostoja głuszca. Puszczański
charakter lasu w rezerwacie podkreślają liczne stare
i okazałych rozmiarów drzewa oraz pozostawiane
rozkładające się pnie martwych drzew porośnięte
bujną roślinnością zielną, kobiercami mszaków, po-
Rezerwat „Wisła”
rostami, grzybami i siewkami drzew. W najpiękniejszych partiach lasu rosną 180 i 200-letnie świerki
i buki. Pojedyncze jodły i świerki mają ponad 250 lat,
a wiek niektórych jaworów szacuje się na 150-200
lat. Najstarsze drzewa tworzą najwyższe piętro lasu,
a pod nimi rosną buki, świerki, jodły i jawory liczące
80-130 lat. Niestety także i ten chroniony obszar został dotknięty klęską zamierania lasów świerkowych,
które, osłabione wcześniej przez zanieczyszczenia
powietrza, a także anomalie pogodowe, stały się
mało odporne na masowy pojaw (gradację) kornika
drukarza i innych owadów z rodziny kornikowatych.
Przez obszar rezerwatu przebiega kilka szlaków
turystycznych, którymi można się poruszać w zasadzie od wiosny do jesieni. Szlakami turystycznymi
poprowadzono również ścieżkę dydaktyczno-przyrodniczą (patrz rozdział 8.2). W najwyższym wzniesieniu Baraniej Góry znajduje się wieża widokowa, z
której można oglądać panoramę Beskidów.
Barania Góra to najpopularniejszy szczyt w części południowej Beskidu Śląskiego. Pierwszego
turystycznego wejścia na szczyt dokonali w 1834
roku Apoloniusz Tomkiewicz i towarzyszący mu
przewodnik beskidzki Jakub Szarzec. W XIX wieku
natomiast szczyt i źródła Wisełek zwiedzili badacze,
przyrodnicy i turyści tacy m.in. jak Bogumił Hoff,
Wincenty Pol, Ludwik Pietrusiński i Ludwik Zejszner,
mający ogromne zasługi w propagowaniu walorów
przyrodniczych, krajobrazowych i wypoczynkowych
Wisły i Baraniej Góry.
Rezerwat „Wisła” jest rezerwatem wodnym
i faunistycznym, utworzonym w 1959 r. w celu ochro-
Fot. M. Mijal
89
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
88
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Rezerwat „Czantoria”
ny pstrąga potokowego i jego naturalnego środowiska. Rezerwat jest położony na terenie miasta Wisły
(575-995 m n.p.m.), a ochroną objęto Czarną Wisełkę
i Białą Wisełkę wraz ze wszystkimi dopływami, odcinek Wisły od miejsca połączenia się potoków Czarnej i Białej Wisełki do ujścia potoku Malinka oraz
sam potok Malinka wraz z dopływami (niestety, od
początku istnienia rezerwatu niejasny jest dokładny
przebieg jego granic oraz stosunki własnościowe
terenów objętych ochroną). Powierzchnia rezerwatu wynosi 17,61 ha.
Pomimo że rezerwat został utworzony dla ochrony pstrąga potokowego, gatunek ten występuje
obecnie jedynie w potoku Malinka, natomiast od
wielu lat - z uwagi na zakwaszenie wód oraz wysokie stężenie związków glinu (toksyczne dla pstrąga)
- gatunek ten nie występuje w wodach Czarnej Wisełki, a w Białej Wisełce spotykany jest tylko sporadycznie. Na obszarze rezerwatu znajdują się dwie
sztuczne zapory (Wisła Czarne oraz zapora na Wiśle
powyżej ujścia Malinki), które również utrudniają
wędrówkę pstrągów w górę potoków. Znaczenie
rezerwatu „Wisła” jest jednak szersze niż wynikałoby
to z zapisów ustanawiającego rezerwat aktu prawnego. W dolinach obu Wisełek występują interesujące formy geomorfologiczne: progi z wodospadami
(m.in. „Kaskady Rodła”), kotły eworsyjne, płyty ześlizgowe, rynny. Odsłaniają się także interesujące profile geologiczne, a na stromych zboczach doliny Białej Wisełki można zobaczyć ostańce (w tym pomniki
przyrody) i wychodnie warstw skalnych. Wzdłuż
Fot. M. Śniegoń
potoków występują następujące zbiorowiska roślinne: w najwyższych położeniach - dolnoreglowy
bór jodłowo-świerkowy, niżej buczyna karpacka,
a bezpośrednio nad potokami - nadrzeczna olszyna
górska. Flora rezerwatu (dolin potoków) liczy 239
gatunków roślin naczyniowych, w tym gatunki podlegające ochronie prawnej, m.in. rosnące w zbiorowiskach ziołoroślowych omieg górski, tojad morawski i parzydło leśne. Źródliska Białej i Czarnej Wisełki
znajdują się w granicach rezerwatu „Barania Góra”.
Z walorami rezerwatu można zapoznać się dzięki
szlakom turystycznym prowadzącym dolinami obu
Wisełek na Baranią Górę, a najważniejsze atrakcje
przyrodnicze przedstawiono na ścieżce dydaktyczno-przyrodniczej (patrz rozdział 8.2).
Rezerwat ,,Czantoria” położony jest na terenie
miasta Ustronia, na północnym stoku Wielkiej Czantorii i obejmuje obszar źródliskowy potoku Suchego i potoku Poniwiec (575-995 m n.p.m.). Jest to
rezerwat leśny o powierzchni 97,71 ha, utworzony
w 1996 r. Rezerwat został powołany dla ochrony
leśnych zbiorowisk roślinnych z zachowanymi fragmentami lasu o charakterze naturalnym. Występują
tam: żyzna i kwaśna buczyna, charakterystyczne dla
Beskidu oraz rzadziej spotykana jaworzyna karpacka
z udziałem jarzębiny. Największą osobliwością rezerwatu - co jest wręcz ewenementem w polskich
Karpatach - jest położony na wysokości 600-800 m
n.p.m. 160-letni drzewostan bukowo-jodłowy z dużym udziałem jesionów, zajmujący powierzchnię
około 7 ha. Niektóre fragmenty rezerwatu mają typowo puszczański wygląd z powodu licznie występujących powalonych i omszonych pni drzew, pokrytych grzybami i porostami. Imponują rozmiarami niektóre rosnące drzewa, m.in. jawory o średnicy
do 100 cm, jesiony osiągające 33 m wysokości i 80
cm średnicy pnia, a także potężne, rozłożyste buki
o średnicy przekraczającej 100 cm. W runie leśnym
rezerwatu występują liczne gatunki chronione,
m.in. widłak wroniec i widłak jałowcowaty, kopytnik
pospolity, przytulia wonna, goryczka trojeściowa,
parzydło leśne, śnieżyczka przebiśnieg, paprotka
zwyczajna, podrzeń żebrowiec. W rezerwacie występuje również, na martwym drewnie, rzadki grzyb
- soplówka jodłowa.
Bogaty jest również świat zwierząt żyjących w rezerwacie ,,Czantoria”. Z gatunków szczególnie cennych wymienić należy: bociana czarnego, dzięcioła
czarnego, dzięcioła dużego i dzięcioła zielonosiwego, myszołowa włochatego, puchacza, jarząbka oraz
kumaka górskiego. W ostatnich kilku latach widywane są w okresie zimowym ślady pobytu wilka i rysia.
Jesienią, we wrześniu i październiku, na terenie objętym ochroną odbywa się intensywne rykowisko
jeleni, którego odgłosy słychać w osiedlach położonych na Poniwcu i Polanie. Przez rezerwat prowadzi
niebieski szlak z Ustronia Poniwca na Wielką Czantorię. Ponadto południową granicą rezerwatu prowadzi fragment czerwonego szlaku z polany Stokłosica
(górna stacja wyciągu krzesełkowego na Czantorię)
na szczyt Wielkiej Czantorii. Po czeskiej stronie znaj-
Proponowany rezerwat „Góra Bucze”
duje się również rezerwat przyrody ,,Čantoria” o powierzchni 40 ha. Wzdłuż południowej i wschodniej
granicy rezerwatu przebiegają szlaki turystyczne
- czerwony i niebieski, które również umożliwiają
jego zwiedzanie. Z przyrodą obu rezerwatów można
zapoznać się dzięki poprowadzonej wzdłuż ich granic ścieżce przyrodniczo-leśnej (patrz rozdział 8.2).
6.1.2. Rezerwaty proponowane
„Góra Bucze” - ochroną proponuje się objąć obszar o powierzchni ok. 100 ha, położony w Górkach
Wielkich w gminie Brenna (320-417 m n.p.m.), obejmujący wzniesienie Bucze (418 m n.p.m.). Obecnie
czynione są starania utworzenia na tym obszarze zespołu przyrodniczo-krajobrazowego. Celem ochrony
jest zachowanie zbiorowisk leśnych oraz półnaturalnych zbiorowisk łąkowych i murawowych z licznymi gatunkami chronionymi, a także ochrona jednej
z dwóch najliczniejszych w kraju populacji storczyka
bladego oraz stanowisk rzadkich roślin: turzycy zgrzebłowatej, storczyka męskiego nakrapianego, cieszynianki wiosennej. Dominującym zbiorowiskiem
leśnym na górze Bucze jest grąd subkontynentalny
- żyzny las z przewagą lipy w drzewostanie. Mozaika
wielogatunkowych zbiorowisk roślinnych sprawia,
że teren prezentuje się niezwykle barwnie wiosną
i jesienią. W granicach proponowanego obszaru
chronionego stwierdzono występowanie 365 gatunków roślin naczyniowych, w tym 27 gatunków chronionych, takich jak m.in. skrzyp olbrzymi, wawrzy-
Fot. M. Śniegoń
91
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
90
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Proponowany rezerwat „Las Dzielowy” nek wilczełyko, cieszynianka wiosenna, orlik pospolity, dziewięćsił bezłodygowy, goryczuszczka orzęsiona, centuria pospolita, obrazki alpejskie, buławnik wielkokwiatowy, storczyk blady, storczyk męski.
W faunie tego obszaru na uwagę zasługują m.in. kumak górski, ropucha szara, rzekotka drzewna, żaba
trawna, salamandra plamista, padalec, jaszczurka
zwinka i zaskroniec zwyczajny, 60 gatunków ptaków, m.in. kobuz, puszczyk, uszatka, dzięcioł zielony,
paszkot, strumieniówka, pustułka, derkacz i dzierzba
gąsiorek. Na tym terenie stwierdzono występowanie
popielicy oraz nietoperzy: nocka orzęsionego, nocka
Brandta, nocka wąsatka, nocka rudego, karlika większego oraz nocka Alkatoe. Z przyrodą góry Bucze
można zapoznać się najlepiej podczas spaceru ścieżką przyrodniczo-dydaktyczną, poprowadzoną przez
ten obszar (patrz rozdział 8.2).
„Las Dzielowy” - proponowany rezerwat leśny, położony w Górkach Wielkich (gmina Brenna)
na północnym krańcu wsi, pomiędzy przysiółkami
Dzielowy i Do Raju (320-380 m n.p.m.), o powierzchni ok. 20 ha. Ochroną proponuje się objąć kompleks
lasu liściastego, o drzewostanie grądowo-łęgowym,
rosnący na siedlisku o charakterze świeżym i wilgotnym, a lokalnie - w miejscach obfitego wysięku wody
- także mokrym (fragmenty podgórskiego łęgu jesionowego i grądu). Bogata jest flora tego obszaru
z licznymi gatunkami objętymi ochroną (m.in. przylaszczka pospolita, wawrzynek wilczełyko, goryczka
trojeściowa, ciemiężyca zielona, bluszcz pospolity).
W płatach podgórskiego łęgu jesionowego rośnie
turzyca zgrzebłowata (gatunek rzadki w skali kraju,
Fot. T. Jonderko
ujęty w „Polskiej czerwonej księdze roślin”). Stanowisko to jest ostoją tego gatunku o randze krajowej.
„Lipowski Groń” - proponowany rezerwat leśny
położony na pograniczu wsi Brenna i Górki Małe
(gmina Brenna) oraz Ustronia Lipowca. Obszar proponowany do ochrony obejmuje północno-wschodnie zbocze Lipowskiego Gronia (północno-wschodni kraniec masywu Równicy), od strony wzniesienia
Kamienny (Kamionka), na stokach opadających
ku dolinie potoku Żarnowiec. Obszar ten ma powierzchnię 73 ha (450-720 m n.p.m.). Celem ochrony jest zachowanie fragmentów jaworzyny górskiej
z miesiącznicą trwałą oraz buczyny karpackiej.
Jest to obszar leśny, z dominującym bukiem oraz
świerkami i jodłami w wieku ok. 100 lat. Warstwa
roślin runa leśnego jest bogata i zróżnicowana gatunkowo, z wyjątkiem stoków o dużym nachyleniu,
gdzie warstwa gleby jest płytka. Na stromych północnych stokach występują dwa płaty jaworzyny
górskiej z miesiącznicą trwałą. Z roślin chronionych
na terenie proponowanego rezerwatu stwierdzono dotychczas występowanie dziesięciu gatunków,
m.in.: widłaka goździstego, paprotnika kolczystego, podrzenia żebrowca, lilii złotogłów, parzydła
leśnego. Na szczególną uwagę zasługuje również
występowanie w proponowanym rezerwacie żywca
dziewięciolistnego, który pod względem zmienności geograficznej wyróżnia postać śląsko-żywiecką
zespołu żyznej buczyny karpackiej.
„Błatnia” - do objęcia ochroną jako rezerwat
leśny proponowany jest obszar o powierzchni ok.
Proponowany rezerwat „Lipowski Groń”
Fot. T. Jonderko
40 ha, położony w Brennej, w podszczytowych
partiach zbocza Błotnego. Jest to teren opadający
w stronę doliny potoku Jasionka, na wysokości 570900 m n.p.m., a celem ochrony jest zachowanie płatów zespołu buczyny karpackiej. Miejscami na zboczu
o dużym nachyleniu występują wychodnie skał fliszu
karpackiego. Skład florystyczny jest stosunkowo dobrze zachowany, wielogatunkowy, z dominującym
wiosną czosnkiem niedźwiedzim. Rośliny chronione
w proponowanym rezerwacie to: widłak goździsty,
podrzeń żebrowiec, dziewięćsił bezłodygowy, śnieżyczka przebiśnieg, paprotka zwyczajna, goryczka
trojeściowa, czosnek niedźwiedzi, marzanka wonna.
Proponowany rezerwat jest zlokalizowany na
północny zachód od schroniska i szczytu Błotnego.
Proponowany rezerwat „Błatnia”
„Prądowiec” - proponowany do ustanowienia rezerwat obejmuje obszar o powierzchni
40 ha, położony w Istebnej nad potokiem Prądowiec (550-575 m n.p.m.), w dolnej i środkowej części
tego potoku. Na tym terenie występują fragmenty
zespołu dolnoreglowej świerczyny na torfie. Jest
to zespół leśny występujący na zatorfionych źródliskach oraz w dolinach potoków u podnóża stoków.
W runie tego typu lasów charakterystyczne jest występowanie mszaków (mchów), miejscami całkowicie pokrywających dno lasu. Ponadto na skarpach
nad potokiem Prądowiec spotykane są ziołorośla
z omiegiem górskim i parzydłem leśnym. Obecnie
proponowany teren jest mocno odwodniony z uwagi na powtarzające się lata suche, płaty mszaków są
Fot. M. Śniegoń
93
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
92
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Proponowany rezerwat „Prądowiec”
małe i przesuszone, gatunki charakterystyczne dla
świerczyny na torfie zanikają. Drzewostan świerkowy jest w złym stanie zdrowotnym, co wiąże się
z obserwowanym na terenie całego Beskidu Śląskiego zamieraniem lasów świerkowych.
„Sołowy” - granice proponowanego rezerwatu
obejmują teren o powierzchni około 50 ha, położony w Istebnej, na północnych stokach wzniesienia
Sołowy Wierch. Ochroną rezerwatową planowano
objąć obszar porośnięty fragmentami żyznej i kwaśnej buczyny, a także borem jodłowo-świerkowym.
W runie leśnym występują m.in. gatunki objęte
ochroną: wawrzynek wilczełyko, podrzeń żebrowiec, widłak wroniec i gnieźnik leśny. Na obszarze
proponowanym do objęcia ochroną znajdują się
także obszary źródliskowe potoku Krężelka, dopływu Czadeczki, należące do dorzecza Dunaju i zlewiska Morza Czarnego (patrz rozdział 7.1). Niestety,
część lasów jodłowo-świerkowych obecnie zamiera,
a lasy bukowe stanowią własność prywatną.
Powiększenie rezerwatu „Dolina Łańskiego Potoku” - istniejący rezerwat „Dolina Łańskiego Potoku”
o powierzchni 46,89 ha, został utworzony w 1998 r.
i jest zlokalizowany w miejscowości Grodziec (gmina Jasienica) na Pogórzu Śląskim. Ochroną objęto
dolinę Łańskiego Potoku (345-392 m n.p.m.) z uwagi na występujące tu zbiorowiska leśne, zwłaszcza
Fot. A. Klimek
nadrzecznej olszyny górskiej oraz podgórskiego
łęgu jesionowego (należy do najrzadziej spotykanych zbiorowisk leśnych w rezerwatach przyrody
w Karpatach).
Ze względu na niedostateczną ochronę podgórskiego łęgu jesionowego w Beskidzie Śląskim, proponowane jest włączenie do istniejącego rezerwatu
obszaru porośniętego tym łęgiem o powierzchni
25 ha, położonego na stokach Zebrzydki (578 m
n.p.m.) w Górkach Wielkich (392-410 m n.p.m.). Do
tego obszaru można dostać się z centrum Górek
Wielkich ulicą Bielską, następnie ulicą Szpotawicką,
którą po 2 km docieramy do granicy lasu. Proponowany do ochrony obszar znajduje się 300 metrów
dalej po lewej stronie drogi.
6.2. Parki krajobrazowe
Park krajobrazowy to forma ochrony przyrody
tworzona dla ochrony i zachowania nie tylko walorów przyrodniczych danego obszaru. Równorzędne
znaczenie mają także walory historyczne i kulturowe, które razem z przyrodą tworzą cenne i niepowtarzalne walory krajobrazowe. Ta forma ochrony
ma za zadanie nie tylko chronić, ale także popularyzować krajobraz przyrodniczy i kulturowy danego
obszaru, zachowując przy tym możliwość rozwoju
regionu, jednak z uwzględnieniem zasad tzw. zrównoważonego rozwoju16.
16.O znaczeniu tego pojęcia najlepiej świadczy, że zasada zrównoważonego rozwoju została zapisana w art. 5 Konstytucji Rzeczpo-
spolitej Polskiej. W ustawie Prawo ochrony środowiska zrównoważony rozwój został zdefiniowany jako taki rozwój społeczno gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi
przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych
potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.
Proponowany rezerwat „Sołowy”
Fot. A. Klimek
Na obszarze parku krajobrazowego można prowadzić działalność gospodarczą, jednak z pewnymi
ograniczeniami. Jednocześnie promowane są działania związane z rozwojem turystyki, rekreacji i wypoczynku, pod warunkiem, że te formy działalności
gospodarczej nie odbywają się kosztem przyrody.
Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego
Park został utworzony w 1998 r. rozporządzeniem Wojewody Bielskiego. Obejmuje powierzchnię 38.620 ha, a utworzona wokół parku strefa
ochronna, czyli otulina, ma powierzchnię 22.285 ha.
W granicach parku (i otuliny) znajdują się w całości
lub częściowo następujące miasta i gminy: Bielsko-Biała, Brenna, Buczkowice, Goleszów, Istebna,
Jaworze, Lipowa, Milówka, Radziechowy-Wieprz,
Szczyrk, Ustroń, Węgierska Górka, Wilkowice i Wisła (ponadto tylko w otulinie parku krajobrazowego
położone są fragmenty gmin Jasienica i Skoczów).
Z obszaru objętego ochroną wyłączone zostały
gęsto zabudowane i zaludnione doliny, np. dolina
Wisły i dolina Brennicy. Zdecydowaną większość powierzchni parku krajobrazowego - blisko 90% - zajmują lasy, wśród których ok. 70% stanowią sztuczne
monokultury świerkowe. Interesujące są także wykształcone głównie na śródleśnych polanach oraz
w grzbietowych i przyszczytowych partiach wzniesień zbiorowiska nieleśne, wielogatunkowe i w wielu
przypadkach dobrze zachowane zbiorowiska łąkowe i ziołoroślowe. Są to siedliska wielu chronionych
i rzadkich gatunków roślin. Ogółem flora parku krajobrazowego jest szacowana na ok. 950 gatunków roślin naczyniowych (liczne są gatunki górskie - reglo-
we i ogólnogórskie), spośród których ok. 50 podlega
ochronie prawnej.
Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego stanowi
swego rodzaju otulinę lub strefę buforową dla istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody
oraz innych form ochrony (omówionych nieco szerzej w charakterystyce obszaru Natura 2000 Beskid
Śląski). Na uwagę zasługują także chronione w granicach parku zabytki kultury materialnej, przede
wszystkim drewnianego budownictwa wiejskiego,
zwłaszcza na terenie gminy Istebna.
Obszar Beskidu Śląskiego wydaje się być szczególnie wskazany do objęcia taką formą ochrony.
Z jednej strony jest to najintensywniej zagospodarowany pod względem infrastruktury turystycznowypoczynkowej region w Beskidach Zachodnich,
co wiąże się z ogromnym obciążeniem ruchem turystycznym, a tym samym proporcjonalnie ogromną presją na środowisko przyrodnicze. Z drugiej jednak strony Beskid Śląski to region, na którym licznie
występują obszary i obiekty o wybitnych walorach
przyrodniczych, wymagające i warte ochrony i zachowania.
6.3. Obszary Natura 2000
Dla ochrony przyrody na terenie naszego kraju
data 1 maja 2004 r., czyli przystąpienie Polski do
Unii Europejskiej, oznaczało między innymi wprowadzenie nowej formy ochrony. Obok powszechnie
znanych form ochrony przyrody, takich jak parki
narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe,
95
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
94
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
pomniki przyrody, użytki ekologiczne, bardzo wysoką rangę otrzymały obszary Natura 2000.
Ochrona i zachowanie dziedzictwa przyrodniczego oraz różnorodności gatunkowej i siedliskowej są jednym z ważniejszych obszarów współpracy
krajów w ramach Unii Europejskiej. Do najistotniejszych unijnych inicjatyw należy zaliczyć obowiązek
powoływania przez państwa członkowskie obszarów Natura 2000, które docelowo mają utworzyć
spójną europejską sieć ekologiczną specjalnych obszarów ochrony, pod nazwą Natura 2000, zgodnie
z zapisami tzw. Dyrektywy Siedliskowej17. W skład
sieci wchodzą dwa rodzaje obszarów:
1. specjalne obszary ochrony siedlisk (oznaczane
skrótem SOOS), wyznaczane na podstawie zapi sów przytoczonej powyżej Dyrektywy Siedlisko wej oraz
2. obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP)18,
wyznaczane na podstawie Dyrektywy zwanej
Ptasią.
Podstawowym celem tworzenia sieci obszarów
Natura 2000 jest zachowanie ściśle określonych siedlisk naturalnych oraz gatunków roślin i zwierząt
w stanie sprzyjającym ochronie w ich naturalnym
zasięgu lub odtworzenie takiego stanu, o ile jest
to możliwe. Siedliska naturalne oraz gatunki roślin
i zwierząt, dla których ochrony powoływane są obszary Natura 2000, zostały wyszczególnione w załącznikach do obu cytowanych dyrektyw. Łącznie
w obu dyrektywach wyszczególnionych zostało
ponad 1.450 gatunków roślin, zwierząt i grzybów
oraz 219 siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim, czyli takich, które powinny podlegać
szczególnej ochronie przez państwa członkowskie
Wspólnoty.
Na listach tych znalazły się gatunki oraz siedliska
zagrożone lub podatne na zagrożenie, endemiczne,
rzadkie oraz mające niewielki zasięg występowania; uwzględnione zostały także wybitnie typowe
gatunki i siedliska dla jednego lub więcej bioregionów. Ponadto w Dyrektywie Siedliskowej wskazane zostały gatunki oraz siedliska, których ochrona
ma znaczenie priorytetowe, gdyż są to gatunki lub
siedliska ustępujące bądź zagrożone wymarciem
w skali całej Europy.
W Polsce dany obszar Natura 2000, po akceptacji
przez Komisję Europejską, wymaga formalnego po-
twierdzenia i powołania stosownym rozporządzeniem Ministra Środowiska. Obszar taki może obejmować swymi granicami w całości lub w części inne
formy ochrony przyrody, o których mowa w ustawie
o ochronie przyrody.
Na terenie Beskidzkiej 5 przewiduje się utworzenie dwóch obszarów Natura 200019. Chociaż nie
zostały one dotąd powołane przez Ministra Środowiska, to już ich akceptacja przez Komisję Europejską (decyzja KE z dnia 25.01.2008 r.) sprawia, że pod
względem faktycznym możemy mówić, iż są to obszary już istniejące.
Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Beskid
Śląski (kod obszaru PLH 240005)
SOOS Beskid Śląski zgodnie z ostatnią, zaakceptowaną propozycją, to pięć odrębnych obszarów
obejmujących: masyw Czantorii wraz z Tułem (najwyższym wzniesieniem Pogórza Cieszyńskiego,
położonym w gminie Goleszów), północny kraniec
masywu Równicy z Lipowskim Groniem, masyw
Klimczoka - rozległy obszar pomiędzy doliną Brennicy a Bielskiem-Białą, masyw Stożka, czyli teren od
granicy polsko-czeskiej do drogi Wisła - Istebna oraz
rozległy obszar obejmujący masyw Baraniej Góry
i masyw Skrzycznego. Łącznie jest to teren o powierzchni 26.158,59 ha.
W znacznym stopniu obszar Natura 2000 pokrywa się z obszarem Parku Krajobrazowego Beskidu
Śląskiego. Około 70% lasów Beskidu Śląskiego tworzą monokultury świerkowe, jednak już co najmniej
od kilkunastu lat notuje się pogorszenie stanu zdrowotno-sanitarnego tych lasów, co z kolei wymusza
ich tzw. przebudowę, czyli nasadzenia w miejsce
świerka drzewostanów z dominującym bukiem
i jodłą. Jednak z punktu widzenia ochrony przyrody i sieci obszarów Natura 2000 najistotniejsze jest
to, iż na tym obszarze zachowały się niezwykle interesujące lasy jodłowo-bukowo-świerkowe o charakterze naturalnym, a nawet fragmentami zbliżone
do lasów pierwotnych. Są np. lasy w wieku ok. 200
lat, chronione w granicach rezerwatu „Barania Góra”
oraz liczące ok. 160 lat lasy bukowo-jesionowe w rezerwacie „Czantoria”.
Na terenie ostoi stwierdzono 18 rodzajów siedlisk z Dyrektywy Siedliskowej, a do najważniejszych
z nich należą przede wszystkim: kwaśne buczyny
17.Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej
fauny i flory.
18.Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków.
19.W roku 2008 został opracowany i zgłoszony przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków trzeci obszar – Obszar Specjalnej
Ochrony Ptaków Beskid Śląski.
górskie, żyzne buczyny górskie, bory górnoreglowe, dolnoreglowe bory jodłowo-świerkowe, górskie świerczyny na torfie, murawy bliźniaczkowe,
górskie ziołorośla, jaworzyny, łęgi olszowe i jesionowe. Ostoja jest również miejscem występowania
16 gatunków zwierząt wymienionych w Dyrektywie Siedliskowej, w tym wilka i rysia, migrujących
osobników niedźwiedzia brunatnego, nietoperzy:
podkowca małego i nocka dużego, płazów: traszki
grzebieniastej i karpackiej, kumaka górskiego i nizinnego, rzadkich bezkręgowców: biegacza urozmaiconego, czerwończyka nieparka, kozioroga
dębosza i pachnicy dębowej, a także 16 gatunków
z Dyrektywy Ptasiej: bociana czarnego, cietrzewia,
dzięcioła białogrzbietego, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego, dzięcioła trójpalczastego, dzięcioła
zielonosiwego, gąsiorka, głuszca, jarząbka, puchacza, puszczyka uralskiego, sóweczki, zimorodka.
Na terenie ostoi Beskid Śląski zlokalizowane są
rezerwaty przyrody („Barania Góra”, „Czantoria”, „Dolina Łańskiego Potoku”, „Jaworzyna”, „Stok Szyndzielni”, „Zadni Gaj”, „Wisła” i „Kuźnie”), zespoły przyrodniczo-krajobrazowe („Dolina Wapienicy”, „Sarni Stok”
i „Jaworze”), użytki ekologiczne („Uroczysko Jasionka” i „Góra Tuł”), liczne pomniki przyrody, zwłaszcza
przyrody nieożywionej - jaskinie i wychodnie skalne.
Wiele z nich - tych występujących na terenie gmin
Beskidzkiej 5 - zostanie omówionych w kolejnych
rozdziałach.
Widok z góry Bucze
Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Kościół
w Górkach Wielkich p.w. Wszystkich Świętych
(kod obszaru PLH 240008)
Niewielka pod względem powierzchni ostoja
(liczy zaledwie 0,39 ha) obejmuje zabytkowy, pochodzący z XV w. budynek kościoła p.w. Wszystkich
Świętych w Górkach Wielkich (gmina Brenna). Na
strychu kościoła co roku do rozrodu przystępują
dwa gatunki nietoperzy z Załącznika II Dyrektywy
Siedliskowej:
- podkowiec mały, którego kolonia rozrodcza liczy
około 40 osobników (w Europie jest to gatunek
zaliczany do grupy gatunków wysokiego ryzyka,
narażonych na wyginięcie);
- nocek duży, którego letnia kolonia rozrodcza
wynosi około 150 osobników i należy do naj cenniejszych w Polsce kolonii rozrodczych noc ków dużych (w Europie jest to gatunek zaliczany
do gatunków niższego ryzyka, bliskich zagroże nia).
Jakże tu wypowiedzieć piękno drzew (...)
Słowa są za codzienne, trudne porównania,
Kiedy piękność tej chwili jest niewyśpiewana;
W tej zadumie słonecznej drzew siła nieznana
Zawarła twarde hasła życia i przetrwania.
Henryka Redlowa, Na Czantorii
Fot. M. Śniegoń
97
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
96
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
6.4. Pomniki przyrody
Stare i okazałych rozmiarów drzewa, ich skupiska lub aleje, jaskinie, wodospady, skalne ostańce,
głazy narzutowe - oto twory przyrody żywej i nieożywionej, które chronimy jako pomniki przyrody.
Możemy uznać je za najstarszą formę ochrony przyrody, a sam termin pomnik przyrody - odnoszący się
do starych i potężnych drzew - został użyty po raz
pierwszy na przełomie XVIII i XIX wieku. I chociaż
jego autorem jest niemiecki przyrodnik i podróżnik
Alexander von Humboldt (1769-1859), a sam zwrot
pojawił się w jego relacji z wyprawy do Ameryki Południowej, to przecież i na polskich ziemiach szybko
znaleźli się ludzie, którzy pod ochronę i opiekę brali
pamiątkowe drzewa czy skałki.
* * *
Kiedy jednak zastanowimy się przez chwilę nad
samym znaczeniem słowa pomnik, a przede wszystkim nad skojarzeniami, jakie ten termin w nas budzi,
to czyż nie okazuje się, że jakoś samo to zestawienie - pomnik przyrody - brzmi trochę nienaturalnie?
Pomnik stawia się na czyjąś pamiątkę, aby kogoś
upamiętnić czy podkreślić wagę i znaczenie jakiegoś wydarzenia. Pomnik to swego rodzaju wiadomość wysłana następnym pokoleniom, by poznały
to, co ważne było dla ich przodków, aby swą życzliwą pamięcią obdarzyły osoby i zdarzenia ze swej
przeszłości. Można wreszcie samemu postawić bądź
wybudować sobie pomnik, zarówno w sensie materialnym, jak i niematerialnym, ulotnym, ale równie ważnym i istotnym, zapisującym się w pamięci
współczesnych i potomnych. Zawsze jednak słowo
pomnik kojarzy się z celową działalnością człowieka, z wytworem jego rąk i umysłu, i z czyimś przesłaniem, które w tym dziele zostaje zamknięte. Czy
natura może „tworzyć” pomniki w takim znaczeniu?
Chyba jednak rację miał Marian Raciborski (18631917), animator i pionier ruchu ochrony przyrody
na polskich ziemiach, który zamiast zwrotu „pomnik przyrody” używał terminu „zabytek przyrody”.
W tym sensie zabytek to materialny ślad przyrodniczej przeszłości, pozostałość dawnego stanu otaczającej nas natury czy też środowiska przyrodniczego.
Pod pojęciem „zabytek przyrody” M. Raciborski rozumiał (...) przedmioty przyrody martwej lub żywej,
które budzą ciekawość rzadkością pojawiania się,
a zarazem poważne wiekiem są świadkami czasów minionych, stosunków, a niekiedy zgoła klimatów minionych i jako cenne okazy demonstracyjne zasługują na
uwagę i opiekę. Zaliczamy do nich miejsca pięknością
położenia niezwykłe. Mogą to być skały, wodospady,
jeziora, rzadkie zwierzęta, olbrzymie lub rzadkie drzewa lub nawet skupienia od innych odmienne roślin
(...). O tak, stare drzewa, jaskinie czy ostańce skalne to prawdziwi świadkowie dawnych czasów i nie
jest wcale istotne, czy mamy do czynienia z jaskinią
bądź wychodnią skalną „wyrzeźbioną” naturalnymi
siłami przyrody, czy z drzewem, które dawniej posadziła ludzka ręka, a mimo upływu od tego zdarzenia
czasem setek lat, ręka innego człowieka tknąć się go
nie odważyła.
Jednak zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody zabytkowe stare drzewa, jaskinie lub
głazy chronimy jako pomniki przyrody. Jest to najbardziej rozpowszechniona i najliczniejsza w Polsce
forma ochrony przyrody.
zabytkowych drzew. Podziwiać w tym regionie możemy także pomniki przyrody, które można nazwać
prawdziwymi przyrodniczymi zabytkami, świadkami czasów minionych, stosunków, a niekiedy zgoła
klimatów minionych - stworzyła je bowiem sama
natura, a człowiekowi można jedynie jako zasługę
przypisać, że dzieła tego zepsuć czy zniszczyć doszczętnie nie zdołał. Kilka pomników Beskidzkiej 5
opiszemy nieco szerzej (w tym wszystkie pomnikowe obiekty geologiczne), pozostałe - chociaż także
na uwagę ze wszech miar zasługują - jedynie zostaną wymienione.
* * *
Ilość pomników przyrody na obszarze gmin Beskidzkiej 5 może wydać się niezbyt imponująca.
Ot, nazbierałoby się tych przyrodniczych zabytków
- pomników przyrody zaledwie 90. Mając na uwadze, że we współczesnych spisach uwzględnia się
jedynie te, których ochronę ustanowiono dopiero
w drugiej połowie minionego wieku, to rzeczywiście dla pięciu gmin liczba ta - jak się to mówi - nie
rzuca na kolana, zwłaszcza że ponad połowa z nich
położona jest na obszarze jednej gminy. Warto jednak dodać, że chociaż pośród nich są pomniki przyrody ustanowione aktami prawnymi szczebla wojewódzkiego (można wręcz powiedzieć, że zobowiązaniem ochrony jakiegoś drzewa czy jaskini „uszczęśliwiono” gminnych gospodarzy danego terenu),
to przecież są i takie, których ochronę wprowadziły
rady poszczególnych gmin. W tych przypadkach to
władze gminnego samorządu same dostrzegły wartość i znaczenie różnych przyrodniczych obiektów,
uznając za zasadne ich zachowanie i „przekazanie”
kolejnym pokoleniom. (Tak się akurat składa, że prawie wszystkie tego rodzaju pomniki znajdują się na
terenie gminy Brenna - z jednym chlubnym wyjątkiem w gminie Istebna - ale nie należy z tego faktu
wyciągać zbyt pochopnych wniosków).
Wśród „beskidzkich” pomników znajdziemy drzewa, które z całą pewnością zostały niegdyś posadzone ręką człowieka. Dziś, po upływie wielu dziesiątków lat, a czasem i wieków od chwili ich posadzenia, ręce te pozostają nam nie znane, anonimowe,
co jednak w żaden sposób nie umniejsza walorów
przyrodniczych lub historycznych wartości tychże
Dąb szypułkowy w Górkach Wielkich
Fot. M. Śniegoń
Brenna
Na terenie gminy Brenna znajdują się 54 pomniki przyrody, z których - co godne podkreślenia
- 46 ustanowiła stosownymi uchwałami Rada Gminy. Pomnikami przyrody uznano łącznie 58 drzew,
4 jaskinie oraz jeden okazałych rozmiarów bluszcz
pospolity. Spośród tych pomników na szczególną
uwagę zasługują:
Dąb szypułkowy o obwodzie pnia 705 cm i wysokości 22 m. Ustanowiony pomnikiem przyrody
w 1954 r. Rośnie w Górkach Wielkich przy ul. Szpotawickiej, naprzeciw wylotu ul. Jaskółczej. Drzewo
posiada okazałą, majestatyczną koronę i silnie rozbudowaną dolną część pnia. Wiek drzewa jest szacowany na około 450 lat. Jest to najgrubsze drzewo
na terenie Beskidzkiej 5. Dla porównania: największych rozmiarów dąb szypułkowy w Polsce rośnie
Jarząb szwedzki na górze Bucze
Fot. M. Śniegoń
w miejscowości Zabor w województwie lubuskim
i ma 1043 cm obwodu.
Jarząb szwedzki - obwód pnia 245 cm, wysokość 19 m. Ustanowiony pomnikiem przyrody
w roku 2004*20. Rośnie na skraju lasu na górze Bucze
w Górkach Wielkich, w pobliżu ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej (odcinek II ścieżki „Przez las grą-
20.Gwiazdka przy roku ustanowienia pomnika przyrody informuje, że ochrona danego obiektu została wprowadzona uchwałą rady
gminy.
99
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
98
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Jodła pospolita w Brennej Hołcynie
Fot. M. Śniegoń
dowy”) oraz sanatorium dziecięcego. Drzewo o regularnej
i zwartej koronie i wyprostowanych gałęziach. Jesienią zdobią
go pomarańczowoczerwone
owoce chętnie zjadane przez
małe zwierzęta. W Polsce jarząb
szwedzki jest pod całkowitą
ochroną gatunkową. Jego naturalne stanowiska znajdują się
w południowej części Półwyspu
Skandynawskiego, a w Polsce
dziko rośnie tylko na Pomorzu
Zachodnim. W Górkach rośnie
najprawdopodobniej
jarząb
szwedzki o największym obwodzie pnia spośród wszystkich
drzew tego gatunku objętych
ochroną pomnikową w Polsce.
Jodła pospolita - wspaniałe
i strzeliste drzewo o wysokości
44 m i obwodzie pnia 416 cm,
rośnie na zachodnich stokach
góry Kotarz w Brennej Hołcynie. Ustanowiona pomnikiem
przyrody w 2006* r. Pień charakteryzuje się spiralną budową, korona jest niesymetryczna,
a jej pierwsze konary wyrastają na wysokości 16 m. Jodła ta
jest drugą co do grubości jodłą
w Polsce. Dotarcie do tego
drzewa wymaga nieco czasu.
Z centrum Brennej kierujemy
się do doliny potoku Hołcyna,
do końca drogi dostępnej dla
ruchu samochodowego, a następnie idziemy drogą około
trzech kilometrów wzdłuż potoku Hołcyna. Na rozwidleniu
dróg, skąd odbija droga do
Chaty na Grabowej, skręcamy w lewo, przecinając potok
i kierujemy się stromo w górę
wzdłuż jego dopływu. Po kilkunastu minutach po prawej
stronie mijamy grób partyzanta radzieckiego z okresu II wojny światowej i po około pięciu
minutach dochodzimy do pomnikowej jodły.
Cis pospolity w Brennej Leśnicy
Fot. T. Jonderko
Cis pospolity - dwupniowe drzewo, przewodniki
o obwodach 147 i 152 cm rozwidlają się na wysokości ok. 120 cm; wysokość 12 m. Ustanowiony pomnikiem przyrody w 2006* r. Rośnie na skraju dawnej
osady leśnej Szporówka (spalonej przez hitlerowców podczas II wojny światowej) w Brennej Leśnicy.
Trudno oszacować wiek tego drzewa, ale dla porównania warto wiedzieć, że najstarszy cis w Polsce
ma 1250 lat, 512 cm obwodu i rośnie w Henrykowie
Lubańskim. W Polsce cis pospolity jest objęty ścisłą
ochroną gatunkową, a jego naturalne stanowiska
są chronione w kilku rezerwatach przyrody, m.in.
w rezerwacie „Zadni Gaj” w Cisownicy (gmina Goleszów). Najłatwiej dotrzeć do pomnikowego drzewa żółtym szlakiem turystycznym prowadzącym
z Trzech Kopców Wiślańskich w kierunku Przełęczy
Salmopolskiej. Po minięciu osady Wyrch Gościejów
i obejściu szczytu Smrekowca schodzimy szlakiem
łagodnie w dół. Po przejściu paru minut, w miejscu,
w którym szlak zaczyna się wypłaszczać i łagodnie
skręcać w prawo, odchodzimy w lewo i idąc skrajem
modrzewiowego młodnika po około 150 m dochodzimy do cisa.
Buk pospolity - drzewo o wysokości 27 m i pniu
o obwodzie 485 cm. Ustanowiony pomnikiem przyrody w 2006* r. Rośnie w Brennej Leśnicy, na zachodnim stoku góry Stary Groń, na skraju polany.
To okaz buka pospolitego o bodaj największym ob-
Buk pospolity w Brennej Leśnicy
(1082 m n.p.m.). Długość korytarzy 1244 m, deniwelacja: 32.6 m (+4.6/-28). Jest to jaskinia osuwiskowa powstała w piaskowcach warstw godulskich
środkowych jednostki śląskiej, w wyniku spękania
i rozsunięcia się masywu skalnego na stoku. Stanowi
ona skomplikowany, labiryntowy system korytarzy
rozwiniętych na kilku poziomach. Otwór wejściowy do jaskini to prostokątna studnia o głębokości
4,3 m. Korytarze mają kształty prostokątne, trójkątne,
trapezowe, w kilku miejscach przechodzą w większe
sale (np. „Sala z obeliskiem” lub „Sala Zbójców”, „Sala
Rycerska”, „Sala Kaśki”, „Jadalnia”, „Sala Kazików”).
Pierwsze prace eksploracyjne rozpoczęły się w 1946
r. Aktualnie jest to trzecia co do długości jaskinia
w polskich Karpatach fliszowych, będąca zarazem
najbardziej znaną z jaskiń w Beskidach. Ze względu
na trudne warunki poruszania się w niej nie powinna być dostępna dla niezorganizowanego ruchu turystycznego, zwłaszcza w okresie zimowym. W jaskini tej bowiem panują sprzyjające warunki do hibernacji chronionych i rzadkich gatunków nietoperzy,
np. podkowca małego, nocka dużego i orzęsionego,
Fot. M. Śniegoń
wodzie pnia na terenie Beskidzkiej 5, chociaż nieco
mu jeszcze brakuje do najgrubszego pomnikowego
buka w Polsce, który rośnie w miejscowości Trzechel
w województwie zachodniopomorskim i ma 804 cm
obwodu. Do pomnikowego buka można dojść kierując się od skrzyżowania ul. Stary Groń z ul. Kobylą
do góry, w kierunku północnym. Po ok. 5 minutach
dochodzimy do niewielkiej łączki usytuowanej po
lewej stronie drogi, na skraju której (po przeciwnej
stronie) rośnie opisywany buk.
Jaskinia w Trzech Kopcach „Grota Klimczoka”
- ustanowiona pomnikiem przyrody w 1980 r. Wejście do jaskini położone jest na wysokości 980 m
n.p.m., na południowych stokach góry Trzy Kopce
Jaskinia w Trzech Kopcach „Grota Klimczoka” Fot. M. Śniegoń
Jaskinia w Stołowie
Fot. M. Śniegoń
gacka brunatnego i wielu innych. Dojście: czerwonym szlakiem turystycznym z przełęczy Karkoszczonka na Klimczok. Po około 40 min. marszu pod
górę, gdy szlak zaczyna skręcać w prawo idziemy
prosto w kierunku szczytu Trzech Kopców. Otwór
wejściowy jaskini znajduje się ok. 200 metrów dalej. Uwaga: często błędnie podaje się, że jaskinia ta
znajduje się na terenie Szczyrku.
Jaskinia w Stołowie - pomnik przyrody od 1993
r. Położona w pobliżu przełęczy pomiędzy Trzema
Kopcami a Stołowem, na wysokości 1005 m n.p.m.
Długość korytarzy wynosi 91 m, przy deniwelacji
7,3 m (+0.10/-7.20). Jaskinia typu osuwiskowego,
powstała w piaskowcach warstw godulskich środko-
101
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
100
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Jaskinia Salmopolska
Fot. M. Śniegoń
wych. Ukształtowała się w efekcie rozsuwania masywu skalnego na stoku. Usytuowana jest w wale nad
rowem rozpadlinowym. Składa się z wysokich, lecz
miejscami wąskich korytarzy, prostokątny otwór
wejściowy jest niski i niebezpieczny - wąski i trudny do przejścia. Jaskinia została odkryta w 1970 r.
W czasie prac eksploracyjnych w okolicy jaskini został znaleziony żelazny grot oszczepu, który można
zobaczyć w muzeum w Bielsku-Białej. Dojście: żółtym szlakiem turystycznym z Błotnego w kierunku
Klimczoka. W pobliżu przełęczy pomiędzy Stołowem a Trzema Kopcami skręcamy w prawo. Jaskinia jest usytuowana 50 metrów od linii grzbietowej,
w wyraźnym rowie rozpadlinowym.
Jaskinia Salmopolska. Ustanowiona pomnikiem przyrody w 1993 r. i położona w Brennej Leśnicy (błędnie podawana jest informacja, że jaskinia
ta znajduje się na terenie Wisły!), w siodle Przełęczy
Salmopolskiej, na wysokości 910 m n.p.m. Długość
korytarzy 115 m, głębokość 9 m. Jaskinia występuje
w obrębie gruboławicowych piaskowców warstw
godulskich górnych (pochodzących z górnej kredy). Reprezentuje pustkę pseudokrasową powstałą
w wyniku grawitacyjno-odprężeniowego rozstępowania się masywu skalnego. Posiada formę korytarza rozwiniętego wzdłuż jednej szczeliny skalnej.
W czasie opadów w jaskini występuje okresowy
przepływ wody. Zwiedzanie jaskini jest trudne.
Jaskinia została odsłonięta przy budowie szosy
Szczyrk - Wisła, przez robotników prowadzących
prace drogowe (najprawdopodobniej dotarli oni
wówczas do „Sali Konia Skalnego”). Pierwsza eks-
ploracja została przeprowadzona w 1969 r. Dojście:
z Przełęczy Salmopolskiej drogą w kierunku Wisły;
jaskinia jest zlokalizowana po prawej stronie szosy,
w niewielkim wąwozie.
Jaskinia Głęboka w Stołowie. Objęta ochroną
jako pomnik przyrody w 2006* r. Położona jest na
południowo-zachodnich stokach góry Stołów, na
wysokości 970 m n.p.m. Otwór wejściowy jaskini
Głębokiej znajduje się 200 metrów poniżej otworu
jaskini w Stołowie. Długość korytarzy 554 m, przy
głębokości wynoszącej 25 m. Jest to jaskinia osuwiskowa, powstała w piaskowcach warstw godulskich
środkowych (górna kreda). Ma formę kilkupoziomowych zespołów szczelin poprzedzielanych komorami, w wielu miejscach jest wilgotna, a w porze roztopów występuje w niej deszcz podziemny. Jaskinia
bardzo trudna do zwiedzania, należy zachować
szczególne środki bezpieczeństwa. Jaskinia odkryta została w 2003 r. i aktualnie jest jedyną jaskinią
Jaskinia Głęboka w Stołowie
Fot. M. Śniegoń
w Polsce ustanowioną pomnikiem przyrody przez
radę gminy.
Pozostałe pomniki przyrody na terenie gminy
Brenna:
1. dąb szypułkowy - obwód pnia 500 cm, wysokość
15 m, wiek 200 lat, rok ustanowienia pomnikiem
przyrody 1957; położenie: Górki Małe, przy
ul. Objazdowej;
2. skupienie dwóch dębów szypułkowych obwody pni 500 i 440 cm, wysokość 26 i 27 m, wiek
200-250 lat, rok ustanowienia pomnikiem przy rody 1963; położenie: Górki Wielkie, w zadrze wieniu powyżej dawnej Stanicy Harcerskiej
„Bucze Harcerskie”;
3. buk pospolity - obwód pnia 370 cm, wysokość
23 m, rok ustanowienia pomnikiem przyrody
1998; położenie: Brenna, obok drogi od zachod niej strony przysiółka Bukowy Groń;
4. skupienie dwóch buków pospolitych - obwody
pni 450 i 350 cm, wysokość 25 m, rok ustanowie nia pomnikiem przyrody 1998; położenie:
Brenna, na skraju łąki od zachodniej strony przy siółka Bukowy Groń;
5. wiąz górski - obwód pnia 345 cm, wysokość
2004*; położenie: Górki Wielkie, w południowo wschodniej części zadrzewienia na skarpie góry
Bucze;
6. dąb szypułkowy - obwód pnia 430 cm, wyso kość 26 m, rok ustanowienia pomnikiem przy rody 2004*; położenie: Górki Wielkie, w środko wej części zadrzewienia na skarpie góry Bucze;
7. jesion wyniosły - obwód pnia 395 cm, wysokość
2004*; położenie: Górki Wielkie, w alei przy
drodze polnej na północno-zachodnich stokach
góry Bucze;
8. grab pospolity - obwód pnia 260 cm, wysokość
2004*; położenie: Górki Wielkie, w środkowej
części zadrzewienia na skarpie góry Bucze;
9. dąb szypułkowy - obwód pnia 415 cm, wyso kość 29 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2004*; położenie: Górki Wielkie, w zadrzewie niu na północno-zachodnim stoku góry Bucze,
poniżej terenów rolnych RSP Bucze;
10.klon jawor - obwód pnia 270 cm, wysokość
2004*; położenie: Górki Wielkie, w zadrzewieniu
wzdłuż potoku u północnego podnóża góry Bu cze;
11.czereśnia ptasia - obwód pnia 235 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2004*; położenie: Górki Wielkie, na brzegu
lasu na północno-zachodnich stokach góry
Bucze;
2004*; położenie: Górki Wielkie, na zachód od
szczytu góry Bucze;
13.czereśnia ptasia - obwód pnia 225 cm, wyso kość 26 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2004*; położenie: Górki Wielkie, na skraju
polany od strony południowej góry Bucze;
14.grab pospolity - obwód pnia 250 cm, wysokość
wzdłuż potoku u północnego podnóża góry Bu cze;
15.dąb szypułkowy - obwód pnia 460 cm, wyso kość 23 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, ul. Zalesie 75;
16.dąb szypułkowy - obwód pnia 430 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, przy ul. Majo wej w pobliżu mostku;
17.dąb szypułkowy - obwód pnia 380 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, na pograni czu Górek Wielkich i Małych, obok ośrodka
zdrowia;
18.dąb szypułkowy - obwód pnia 390 cm, wyso kość 25 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, przy domu
parafialnym Parafii p.w. Wszystkich Świętych;
19.dąb czerwony - obwód pnia 290 cm, wysokość
2005*; położenie: Górki Wielkie, przy ul. Stary
Dwór na terenie dawnej Stanicy Harcerskiej
„Bucze Harcerskie”;
20.sosna pospolita - obwód pnia 255 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przy rody 2005*; położenie: Górki Wielkie, przy ścież ce leśnej blisko rzeki Wisły w Czarnym Lesie;
21.dąb szypułkowy - obwód pnia 425 cm, wyso kość 19 m, rok ustanowienia pomnikiem przy rody 2005*; położenie: Górki Wielkie, obok zale wisk po żwirowni w pobliżu granicy z Pogó rzem;
22.dąb szypułkowy - obwód pnia 395 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, w śródpol-
103
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
102
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
nym zadrzewieniu na granicy Pogórza i Górek
Wielkich;
23.buk pospolity - obwód pnia 310 cm, wysokość
2005*; położenie: Górki Małe, obok potoku
Krzywaniec, około 20 m poniżej drogi leśnej
biegnącej z Żarnowca do Ustronia;
24.kasztanowiec pospolity - obwód pnia 300 cm,
wysokość 20 m, rok ustanowienia pomnikiem
przyrody 2005*; położenie: Górki Wielkie, na
terenie sanatorium na Buczu od strony połu dniowo-wschodniej głównego budynku;
25.jesion wyniosły - obwód pnia 450 cm, wysokość
2005*; położenie: Górki Wielkie, na terenie sana torium na Buczu przy budynku technicznym;
26.dąb szypułkowy - obwód pnia 375 cm, wyso kość 23 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, przy alei od
strony północnej góry Bucze;
27.jesion wyniosły - obwód pnia 340 cm, wysokość
2005*; położenie: Górki Wielkie, przy alei od stro ny północnej góry Bucze;
2005*; położenie: Górki Wielkie, w szczytowych
partiach góry Bucze, blisko polany od strony pół nocnej przy ścieżce przyrodniczo-dydaktycznej;
29.klon polny - obwód pnia 190 cm, wysokość 23
m, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 2005*;
położenie: Górki Wielkie, w lesie na południowo wschodnim stoku góry Bucze przy ścieżce przy rodniczo-dydaktycznej;
na skraju łąki na zachód od ul. Leśnej;
31.skupienie dwóch jesionów wyniosłych obwody pni 360 i 365 cm, wysokość 33 i 28 m,
rok ustanowienia pomnikiem przyrody 2005*;
położenie: Górki Wielkie, w zadrzewieniu na
zachodnich stokach góry Bucze;
32.skupienie dwóch dębów szypułkowych obwody pni 330 i 340 cm, wysokość 26 i 27 m,
rok ustanowienia pomnikiem przyrody 2005*;
położenie: Górki Wielkie, przy ogrodzeniu sana torium na Buczu od strony południowej, przy
ścieżce przyrodniczo-dydaktycznej;
33.skupienie trzech drzew: czereśnia ptasia,
jesion wyniosły i klon polny - obwody pni 265,
360 i 225 cm, wysokość 21, 24 i 19 m, rok ustano wienia pomnikiem przyrody 2005*; położenie:
Górki Wielkie, zadrzewienie na skarpie nad przy siółkiem Miczów;
34.dąb szypułkowy - obwód pnia 320 cm, wyso kość 18 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Małe, przy skrzyżowa niu ulic Zamilerza i Uliczka;
35.lipa drobnolistna - obwód pnia 440 cm, wyso kość 29 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2006*; położenie: Górki Wielkie, przy ul. L.
Żagana w pobliżu kościoła p.w. Wszystkich Świę tych;
2006*; położenie: Brenna, na skraju lasu od połu dniowej strony przysiółka Bukowy Groń;
2006*; położenie: Brenna, na skraju lasu od połu dniowej strony przysiółka Bukowy Groń;
38.skupienie dwóch drzew: cis pospolity
- obwody pni 147+152 (drzewo dwupnio
we), wysokość 12 m i klon jawor - obwód pnia
270 cm, wysokość 23 m, rok ustanowienia
pomnikiem przyrody 2006*; położenie: Brenna,
w lesie (oddział leśny 119c) na skraju byłej osady
leśnej Szporówka, w odległości około 150 m od
żółtego szlaku turystycznego prowadzącego
w kierunku Przełęczy Salmopolskiej;
2006*; położenie: Brenna, na północno-zachod nim stoku góry Gościejów, ok. 100 m poniżej
drogi leśnej biegnącej z Malinki na Suchowiankę;
40.bluszcz pospolity - obwód pędu 25 cm, rok
ustanowienia pomnikiem przyrody 2006*; poło żenie: Górki Wielkie, na lipie drobnolistnej rosną cej w Górkach Wielkich w lesie (oddział leśny 6d),
na pograniczu Lasu Dzielowy i łąki nad brzegiem
strumienia płynącego w stronę Pogórza;
2006*; położenie: Brenna, na skraju lasu na za chodnich stokach Starego Gronia w Brennej Leśni cy, pomiędzy gospodarstwem Stary Groń 22 i 10;
42.jodła pospolita - obwód pnia 360 cm, wysokość
2006*; położenie: Brenna, w lesie (oddział leśny
132j) na wschodnim stoku Orłowej, w odległości
ok. 40 m od żółtego szlaku turystycznego
z Leśnicy na Orłową, w pobliżu źródlisk potoku
Grapa;
2006*; położenie: Brenna, na skraju lasu ok. 5 m
od drogi i 20 m od łąki w przysiółku Zoprzelina
w Brennej Leśnicy;
2007*; położenie: Brenna, w lesie (na granicy od działów leśnych 83c i 82f ) na północno-wschod nim stoku w paśmie góry Kotarz, w pobliżu źró dlisk potoku Nastrożny i osiedla Kotarz;
45.skupienie trzech klonów jaworów - obwody
pni 262, 268 i 305 cm, wysokość 24-26 m, rok
ustanowienia pomnikiem przyrody 2007*; poło żenie: Brenna, na zachodnim stoku w paśmie
góry Kotarz, w pobliżu Hali Jaworowej;
46.klon pospolity - obwód pnia 330 cm, wysokość
2007*; położenie: Brenna, w rejonie Leśnicy,
w niewielkiej odległości od szczytu Trzech
Kopców Wiślańskich, przy szlaku turystycznym
biegnącym w kierunku Orłowej i Równicy.
Istebna
W gminie Istebna ustanowiono dotąd 13 pomników przyrody, z których jeden został powołany
Dwie lipy w Jaworzynce
Fot. A. Klimek
Dwie lipy i jawor w Jaworzynce na Durajach Fot. A. Klimek
uchwałą Rady Gminy Istebna. Łącznie ochroną objęto
18 drzew rosnących pojedynczo lub w skupieniach.
Chociaż Istebna jest miejscowością typowo górską, leżącą w samym sercu Beskidu Śląskiego, to
z zaskoczeniem można odnotować fakt, iż to nie
górskie gatunki drzew, tworzące zrąb beskidzkich
lasów, takie jak przede wszystkim buk i świerk, są
najliczniejszymi istebniańskimi pomnikami przyrody. Wśród 18 objętych ochroną drzew najliczniejszą grupę stanowią lipy drobnolistne - w Istebnej
możemy podziwiać 12 pomnikowych drzew tego
gatunku. I chociaż są wśród nich drzewa o imponujących rozmiarach, to żadne z nich nie może zostać
zaliczone do największych pomnikowych drzew
tego gatunku rosnących na Śląsku Cieszyńskim czy
w Polsce. Warto jednak niektóre z tych zabytkowych
drzew odszukać, bo są one prawdziwymi świadkami
przeszłości i klimatów minionych, rozumianych jako
pewna tradycja czy też zwyczaj przekazywany z pokolenia na pokolenie. Drzewa te zostały posadzone
wokół przydrożnych krzyży, gdyż tak czyniono z dawien dawna. Bowiem lipa, jak mało które drzewo,
kojarzy się właśnie jako niemy - ale pięknie szumiący listowiem i bzyczeniem pszczół opitych lipowym
nektarem - cieniodajny „sąsiad” przydrożnych krzyży i kapliczek. Takimi właśnie pomnikowymi lipami
są te rosnące na terenie Istebnej:
Dwie lipy drobnolistne rosnące przy przydrożnym krzyżu na posesji Jaworzynka 466, obok przystanku autobusowego. Drzewa te mają obwody pni
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
104
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
105
8. świerk pospolity - obwód pnia 275 cm, wyso kość 30 m, wiek 150 lat, rok ustanowienia pomni kiem przyrody 1997; położenie: Jaworzynka
Groń, w lesie Leśnictwa Bukowiec, na skraju lasu
przysiółka „Ondrusze”;
przyrody 1997; położenie: w lesie Leśnictwa Olza,
przy ścieżce leśnej w kierunku przysiółka Suszki;
10.buk pospolity - obwód pnia 340 cm, rok usta nowienia pomnikiem przyrody 2005*; położenie:
Istebna, na terenie Wojewódzkiego Centrum
Pediatrii „Kubalonka”.
miejsca, gdzie znajduje się kapliczka. Tu skręcamy
w prawo, schodząc kilka metrów w dół stoku.
280 i 330 cm, osiągnęły ok. 20 m wysokości, a ich
wiek szacuje się na 150 lat. Pomnikami przyrody
drzewa te są od 1995 r.
Grupa trzech drzew - dwie lipy drobnolistne i jawor o obwodach pni od 240 do 400 cm,
od 150, a może i od 200 lat rosnące przy kamiennym krzyżu przy drodze Jaworzynka - Trzycatek na Durajach. Drzewa te mają 25 m wysokości, a pomnikami przyrody zostały ustanowione
w 1995 r.
Dwie lipy drobnolistne, posadzone, jak się szacuje, 150 lat temu obok przydrożnego krzyża przydrożnego z 1873 roku przy drodze Jaworzynka - Wisła,
naprzeciw posesji Jaworzynka Groń 636. Pomnikowe
drzewa mają pnie o obwodach 350 i 490 cm, wysokość 25-28 m, a ochroną zostały objęte w 1997 r.
Pozostałe pomniki przyrody na terenie gminy
Istebna:
1. lipa drobnolistna - obwód pnia 390 cm, wyso kość 28 m, wiek 250 lat, rok ustanowienia po mnikiem przyrody 1953; położenie: Istebna,
obok kościoła;
2. lipa drobnolistna - obwód pnia 300 cm, wyso kość 27 m, wiek 200 lat, rok ustanowienia pomni kiem przyrody 1953; położenie: Przysiółek Olec ki, na terenie posesji nr 319, ok. 1 m od budynku
właściciela;
3. cis pospolity - obwód pnia 100 cm, wysokość
przyrody 1953; położenie: Przysiółek Olecki, na
terenie posesji nr 319, w odległości kilku metrów
od budynku mieszkalnego;
4. lipa drobnolistna - obwód pnia 400 cm, wyso kość 25 m, wiek 250 lat, rok ustanowienia pomni kiem przyrody 1995; położenie: Jaworzynka Stańki, na skraju zadrzewień przy potoku górskim;
5. Buk pospolity - obwód pnia 440 cm, wysokość
przyrody 1995; położenie: Jaworzynka 18, na
wzgórzu w pobliżu drogi Jaworzynka - Konia ków;
6. lipa drobnolistna - obwód pnia 320 cm, wyso kość 25 m, wiek 250 lat, rok ustanowienia po mnikiem przyrody 1995; położenie: Istebna
Andziołówka 243, na skraju lasu świerkowego
obok pola uprawnego;
przyrody 1995; położenie: Jaworzynka 18, na
wzgórzu przy drodze Jaworzynka - Koniaków;
Szczyrk
Spośród 6 pomników przyrody, jakie występują
na terenie Szczyrku, aż 4 to twory przyrody nieożywionej. To sytuacja wyjątkowa nie tylko pośród gmin
Beskidzkiej 5, ale także w skali województwa śląskiego. Dlatego to właśnie te przyrodnicze zabytki zostaną scharakteryzowane bardziej szczegółowo:
Jaskinia u Jakubca. Pomnik przyrody nieożywionej utworzony w 1993 r. Jaskinia jest położona na południowym stoku Magury, a otwór jaskini znajduje się na podwórku prywatnej posesji na
osiedlu Podmagura 16a. Długość jaskini wynosi 83
m, a głębokość 13 m. Jest to jaskinia osuwiskowa,
powstała w piaskowcach warstw godulskich środkowych. Składa się z dwóch ciągów różniących
się charakterem: ciąg główny to okazałe szczeliny
tworzące dwie większe sale, natomiast ciąg boczny
stanowi trójpoziomowy labirynt wąskich korytarzy.
Według relacji byłego właściciela posesji otwór jaskini odsłonił się samoistnie jesienią 1987 r. Dojście:
Jaskinia u Jakubca
Fot. M. Czader
Gruzowisko w rejonie Jaskini Pajęczej
Fot. M. Czader
ze Szczyrku Biłej idziemy asfaltową drogą, mijając
D.W. „Klimczok”, w górę około 40 minut i dochodzimy do posesji nr 158.
Jaskinia Pajęcza. Ustanowiona pomnikiem
przyrody w 1993 r., odkryta w 1969 r. Położona na
północno-zachodnich stokach Skrzycznego, powyżej Hali Jaworzyna. Jaskinia osuwiskowa, powstała
w piaskowcach warstw godulskich dolnych. Korytarze jaskini są niezwykle ciasne. Jedynie dwie salki
są nieco szersze (maksymalnie do 2 m szerokości),
lecz zbyt niskie, aby można było w nich stanąć.
W partiach przyotworowych gdzieniegdzie występują mchy i porosty. Zaobserwowano także duże
ilości pająków, co przesądziło o jej nazwie. W chwili obecnej otwór jaskini jest częściowo zasypany
i zniszczony w trakcie budowy drogi, trudny do odszukania. Po przeprowadzonych pracach budowlanych zwiedzanie jaskini jest bardzo niebezpieczne
ze względu na możliwość jej zawalenia. Dojście: od
stacji kolejki na Jaworzynie podchodzimy nartostradą, a następnie nową drogą, tzw. spychaczówką, do
Jaskinia w Jaworzynie
Fot. M. Czader
Jaskinia w Jaworzynie. Objęta ochroną jako
pomnik przyrody w 1993 r. Jaskinia położona na
północnych stokach Skrzycznego powyżej Hali Jaworzyna. Jej długość wynosi 89 m, a głębokość 4 m.
Jaskinia powstała w wyniku ruchów odprężeniowograwitacyjnych skał, na zespole piętrowo usytuowanych szczelin, w piaskowcach warstw godulskich
dolnych. Główny ciąg jaskini tworzą cztery sale
o charakterze zawaliskowym, przedzielone wąskimi korytarzami. W jaskini tej występują nietoperze
- podkowce małe. Dojście: od stacji kolejki na Hali
Jaworzyna podchodzimy ok. 100 m niebieskim szlakiem turystycznym. Jaskinia znajduje się po lewej
stronie szlaku.
Jaskinia Lodowa. Pomnik przyrody ustanowiony w 1993 r. Położona na południowo-wschodnim
stoku Hyrcy (Beskid Węgierski, 929 m n.p.m.). Jaskinia ma długość 32 m, przy głębokości 4 m, powstała w piaskowcach warstw godulskich dolnych.
Mały otwór prowadzi do dużej sali o długości ponad
15 m i wysokości ponad 5 m. Jaskinia ta zawdzięcza
nazwę naciekom lodowym pokrywającym ściany
i spąg niemal przez cały rok. Największą masę stanowi lód podłogowy oraz polewy lodowe na ścianach.
Okoliczni mieszkańcy wspominają o ukrywaniu się
w niej ludności w czasie II wojny światowej. Dojście: od przystanku autobusowego Szczyrk-Wodospad należy przejść na drugą stronę rzeki Żylicy i iść
wzdłuż jej lewego brzegu. Dalej kamienista droga
prowadzi pod górę. Na skraju lasu dochodzi się do
niewielkiego łomu, w którym znajduje się wejście
do jaskini.
Pozostałe pomniki przyrody na terenie Szczyrku:
1. lipa drobnolistna - obwód pnia 432 cm, wyso kość 28 m, wiek 250 lat, rok ustanowienia po mnikiem przyrody 1984; położenie: ul. Skośna
74, na stoku Skrzycznego, na polanie za pierw szym skrzyżowaniem trasy kolejki z niebieskim
szlakiem turystycznym;
2. jodła pospolita - obwód pnia 337 cm, wysokość
1984; położenie: ul. Topolowa 2, na stoku Skrzycz nego, na polanie za pierwszym skrzyżowaniem
trasy kolejki z niebieskim szlakiem turystycz nym.
107
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
106
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Ustroń
Chociaż na terenie Ustronia znajduje się zaledwie 8 drzew - pomników przyrody, to jest wśród
nich drzewo nie tylko okazałe, ale zaliczone według podań do zacnego i elitarnego grona drzew
posadzonych na pamiątkę króla Jana III Sobieskiego, zwanych „drzewami Sobieskiego” lub „dębami
Sobieskiego”. Jest to dąb szypułkowy zwany ,,Dębem Sobieskiego”. Za pomnik przyrody drzewo to
zostało uznane w 1954 r. Ma obwód około 490 cm
i wysokość około 20 m, a jego wiek jest szacowany
na 400 lat. Według przekazywanej ustnie tradycji
dąb został posadzony przez mieszkańców na pamiątkę przemarszu wojsk polskich króla Jana III Sobieskiego idących z Odsieczą Wiedeńską w 1683 r.
Dąb rośnie przy ulicy Daszyńskiego, przed budynkiem nr 51. Odnośnie tegoż dębu znawca przyrody
Śląska - Andrzej Czudek napisał w 1933 r. w artykule
pt. „Drzewa Sobieskiego na Śląsku” taką oto uwagę:
W roku 1929 opowiadał mi stary pastuch brenneński
na Równicy, iż drzewo to zostało zasadzone bardzo
dawno, kiedy to pogańskie wojska rabujące w Żywiecczyźnie chciały przez Węgierską Górkę - Baranią Górę
- Wisłę wpaść w kraj cieszyński, lecz zaniechały tego zamiaru na wieść, iż polskie wojsko od Bielska przeciwko
nim ciągnie. Podobnie opowiadał mi historię zasadzenia dębu ustrońskiego jeden z sędziwych gospodarzy
z sąsiedniej Cisownicy, który jeszcze dodał, iż na drzewie tym wisiała przez długie lata mała kapliczka z obrazem M. B. Częstochowskiej. On sam jednak już jej nie
pamięta, a słyszał o tem od swego dziadka. Wygląd
drzewa wskazuje na to, iż liczy około 250 lat, toteż podanie powyższe wydaje mi się dość wiarygodne, bo
wiadomo, że w niedalekiej Słowacczyźnie grasowali w
roku 1683 węgiersko-siedmiogrodzcy sprzymierzeńcy
Turków, zapuszczający swe zagony aż w Żywiecczyznę („Zaranie Śląskie” nr 3). Ciekawostką jest porastający drzewo bluszcz, którego rozmiary są równie
imponujące, jak samego drzewa (notabene z uwagi
na pędy bluszczu oplatające pień dębu dokładny
pomiar jego obwodu jest praktycznie niemożliwy).
Bluszcz ma dwupostaciowe (klapowane i jajowate)
zimozielone liście, kwitnie jesienią, a trujące czarne
jagody dojrzewają zimą.
1.
Pozostałe pomniki przyrody na terenie Ustronia:
dąb szypułkowy - obwód pnia 420 cm, wysokość 21 m, wiek 300 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1954; położenie: Nierodzim,
ul. Kreta 2;
Wisła
Dąb Sobieskiego
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Fot. W. Suchta
lipa drobnolistna - obwód pnia 410 cm, wysokość 20 m, wiek 400 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1954; położenie: Hermanice,
na terenie posesji przy ul. Skoczowskiej 88, przy
drodze Ustroń - Skoczów, na pniu drzewa zawieszona kapliczka;
lipa drobnolistna - obwód pnia 300 cm, wysokość 21 m, wiek 200 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1954; położenie: Hermanice, na
terenie posesji przy ul. Skoczowskiej 88, obok
stodoły;
dąb szypułkowy - obwód pnia 275 cm, wysokość 24 m, wiek 150 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1958; położenie: Nierodzim,
na terenie posesji przy ul. Lipowskiej 16;
lipa drobnolistna - obwód pnia 425 cm, wysokość 22 m, wiek 300 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1962; położenie: Czantoria
Baranowa, na posesji przy ul. Drozdów 18;
dąb szypułkowy - obwód pnia 375 cm, wysokość 22 m, wiek 200 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1980; położenie: Ustroń, na
łące przylegającej od strony północno-zachodniej do cmentarza komunalnego;
jesion wyniosły - obwód pnia 250 cm, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1997; położenie:
Ustroń, obok wjazdu do posesji przy ul. Daszyńskiego 55.
Na terenie Wisły ustanowiono dotąd 9 pomników
przyrody, przy czym 5 to twory przyrody nieożywionej, które zostaną przedstawione nieco szerzej:
Skały grzybowe w paśmie Kiczor. Ustanowione pomnikiem przyrody w 1958 r. Są to skały grzybowe o charakterze ostańców, dochodzące do 8 m
wysokości, zbudowane z piaskowców kredowych
warstwy istebniańskiej. Jest to gruboziarnisty piaskowiec istebniański, zlepieńcowy i zawierający otoczaki kwarcu o średnicy do 1 cm. Piaskowiec przechodzi w zlepieniec o miąższości ok. 0,5 m, ponad
którym znajdują się wystające płyty piaskowca. Już
w pobliżu szczytu Kiczory (990 m n.p.m.) zaczyna
się próg skalny o długości ok. 80 m i wysokości do
3 m. Biegnie on wzdłuż granicy państwa w kierunku
Kyrkawicy. Pomnikowe grzyby skalne znajdują się
w lesie (oddział leśny 117), ok. 250 m na przedłużeniu progu, już na zboczu Kyrkawicy. Formy te nie
mają znaczenia wspinaczkowego i nie są eksplorowane pod tym kątem. Dojście: w pasie granicznym
granicy polsko - czeskiej, przy czerwonym szlaku
turystycznym na odcinku Kiczory - Stożek Wielki.
Skały grzybowe - Równe. Pomnik przyrody
od 1958 r. Zlokalizowane w dolinie Białej Wisełki,
wzdłuż drogi na Równe, ok. 230 m od Białej Wisełki
w kierunku południowym i ok. 50 m na wschód od
drogi na Równe, w oddziale leśnym 78. Są to skały grzybowe o charakterze ostańców, zbudowane
z gruboziarnistego piaskowca istebniańskiego,
a odsłonięta część ma długość 32 m i wysokości od
6 do 12 m. W grzybach skalnych podstawę i płytę
górną stanowi piaskowiec, natomiast słupy zbudowane są ze zlepieńca. Jest to skała osadowa powsta-
Skały grzybowe w paśmie Kiczor
Fot. A. Klimek
Skały grzybowe Równe
Fot. A. Klimek
ła ze zlepienia piasków i żwirów na dnach pierwotnych mórz w okresie kredy. Łatwo ulega procesom
wietrzenia. Zespół tych skał nie posiada znaczenia
wspinaczkowego. Pomnikowi przyrody towarzyszy
ciąg skałek rozwiniętych wzdłuż grzbietu z zachodu na wschód. Na odcinku kilkudziesięciu metrów
ciągną się ściany skalne mające do 15 m wysokości.
Dojście: utrudnione, skałki dobrze widoczne z niebieskiego szlaku turystycznego Wisła Czarne - Barania Góra, są tematem jednego z przystanków ścieżki
dydaktycznej na Baranią Górę.
Dorkowa Skała. Pomnikiem przyrody ustanowione w 1958 r., położone na grzbiecie górskim
pomiędzy Wisłą a Istebną, w oddziale leśnym 56,
w pobliżu drogi na Stecówkę i ok. 30 m od parkingu
na Szarculi, od strony południowej. Skały mają charakter wychodni i są zbudowane z piaskowca godul-
Dorkowa Skała
Fot. A. Klimek
109
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
108
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
6.5. Pozostałe formy ochrony
przyrody
Skały na Kobylej
Fot. A. Klimek
skiego. Mają długość 26 m, a ich wysokość dochodzi
do 11 m. Zespół tych skał bywa wykorzystywany do
celów wspinaczkowych. Dojście: przy czerwonym
szlaku turystycznym prowadzącym z przełęczy Kubalonka przez Stecówkę na Baranią Górę.
Skały na Kobylej (802 m n.p.m.). Objęte ochroną w 1958 r., a zlokalizowane w pobliżu szlaku turystycznego z Wisły Dziechcinka na Wielki Stożek. Skały
o charakterze wychodnim, zbudowane z piaskowca
godulskiego, o długości 62 m i wysokości 15 m. Jest
to w zasadzie częściowo przewieszony próg skalny
z rumowiskiem u podnóża. Górna część stanowi doskonałe miejsce biwakowania oraz miejsce widokowe z panoramą doliny Wisły. Skały są od dawna ulubionym miejscem treningowym dla szerokiej rzeszy
wspinaczy. Ścianka posiada stałe punkty asekuracyjne, dlatego dodawanie nowych jest zabronione ze
względu na status pomnika przyrody. Dojście: niebieski szlak turystyczny z Wisły Dziechcinka na Stożek.
Jaskinia Malinowska. Rok ustanowienia pomnikiem przyrody - 1980. Jaskinia położona w Wiśle
Malince, na zachodnim zboczu pod grzbietem Malinowa, przy szlaku turystycznym z Przełęczy Salmopolskiej (934 m n.p.m.) na Malinowską Skałę. Jest to
jaskinia pochodzenia tektonicznego, powstała bez
udziału procesów krasowych. Brak w niej jakichkolwiek nacieków i form krasowych. Ma długość 230,5
m, a jej głębokość wynosi 22,7 m. Otwór wejściowy
jest położony na wysokości 1117 m n.p.m. Jest to
obiekt interesujący pod względem turystycznym,
przy czym zwiedzanie jest możliwe z własnym źródłem światła. Jaskinia jest wilgotna, a w porze deszczów i podczas roztopów w wielu miejscach występują deszcze podziemne. Temperatura w jaskini
utrzymuje się na stałym poziomie +6o. Zimą jaskinia
jest miejscem zimowania nietoperzy, toteż eksploatacja w tym okresie winna być ograniczona. Jaskinia była znana od dawna. Według ludowych podań
Jaskinia Malinowska
Fot. A. Klimek
służyła już husytom, a później ewangelikom jako
miejsce schronienia i nabożeństw w okresie kontrreformacji. Na początku XIX w. miała być miejscem
schronienia zbójnika Ondraszka. Za sprawą Ludwika
Zejsznera jaskinia ta pojawiła się w literaturze (Podróż do źródeł Wisły odbyta w roku 1849, 1850 r.).
Pozostałe pomniki przyrody na terenie Wisły:
1. cis pospolity - obwód pnia 220 cm, wysokość
przyrody 1953; położenie: Malinka, przy ul.
Niedźwiedziej 1, obok budynku;
2. cis pospolity - obwód pnia 175 cm, wysokość 10
m, wiek 550 lat, rok ustanowienia pomnikiem
przyrody 1953; położenie: Malinka, przy ul.
Malinka 121;
3. dąb szypułkowy - obwód pnia 497 cm, wyso kość 22 m, wiek 350 lat, rok ustanowienia po mnikiem przyrody 1953; położenie: Wisła
Centrum, na skwerze obok domu handlowego
„Świerk”;
4. lipa drobnolistna - obwód pnia 400 cm, wyso kość 35 m, wiek 350 lat, rok ustanowienia po mnikiem przyrody 1959; położenie: na posesji
przy ul. Malinka 366, obok budynku gospodar czego przy ul. Malinka 121.
Górskie łąki pachnące
macierzanką i słońcem
poziomkami jak starym winem z namiętnością tułacza
zawsze do was powracam.
Zawsze mi do was tęskno - Beskidy
Henryk Jasiczek, Nie zdradzę
Przez dziesięciolecia w powszechnej, masowej
wyobraźni wizję ochrony przyrody kształtowały
trzy podstawowe formy ochrony prawnej. Przede
wszystkim parki narodowe, czyli rozległe obszary,
które pomimo poprowadzonych przez nie szlaków
turystycznych i tras zwiedzania wydają się miejscami mało dostępnymi, strzeżonymi przed nadmierną eksploatacją i obecnością człowieka przez
rygorystyczne przepisy prawa i służby parków narodowych. Nieco zbliżony status mają rezerwaty, ale
w tym przypadku - chociaż rygory i zakazy ingerencji w środowisko przyrodnicze są podobne jak
w parkach narodowych - to pod względem powierzchni są to obszary zdecydowanie bardziej „do
ogarnięcia” przez naszą wyobraźnię, łatwiejsze w poznaniu i zapewne też - w wielu przypadkach - słabiej
niż parki narodowe pilnowane. I wreszcie pomniki
przyrody. Ta forma ochrony od zawsze wydaje się
być nam najbliższa, najłatwiejsza do odnalezienia
i obejrzenia, gdyż pomnik przyrody właściwie można spotkać - jak to się mówi - tuż za rogiem, w pobliżu domu. Pomnikowe drzewa rosną przecież często
w miejskich parkach, przy ruchliwej ulicy, na śródpolnej miedzy czy wręcz w ogrodzie sąsiada.
* * *
Różnorodność otaczającej nas przyrody okazuje
się nieograniczenie bogata, a stosowane dotąd formy ochrony nie zawsze przystawały do przyrodniczych walorów, które na danym obszarze wymagały
ochrony i zachowania. Brakowało czegoś pośredniego pomiędzy pomnikiem przyrody - formą właściwą do ochrony pojedynczego drzewa czy skupiska drzew, jaskini czy głazu - a rezerwatem przyrody
(nie wspominając już o parku narodowym), który
wydawał się adekwatny do ochrony większych powierzchniowo obszarów, na których przyroda „rządzi się” sama, bez pomocy człowieka. I chociaż cała
przyroda, wszystkie jej składniki i elementy winny
być dla nas tak samo ważne, to jednak człowiek
ma chyba zakodowaną potrzebę i zamiłowanie do
hierarchizowania, nadawania rangi poszczególnym przyrodniczym elementom, określania wartości przyrodniczych obiektów czy całych obszarów.
To dla ochrony tych mniejszych powierzchniowo,
o niższej pod względem przyrodniczym randze
miejsc, w 1991 r. wprowadzono jako formę ochro-
ny użytek ekologiczny. W myśl ustawy o ochronie
przyrody użytkami ekologicznymi są zasługujące na
ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka
wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza,
wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych
gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz
miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Wbrew pozorom - mimo niższej przyrodniczej rangi - użytek ekologiczny jest bardzo istotną
formą ochrony, którą obejmuje się najczęściej miejsca w różny sposób przekształcone przez człowieka,
a później pozostawione same sobie lub użytkowane
w sposób ograniczony i mało intensywny. Do nich
można zaliczyć choćby nieużytkowane obecnie tereny rolne, fragmenty lasów o niewielkim znaczeniu
gospodarczym, ale będące ważnymi miejscami występowania rzadkich i cennych roślin lub zwierząt,
a także małe przyrodnicze enklawy na terenach
zurbanizowanych. Czyli wszystkie te miejsca i tereny, na których rośliny i zwierzęta mogą znaleźć
schronienie, przyrodnicze ostoje, zapewniające różnorodność siedliskową i gatunkową na jakimś większym obszarze.
Użytki ekologiczne odgrywają w ten sposób
ważną rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej, stanowią uzupełnienie krajowej sieci obszarów
chronionych, są częścią korytarzy ekologicznych,
którymi mogą przemieszczać się zwierzęta i rośliny.
Te niewielkie na ogół enklawy, oazy dzikiej przyrody w krajobrazie przekształconym przez człowieka,
są często jedynymi miejscami występowania wielu
rzadkich i chronionych gatunków. Podobną rolę
pełnią chronione jako użytki ekologiczne śródleśne polany czy młaki. To ostoje dla roślin i zwierząt,
które nie występują np. w miejscach zacienianych
przez drzewa i krzewy, wymagają siedlisk otwartych, bezleśnych. Bez ochrony (najczęściej czynnej,
aktywnej) tego rodzaju miejsca po prostu znikną np. niewykaszane i niewypasane polany i łąki zarosną krzewami i drzewami - a wraz ze zmianą warunków siedliskowych zginą związane z tymi miejscami
gatunki roślin i zwierząt. Flora i fauna jakiegoś regionu stanie się przez to uboższa, mniej zróżnicowana,
a przez to z przyrodniczego punktu widzenia mniej
wartościowa. Na terenie Beskidzkiej 5 nie utworzono dotąd żadnego użytku ekologicznego, a te, które
dotąd zaproponowano, mają chronić właśnie gór-
111
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
110
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
skie polany bądź miejsca podmokłe, zapewniając
niezbędną dla beskidzkiej przyrody różnorodność
siedliskową i krajobrazową.
* * *
Podobną jak użytki ekologiczne rolę w stosunku
do różnych form geologicznych pełnią stanowiska
dokumentacyjne. W myśl ustawowej definicji są to
niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe
do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym
i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów
mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz
z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub
nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Na obszarze gmin Beskidzkiej 5 proponuje się
ustanowić stanowiskami dokumentacyjnymi przede
wszystkim jaskinie, uzupełniając w ten sposób grupę kilku beskidzkich jaskiń - pomników przyrody.
Pasternik - Dolny
6.5.1. Użytki ekologiczne
Czarny Las - ochroną proponuje się objąć stanowisko okazałej paproci - pióropusznika strusiego,
położone na terenie przysiółka Do Czarnego Lasu
w Górkach Wielkich (gmina Brenna), na wysokości
305-310 m n.p.m., o powierzchni ok. 5 ha. Pióropusznik strusi rośnie w łęgu olszowym na prawym brzegu Wisły, pomiędzy korytem rzeki a wałem, którego
Czarny Las
Fot. T. Jonderko
grzbietem biegnie ścieżka. Ponadto na ochronę zasługuje pobliska śródleśna polanka ze storczykami:
kukułką szerokolistną, podkolanem białym i listerą
jajowatą.
Pasternik-Dolny - położony w Brennej Leśnicy
teren poniżej zabudowań przysiółka Pasternik, pomiędzy ulicą Pasternik a drogą prowadzącą do doliny Wielkiego Suchego Potoku (440-460 m n.p.m.).
Fot. M. Śniegoń
Na terenie o powierzchni ok. 3 ha znajdują się młaki
ciągnące się wzdłuż strumienia, mającego początek
w okolicy przysiółka, wraz z fragmentami wilgotnych
łąk. Celem ochrony jest zachowanie wielogatunkowych zbiorowisk roślinnych rosnących na młakach
oraz wilgotnej łąki, w suchszych miejscach przechodzącej w łąkę o charakterze świeżym. Z gatunków
chronionych stwierdzono tu występowanie m.in.
sześciu gatunków należących do storczykowatych:
kukułki szerokolistnej, kukułki Fuchsa, kruszczyka
szerokolistnego, podkolana białego, listery jajowatej oraz kukułki Vermeulena (mieszaniec kukułki
szerokolistnej i plamistej).
Pasternik-Górny - proponowany użytek ekologiczny ma objąć teren o powierzchni ok. 2 ha, położony w Brennej Leśnicy, powyżej zabudowań przysiółka Pasternik (na zachód od opisanego powyżej
użytku ekologicznego Pasternik - Dolny). Ochroną
mają zostać objęte płaty łąk ciągnące się wzdłuż granicy lasu, w przedziale wysokości 480-500 m n.p.m.,
a celem ochrony jest zachowanie wielogatunkowej
łąki ze storczykami. Występują tu zbiorowiska łąkowe rosnące na siedlisku o charakterze przejściowym
od świeżego do umiarkowanie suchego. Rosną tu
m.in. storczyki: kukułka Fuchsa, podkolan biały, listera jajowata i kukułka Vermeulena oraz pierwiosnka wyniosła.
Stary Groń - ochroną proponuje się objąć
szczytowe partie Starego Gronia na terenie Bren-
Stary Groń
Pasternik - Górny
Fot. T. Jonderko
nej. Proponowany użytek ekologiczny to rozległe,
obejmujące 40 ha powierzchni, polany o ekspozycji
południowej i południowo-zachodniej. Występują
tu typowe zbiorowiska łąkowe, porastające górskie
polany: murawa bliźniczkowa, murawa goździkowa
oraz pastwisko tomkowo-mietlicowe.
Staw - do objęcia ochroną proponowany jest
stary staw z zaroślami położony w Górkach Wiel-
Fot. M. Śniegoń
113
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
112
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Bąkula
Zarastający staw w Górkach Wielkich
Fot. T. Jonderko
kich (gmina Brenna), w pobliżu potoku będącego
dopływem potoku Kowale, na końcu ul. Dębowej
(na wysokości 320 m n.p.m.). Teren ten znajduje się
Dolina Olzy
Fot. A. Klimek
w przysiółku Dzielowy, na granicy z Pogórzem w gminie Skoczów. Celem ochrony jest zachowanie podmokłego siedliska ze stanowiskiem rzadkiej turzycy
zgrzebłowatej. Jako użytek ekologiczny proponuje
się objąć ochroną teren o powierzchni ok. 1 ha.
Dolina Olzy - proponowany użytek ekologiczny znajduje się na terenie Istebnej i stanowi fragment doliny Olzy o powierzchni 6 ha, położony
w okolicy przysiółka Szymcze, w sąsiedztwie tartaku
(wysokość 480-500 m n.p.m.). Miejsce proponowane jest do ochrony z uwagi na torfowisko, otoczone
wilgotnymi łąkami (porośnięte głównie zespołem
wilgotnej łąki ostrożeniowej). Fragment łąki przekształcony został na boisko; częściowo została ona
również odwodniona, co niekorzystnie wpływa na
warunki siedliskowe, a tym samym na występujące
tu zbiorowiska roślinne. W pobliżu, w zakolu Olzy,
brzegi rzeki porośnięte są przede wszystkim nadrzeczną olszyną górską z chronionym pióropusznikiem strusim.
Młaki - teren proponowany do objęcia ochroną
położony na terenie gminy Szczyrk. Jest to śródleśna polana o powierzchni 2 ha, położona na wysokości od 740 do 805 m n.p.m., powyżej źródeł
prawobrzeżnego dopływu Żylicy, na północnowschodnim stoku Skalitego (863 m n.p.m.). Polanę
porastają zbiorowiska łąkowe, w których dominującą rolę odgrywa ostrożeń łąkowy (zespół wilgotnej
Fot. W. Suchta
łąki ostrożeniowej) oraz efektownie wyglądająca
w okresie kwitnienia łąka z mieczykiem dachówkowatym (zespół łąki mieczykowo-mietlicowej).
Polana Doliny - proponowana do ochrony polana o powierzchni 8 ha jest położona w Szczyrku,
na północnym stoku Skrzycznego, na wysokości od
725 do 875 m n.p.m. Całą polanę porastają w zdecydowanej większości zbiorowiska łąkowe, w których
dominującą rolę odgrywają efektownie kwitnące
gatunki chronione: w niższej części jest to łąka mieczykowo-mietlicowa z mieczykiem dachówkowatym, w części wyższej - rozległe płaty zbiorowiska
Ślepa Dobka
z żółto kwitnącym omiegiem górskim. Na niewielkich powierzchniach występuje także zbiorowisko
z goryczką trojeściową.
Bąkula - położona w granicach administracyjnych Ustronia polana na zachodnim grzbiecie Czantorii, na stoku o ekspozycji północnej (800-880 m
n.p.m.), o powierzchni ok. 10 ha. Polana porośnięta
jest głównie zbiorowiskiem łąkowym, charakterystycznym dla ekstensywnie użytkowanych pastwisk,
w którym dominującą rolę odgrywa kilka gatunków
wysokich traw (zespół pastwiska tomkowo-mietlicowego), a miejscami przez zbiorowisko roślinne
Fot. W. Suchta
115
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
114
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Usyp
Fot. W. Suchta
z okazałą ciemiężycą zieloną (zespół wiechliny i ciemiężycy zielonej).
Ślepa Dobka - jako użytek ekologiczny proponuje się chronić polanę o powierzchni 4 ha (525-550
m n.p.m.), położoną w przysiółku Ślepa Dobka, na
granicy Ustronia i Wisły. Przez polanę przepływa potok, a w jego pobliżu występuje rzadkie na obszarze
Beskidu Śląskiego zbiorowisko eutroficznej młaki
górskiej. Ponadto występują tu m.in. płaty łąki mieczykowo-mietlicowej z zakwitającym na przełomie
lata i jesieni zimowitem jesiennym.
Mrózków
Fot. A. Klimek
Podmalinka
Fot. A. Klimek
Usyp - ochroną proponuje się objąć niewielką - o
powierzchni 3 ha - polanę położoną na północnozachodnim stoku Małej Czantorii na terenie Ustronia. Polana położona jest na wysokości 600-640 m
n.p.m., porasta ją głównie zbiorowisko wiechliny
i ciemiężycy zielonej, a miejscami rozwijają się fragmenty łąki mieczykowo-mietlicowej. Jest to miejsce występowania rzadkich dla Beskidu Śląskiego
gatunków objętych ochroną: zimowita jesiennego
oraz storczykowatych: gółki długoostrogowej i storczyka męskiego.
Mrózków - proponowany do utworzenia użytek
ekologiczny zlokalizowany jest w granicach administracyjnych Wisły (przysiółek Mrózków, w pobliżu
Kubalonki) i ma objąć fragment polany o wielkości
około 5 ha (680-700 m n.p.m.). Teren ten jest porośnięty przede wszystkim zbiorowiskami kwaśnej
młaki turzycowo-mietlicowej z występującą tu owadożerną rosiczką okrągłolistną, a także zespołem
wilgotnej łąki ostrożeniowej.
Podmalinka - jako użytek ekologiczny proponowana jest polana o powierzchni 4 ha, położona
w Wiśle, w dolinie potoku Malinka (500-510 m n.p.m.).
Miejsce łatwo dostępne, zlokalizowane w pobliżu
drogi Wisła - Przełęcz Salmopolska. Występują tutaj
zbiorowiska kwaśnej młaki mietlicowo-turzycowej
z obecną rosiczką okrągłolistną (gatunek objęty
ochroną) oraz zespół wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego w wariancie z żurawiną błotną.
Polana Przysłop - położona w granicach administracyjnych Wisły rozległa polana na stokach Baraniej Góry, przylegająca do rezerwatu „Barania Góra”.
Ochroną proponuje się objąć niewielki, liczący ok.
Polana Przysłop
obiektów: najstarszy w Wiśle budynek drewniany
z 1863 r., mieszczący Izbę Leśną (niewielkie muzeum
przyrodniczo-turystyczne Nadleśnictwa Wisła), Muzeum Turystyki - Ośrodek Kultury i Turystyki Górskiej
PTTK „U Źródeł Wisły” w niewielkim drewnianym
budynku z 1951 r. (z bogatymi zbiorami z historii turystyki w Beskidach i na Baraniej Górze) oraz starą
leśniczówkę - budynek drewniany z 1899 r. Okazały
budynek dawnego schroniska, czyli drewniany zameczek myśliwski wybudowany w 1897 r. (gościł
w nim na polowaniach m.in. Fryderyk Habsburg
z żoną Izabelą, król pruski i cesarz niemiecki Wilhelm
II wraz z feldmarszałkiem Hindenburgiem, cesarz
Austrii Karol wraz z generałem Hötzendorfem) - po
wybudowaniu nowego schroniska o architekturze
niewartej wzmianki - został przeniesiony do Wisły,
w rejon dworca autobusowego.
Fot. A. Klimek
2 ha fragment (900-930 m n.p.m.), położony poniżej
schroniska turystycznego. W najniższej części tego
obszaru znajduje się obszar źródliskowy dopływu
potoku Czarna Wisełka, ze źródłem typu helonkren
(wysięk, wykap); w skład użytku ma także wejść
teren dawnego stawu z bogatą florą miejsc podmokłych i wilgotnych. W obrębie polany znajdują
się ziołorośla wietlicy alpejskiej, omiegu górskiego
i ciemiężycy zielonej. W miejscach najbardziej wilgotnych wykształcają się zbiorowiska szuwaru skrzypowego, eutroficznej młaki górskiej oraz żyźniejszy
podzespół kwaśnej młaki turzycowo-mietlicowej.
Na polanie Przysłop warto zwrócić uwagę na kilka
Grabowa
6.5.2. Stanowiska
dokumentacyjne
Grabowa - proponowane stanowisko dokumentacyjne położone jest w Brennej Leśnicy, na zachodnich stokach masywu Grabowej (907 m n.p.m.),
w przedziale wysokości 830-860 m n.p.m. Celem
proponowanej ochrony jest zachowanie osuwisk,
ciekawych form skalnych, blokowisk i jaskiń, występujących na powierzchni ok. 5 ha. Różnorodne
formy i zjawiska geologiczne występują w obrębie
gruboławicowych piaskowców warstw godulskich
górnych (pochodzących z górnej kredy) jednostki
Fot. T. Jonderko
117
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
116
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
w jaskiniach beskidzkich - przepływa podziemny
potok. W jaskini stwierdzono zimowanie 6 gatunków nietoperzy (najliczniejsze to: podkowiec mały,
nocek orzęsiony i nocek duży) oraz występowanie
endemicznego kiełża - studniczka tatrzańskiego,
należącego do skorupiaków i będącego reliktem
trzeciorzędowym. Z uwagi na prowadzone badania
naukowe nie upowszechnia się szczegółowych informacji o położeniu otworu wejściowego do jaskini
(zabezpieczonego metalową kratą).
6.5.3 Ochrona lasów
Jaskinia Wiślańska
Fot. C. Szura
śląskiej. Występujące tam obiekty jaskiniowe (około 40) są usytuowane w rowach, wałach skalnych
i blokowiskach. Najdłuższe z nich to: jaskinia Odgruzowana Szczelina (o długości korytarzy 68 metrów)
i jaskinia Grabowa (o długości 48 metrów), w której
zimują nietoperze (m.in. podkowce małe). Proponowane stanowisko dokumentacyjne jest położone
w pobliżu czarnego szlaku turystycznego, na odcinku pomiędzy schroniskiem Chata na Grabowej
a skrzyżowaniem ze szlakiem czerwonym, prowadzącym z Przełęczy Salmopolskiej na Kotarz.
Jaskinia Wiślańska - największa jaskinia polskich
Karpat fliszowych, a zarazem największa niekrasowa jaskinia w Środkowej Europie. Znajduje się na terenie Brennej Leśnicy. Odkryta została w 2003 roku
i od tego czasu jest systematycznie eksplorowana
przez grotołazów ze Stowarzyszenia Ochrony Jaskiń
„Grupa Malinka”. Obecnie długość korytarzy jaskini
Wiślańskiej wynosi 2.275 metry, a deniwelacja 41 m
(+3.5 / -37.5). W jaskini znaleziono nietypowe jak na
warunki fliszowe nacieki - kalcytowe stalaktyty, draperie, grzybki oraz skupiska niewielkich kryształów
gipsu. W miesiącach zimowych bardzo liczna jest
w jaskini populacja hibernujących nietoperzy, która
wynosi kilkadziesiąt osobników z sześciu gatunków.
Jaskinia Ali-Baby w Klimczoku
Fot. C. Szura
Ze względu na prowadzone badania naukowe oraz
w trosce o bezpieczeństwo, jaskinia Wiślańska jest
zamknięta i niedostępna dla osób niezrzeszonych
w klubach jaskiniowych.
Jaskinia Ali-Baby w Klimczoku - jaskinia odkryta w 1987 r., położona niedaleko schroniska na Klimczoku, na terenie Szczyrku; otwór wejściowy znajduje się na wysokości ok. 1115 m n.p.m. Długość
jaskini wynosi 328 m, a deniwelacja 17,6 m. Jaskinia osuwiskowa, powstała w piaskowcach warstw
godulskich, środkowych. Rozwinięta na kierunku
północny-zachód - południowy-wschód, w okazałym rowie rozpadlinowym. Jaskinia wilgotna, dno
pokryte rumoszem, dużą ilością głazów i odpadów
skalnych, trudna i niebezpieczna do zwiedzania. Natrafiono w niej na błotne „stalagmity” o długości 12
cm, które zostały jednak zniszczone podczas eksploracji jaskini.
Jaskinia Miecharska - jedna z najciekawszych
jaskiń w polskich Karpatach, położona w masywie
Malinowa w Beskidzie Śląskim, na terenie Wisły Malinki. Odkryta w 2004 r., jest drugą co do długości
jaskinią polskiego fliszu karpackiego - długość korytarzy wynosi 1.810 m, a deniwelacja 56,3 m (-54,5
/ +1,8). Przez jedną z sal - co jest rzadkim zjawiskiem
Lasy są oczywiście chronione w większości
przedstawionych powyżej form ochrony przyrody.
Jednak lasy - również te znajdujące się poza granicami rezerwatów przyrody, parku krajobrazowego czy
obszaru Natura 2000 - są chronione także przez ich
bezpośrednich gospodarzy, a czasem nadzorców
- leśników, poprzez wprowadzenie odpowiednich
zasad gospodarowania i sposobów użytkowania.
Bardzo często można spotkać się z określeniem, że
mamy w tym przypadku do czynienia z tak zwanymi
„pozaustawowymi formami ochrony przyrody”. Należy przez to rozumieć, że przyroda lasów jest chroniona nie tylko na podstawie ustawy o ochronie
przyrody, ale także na podstawie ustawy o lasach.
Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Beskidu
Śląskiego”
Leśne kompleksy promocyjne (LKP) są obszarami, na których wdrażana jest proekologiczna
polityka leśna państwa, oparta na zasadach zrównoważonego rozwoju. LKP są powołane zarządzeniem dyrektora generalnego lasów państwowych
i obejmują najciekawsze, duże i zwarte obszary leśne, charakteryzujące się walorami przyrodniczymi
i krajobrazowymi. Celem utworzenia LKP jest:
• trwałe zachowanie i odtwarzanie natural
nych walorów lasu;
• integrowanie celów trwałej gospodarki
leśnej i aktywnej ochrony przyrody;
• wszechstronne rozpoznawanie stanu bioce
nozy leśnej oraz zachodzących w niej
zmian;
• prowadzenie badań naukowych i doświad
czalnictwa leśnego;
• prowadzenie wielofunkcyjnej i zrównowa
żonej gospodarki leśnej;
• prowadzenie edukacji ekologicznej społe
czeństwa i szkoleń dla służby leśnej.
Leśny Kompleks Promocyjny ,,Lasy Beskidu Śląskiego” powołano w 1994 r. W jego skład wchodzą
lasy państwowe zarządzane przez Nadleśnictwa:
Bielsko, Ustroń, Węgierska Górka i Wisła, zajmujące łączną powierzchnię 39.857 ha. W przeważającej części są to lasy położone w Beskidzie Śląskim,
a niewielkie fragmenty lasów znajdują się w Beskidzie Żywieckim i Małym oraz na obszarze Pogórza
Śląskiego i Kotliny Oświęcimskiej. LKP ,,Lasy Beskidu
Śląskiego” obejmuje lasy występujące na obszarze
wszystkich gmin Beskidzkiej 5 oraz na terenie następujących miast i gmin: Bielsko-Biała, Bestwina, Chybie, Cieszyn, Czechowice-Dziedzice, Dębowiec, Goleszów, Hażlach, Jasienica, Kozy, Milówka, Pawłowice,
Radziechowy-Wieprz, Skoczów, Strumień, Wilamowice, Wilkowice, Węgierska Górka, Zebrzydowice.
Lasy ochronne
Za lasy ochronne uznawane są lasy pełniące nie
tylko funkcje produkcyjne, ale także - dodatkowo
lub wyłącznie - funkcje pozaprodukcyjne związane
z ochroną gruntów, wód, infrastruktury oraz terenów zamieszkanych przez człowieka lub zagrożonych skutkami zjawisk żywiołowych, np. powodzią.
Lasy ochronne pełnią więc następujące funkcje:
• lasy glebochronne - chronią glebę przed
erozją i przesuszaniem, zmywaniem lub wy
jałowieniem, powstrzymują osuwanie się
ziemi, obsypywanie się skał lub schodzenie
lawin;
• lasy wodochronne - chronią zasoby wód
powierzchniowych i podziemnych, regulują
stosunki hydrologiczne w zlewni oraz na
obszarach wododziałów;
• lasy klimatyczne - chronią mikroklimat ob
szarów zurbanizowanych i przemysłowych;
• lasy rekreacyjno-wypoczynkowe - są obsza
rami wypoczynkowymi dla ludzi;
• lasy uzdrowisko-klimatyczne - są położone
w strefach ochronnych wokół sanatoriów
i uzdrowisk, chronią obszary uzdrowiskowe
i zapewniają zachowanie warunków uzdro
wiskowych danej miejscowości.
Ponadto lasami ochronnymi mogą być:
• drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt
i stanowiska roślin podlegających ochronie
gatunkowej, lasy o szczególnym znaczeniu
przyrodniczo-naukowym;
119
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
118
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
• lasy mające szczególne znaczenie dla obron
ności i bezpieczeństwa państwa (np. poli
gony);
• lasy trwale uszkadzane wskutek działalności
przemysłu;
• lasy położone w granicach administracyj
nych miast i w odległości do 10 km od gra
nic administracyjnych miast liczących po
nad 50 tys. mieszkańców.
Na obszarze gmin Beskidzkiej 5 za lasy ochronne uznane zostały (zarządzeniami Ministra Środowiska oraz uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej
w Bielsku-Białej z 1983 r.) zarówno lasy prywatne,
jak i państwowe. Uznając lasy za ochronne wzięto
pod uwagę przede wszystkim ich funkcje gleboi wodochronne, położenie w granicach administracyjnych miast, uszkodzenia drzewostanów przez imisje przemysłowe, a dodatkowo na terenie Ustronia
- istniejącą strefę ochrony uzdrowiskowej (tylko dwie
miejscowości w województwie śląskim - właśnie
Ustroń oraz Goczałkowice-Zdrój - mają status uzdrowiska). Wymienione powody, dla których lasy zostały
uznane za ochronne, w niektórych przypadkach występują na tej samej powierzchni jednocześnie.
Past Souvenirs, Future Hopes
or Existing and Planned Forms
of Environmental Protection
Human motives, when it comes to natural environment’s protection and preservation, are diverse.
The least egotistic of them is surely the protection
of a particular natural entity or bigger or smaller
area, with no other reason than preservation of nature itself.
Within the region of Beskidzka 5 the natural
environment is protected in several ways. One of
these ways is the creation of nature reserves, among
which the “nature reserve Barania Góra” in Wisła merits special attention, as it is the biggest (nearly 380
ha) and the oldest (founded in 1953) nature reserve
in the region. It is a forest reserve created in order
to preserve the remains of the ancient Carpathian
Primeval Forest, which is a montane mixed forest
turning into a montane conifer forest, to protect the
natural ecosystems of the Vistula river headwaters
area: the White Little Vistula (Biała Wisełka) and the
Black Little Vistula (Czarna Wisełka). The creation of
a national park in the area of Barania Góra had already been proposed in 1923 – a fact that attests
the natural values of this terrain. The Vistula River
Nature Reserve (created in 1959 within the area of
the town of Wisła and covering 17.61 ha) is another
attractive site. It includes the White Little Vistula and
the Black Little Vistula, with all their tributaries, the
section of the Vistula from the confluence of the
White Little Vistula and the Black Little Vistula to
the confluence of the Malinka creek, and the Malinka creek itself with its tributaries. This reserve was
founded in order to protect the brown trout, but
diverse geomorphologic forms, among others, the
waterfall complex called “Kaskady Rodła”, are also
one of its undeniable values. The Czantoria Nature
Reserve is located within the area of the town of
Ustroń; it was created in 1996 and covers an area
of 97.71 ha. It was founded in order to protect the
natural-forest plant communities, including the
160-year-old fir-beech stand with a significant
amount of ash trees, covering an area of 7 ha.
Apart from the above-mentioned reserves,
the creation of the following nature reserves is
planned in Beskidzka 5: the Góra Bucze, Las Dzielowy, Lipowski Groń and Błatnia Nature Reserves
in the municipality of Brenna and the Prądowiec
and Sołowy Nature Reserves in the municipality of
Istebna. Furthermore, there are plans to enlarge the
existing nature reserve of Dolina Łańskiego Potoku located in the municipality of Jasienica, which
falls within the administrative jurisdiction of the
municipality of Brenna.
With respect to size, the most-important form
of nature preservation in the region is the Silesian
Beskids Landscape Park, created in 1998 and covering an area of 38620 ha (the buffer zone of the Park
covers an area of another 22285 ha). The following
towns and municipalities fall within the Park and
the buffer zone’s perimeter: Bielsko-Biała, Brenna,
Buczkowice, Goleszów, Istebna, Jaworze, Lipowa,
Milówka, Radziechowy-Wieprz, Szczyrk, Ustroń, Węgierska Górka, Wilkowice and Wisła (moreover, only
in the buffer zone’s area some parts of municipalities
of Jasienica and Skoczów are located). What merits
special attention in the area are not only the natural
and landscape values, but also the monuments preserved in the Park, especially the wooden folk-architecture, in particular in the municipality of Istebna.
The Silesian Beskids Landscape Park can also be
considered to be a kind of buffer zone for existing
and planned nature reserves as well as other forms
of nature protection, in particular two Natura 2000
areas. The first one, the Special Conservation Area of
the Silesian Beskids (the area’s code: PLH 240005),
consists of five separate parts: the Czantoria massif with the Tuł mountain (the highest peak of the
Cieszyn Foothills, located in the municipality of
Goleszów), the northern extremity of the Równica
massif with the Lipowski Groń mountain, the Klimczor massif (a vast area between the valley of the
Brennica river and the city of Bielsko-Biała), the Stożek massif, that is, the area from the Polish-Czech
border to the Wisła-Istebna road, and a vast area
including the Barania Góra and Skrzyczne massifs.The
whole area covers a surface of 26158.59 ha. Within the
refuge’s perimeter, 18 kinds of habitat and 16
species of animal from the Habitats Directive (including the wolf and the lynx) have been recorded, along
with 16 species from the Birds Directive. The second
Natura 2000 area in the region is the Special Conservation Area of All Saints Church in Górki Wielkie (the
area’s code: PLH 240008). Every year, two bat species
named in the Habitats Directive – the lesser
horseshoe bat and the greater mouse-eared bat –
gather in the attic of the 15th century Church of All
Saints in Górki Wielkie (the municipality of Brenna)
in order to mate.
The most popular forms of nature protection in Beskidzka 5 are natural monuments.
There are 90 natural monuments in the region, the
majority of them (54) situated in the municipality
of Brenna. These are not only trees (for example, a
magnificent fir measuring 416 cm in circumference
and a common beech, its trunk’s circumference being 485 cm), but also 4 caves (e.g. the cave in the
Trzy Kopce massif called Grota Klimczoka) or a giant
specimen of common ivy. What merits particular attention of the 13 natural monuments of the municipality of Istebna are 3 clusters of small-leaved limes
growing near the wayside crosses – these trees are
real “witnesses of the past and climates long-gone”.
Despite the fact that there are 6 natural monuments,
as many as 4 of them are caves, called respectively
“U Jakubca”, “Pajęcza”, “In Jaworzyna” and “Lodowa”
caves. As for Ustroń, it has 8 tree monuments, e.g.,
a mighty English oak called “Sobieski’s Oak”, measuring 490 cm in circumference, and overgrown
with an equally impressive ivy. In Wisła there are 9
natural monuments, 5 of them being examples of
inanimate nature: 4 outcrops (the mushroom rocks
in the Kiczor massif, the mushroom rocks of Równe,
Dorkowa Skała, the rocks of the Kobyla peak) and
the Malinowska cave.
Many other forms of nature preservation are also
proposed: first of all ecological sites, among which
the meadows and pastures along with swamps and
wetlands are the most important, e.g.: Czarny Las
(“Black Forest”), Pasternik - Dolny, Pasternik - Górny,
Stary Groń, the Pond of Brenna, the Valley of Olza
river in Istebna, the Swamps and the Clearing of the
Valley in Szczyrk, Bąkula, Ślepa Dobka and Usyp in
Ustroń, and Mrózków, Podmalinka and Polana Przysłop in Wisła. Geological qualities of the region of
Beskidzka 5 are protected by the documentary sites
of Grabowa in Brenna, Ali-Baba’s cave in Klimczok in
Szczyrk and the Miecharska cave – the largest cave
of the Polish Carpathian flysh and, indeed, of the
whole Beskids (the cumulative length of all tunnels
is of 1808 m), located in Wisła.
Another way of nature protection in the region
of Beskidzka 5 is the establishment of a set of forestmanagement rules, executed by foresters in the
“Silesian Beskids Forests” Promotion Complex, which
includes national forests managed by the regional
Forest Departments of: Bielsko, Ustroń, Węgierska
Górka and Wisła (covering an area of 39857 ha).
Moreover, in the region of Beskidzka 5, all forests,
private or national, are considered to be protective
forests. When declaring the forest of the area protective, many factors were taken into consideration, in
particular their role in the soil and water protection,
their location within the perimeter of urban areas,
the damage done to trees by industrial emissions,
and additionally, in the case of Ustroń, the existence
of the health resort.
Dziewięćsił bezłodygowy
Fot. M. Śniegoń
121
Pamiątki
120
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
7. Współistnienie,
czyli
miejsca
przyrody
i człowieka formy ochrony
czyli miejsca spotkań przyrody
i człowieka
Tu świerk nam kłania się i jodła.
Niepospolita rzecz beskidzka
Przed laty ojców tu przywiodła (...)
...I nie mogę się górom nadziwić.
I nie mogę napatrzyć się lasom...
Zima w Beskidach Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
Mieczysław Stanclik, Rzeczpospolita Beskidzka
Fot. W. Suchta
123
Pamiątki
122
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
W różnych kulturach i w różnych okresach wierzono, że Ziemię i cały wszechświat - świat materialny
- budują podstawowe pierwiastki, zwane żywiołami.
Starożytni Grecy twierdzili, że tymi żywiołami są powietrze, ogień, woda i ziemia. Chińczycy oprócz wody,
ognia i ziemi do żywiołów zaliczają również metal
i drewno. Dla Japończyków żywiołami są powietrze,
ogień, woda, ziemia i piorun. Wśród wielu plemion
słowiańskich do podstawowych greckich żywiołów
dodawano jeszcze jeden żywioł - duchowy.
Dziś - uzbrojeni we współczesną naukową wiedzę - dawne filozoficzne koncepcje czytamy z zainteresowaniem, ale traktujemy je jako swoistą ciekawostkę. Interesującą, aczkolwiek trochę zabawną,
a trochę dziecinną próbę wyjaśnienia sobie złożoności otaczającego nas świata. Zapomnijmy jednak
na chwilę o tym, że żyjemy w XXI wieku. Spróbujmy
spojrzeć na otaczający nas świat oczami dawnych
filozofów. Przecież beskidzka przyroda, środowisko
przyrodnicze Beskidzkiej 5, można opisać za pomocą pradawnych i podstawowych żywiołów.
* * *
Kiedy spojrzymy oczami geologa na Beskid Śląski i przylegające do niego Pogórze Cieszyńskie,
ujrzymy świat kształtowany przez żywioły ziemi, powietrza, ognia i wody. To w wodzie, w morskich głębinach powstawała ziemia - skalne podłoże, po którym dziś stąpamy. Płynna i rozpalona skalna masa
- żywioł ognia - pchnął kontynenty do zderzenia,
w efekcie którego ukształtowały się górskie łańcuchy. Wypiętrzone skalne masywy były poddane
działaniom żywiołów powietrza i wody - wiatr, mróz,
deszcze i wody rzek i potoków powoli, przez tysiące
i miliony lat kształtowały znany nam dziś krajobraz
Beskidu i Pogórza, ze wzniesieniami i dolinami, z wypreparowanymi skalnymi wychodniami, osuniętymi
fragmentami stoków, skalnymi rumowiskami i jaskiniami. Botanik i leśnik do tego obrazu dorzucą jeszcze kolejny żywioł - żywioł drewna. To przecież drzewa i lasy stanowią najbardziej oczywisty i rzucający
się w oczy element beskidzkiego krajobrazu. Lasy
w większości posadzone przez człowieka, ale także
odradzające się samoistnie, a na nielicznych, znikomych powierzchniowo fragmentach - lasy naturalne,
prawie pierwotne, bo zaledwie tknięte ludzką ręką.
Krajobraz Beskidu i Pogórza, choć ma za sobą przeszłość wielu milionów lat, w której ludzki ród nie miał
jeszcze nic do powiedzenia, to przecież w ostatnich
dwóch, trzech tysiącach lat właśnie przez ludzi jest
najintensywniej zmieniany i kształtowany. Nic więc
dziwnego, że w tym krajobrazie znajdziemy oczywiste ślady kolejnego żywiołu - duchowego. To człowiek ze swoim rozumieniem otaczającego świata, ze
swoją historią i swoją wiarą, świat ten przekształca,
nadaje mu sens, pozostawia w nim mniej lub bardziej trwałe ślady swego istnienia.
* * *
Ten rozdział opowiada właśnie o żywiołach składających się na przyrodnicze środowisko Beskidzkiej
5. O budujących ten obszar skałach, najłatwiejszych
do obejrzenia w miejscach działania wody (w dolinach rzek i potoków), powietrza (wychodnie skalne)
i ruchów masowych (osuwiska, jaskinie), ale także
w miejscach, w których pozyskiwał je człowiek.
O wodzie - o źródłach, potokach i rzekach, które
na tym obszarze ukazują się na powierzchni ziemi,
aby kształtować krajobraz terenów oddalonych od
tego regionu czasem o setki i tysiące kilometrów.
O lasach pięknych i niezwyczajnych, tych naturalnych, jak i posadzonych ręką człowieka. I wreszcie
o miejscach, w których człowiek szukał czasem schronienia, czasem skarbów, a czasem bliskości Boga.
7.1. Źródła i źródełka,
rzeki i potoczki...
Potok
był istotą żywą, ściśle współżyjącą
ze słońcem. Był przesycony jego blaskiem,
nie tylko odbijał słońce, ale więził jego promienie, nasycał się nimi, błyszczał i świecił
wśród kamieni i kęp smreków. Potok miał
liczne wodospadziki i większe wodospady,
niektóre naturalne, inne sztuczne, a pod wodospadami były plosa, głębokie i pełne dziwów. Jasna, świecąca i przejrzysta woda,
w plosach stawała się ciemna i tajemnicza.
(...) potok był samą radością.
Woda to poranne obmycie twarzy, by zetrzeć z oczu resztki snu i nocnych mar. To ochłoda
w skwarne dni, kiedy garść zimnej wody wystarczy,
by powróciły siły po ciężkim znoju i wysiłku. Woda to
orzeźwiający haust gaszący pragnienie. Bez wody nie
ma rozgrzewającego dłonie kubka ciepłej herbaty.
Woda to życiodajny zastrzyk energii dla drzew i traw.
Żadne ze zwierząt nie może obejść się bez wody.
Ale woda to także żywioł - często nieprzewidywalny i nieokiełzany, niosący wraz z falą powodziową zniszczenie, destrukcję, a czasem i śmierć. Ale
najczęściej cichy, spokojny, przy tym jednak wytrwały i cierpliwy. To woda - wspólnie z wiatrem, mrozem
i słońcem - ukształtowała krajobraz Beskidów. To
woda, powoli i na pierwszy rzut oka z jakże mizernym, wręcz trudnym do zaobserwowania skutkiem,
rzeźbi w skalnym podłożu, wydziera z niego skalny drobiazg ziarnko po ziarnku, aby z jednej strony
w górach pozostawić cieniste jary i wąwozy lub
skalne ostańce, a z drugiej, w dolinach i na nizinach
- przykryć litą skałę „pierzynką” z gleby. Woda nie znika - nieustannie krąży w postaci mgły i deszczu, rwących strumieni i podziemnych strug, w postaci śniegu, gradu i pary. Włącza w swój krąg rośliny, zwierzęta i ludzi, rzeki i morza, chmury i ziemię. Nieustannie.
Bez końca, niczym nieśmiertelna „żywa istota”.
ki, statecznie płynące po płaskich dnach dolin. Trudniej ogarnąć wszystkie strugi rwące w kamienistych
żlebach, lśniące w słońcu niczym żywe srebro lub
ciemne i tajemnicze w miejscach nieco głębszych
i spokojniejszych, zwanych plosami. Każdy parów
czy jar na górskim zboczu to efekt działania wody
- strugi lub strumienia, czasem pędzącego w dół, ku
nizinnemu przeznaczeniu na okrągło przez cały rok,
a czasem ukazującego się kapryśnie, tylko na krótko, na chwilę, po większym deszczu czy w czasie
wiosennych roztopów. Jak je wszystkie zliczyć? Jak
nazwać? I po co?
Zamiast liczyć wszystkie beskidzkie strumienie
i potoczki, przypatrzmy się tym kilku najważniejszym,
a zwłaszcza miejscom, w którym biorą początek - ich
źródłom. To przecież tu, na terenie gmin Beskidzkiej
5, biją źródła największej rzeki Polski, jakże słusznie
zwanej królową polskich rzek - Wisły. To tu swój bieg
rozpoczyna Olza - rzeka, która łączy mieszkańców
obu jej brzegów, ale i często ich również dzieli, gdyż
tak chcieli niegdyś ludzie, a nie woda.
Przyjrzyjmy się więc źródłom małym i dużym,
znanym i mniej znanym, źródłom zawsze jednak
czystym i nieustannie bijącym.
* * *
Źródliska Wisły
Na terenie miasta Wisły bierze swój początek królowa polskich rzek - Wisła. Gdyby jednak ktoś chciał
wskazać jedno konkretne miejsce, skąd miałaby
Na terenie Beskidzkiej 5 strumieni i rzek jest bez
liku, nikt by ich chyba zliczyć do końca nie zdołał.
Może łatwiej zliczyć te większe potoki, rzeczki i rze-
* * *
Jan Szczepański,
Korzeniami wrosłem w ziemię
Woda. W prostym symbolu, w dwóch literach
i jednej cyfrze - H2O - zamknięte całe życie. Twoje,
moje, każdej rośliny i każdego zwierzęcia, wszystkich żywych istot.
Czarna Wisełka
Fot. M. Śniegoń
Źródła Białej Wisełki
Fot. M. Mijal
125
Pamiątki
124
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
brać początek ta najbardziej polska z polskich rzek,
byłby w niejakim kłopocie. Wisłę bowiem tworzą
trzy potoki: Czarna Wisełka, Biała Wisełka oraz Malinka, a z wielkim trudem można wskazać jedno tylko, konkretne źródło każdego z tych potoków.
Czarna i Biała Wisełka biorą swój początek spod
szczytu Baraniej Góry, w górskich lasach pamiętających być może jeszcze pradawną Puszczę Karpacką.
Dziś miejsca te znajdują się w granicach rezerwatu
przyrody „Barania Góra”. Teren źródliska Czarnej Wisełki znajduje się na południowo-zachodnim stoku
góry i obejmuje liczne małe źródełka w otoczeniu
młak i rozlewisk, którym łącznie nadano nazwę „Wykapy”. Wykapy Czarnej Wisełki są położone na wysokości od 1090 m do 1200 m nad poziomem morza
(do którego wody rzeki wpłyną po przebyciu 1047
kilometrów). Występująca w tym rejonie warstwa
próchnicy nadaje wodzie ciemniejsze zabarwienie,
stąd prawdopodobnie nazwa Czarna Wisełka. Długość potoku wynosi około 9,3 km. Na całej długości
Czarna Wisełka posiada skaliste koryto, odcinkami
wyżłobione w litej skale, z szeregiem kaskad i progów skalnych. Sam obszar źródliskowy oznaczony
został tablicą z napisem Wykapy Czarnej Wisełki im.
W. Pola i H. Łobarzewskiego 1984.
Źródła Białej Wisełki zlokalizowane są na północno-zachodnim stoku Baraniej Góry i wypływają
spod skał warstw istebniańskich - łupków i piaskowców. Obszar źródliskowy (podawana jest wysokość
ok. 1080 m n.p.m., ale sytuacja jest tu podobna do
tej opisanej powyżej, czyli źródlisk Czarnej Wisełki) oznaczony został tablicą z tekstem Wantule im.
Zejsznera przy źródle Białej Wisełki 1984. Długość potoku wynosi około 7,5 km, a jego nazwa pochodzi
prawdopodobnie od silnie spienionej białej wody
o wartkim nurcie. Wody tej Wisełki mkną szybko
w dół, gdyż podłużny spadek potoku w górnym
biegu jest znaczny i wynosi 10-14°. Na Białej Wisełce zlokalizowany jest najpiękniejszy w Beskidach
zespół naturalnych progów wodnych, nazwany „Kaskadami Rodła”. Progów jest 16, a ich wysokość waha
się od 0,5 do 5 m. Miejsce to jest malownicze zwłaszcza wczesną wiosną, kiedy wezbrana Biała Wisełka
przetacza przez kaskady dużą ilość pochodzącej
z roztopów wody. Można tutaj także zaobserwować
ciekawie ukształtowane kotły eworsyjne, które żłobi
woda spadając z wysokości progu oraz nisze erozyjne, czyli zwietrzałe i wymyte miejsca pod wypadem
wody. Oba potoki łączyły się niegdyś ze sobą w miejscu, w którym w 1972 r. oddano do użytku zbiornik
retencyjny Wisła Czarne, zwany czasem Jeziorem
Czerniańskim (zapora ziemna o długości 275 m i wysokości 36 m; zbiornik ma powierzchnię 0,36 km2,
przy linii brzegowej liczącej ok. 3 km i pojemności
całkowitej ok. 5,06 mln m3). Aby obie Wisełki można
było nazwać już rzeką Wisłą, potrzebne jest jeszcze
dołączenie do nich potoku Malinka. Przy źródle potoku, które zlokalizowane jest przy drodze stokowej
z Przełęczy Salmopolskiej na Przysłop, również postawiono tablicę, której treść brzmi: Źródło Malinki
oznaczone nr 1 na pierwszej mapie Śląska Cieszyńskiego Jonasa Nigriniusa z 1724 r. współtworzy wraz
z Białą - 2 i Czarną - 3 Wisełką początek rzeki Wisły.
Wszystkie tablice oznaczające źródła rzeki Wisły
zamontowane zostały z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Wisły i Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego Oddział Cieszyn. O powstaniu
Wisły z pokolenia na pokolenie przekazywane jest
podanie o początkach Wisły, którego głównymi bohaterkami są Czarnocha i Białka, córki Beskida i Boryny oraz Czantor i Len - kto ciekaw tego beskidzkiego mitu, powinien sięgnąć na przykład do pierwszej
monografii miasta Wisły z 1888 r. autorstwa Bogumiła Hoffa, „odkrywcy” i popularyzatora Wisły jako
miejscowości wypoczynkowej.
Wszystkie trzy potoki są objęte ochroną, gdyż
wspólnie tworzą rezerwat wodny „Wisła”, utworzony
dla ochrony siedliska pstrąga potokowego.
Źródła Białej i Czarnej Wisełki położone są
w pobliżu szlaków turystycznych prowadzących na
szczyt Baraniej Góry (niebieskiego, biegnącego doliną Białej Wisełki oraz czarnego, poprowadzonego
wzdłuż Czarnej Wisełki). Nie prowadzą jednak do
nich żadne oznakowane ścieżki czy trasy. Na terenie
rezerwatów można poruszać się tylko wyznaczonymi szlakami, a zgodę na dojście do źródlisk Wisełek znajdujących się na terenie rezerwatu „Barania Góra”
- może wydać tylko Regionalny Dyrektor Ochrony
Środowiska. Łatwiej dotrzeć do trzeciego źródła
Wisły. Z Przełęczy Salmopolskiej należy udać się do
końca leśnej drogi stokowej, gdzie przy nawrocie tej
drogi znajdują się źródła potoku Malinka opatrzone
tablicą.
Źródliska Olzy
Źródliska Olzy położone są na stokach Gańczorki i Karolówki, w gminie Istebna. Najobficiej bijące
i uznawane za główne źródło Olzy znajduje się na
wysokości ok. 860 m n.p.m., w pobliżu szczytu Gańczorka (909 m n.p.m.). Źródło to wypływa ze szczelin
i porów skał. Nazwa Olza ma prawdopodobnie prasłowiańskie korzenie - w języku naszych odległych
źródeł Olzy można także dotrzeć niebieskim szlakiem turystycznym, który prowadzi przez Gańczorkę
(z Baraniej Góry do Przełęczy Koniakowskiej i dalej
na Sołowy Wierch), skręcając przed szczytem w jedną z dróg leśnych w prawo (brak oznakowania).
Obszar źródliskowy Olzy
Fot. A. Klimek
przodków słowo oldza (pochodzące od słowa oliga)
oznaczało ciecz, wilgoć i wodę. Olza jest jednym
z prawych dopływów Odry, drugiej co do wielkości rzeki w Polsce, a jej długość wynosi ok. 86,2 km.
W początkowym biegu Olza przypomina inne górskie potoki, ale w momencie, gdy zostaje zasilona
przez inne dopływy - między innymi potoki Rastoka, Połomity Wielkie, Połomity Małe, Olecka, Gliniany i Dupniański - staje się już sporej wielkości górską rzeką o niezbyt szerokim dnie i dużym spadku.
Koryto rzeki ulega stałemu pogłębianiu na skutek
erozji dennej, szczególnie nasilonej w okresie dużych przyborów wody. Erozję ułatwiają „miękkie”,
czyli bardzo podatne na działanie wody, skały dna
i brzegów. Miejscami nurt rzeki podmywa brzegi,
tworząc osuwiska i przemieszczając koryto. Aby
temu zapobiec, buduje się na rzece progi i stopnie,
które zmniejszają prędkość przepływu wody. Olzę
wykorzystywano kiedyś jako rzekę do spławiania
drewna opałowego i użytkowego, niejednokrotnie
aż do Cieszyna. W górnym biegu Olzy można spotkać pstrąga potokowego, głowacza białopłetwego
i głowacza pręgopłetwego, jest to także miejsce bytowania wydry, można tu spotkać pluszcza i zimorodka, a także różne gatunki płazów i gadów.
Aby dotrzeć do źródeł Olzy, kierujemy się z Istebnej Tartak (przy stacji benzynowej) w stronę Zaolzia
i przy schronisku młodzieżowym „Zaolzianka” udajemy się drogą leśną wzdłuż Olzy w górę rzeki. Do
Źródliska Żylicy
Żylica, znana również pod nazwami Żylca i Żylicza, to niewielka, aczkolwiek bardzo bystra górska
rzeka, biorąca swój początek w Beskidzie Śląskim
i przepływająca przez Kotlinę Żywiecką.
Źródła Żylicy - a raczej, podobnie jak ma to miejsce w przypadku obu Wisełek, obszar źródliskowy
- położone są na wysokości 900-940 m n.p.m., na
północnych stokach Malinowa i Przełęczy Salmopolskiej, na terenie Szczyrku, a konkretnie na obszarze przysiółka tej gminy - Salmopolu. Żylica przepływa przez cały Szczyrk, a jej koryto oddziela masyw
Skrzycznego (najwyższy szczyt Beskidu Śląskiego)
na południu od masywu Klimczoka na północy. Kiedy już Żylica opuści Beskid Śląski, po przepłynięciu
ok. 22 km od źródeł, jej wody wpadają do Jeziora
Żywieckiego.
Żylica to rzeka niebezpieczna i kapryśna, a niszczycielską siłę jej wezbrań dobrze znają mieszkańcy
Szczyrku i innych gmin, przez które przepływa. Obecnie koryto Żylicy w znacznej części jest uregulowane.
U źródła Żylicy
Fot. M. Czader
127
Pamiątki
126
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
Mimo swych kaprysów, to Żylica była jedną z najbardziej „zapracowanych” rzek w Beskidach. W XIX wieku, na odcinku rzeki o długości ok. 18 km, jej wody
stanowiły siłę napędową dla ok. 30 różnych zakładów
- młynów, tartaków, foluszy, papierni itp. W XVIII i XIX
wieku przy większej wodzie Żylicą spławiano również
drewno pochodzące z beskidzkich lasów.
Pochodzenie nazwy rzeki nie jest do końca określone. Często podaje się, że Żylica pochodzi od
głównej żyły, do której podobna jest rzeka, bowiem
spływa do niej wiele potoków i strumieni, natomiast
mieszkańcy tego regionu, w ustnych przekazach
podawanych z pokolenia na pokolenie, nazwę rzeki
wiążą z życiem, z życiodajną rolą, jaką pełni i woda,
i niosąca ją rzeka.
Dojście do źródła jest najłatwiejsze z Przełęczy
Salmopolskiej. Z czerwonego szlaku na Malinowską
Skałę skręcamy zaraz za budynkiem zajazdu w lewo
i wąską ścieżką kierujemy się najpierw przez łąkę,
a potem przez las, mijając wyręby po drzewostanach
świerkowych i dochodzimy do oznakowanego źródła. Przejście tej trasy zajmuje ok. 25 minut.
Źródliska Brennicy
Brennica jest jedną z głównych rzek Beskidu Śląskiego. Ma 16,8 km długości, a jej spadek wynosi
30 m na 1 km długości. Źródliska Brennicy znajdują
się w Brennej, na zachodnich stokach Beskidka, na
wysokości 790 m n.p.m. oraz poniżej przełęczy Karkoszczonka.
Za początek rzeki Brennicy uznaje się połączenie
potoków: Węgierskiego, Połacznego i Pościennego, a jej największymi dopływami są Leśnica i Hołcyna, które rozdziela pasmo Starego Gronia. Poza
tym Brennicę zasila wiele małych, ale zasobnych
w wodę potoków, m.in. Żarnowiec, Snowaniec, Śniegociny, Jatny, Bukowy i jeszcze wiele innych. Brennicę charakteryzuje duża zmienność wodostanów,
wahania poziomu wody osiągają 1,8 m w Górkach
Wielkich, dlatego w przeszłości często wylewała.
Obecnie rzeka prawie na całej długości jest uregulowana. Brennica jest również pierwszym większym
prawobrzeżnym dopływem Wisły. Łącząc się z Wisłą
na granicy Górek Wielkich i Harbutowic, obie rzeki
tworzą głęboką „szmaragdową dziurę” zamieszkałą
przez potężne klenie. Na całej swej długości Brennica jest rzeką zaliczaną do wód krainy pstrąga i lipienia, mając charakter i otoczenie bliźniaczo podobne
do Górnej Wisły.
Nazwa rzeki pochodzi od słowiańsko-staropolskiego słowa breń, które oznacza topograficzno-
glebowe cechy środowiska bezpośrednio związane
z wodą (np. rzeką, potokiem). Nazwę tę wnieśli prawdopodobnie pierwsi osadnicy (być może
z Górek), stwierdziwszy na zasiedlanych przez siebie terenach mocno rozwiniętą sieć rzek i potoków,
a także liczne miejsca podmokłe. Nadali wówczas
głównej rzece nazwę breń z końcówką -ica, czyli
Brennica. Dopiero od nazwy rzeki powstała zapewne
nazwa wsi Brenna, co stwierdza w swoich publikacjach znawca dziejów Śląska - Franciszek Popiołek.
Do źródeł Brennicy możemy dojść idąc turystycznym szlakiem czerwonym z przełęczy Karkoszczonka na Przełęcz Salmopolską. Źródliska Brennicy są
zlokalizowane około pół godziny drogi od przełęczy
Karkoszczonka, na zachodnich stokach Beskidka,
w pobliżu szlaku.
Las Witalusz
- źródła z martwicami wapiennymi
Las Witalusz położony jest w Górkach Wielkich
na terenie gminy Brenna, pomiędzy ulicami: Bielską,
Solarską i W. Krząszcza. W lesie Witalusz źródła tufowe występują w trzech izolowanych od siebie miejscach. Występowaniu tych źródeł towarzyszy aktu-
Las Witalusz - źródła z martwicami
wapiennymi
Fot. T. Jonderko
Źródło Żelaziste
Fot. W. Suchta
alnie zjawisko czynnej depozycji martwicy wapiennej w postaci tufów wapiennych i trawertynów. Pod
tą naukową i skomplikowanie brzmiącą nazwą kryje
się zjawisko wytrącania i osadzania węglanu wapnia na kamieniach i skałach lub na porastających je
mchach czy glonach, które pokrywa szara, delikatna i krucha skalna warstewka. Źródła z martwicami
wapiennymi należą do osobliwości przyrodniczych
Pogórza Cieszyńskiego o znaczeniu europejskim.
Występowanie źródeł z martwicą wapienną
jest związane ze specyficzną budową geologiczną
przedpola Beskidów. Skalne podłoże Pogórza Cieszyńskiego tworzy silnie sfałdowana płaszczowina zbudowana z najstarszych skał występujących
w Karpatach fliszowych - margli i łupków z wkładami wapieni górnej jury i dolnej kredy, tworzących
szczególny typ fliszu zwany fliszem wapiennym.
Źródła wypływają w miejscu zetknięcia się wapieni
cieszyńskich z marglami i łupkami. Ich cechą jest niewielka, ale stała wydajność (od 0,2 do 2 l/s), nieduża
zmienność właściwości chemicznych oraz prawie
niezmienna w ciągu roku temperatura wody (w granicach 8,5-9,5°C). Dodajmy, że na Pogórzu Cieszyńskim cztery miejsca występowania źródeł z martwicami wapiennym (w lesie „Grabicz” w Dzięgielowie,
gmina Goleszów, w rezerwacie „Skarpa Wiślicka”
w Skoczowie, w lesie „Kamieniec” w Ogrodzonej, gmina Dębowiec oraz w rezerwacie „Morzyk”
w Grodźcu Śląskim, gmina Jasienica) tworzą ostoję Natura 2000 noszącą nazwę „Cieszyńskie źródła
tufowe”. Ostoja ta jest najlepiej zachowanym na
taką skalę obszarem występowania siedliska źródeł
z czynną depozycją martwicy wapiennej w całej Polsce.
Do lasu Witalusz dojedziemy skręcając na rondzie
w centrum Górek Wielkich w ul. Bielską, a następnie
w ul. Szpotawicką. Po przejechaniu 0,5 km skręcamy
w lewo w ul. W. Krząszcza, która prowadzi nas prosto
do lasu z tufami wapiennymi.
Źródło Żelaziste
Wiele jest źródeł na terenie Ustronia, ale Źródło
Żelaziste i opisane poniżej Źródło Karola należą
z pewnością do najważniejszych i najbardziej popularnych wśród mieszkańców i odwiedzających
miasto gości. Źródło Żelaziste zostało odkryte
w 1883 roku przez Jana Kubisza, ówczesnego zarządcę ustrońskiej huty. Woda wypływa z dawnej sztolni,
w której od lat 70. XVIII w. do połowy XIX w. wydobywano syderyty - rudy żelaza na potrzeby ustrońskiej
huty. Nazwa źródła pochodzi od rdzawego koloru
osadów znajdujących się w wodzie. Usytuowane
jest w wąwozie potoku Gościradowiec, około 200
m powyżej mostu na ulicy Sanatoryjnej. Można do
niego dojść leśnym szlakiem prowadzącym wzdłuż
potoku Gościradowiec. Źródło posiada oryginalne
ujęcie wykonane w części z piaskowca godulskiego.
Wydajność źródła szacowana jest na 200 litrów na
godzinę. Woda z tego źródła polecana była niegdyś
jako lek dla kuracjuszy cierpiących na choroby związane z anemią. I chociaż wyniki współczesnych badań nie potwierdzają leczniczych właściwości tejże
wody, to można ją pić bez żadnych obaw, delektując
się jej podziemnym chłodem.
129
Pamiątki
128
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
Źródło Karola
Źródło to, słynące dawniej z wód o leczniczych
właściwościach - współcześnie niepotwierdzanych
- było znane już w XIX wieku. Obecnie istniejące ujęcie wody wykonane zostało w 1916 r. przez kasjera
ustrońskiej Kuźni - Karola Hoheisela.
Dojście - szlakiem spacerowym „Źródlanym”,
prowadzącym wzdłuż potoku Gościradowiec, ulicą
Leczniczą, następnie drogą leśną pod Lipowskim
Groniem, na której oznakowane jest miejsce, gdzie
należy zejść w dół do odległego o około 500 m
Źródła Karola (do źródła można dojść również idąc
ulicą Źródlaną). Idąc szlakiem „Źródlanym” możemy
po wejściu do lasu i przejściu około 150 m zobaczyć piękne i strzeliste 100-letnie daglezje, a idąc
około 100 m dalej, po prawej stronie, na zboczu
za zakrętem obejrzeć jodły liczące już 130 lat, całe
porośnięte jemiołą. Powyżej źródła w lesie możemy
w okresie wiosennym spotkać kwitnącą miesiącz-
Źródło na Soloku
Fot. L. Mijal
nicę trwałą, o pięknie pachnących, fioletowawych
kwiatach.
Źródło na Soloku
Źródło to jest znane okolicznym mieszkańcom,
którzy chętnie czerpią z niego wodę do picia. Położone jest na zboczu Małej Czantorii, przy drodze
leśnej zwanej Solok, około 500 m od miejsca biwakowego pod Małą Czantorią. Źródło objęte jest monitoringiem przez Regionalną Dyrekcję Gospodarki
Wodnej w Gliwicach (pod nr 42) i słynie z bardzo
zimnej wody. Jest to jedno z wielu miejsc wypływu
wód podziemnych położonych na północnym stoku Małej Czantorii - podobne zagęszczenie źródeł
i źródlisk jest rzadko spotykane w innych częściach
Beskidu Śląskiego.
Źródło Karola
Fot. W. Suchta
Źródła „Za Wodą”
Źródła wypływają u podnóża góry Obora (638 m
n.p.m.), w dolinie potoku Dobka, na terenie gminy
Ustroń. Znajdują się w odległości około 1400 m od
leśniczówki w Dobce, jadąc w górę biegu potoku, po
lewej jego stronie. Źródła zasilają niewielkie oczka
wodne będące miejscem rozrodu płazów - żab
i kumaków. Można tam również spotkać zaskrońce
pływające w oczkach wodnych. W pobliżu źródełek
rosną okazałe buki i jodła. W sąsiedztwie źródełek
postawiona została kapliczka św. Huberta - patrona
myśliwych i leśników, ufundowana przez leśników
z Nadleśnictwa Ustroń i myśliwych z Koła Łowieckiego „Jelenica” w Ustroniu, z wyrzeźbioną w drewnie
topolowym figurką świętego. Wokół źródełek rośnie
młody las, posadzony wspólnie przez wielu mieszkańców Ustronia i całego Śląska Cieszyńskiego.
Do źródełek najłatwiej dostaniemy się najpierw
dojeżdżając do parkingu leśnego znajdującego się
w odległości 1000 m od leśniczówki w Dobce, następnie idąc pieszo około 200 m do brodu i kolejne
200 m w górę potoku.
Spośród wielu innych źródeł warto polecić najbardziej znane i odwiedzane, położone na terenie
różnych gmin Beskidzkiej 5:
w Istebnej przez Suszki do mostu granicznego na
Olzie w Bukowcu;
12.źródełko przy Sanktuarium „Na Górce” w Szczyrku Biłej - znajduje się około 50 m za kościołem, przy
Grocie Matki Bożej, po prawej stronie od figury Maryi;
dojście oznakowane tabliczkami;
13.źródełko przy siedzibie Nadleśnictwa Wisła, Wisła, ul.
Czarne 6 - przy drodze obok zjazdu do siedziby Nad leśnictwa, za przystankiem autobusowym Czarne
Wylęgarnia;
14.źródełko przy drodze na Przysłop - w Wiśle Czarnem,
przy drodze do schroniska na Przysłopiu pod szczytem
Baraniej Góry, którą biegnie czarny szlak turystyczny
oraz ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza na Baranią
Górę (w pobliżu przystanku nr 4 tej ścieżki).
1. źródełko w lesie na Szpotawicach - w Górkach Wiel kich, w przysiółku Szpotawice, znajduje się źródełko
w odległości 150 metrów od wjazdu do lasu, po lewej
stronie drogi prowadzącej z Górek Wielkich do Jawo rza Nałęża;
2. źródełko na ulicy Brzozowej - położone w Brennej, na
południowo-zachodnim zboczu góry Łazek, na koń cu ul. Brzozowej;
3. źródełko w dolinie potoku Chrobaczy - źródełko znaj duje się po prawej stronie drogi, ok. 200 m za skrętem
na ulicę Stromą w dolinie potoku Chrobaczy w Bren nej;
4. źródełko przy źródliskach potoku Hołcyna - położone
na północnych stokach góry Grabowa, dojście za zna kami do Chaty na Grabowej;
5. źródło baców pod Małym Cisowym - wykorzystywa ne dawniej przez pasterzy do pojenia owiec, znajduje
się w Brennej, we wschodniej części polany Posolna
pod Małym Cisowym;
6. źródełko na Lachach - położone w Brennej pomiędzy
zabudowaniami, po lewej stronie drogi Lachy Górne;
7. źródełko pod Górką - położone w Górkach Wielkich
po lewej stronie ulicy Podgórka, przed wjazdem do
lasu;
8. źródełko na stokach Góry Stołów - położone w Bren nej kilkanaście metrów poniżej „Koszarabowej Dolinki”;
9. źródełko na Oleckach - w Istebnej Oleckach, przy dro dze z osiedla na Kubalonce do przysiółka Olecki,
po lewej stronie drogi, ok. 100 m za osiedlem;
10.źródełko na Pietraszonce - w Istebnej Pietraszonce,
po lewej stronie drogi przez Pietraszonkę, przy szla kach turystycznych: zielonym z Istebnej na Baranią
Górę i niebieskim ze Stecówki do Chatki AKT „Watra”;
woda ze źródła przelewa się przez betonowe koryto,
skąd można ją zaczerpnąć i pokosztować;
11.źródełka na Bukowcu - dwa źródełka w Istebnej,
przy drodze leśnej prowadzącej od stacji benzynowej
Europejski dział wodny
Obszar Beskidzkiej 5 położony jest pod względem hydrograficznym w zlewiskach dwóch jakże
odległych od siebie mórz. W praktyce powyższe
stwierdzenie oznacza, że deszcz padający w gminie
Istebna poprzez źródła, strumienie, rzeczki i rzeki
trafi częściowo do Morza Bałtyckiego, a częściowo
do Morza Czarnego. Przez Istebną przebiega bowiem tak zwany europejski dział wodny, czyli wirtualna linia rozdzielająca dorzecza Wisły i Dunaju,
a tym samym zlewiska Morza Bałtyckiego i Morza
Czarnego. Europejski dział wodny przebiega na tym
terenie (idąc od zachodu na wschód, a zaczynając
jeszcze od terenu Republiki Czeskiej) od Przełęczy
Jabłonkowskiej, poprzez Girową (840 m n.p.m.),
Wawrzaczów Groń (688 m n.p.m.), dalej grzbietem
z drogą prowadzącą przez Jaworzynkę i Koniaków,
a następnie przez Ochodzitą, Przełęcz Rupienka do
szczytu Kiczora (845 m n.p.m.). Potoki i rzeki zlokalizowane na północ od europejskiego działu wodnego stanowią poprzez Wisłę i Odrę zlewnię Morza
Bałtyckiego. Potoki i ich dopływy znajdujące się na
południe od tej linii należą do zlewiska Morza Czarnego, które na obszarze polskiej części Śląska Cieszyńskiego obejmuje teren o powierzchni zaledwie
23,5 km2. Wody z tego obszaru odprowadzane są
poprzez potok Czadeczka wraz z jej niewielkim lewobrzeżnym dopływem Krężelką. Czadeczka już po
słowackiej stronie łączy się z potokiem Skalitánka,
dając początek rzece Čierňanka - dopływowi Kisuczy (Kysuca), która prowadzi swe wody do Wagu,
a następnie do Dunaju. Tą jedną z najbardziej znanych europejskich rzek wody ze źródeł w Istebnej
docierają do Morza Czarnego.
131
Pamiątki
130
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
Trójstyk
Z wodą i granicami jest związane jeszcze jedno interesujące miejsce, położone na terenie gminy Istebna. W Jaworzynce Trzycatku, na wysokości
555 m n.p.m., znajduje się punkt, w którym stykają
się granice trzech państw - Polski, Czech i Słowacji
i równocześnie granice trzech gmin – gminy Istebna
w Polsce, Čierne prí Čadcí na Słowacji i Hrčava w Czechach. W pobliżu tego miejsca, staraniem powyższych gmin, postawiono trzy granitowe ostrosłupy
z wyrytymi nazwami państw graniczących. Natomiast punkt styku granic został geodezyjnie wyznaczony na dnie głębokiego na ok. 8 m jaru, przez
który przerzucono drewnianą kładkę łączącą polski
i słowacki brzeg. Jar należy do obszaru źródliskowego Wawrzaczowego Potoku, dopływu słowackiej
Čierňanki. Sam potok, chociaż ma zaledwie ok. 3 km
długości, nie jest zwykłym potoczkiem. Płynie przez
terytoria trzech państw i nosi trzy różne nazwy - dla
Polaków jest Wawrzaczowym Potokiem, gdyż wypływa z kilku źródełek na stokach Wawrzaczowego
Gronia. Płynąc przez czeski „klin” wcinający się między Polskę i Słowację nazywa się Potok Kubankowski. A już na terytorium Słowacji staje się Potokiem
Gorylów. Tak oto woda dzieli i łączy zarazem ludzi,
miejscowości i państwa. Do Trójstyku można dostać
się od ronda w Jaworzynce Trzycatku wąską asfaltową drogą lub dojść szlakiem zielonym (ok. 20 mi-
nut), prowadzącym z Trójstyku, przez Małojurkowski
Groń (635 m n.p.m.), Zapasieki do Wierch Czadeczki
(Wyrchczadeczki).
Ustrońskie solanki
Wszystkie omówione powyżej źródła, potoki i rzeki łatwo w terenie odnaleźć, bowiem woda
z nich bijąca i w nich płynąca to tak zwana woda
powierzchniowa. Ale przecież pod powierzchnią ziemi na obszarze gmin Beskidzkiej 5 kryją się
ogromne zasoby wody podziemnej. Tej, której być
może nigdy nie ujrzymy, krąży bowiem w głęboko
pod ziemią ukrytej sieci kanałów, szczelin czy porów
w skalnym podłożu Beskidu Śląskiego (i sąsiednich
regionów fizyczno-geograficznych). Woda podziemna ma często niezwykłe cechy, inne od tych
charakteryzujących wodę powierzchniową. Przede
wszystkim różni się od niej składem mineralnym,
a często i zdecydowanie wyższą temperaturą, co
sprawia, że woda ta ma między innymi właściwości
lecznicze. Nic więc dziwnego, że człowiek sięgnął
po to ukryte podziemne bogactwo, użytkując je do
własnych celów. Tak stało się i w Ustroniu, gdzie już
od pierwszej połowy lat 90. XX wieku eksploatowane są ujęcia podziemnych solanek, wykorzystywanych w działającym w tej miejscowości uzdrowisku.
Solanki czerpane są z głębokości ok. 1300-1700 m,
ze skał dewońskich, czyli powstałych przed 410-355
milionami lat. Są to wody bogate w różne minerały,
a ze względu na swój skład zwane wodami chlorkowo-sodowo-wapniowymi, bromkowymi, jodkowymi, żelazistymi i borowymi. Ustrońskie solanki
są także wodami termalnymi, o temperaturze sięgającej 55-60°C na głębokości tysiąca kilkuset metrów. Temperatura ta spada po wypłynięciu na powierzchnię do 17-21°C. Dzięki swym właściwościom
(to jest podwyższonej zawartości bromków, jodków,
żelaza i kwasu metaborowego) ustrońskie solanki są
wykorzystywane do różnorodnych zabiegów leczniczych w zakładzie przyrodoleczniczym Uzdrowiska
Ustroń. Są skutecznym i naturalnym czynnikiem
wykorzystywanym przede wszystkim w leczeniu
schorzeń narządów ruchu. Z solankami tymi mogą
się również bliżej zapoznać osoby zdrowe, nie wymagające leczenia w ustrońskim uzdrowisku. Każdy
może bowiem skorzystać z kąpieli w ogólnodostępnych basenach w zakładzie przyrodoleczniczym
w Ustroniu Zawodziu. Jako ciekawostkę należy natomiast odnotować, że solanki, po ich leczniczym
i rekreacyjnym wykorzystaniu oraz oczyszczeniu, są
z powrotem wtłaczane pod ziemię, na głębokość
ok. 1200-1700 m i niejako powracają do swego podziemnego środowiska, bez uszczerbku dla środowiska przyrodniczego na powierzchni ziemi.
7.2. Uroczyska
Mówimy i myślimy w naszym ojczystym języku
zupełnie nieświadomie, bezwiednie i odruchowo.
Używamy słów, których sens jest dla nas tak oczywisty, że nie wymaga głębszego zastanowienia się nad
ich pochodzeniem czy ukrytymi znaczeniami. Czasem jednak warto, wypowiadając jakieś słowo, dosłownie przez chwilę „pobawić” się nim. „Poobracać”
w myślach na różne strony, wsłuchać się uważnie
w jego brzmienie, w znaczenie rdzenia tego słowa
i zmian, jakie spowodował dodany przedrostek czy
końcówka. Warto poświęcić trochę czasu i zastanowić się, czy też aby słowo to - choć jego znaczenie
wydaje się nam oczywiste i przychodzi od razu na
myśl - rzeczywiście musi zawsze i wszędzie oznaczać dokładnie to samo.
* * *
Trójstyk
Fot. A. Klimek
Tak jest i ze słowem uroczysko. Cóż nam przychodzi na myśl, kiedy je wypowiadamy lub słyszymy?
Jakie obrazy i skojarzenia w nas budzi? Z pewnością widzimy oczyma wyobraźni miejsce położone
gdzieś z dala od tak zwanej cywilizacji. Zazwyczaj
będzie to las, śródleśna polana, może jakaś skała,
jeziorko czy źródło, otoczone milczącym, aczkolwiek groźnie wyglądającym lasem. Prawie zawsze
nad tym miejscem będzie unosiła się aura tajemniczości, a może i magii, czegoś nieuchwytnego i nieokreślonego. Zapewne będzie to „coś”, co wzbudzi
w nas niepokój, wywoła dreszcz emocji, może i nieco strachu, ale także sporo zaciekawienia, fascynacji
i zachwytu nad niepowtarzalnością atmosfery, malowniczością krajobrazu...
Te skojarzenia są jak najbardziej słuszne, bowiem
stanowią idealną ilustrację słownikowego znaczenia
słowa uroczysko. Są to bowiem miejsca, za których
atmosferę najczęściej odpowiada zarówno przyroda, jak i człowiek. Na ogół człowiek wpływał i kształtował tego typu miejsca dawno temu i zachowały
się po jego działaniach często wątłe i trudne do dostrzeżenia na pierwszy rzut oka ślady i pozostałości.
Jakieś opuszczone i przykryte kobiercem roślin ruiny, wiekowy kurhan, zapomniane cmentarzysko.
Uroczyskami zwiemy także miejsca, w których nie
znajdziemy śladów działalności człowieka, a przyroda rządzi się w nich sama, własnymi prawami.
W tym sensie uroczyskiem będą jakże dziś już nieliczne fragmenty lasów zbliżonych swych charakterem
do lasów pierwotnych, nieskalanych ludzką ręką
i naszym dążeniem do poprawienia tego, co natura
stworzyła sama.
Trudno opisać lub wskazać granice uroczysk - je
się po prostu wyczuwa. Doskonale wiemy, kiedy
znajdziemy się w takim miejscu. Nazwanie go uroczyskiem samo przychodzi nam do głowy, odruchowo.
* * *
Ale przecież w słowie uroczysko pobrzmiewają bliskie i dalekie echa kilku jeszcze słów. Brzmią
one jakże podobnie, ale jak odmienne skojarzenia
budzą! Od uroczyska blisko przecież do uroku. Nie,
nie tego, jaki może rzucić złośliwa wiedźma czy starucha-zapowiadaczka. Ale uroku, który wiąże się ze
słowami urokliwy czy uroczy. W tym znaczeniu uroczysko będzie miejscem niezwykłym, malowniczym,
pięknym, wyraźnie różniącym się od otoczenia, do
którego pragniemy powracać, bowiem pozostajemy pod jego... urokiem. Wszystkie te słowa jakże
blisko są związane ze słowem uraczyć, czyli podarować niezapomniane wrażenia, ofiarować niezwykłe widoki. W tym znaczeniu uroczysko będzie więc
darem przyrody dla naszej wrażliwości, przeżyciem,
które zapadnie głęboko w naszą pamięć, będzie
133
Pamiątki
132
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
zachwycać i nawet po latach kusić do ponownych
odwiedzin.
* * *
Wiele znajdziemy na terenie Beskidzkiej 5 miejsc,
które nazywane bywają uroczyskami. Wiele z nich
znajduje się w granicach opisanych wcześniej rezerwatów przyrody, istniejących i proponowanych,
a także proponowanych użytków ekologicznych
i stanowisk dokumentacyjnych. Do tej długiej
i z pewnością niezamkniętej listy dorzucamy jeszcze
kilka. Są wśród nich także fragmenty lasów posadzonych ręką człowieka, które dziś - z racji upływu
wielu dziesiątków lat i ograniczonej, wyważonej
interwencji człowieka - zasługują na naszą uwagę
i podziw.
* * *
Las bukowy ,,Królewski”. To godny swej nazwy
najpiękniejszy i najstarszy las bukowy w Brennej
i jeden z najstarszych w Beskidzie Śląskim, liczący
przeszło 165 lat. Położony jest w Brennej Bukowej
przy drodze na Skałkę. Średnica wielu buków mierzona na wysokości piersi sięga 80-90 cm, a ich wy-
Żyzna buczyna karpacka w Brennej
sokość przekracza nawet 40 m. Zapas grubizny na
1 hektarze wynosi prawie 650 m3. Las tworzą oprócz
buka również okazałe, 40-metrowej wysokości jodły. Drzewostan jest różnowiekowy i posiada budowę wielopiętrową. Rośnie na glebach brunatnych
kwaśnych, tworząc zbiorowisko kwaśnej buczyny
górskiej. Został uznany w przeszłości za wyłączony
drzewostan nasienny, polecany do zbioru nasion do
hodowli sadzonek buka. Jest również terenem, na
którym prowadzone są badania naukowe.
W odróżnieniu od buków spotykanych na grzbietach górskich (uroczysko na Równicy) rosną tutaj
okazy o wyjątkowo gonnych, czyli strzelistych i prostych, prawie pozbawionych sęków pniach.
Kotarz. Uroczysko to położone jest w Brennej, na
zachodnich stokach masywu góry Kotarz, na wysokości 850-970 m n.p.m. Jest to osuwisko ukształtowane w wyniku ruchów skał, jakie często zachodzą
w masywach zbudowanych z osadów fliszowych.
Osuwisko powstało w obrębie gruboławicowych
piaskowców warstw godulskich górnych (pochodzących z górnej kredy). Cały teren o powierzchni
około 1 km² jest silnie sfałdowany i charakteryzuje
się dużą ilością rozbitych bloków skalnych, różnych
Fot. M. Śniegoń
Uroczysko Kotarz
Fot. T. Jonderko
kształtów i różnej wielkości. Na blokach skalnych
można często spotkać rosnącą tu paprotkę zwyczajną - gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową.
W 2006 roku członkowie Speleoklubu Bielsko-Biała odnaleźli i opisali na terenie osuwiska na Kotarzu
9 obiektów jaskiniowych o niewielkich długościach
(dochodzących maksymalnie do 4,10 m), które nazwano: „Okap na Kotarzu”, „Schron pod Płytą na Kotarzu”,
„Tunelik na Kotarzu”, „Schron Tajny Śmietnik”, „Schron
Kostnica”, „Schron Lambda”, „Schron pod Omszałą Płytą”, „Przegrodzony Schron” i „Schron Fortepian”. Część
cennego osuwiska została zniszczona w 2007 roku
podczas budowy nowej drogi dojazdowej z Brennej
Hołcyny na Halę Jaworową. Uroczysko na Kotarzu położone jest tuż przy niebieskim szlaku turystycznym,
prowadzącym z Brennej Centrum na Kotarz.
Drzewostan daglezjowy. Dla beskidzkich zboczy i szczytów podstawowymi, rodzimymi gatunkami drzew są świerki, buki i jodły. Czasem jednak
i obce gatunki doskonale radzą sobie w naszych warunkach, tworząc piękne i zwracające uwagę drzewostany. W szczyrkowskich lasach, a konkretnie
w Leśnictwie Biła i w oddziale leśnym 116f, na każdym niezwykłe wrażenie sprawi widok drzewostanu
daglezjowego. Na pierwszy rzut oka daglezja zielona (zwana także jedlicą zieloną) przypomina swym
pokrojem i ułożeniem gałęzi świerka. Ojczyzną tego
gatunku są zachodnie regiony Ameryki Północnej, od
północnej Kalifornii do południowo-zachodniej Kanady. Roztarte igły daglezji pachną jabłkami lub pomarańczami. Miłe dla oka wrażenie sprawia również
kora na starych drzewach - gruba i czerwonobrązowa. Jednak daglezje budzą podziw i zainteresowanie
Drzewostan daglezjowy
Fot. M. Czader
135
Pamiątki
134
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
przede wszystkim z uwagi na rozmiary, do jakich dorastają: 80-110 m wysokości i 470 cm średnicy pnia!
W Polsce daglezje osiągają zwykle 45-51 m.
W Szczyrku drzewostan daglezjowy liczy 105 lat.
Daglezja jest drzewem dominującym w tym fragmencie lasu (80% drzewostanu, świerk i buk - 20%),
a zasobność drewna wynosi 530 m3 na 1 ha. Daglezja
osiąga tu przeciętną wysokość 41 m, przy pierśnicy
56 cm. Nie sposób nie pochylić się i zadumać nad
ogromem tych wspaniałych drzew, których piękne,
oczyszczone, czyli pozbawione gałęzi pnie, dumnie
„strzelają” ku niebu. Sztucznie wprowadzona do beskidzkich lasów, znalazła tu doskonałe warunki do
rozwoju, o czym świadczy najlepiej fakt, że zarówno
w tym drzewostanie, jak i w jego sąsiedztwie odnawia się naturalnie.
Ze Szczyrku Centrum do daglezjowego uroczyska idziemy doliną Biłki aż do Hotelu Górskiego (po
lewej stronie), a minąwszy go skręcamy w lewo,
wzdłuż brzydkiego betonowego ogrodzenia. Drzewostan znajduje się ponad nim.
Buki na Równicy
Fot. W. Suchta
Uroczysko „Diabelski Las”. To prawdziwe
i z wyglądu, i z nazwy uroczysko położone jest przy
czerwonym szlaku turystycznym, prowadzącym
z Buczkowic na Skrzyczne. Miejsce to znajduje się pomiędzy Przełęczą Siodło (742 m n.p.m.) a Przełączką
(857 m n.p.m.), w północnym grzbiecie Skrzycznego. Uroczysko to jest wykształconym rowem grzbietowym, powstałym w wyniku ruchów masowych.
Dno rowu jest zasłane głazami piaskowca i pocięte
szczelinami, w których kryją się wejścia do dwóch
niewielkich jaskiń. Sam grzbiet jest miejscami dosyć
skalisty i opada w obie strony stromymi stokami,
z których wystają liczne płyty i bloki kamienne. Całe
miejsce porośnięte jest ciemną, sprawiającą wrażenie ponurej, świerczyną i dlatego miejsce to nazywane jest „Diabelskim Lasem”.
Rumowisko skalne pod szczytem Skrzycznego. Stoki Skrzycznego i Skalitego skłaniające się
w stronę doliny Żylicy są niezwykle strome, pełno
w nich szczelin, rozpadlin, rowów i jaskiń. Są tam
także miejsca „zasłane” rumoszem skalnym i różnej
wielkości blokami piaskowca. Uroczysko to porasta
drzewostan świerkowy, niektóre drzewa korzeniami
obejmują kamienie. Dojście jak do Jaskini Pajęczej
(patrz rozdział 6.4); uroczysko znajduje się na stoku
ponad otworem wejściowym jaskini.
Buki na Równicy. Buk należy do najpiękniejszych
leśnych drzew. W sprzyjających warunkach siedliskowych rośnie okazale i majestatycznie, wytwarzając jeden wyraźny, prosty pień, osiągający nawet 50
metrów wysokości. Ale buk potrafi rosnąć powoli
i zawile, mieć pień pokręcony i nieforemny, pełen
dziwnych szczelin, zgrubień, węzłów. Tak rosną buki,
na które przez dziesiątki lat działają zmienne warunki meteorologiczne. Wśród nich największy wpływ
na wzrost bukowych drzew mają wczesnojesienne
i późnowiosenne przymrozki, huraganowe wiatry,
wysokie letnie temperatury i ekstremalne mrozy.
Buki rosnące w takich warunkach - a zwykle są to
miejsca na stokach i szczytach gór, w pobliżu górnej
granicy pionowego zasięgu tego gatunku - posiadają niezwykłe, wręcz baśniowe kształty. Tak jest i na
szczycie Równicy, gdzie bukowe lasy pełne są drzew
o niezwykłych formach i pokroju, które odpowiednio oświetlone zdają się ożywać i płatać figle naszej
wyobraźni. Buki te są wspaniałymi obiektami do fotografowania lub malowania o każdej porze roku,
a szczególnie jesienią. Urokliwe drzewa rosną w należących do prywatnych właścicieli lasach, przez które
przebiega czerwony szlak turystyczny prowadzący
z Ustronia Polany do schroniska turystycznego pod
szczytem Równicy, a także wokół samego szczytu,
przez który przechodzą nieoznakowane drogi leśne.
Borowina. Pod tą nazwą kryje się leśna powierzchnia doświadczalna Mariabrunn, położona
w Istebnej Tokarzonce, na wysokości 690-740 m
n.p.m. W 1896 roku na potrzeby stacji doświadczalnej w Mariabrunn pod Wiedniem w Austrii, na
powierzchni ok. 5 ha posadzono szereg gatunków
drzew - daglezję zieloną, daglezję zieloną odmiany
sinej, jodłę kaukaską, świerk biały, żywotnik wschodni, jesion wyniosły i klon jawor.
Celem założenia tego lasu o jakże nietypowym
dla Beskidu Śląskiego składzie gatunkowym była
wieloletnia, rozciągnięta wręcz na dziesiątki lat,
możliwość obserwacji, w jaki sposób różne gatunki
będą rosnąć w glebowych i klimatycznych warunkach naszych Beskidów. Dzisiaj, po ponad stu latach,
można porównać, które z posadzonych gatunków
i w jakiej kondycji dotrwały do chwili obecnej.
Do powierzchni Mariabrunn można dostać się
jadąc od stacji benzynowej w Istebnej w kierunku
Tokarzonki, a następnie trzeba podejść drogą gruntową ok. 1 km. Najlepiej poprosić o szczegółowe
informacje i wskazówki w Nadleśnictwie Wisła lub
w Leśnictwie Olza, które tym terenem bezpośrednio
administruje.
Szarcula. Uroczysko położone jest w pobliżu
parkingu i składnicy drewna na przełęczy Szarcula
(759 m n.p.m.), na granicy pomiędzy Wisłą a Istebną, przy drodze prowadzącej z przełęczy Kubalonka
do Wisły Czarnego, obok słynnego wiślańskiego Zameczku, czyli Rezydencji Prezydenta RP.
Bezpośrednio przy parkingu, zaraz za wiatą, patrząc w stronę Zameczku, rośnie fragment pięknego
lasu z drzewami w wieku 180 lat. Jest to oddział leśny 56f, zajmujący powierzchnię 7,35 ha. Świerk jest
tu drzewem dominującym, stanowiącym ok. 80%
drzewostanu. Spośród pozostałych drzew główną
rolę odgrywa buk, a pojedynczo występuje także jodła. Las ten ma typową budowę piętrową - najwyższe piętro tworzą najokazalsze i najstarsze jodły, buki
i świerki. Niższe piętra tworzy różnowiekowa leśna
„młodzież”, a w runie na dnie lasu bez trudu można
dostrzec leśne „przedszkole”, czyli jedno- lub dwuletnie siewki drzew. W tym fragmencie lasu można
z łatwością wyobrazić sobie, jak wyglądały niegdyś
lasy pierwotne, przy czym na tym leśnym uroczy-
sku brakuje charakterystycznych dla pierwotnych,
puszczańskich lasów stojących drzew martwych,
podziurawionych przez dzięcioły oraz pni drzew
dawno już powalonych i będących w różnej fazie
rozkładu. Z lasu na Szarculi człowiek pozyskał leśny
plon, czyli wywiózł cenne drewno. Pozostały okazałe żywe drzewa, niezwykle cenne i chronione przez
leśników jako tak zwany drzewostan zachowawczy.
Około 300 m od przełęczy Szarcula, idąc czerwonym szlakiem turystycznym w stronę Stecówki,
natrafimy na pomnik przyrody - Dorkową Skałę,
wychodnie skalne z piaskowca godulskiego (patrz
rozdział 6.4).
Przez przełęcz Szarcula biegną także szlaki turystyczne: czerwony z przełęczy Kubalonka na Baranią
Górę oraz żółty z Wisły do Istebnej.
Drzewostan świerka istebniańskiego - oddział
149h. Położony w Istebnej, obok przysiółka Bystre
Dolne, na terenie Leśnictwa Bukowiec, na wysokości
od 560 do 700 m n.p.m. Najsłynniejszy i jeszcze do
Borowina - powierzchnia doświadczalna
Fot. A. Klimek
137
Pamiątki
136
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
w Leśnictwie Bukowiec, czyli właśnie do oddziału 149h. Profesor Anderson ujrzawszy piękno tego
drzewostanu zdjął kapelusz, położył się na ziemi
i długo podziwiał potęgę istebniańskich świerków, określając je najpiękniejszym drzewostanem
świerkowym, jaki w życiu widział. Od tego też czasu świerczyny istebniańskie stały się słynne wśród
leśników na całym świecie, a najokazalszy świerk
w tym drzewostanie na pamiątkę tego wydarzenia
nazwano imieniem prof. Andersona. Był to świerk
o iście królewskich rozmiarach - miał 53 m wysokości, średnicę pnia na wysokości piersi 70 cm, a jego
miąższość szacowano na 11 m3.
Niestety, klęska rozpadu nie ominęła również
i tego fragmentu beskidzkich świerczyn. Wiatrołomy i kornik drukarz - owad zabijający świerki - i tu
poczyniły wielkie spustoszenie. Z 1.300 m3 drewna
na 1 hektarze nie została dziś nawet połowa, natomiast przepiękny świerk Andersona legł pod naporem wiatru. Obecnie leży okorowany i zabezpieczony dla potomnych w miejscu, w którym tak pięknie
wyrósł.
Szarcula
Fot. A. Klimek
niedawna najładniejszy drzewostan świerka istebniańskiego. Zajmuje powierzchnię 7,88 ha, a wiek
rosnących tu najstarszych drzew ocenia się na 170
lat. Dominuje w nim świerk (ok. 90% drzewostanu),
obok którego rośnie przede wszystkim jodła, a tylko
pojedynczo występują modrzew i buk. W szczytowym okresie rozwoju (ok. 10 lat temu) szacowano,
że drzewa rosnące na jednym hektarze to 1.300 m3
drewna!
Na niezwykłość świerczyn Beskidu Śląskiego
naukowcy-leśnicy zwrócili uwagę po doświadczeniach porównawczych prowadzonych w 1938 r. Pobrano wówczas nasiona świerka z różnych miejsc
i w różnych krajach założono powierzchnie porównawcze. Po II wojnie światowej na powierzchniach
doświadczalnych w różnych krajach właśnie świerki
wyhodowane z nasion z Istebnej zwróciły uwagę,
imponując wzrostem, rozmiarem i zdolnościami
przystosowawczymi. W 1953 r. grupa naukowcówleśników na czele z prof. Enarem Andersonem ze
Szwecji przyjechała do Istebnej w poszukiwaniu
drzewostanu macierzystego, z którego pobrano nasiona do doświadczeń. Ówczesny inspektor hodowli
lasu w Rejonie Lasów w Cieszynie, inż. Paweł Sikora,
zaprowadził ich do najładniejszego drzewostanu
Świerk - drzewo mateczne
w oddziale leśnym 149h
Fot. A. Klimek
Na części powierzchni już rośnie piękny samosiew świerkowy, natomiast reszta luk po starych
świerkach zostanie obsadzona drzewkami wychowanymi z nasion pozyskanych z tego drzewostanu.
Obiekt można oglądać po konsultacji w Nadleśnictwie w Wiśle.
Są słowa proste:
Śląsk, Beskidy, Olza (...)
są tak bliskie
i może najbliższe,
tylko pamiętać je trzeba. (...)
Adolf Dostal, Bliski krajobraz
7.3. Wapienie, zlepieńce,
piaskowce...
Beskid Śląski i Pogórze Cieszyńskie - czyli regiony
fizycznogeograficzne, w granicach których położone są gminy Beskidzkiej 5 - wydają się dziś obszarem
zielonym i spokojnym, zachęcającym do odpoczynku, z krajobrazem wręcz sielsko-anielskim. Na przeważającym obszarze dominuje tu krajobraz typowo
górski, charakterystyczny dla gór zwanych przez fachowców średnimi. Od strony północnej beskidzkie
góry załamują się i opadają gwałtownie (oczywiście
proszę pamiętać, że określeń tych używamy w odniesieniu do zjawisk geologicznych, mierzyć je więc
trzeba geologiczną skalą wielkości i natężenia) wysokim „progiem” do łagodnie pofałdowanego Pogórza. Beskid Śląski budują masywne i zwarte skalne
bloki górskie o wysokościach względnych (czyli liczonych od dna dolin po górskie szczyty) 400-700 m,
o łagodnych kształtach i dużym nachyleniu stoków,
porozcinane głębokimi dolinami - przede wszystkim Wisły i jej dopływów oraz Olzy. Rzeźbę terenu
Pogórza Cieszyńskiego tworzą długie wzniesienia
o łagodnych zboczach, mające kształt zaokrąglonych garbów. Tak ukształtowany krajobraz wydaje
się trwały i niezmienny, znajomy i przyjazny. Trudno
uwierzyć, że cały ten obszar był niegdyś morską głębią, a w zasadzie fragmentem dna dawnego morza,
które pod wpływem działania ogromnych sił zostało
wyniesione i ukształtowane w znany nam dziś krajobraz.
Skalne podłoże obszaru Beskidzkiej 5 budują
naprzemianległe warstwy zlepieńców, piaskowców, mułowców i łupków ilastych, tworzące razem
kompleks skalny nazwany fliszem. Skały tworzące
Pogórze i Beskidy powstawały bardzo długo, od
około 155 do 25 milionów lat temu, jako osady na
dnie głębokiego morza, nazwanego Tetydą. Morze
rozciągało się pomiędzy dawnymi kontynentami:
Gondwaną (tworzoną przez dzisiejsze kontynenty
Afryki, Ameryki Południowej, Australii i Antarktydy
oraz Półwysep Indyjski) oraz Laurazją (czyli współcześnie znane nam kontynenty Europy i Azji oraz
Ameryki Północnej). Przez miliony lat okruchy dawnych brzegów Tetydy oraz łańcuchów wysp opadały
na dno i z upływem czasu „scementowały się”, tworząc znane nam dziś skalne warstwy. Dziś można
z rzadka odnaleźć pośród skał budujących region
Beskidzkiej 5 skamieniałe szczątki morskich zwierząt - małży, amonitów bądź jeżowców (w skałach
węglanowych budujących teren Pogórza Cieszyńskiego) oraz tzw. hieroglify, czyli wypukłe nierówności będące odlewami śladów pełzania morskich
stworzeń czy przesuwania i wleczenia okruchów
skał przez prądy morskie po dawnym morskim
dnie. Trudno nam zapewne wyobrazić sobie siły,
które sprawiły, że dno Tetydy (morze to miało około
3.500 m głębokości) stało się górskimi szczytami Beskidu Śląskiego. Te górotwórcze ruchy, które doprowadziły do powstania Karpat są związane z tzw. orogenezą alpejską. Wywołał ją rozpad Gondwany, co
w efekcie doprowadziło do zderzenia kontynentów.
Warstwy skalne morskiego dna zostały sfałdowane
i wypiętrzone, a następnie nasunięte. W trakcie
tych fałdowań powstały ogromne górskie łańcuchy
- m.in. Alpy, Karpaty i Himalaje, a w Polsce chociażby
Tatry i Pieniny oraz Beskidy wraz z Pogórzem. Ślady
i pozostałości po tych jakże odległych wydarzeniach
kryją się na terenie Beskidzkiej 5 pod szatą roślinną
i warstwą gleby.
* * *
„Zielony Śląsk”- to określenie, może ostatnio rzadko używane - odnosi się przede wszystkim do Śląska
Cieszyńskiego, a zwłaszcza do terenu Beskidu Śląskiego. Oprócz przynależności do krainy historycznej, czyli do Śląska, nazwa ta podkreśla dominującą
w krajobrazie tego obszaru barwę ciemnozielonych
świerczyn oraz jaśniejszą zieleń buczyn. „Zielony
Śląsk” przeciwstawia się odruchowo Śląskowi „czarnemu”, w którego krajobrazie dominuje przemysł,
139
Pamiątki
138
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
a przede wszystkim wypiętrzone kopalniane hałdy
i zwałowiska oraz rowy i obniżenia terenu, czyli pogórnicze zapadliska. Jednak na „Zielonym Śląsku”,
w tym oczywiście na obszarze gmin Beskidzkiej 5
również, bogate są tradycje wydobywania surowców skalnych. Od dawien dawna czerpano z ziemi skalny surowiec do budowy domów, dróg czy
wypalania z wapiennych skał wapna. Na Pogórzu
Cieszyńskim od lat 70. XVIII wieku po koniec XIX
wieku, z warstw górnych łupków cieszyńskich wydobywano syderyt - rudę żelaza, wytapianą w hucie
w Ustroniu. Różna była oczywiście skala tego zjawiska, różne pozostały po tych działaniach ślady
w terenie. Do dziś czynne są kamieniołomy w Brennej
i w Wiśle Obłaźcu, w których wydobywa się piaskowce. Te miejsca są z oczywistych względów niedostępne dla osób postronnych. Ale liczne są także kamieniołomy od wielu lat nieczynne. Są one swego rodzaju oknami na minione światy, przez które możemy
zajrzeć do geologicznej przeszłości regionu, poznając, na jakim to podłożu, na jakiej skale, mieszkańcy
Beskidzkiej 5 (i sąsiednich gmin) pobudowali swe
domy, oparli przeszłość i przyszłość tego regionu.
* * *
Wiele geologicznych atrakcji i miejsc wartych
odwiedzenia, czyli najciekawszych walorów przyrody nieożywionej Beskidzkiej 5, zostało już przedstawionych choćby w rozdziale charakteryzującym
formy ochrony przyrody. Do takich miejsc zaliczamy
wychodnie skalne i jaskinie chronione jako pomniki przyrody, wodospady, rynny i kotły eworsyjne
w korycie Białej Wisełki chronione w granicach rezerwatu „Wisła” czy martwice wapienne, występujące w Lesie Witalusz, bądź Źródło Żelaziste - ujęcie
wód w miejscu dawnej sztolni, w której wydobywano rudy żelaza (patrz rozdział 6). Niejako uzupełnieniem tych wszystkich obiektów są przedstawione
poniżej wybrane miejsca umożliwiające poznanie
geologicznej budowy Beskidzkiej 5.
* * *
Kamieniołomy piaskowców godulskich w Brennej. Piaskowce ze złóż w gminie Brenna występują
w obrębie utworów powstałych w okresie górnej
kredy i reprezentują poziom środkowy warstw godulskich. Charakteryzują się one szarozieloną barwą
i wysokimi parametrami technicznymi, w związku
z czym nadają się do produkcji kamieni budowlanych
i dekoracyjnych. Piaskowce te wydobywane są w kamieniołomach, gwarowo zwanych łomami.
Do najbardziej znanych miejsc wydobywania
piaskowców godulskich w Brennej należą kamieniołomy:
• „Głębiec” - jest to jeden z największych,
aktualnie czynny kamieniołom w Brennej,
położony na południowym stoku góry Czu
pel (736 m n.p.m.), na wysokości około 600
m n.p.m. Wydobywane tam bloki piaskowca
są obrabiane na płyty posadzkowe i elewa
cyjne;
• „Tokarzówka” - kamieniołom zlokalizowa
ny w paśmie Starego Gronia, u wylotu doli
ny Leśnicy, jest jednym z najstaszych ka
mieniołomów w Brennej, w którym do dziś
trwa eksploatacja surowca skalnego. Wy
dobywany z kamieniołomu piaskowiec go
dulski po obróbce stosowany był jako okła
dzina zewnętrzna w postaci płyt w wielu
obiektach budowlanych, m.in. na Trasie
Łazienkowskiej w Warszawie czy na Śląskim
Instytucie Naukowym w Katowicach;
• „Jatny” - kamieniołom położony w dolinie
potoku Jatnego, czynny w latach 1950-1964.
Piaskowiec z tego kamieniołomu był wy
korzystywany między innymi do budowy
Stadionu Śląskiego w Chorzowie.
Oprócz wyżej wymienionych, na terenie Brennej
istnieje jeszcze kilka złóż piaskowców, eksploatowanych w kamieniołomach o następujących nazwach:
„Cisowa”, „Cisowa 1”, „Tokarzówka 1”, „Brenna - Leśniczówka”, „Brenna - M”, „Brenna - Jarząbek”, „Beskid”.
Jednak ze względu na to, iż większość kamieniołomów w Brennej jest obecnie czynna i prowadzone
są w nich prace wydobywcze, w zasadzie tylko dawny kamieniołom „Jatny” jest możliwy do zwiedzania.
Do kamieniołomu dojedziemy ulicą Jatny; po minięciu pensjonatów „Hawana” i „Malwa” kierujemy
się dalej wzdłuż potoku w głąb doliny. Kamieniołom
„Jatny” znajduje się ok. 700 metrów dalej, po lewej
stronie drogi, za potokiem.
Kamieniołom na Koczim Zomku (Koczym Zamku). Znajduje się na terenie gminy Istebna, na północno-zachodnim zboczu wzniesienia Koczi Zomek
(847 m n.p.m.), będącego punktem widokowym
w pobliżu drogi łączącej Koniaków z Milówką oraz
przy niebieskim szlaku turystycznym prowadzącym
ze Zwardonia na Baranią Górę. Kamieniołom ten
był eksploatowany w latach 80. XX wieku, a wydo-
piaskowców o różnym stopniu uziarnienia. Obecnie
na ścianach i w dnie wyrobiska postępuje sukcesja
naturalna, rozwija się roślinność, a szczeliny i załomy skalne są znakomitymi kryjówkami dla wielu gatunków zwierząt. Do kamieniołomu dotrzemy idąc
ul. Akacjową, skręcając następnie w lewo i przechodząc przez most nad potokiem Poniwiec.
Kamieniołom „Jatny”
Fot. T. Jonderko
bywano w nim piaskowce glaukonitowe wapniste
z warstw magurskich. Obecnie teren ten jest ogrodzony i stanowi własność prywatną. Ściany kamieniołomu są widoczne spoza ogrodzenia.
Kamieniołomy na Poniwcu. Na terenie gminy Ustroń, u podstawy masywu Czantorii, znajduje
się kilka miejsc, w których pozyskiwano piaskowiec
z warstw godulskich dolnych, głównie do budowy
dróg i szlaków kolejowych. Z pozyskiwanego materiału wytwarzano również kostkę brukową i krawężniki. Kamieniołomy na Poniwcu czynne były od lat
20. XX wieku. W największym z nich - w kamieniołomie „Czantoria” - eksploatację zakończono w 1976
roku z uwagi na uciążliwe oddziaływanie na środowisko (kamień pozyskiwano przy użyciu ładunków
wybuchowych, co powodowało, że odłamki skalne
wyrzucane były na odległość nawet kilkuset metrów
i powstawało przy tym duże zapylenie). W czaszy
kamieniołomu, czyli na jego dnie, w latach 90. ubiegłego wieku funkcjonowało składowisko odpadów
komunalnych. Dziś teren dawnego kamieniołomu
i wysypiska jest zrekultywowany. Efektownie prezentuje się wysoka na kilkanaście metrów ściana
kamieniołomu, z doskonale widocznymi piaskowcami dolnych warstw godulskich, z grubymi ławicami
Kamieniołom pod Skalicą. Nieczynny kamieniołom położony u stóp wzniesienia Skalica (497 m
n.p.m.), na terenie gminy Ustroń. Dawne wyrobisko,
eksploatowane już od lat 20. do drugiej połowy lat
40. XX wieku, zajmuje prawie hektar powierzchni.
Na odsłoniętych ścianach dobrze widoczne są grube, kilkumetrowej grubości ławice piaskowca godulskiego. Na powierzchni jednej z nich można dostrzec tak zwane lustro tektoniczne, czyli wygładzoną powierzchnię skały powstałą w wyniku ruchów
tektonicznych mas skalnych. W okresie międzywojennym kamieniołom eksploatowany był przez
Nadleśnictwo Ustroń. Aktualnie na obszarze kamieniołomu przebiega naturalna sukcesja ekologiczna
- cały teren porośnięty jest przez rośliny zielne, drzewa i krzewy. Jest to także miejsce bytowania wielu
gatunków zwierząt, uwagę zwracają występujące tu
licznie ptaki, płazy i gady.
Kamieniołom na Koczim Zomku
Fot. A. Klimek
141
Pamiątki
140
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
Kopieniec i Jelenica. Kolejne nieczynne wyrobiska na terenie gminy Ustroń, powstałe po eksploatacji wapieni cieszyńskich służących do produkcji
wapna, położone na stokach wzniesień u stóp Czantorii - na Kopieńcu oraz na Jelenicy (463 m n.p.m.).
W kamieniołomie na Kopieńcu, na zachowanych
ścianach widoczne są grube i cienkie ławice wapieni,
poprzecinanych żyłkami kalcytu. Pomiędzy warstwami wapieni występują warstwy łupków marglistych.
Kamieniołom ten - podobnie jak inne, w których
zaniechano wydobycia - podlega sukcesji roślinnej
i stanowi cenny teren do obserwacji tego typu naturalnych procesów ekologicznych. Las grądowy
i buczyna na Kopieńcu stanowi wyjątkowy obszar
pod względem przyrodniczym, odbiegający swym
charakterem od lasów w górskiej, beskidzkiej części
Ustronia. Rosną tu pomnikowe okazy buków i dębów szypułkowych oraz posadzone przez człowieka
sosny czarne, liczące ponad 100 lat. Ciekawostką jest
również spory fragment lasu lipowego, który robi
niesamowite wrażenie w okresie kwitnienia drzew.
Do tego kamieniołomu dojść można drogą polną,
odchodzącą od ul. Pasiecznej przy skrzyżowaniu
z ul. A. Brody. Zdecydowanie łatwiej dostępny jest
kamieniołom na Jelenicy, funkcjonujący od końca
lat 20. do początku lat 60. ubiegłego wieku. Na zarastającej ścianie eksploatacyjnej (ok. 50 m długości i do kilku metrów wysokości) widoczne są grube ławice wapieni z żyłkami kalcytu, poprzecinane
warstwami łupków marglistych i łupków ilastych.
Zróżnicowana jest barwa i struktura występujących
tu skał (od wapieni pelitycznych, o bardzo drobnym,
prawie niewidocznym uziarnieniu, po wapienie detrytyczne, gruboziarniste, złożone z różnego rodzaju okruchów węglanowych); odnajdziemy tu ziarna
kwarcu oraz innych minerałów i skał. Do tego kamieniołomu dojdziemy ul. Myśliwską; po dojściu do
ul. Widokowej skręcamy w lewo, a jasne wapienie
cieszyńskie pojawiają się w drodze, będąc przedłużeniem złoża eksploatowanego w wyrobisku położonym nieco powyżej drogi, na stoku wzniesienia.
Osuwisko ,,Sucha Dobka”. Miejsce położone na
terenie gminy Ustroń, w Dobce. Na odcinku kilkudziesięciu metrów, w pobliżu ujścia potoku Sucha
Dobka do potoku Dobka, odsłonięte zostały na le-
Kopieniec
Osuwisko ,,Sucha Dobka”
Fot. L. Mijal
wym brzegu (i w dnie potoku) warstwy piaskowców
godulskich i łupków. W korycie potoku Sucha Dobka widoczne są stare, pochodzące z początków XX
wieku, budowle hydrotechniczne - kamienne progi,
spowalniające spływ wody.
Kamieniołom na Poniwcu
Fot. T. Jonderko
Kamieniołom pod Skalicą
Fot. L. Mijal
Masyw Malinowskiej Skały. Wzniesienie to budują skały warstw godulskich górnych, w których
dominują cienkoławicowe piaskowce glaukonitowe z warstwami zielonych i czarnych łupków oraz
wkładkami zlepieńców zwanych malinowskimi.
Zlepieńce te występują tylko na obszarze Beskidu
Śląskiego oraz w Beskidzie Morawsko-Śląskim (po
stronie czeskiej). Na obszarze Beskidu Śląskiego
zlepieńce występują zaledwie w kilku miejscach,
głównie tworząc górski grzbiet od Malinowskiej
Skały przez Malinów aż po Kotarz. Zlepieńce z Malinowskiej Skały to zlepieńce kwarcowe, z okruchami
łupków mikowych, granitów i ziaren skaleni. Pokrój
tej skały zbliżony jest do brekcji; w ławicach, osiągających kilka metrów miąższości, tkwią bloki i bryły
piaskowca i drobnoziarnistego zlepieńca o średnicy dochodzącej do 4 m. Średnio- i drobnoziarniste
zlepieńce kwarcowe zawierają liczne okruchy łupków mikowych, granitów, a także okruchy wapieni,
syderytów, lidytów i gnejsów. Kilkadziesiąt metrów
od szczytu Malinowskiej Skały zlepieńce malinowskie budują sporą wychodnię skalną wysoką na ok.
Fot. L. Mijal
5 m i mającą 13 m długości i 5 m szerokości. W masywie Malinowskiej Skały na południowych stokach
Malinowa znajduje się Jaskinia Malinowska (patrz
rozdział 6.4). Rozwinęła się ona w warstwach gruboławicowych piaskowców i zlepieńców malinow-
Zlepieńce malinowskie
Fot. A. Klimek
143
Pamiątki
142
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
skich. Najłatwiej dostępne stanowisko ukazujące
wykształcenie zlepieńców malinowskich jest usytuowane w korycie rzeki Wisły, powyżej przystanku
autobusowego Wisła Nowa Osada II, bezpośrednio
powyżej ujścia potoku Malinki. Okazałe odsłonięcia
znajdują się ponadto bezpośrednio w pobliżu jazu
przy Domu Turysty PTTK „Nad Zaporą” w Wiśle przy
ul. Czarne 3.
* * *
Wiele jeszcze jest miejsc, w których możemy poznać geologiczne dzieje tego regionu oraz geologiczne zjawiska i procesy kształtujące tutejszy krajobraz. Każda wyprawa czy spacer wzdłuż koryta potoku, wyjście na górskie zbocze na terenie Beskidzkiej 5 może skończyć się odkryciem tajemniczych
i malowniczych skalnych rumowisk, beskidzkich gołoborzy, na które powoli wkracza las, czy równie niezwykłych, choć niewielkich przełomów i kanionów,
wypreparowanych w skalnym podłożu przez wody
strumieni (na przykład malownicze fragmenty doliny Bładniczki na terenie gminy Ustroń). Nie sposób
ich wszystkich opisać, trzeba je na własną rękę odnaleźć i poznać, a tym większą sprawią radość każdemu „odkrywcy”.
pytam się dzisiaj drzewa
pytam się dzisiaj kamienia
pytam się dokąd płyniesz...?
Olzo! naszego sumienia!
Kazimierz Józef Węgrzyn, Olza
7.4. Miejsca ważne kulturowo
Czym jest las? Czym są góry? Pytania to tak banalne, że zamiast na nie odpowiadać, większość
z nas raczej wzruszy obojętnie ramionami i poprosi
o niezawracanie głowy głupotami. Przecież nawet
małe dziecko wie - i tak na powyższe pytania odpowie - że las to drzewa, krzewy, rośliny runa wraz
z mieszkającymi wśród nich zwierzętami, a góry
to nic innego jak wypiętrzona pod niebo ziemia,
masa skał pokrytych najczęściej glebą i tym, co na
niej urośnie. Wraz z wiekiem odpowiedzi te będą
się coraz bardziej komplikować, będą się stawać
coraz bardziej naukowe i zbliżać do encyklopedycznych formułek. Tych z przyrodniczych encyklopedii
i słowników, oczywiście. Ale oprócz spojrzenia przyrodnika, na las i góry spogląda także po prostu zwykły człowiek ze swymi wierzeniami, namiętnościami,
marzeniami i złudzeniami. Ze swymi tajemnicami
wreszcie. Dla takiego człowieka góry i las - beskidzkie góry i beskidzki las - są sprzymierzeńcem i miejscem schronienia. Obietnicą odnalezienia szczęścia
i spełnienia marzeń. Niemym świadkiem i powiernikiem najskrytszych tajemnic, które nigdy nie mają
zostać wyjawione.
Do lasów i w góry śpieszą ci, którzy szukają schronienia przed prześladowcami i ci, którzy żyją ułudą
odnalezienia skarbów mających odmienić im życie.
Las, śródleśne polany, góry i górskie hale to miejsce,
w którym skryć mogą się przed wścibskim i zazdrosnym wzrokiem targani namiętnościami kochankowie, ale i ci, którzy rozwiązanie swych problemów
widzą jedynie w zbrodni. Las i góry to także najpiękniejsza, bo nie ludzkimi rękami wzniesiona świątynia, w której modlitwy - nieskrępowane ścianami
i dachem - wędrują wprost do nieba.
* * *
Wielu ludzi przez minione wieki szukało w beskidzkich lasach i górach schronienia, wielu kryło
się w nich ze swymi tajemnicami. Dla wielu wreszcie beskidzkie gronia i porastające je lasy kryć miały
szczęśliwą odmianę losu, a wielu tu znalazło miejsce ostatecznego spoczynku. Beskidzkie góry i lasy
przyciągały również tych, którzy pragnęli być bliżej
Boga. Pozostały po nich ślady, czasem widoczne
i łatwe do odnalezienia, a czasem skromne, które
dostrzec mogą jedynie nieliczni, żeby nie powiedzieć - wtajemniczeni. Trudno o nich nie wspomnieć
w książce poświęconej przyrodniczym walorom
i atrakcjom Beskidzkiej 5, bowiem tłem dla wszystkich tych miejsc i znaków obecności człowieka jest
właśnie beskidzka przyroda.
* * *
Leśne kościoły
W połowie XVI wieku większość mieszkańców Śląska Cieszyńskiego była ewangelikami. Hasła powrotu do źródeł chrześcijaństwa przyjęły wszystkie warstwy ówczesnego społeczeństwa. Wolność religijna
skończyła się, gdy po pokoju westfalskim panowanie
na tym terenie przejęli Habsburgowie i rzymskokatolicyzm stał się wyłącznie panującym wyznaniem.
Nabożeństwo przy Kamieniu na Równicy
Fot. W. Suchta
W 1654 roku zabrano ewangelikom większość kościołów. Do roku 1709, a w niektórych okolicach do 1781
roku, mogli się spotykać na tajnych nabożeństwach
tylko w lasach na górskich zboczach (...) 21. Miejsca te
nazwano leśnymi kościołami.
Znanych jest kilka miejsc odprawiania przez
ewangelików nabożeństw w lasach, z których dwa
znajdują się na terenie Beskidzkiej 5:
Kamień na Równicy - najwcześniej odkryte
i najbardziej dziś znane miejsce spotkań i nabożeństw ewangelickich w okresie kontrreformacji.
Położone na terenie Ustronia, na zachodnim stoku
Równicy. W otoczeniu lasu świerkowo-bukowego, w pobliżu stale bijącego źródła, znajdują się
dwa głazy z piaskowca (okrągły, ułożony poziomo,
o średnicy 105 cm oraz pionowy o wysokości ok. 190
cm) z wyrytymi tablicami Mojżeszowymi, krzyżem
i kielichem. Na bocznej ścianie pionowego głazu
wyryto napis: Zzuj obuwie twe, albowiem miejsce, na
którym stoisz, ziemia święta jest. 2 Mojż. 3,5. Miejsce
nabożeństw ewangelickich w latach od 1654 do
1709 (podobny napis umieszczono na pochodzącej
z późniejszego okresu tablicy z czarnego marmuru).
Miejsce to znajduje się przy czerwonym szlaku turystycznym prowadzącym z Ustronia na Równicę,
w odległości kilkuset metrów od schroniska pod
szczytem Równicy. Od 1961 r. corocznie odprawiane
są w tym miejscu nabożeństwa w pierwszy czwartek
po Święcie Trójcy Świętej (rzymskokatolickie święto
Bożego Ciała).
Kamień na Bukowej - leśny kościół usytuowany
jest na polanie na zboczu Bukowej (713 m n.p.m.)
w Wiśle, w miejscu zwanym Spowiednia Dolina.
Śródleśna polana z kamieniem, spod którego dawniej tryskało ponoć silne źródło, była miejscem
spotkań ewangelików przez niemal półtora wieku,
prawdopodobnie od 1654 roku do roku 1782. Daty
te wyryte zostały na pamiątkowym postumencie
w kształcie kazalnicy, w który wmurowany został
uszkodzony, historyczny kamień sprzed lat. To przy
nim odprawiano niegdyś tajne nabożeństwa. 29
września 1983 roku w miejscu tym odbyło się nabożeństwo inauguracyjne, przywracając niejako
Kamień na Bukowej pamięci współczesnych mieszkańców tych ziem. Od 1988 roku corocznie nabożeństwa odprawiane są zawsze w ostatnią niedzielę
sierpnia. Do leśnego kościoła wiodą nieoznakowane
leśne drogi, przede wszystkim od ul. Bukowej.
* * *
21. Z okładki książki „Leśne kościoły. Miejsca tajnych nabożeństw ewangelickich w Beskidzie Śląskim” pod redakcją ks. J. Belowa
i M. Legendź, Wydawnictwo Augustana, Bielsko-Biała 2009.
145
Pamiątki
144
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
Sanktuarium Matki Bożej Królowej Polski na
Górce w Szczyrku jest jednym z najczęściej odwiedzanych sanktuariów maryjnych na terenie polskich Beskidów, a obraz Matki Bożej został w 2008
roku ukoronowany. 25 lipca 1894 roku Juliannie
Pezda ukazała się na tle starego buka Matka Boska, prosząc o modlitwę i wybudowanie kościoła.
Wieść o widzeniu bardzo szybko rozeszła się po
okolicy i na Górkę zaczęły przybywać pielgrzymki, które rozpędzała austriacka żandarmeria. Już
w tym samym roku pień buka obudowano drewnianą kapliczką. W 1918 roku powstał pierwszy kościół,
obecny zaś w latach 1948-50, podniesiony w 1994
r. do rangi „sanktuarium lokalnego”. W niewielkiej
odległości za sanktuarium znajduje się Grota Matki Bożej i „cudowne źródełko” z krystaliczną wodą,
którą czerpią pielgrzymi i mieszkańcy Szczyrku. Do
sanktuarium można dojść niebieskim szlakiem turystycznym ze Szczyrku Centrum doliną Biłej (od ul.
Górskiej idąc ul. Wrzosową, trasa liczy ok. 35 minut).
„Krzyż pojednania” na stoku góry Łazek – kamienny, wykonany z piaskowca krzyż o wysokości
około 1 metra, pokryty nieczytelnymi napisami, lecz
z widoczną datą 1696, znajduje się na zachodnim stoku góry Łazek (Suchy Groń, 713 m n.p.m.), na terenie
Brennej. Według podań, krzyż postawiono w miejscu, gdzie popełniono zbrodnię, a jej motywem była
Kamień na Bukowej
Fot. A. Klimek
miłość dwóch górali do pięknej młodej góralki. Krzyż
jest usytuowany w lesie na końcu ulicy Rolniczej.
Kapliczka na szczycie Skalicy na terenie Ustronia - zawieszone na buku dwie kapliczki: Chrystus
na krzyżu i Madonna z Dzieciątkiem. Zostały one
przeniesione ze starego potężnego buka o obwodzie kilku metrów. Miejsce znane jest od co najmniej
dwustu lat. Według tradycji zamarzła w tym miejscu służąca, panna z dzieckiem wypędzona przez
gospodarzy z domu. Inna legenda głosi, że w tym
miejscu zginął na polowaniu austriacki arcyksiążę.
Pod bukiem ułożony jest stos z kamieni przynoszonych przez wędrujących ścieżką; znajdują się tam
również dwie kamienne ławy wyciosane z piaskowca. Dojście: ścieżką od strony ulicy Skalica lub od Regionalnego Ośrodka Edukacji Ekologicznej ,,Leśnik”
ścieżką przyrodniczo-leśną ,,Skalica”.
„Krzyż rozstania” na polanie pod Bukowym
Groniem w Brennej – według przekazów krzyż stoi
w miejscu ostatniego spotkania zakochanych, bogatej córki przemysłowca i biednego górala, którzy
po kryjomu spotykali się w górach, aż do czasu, kiedy dziewczyna poddała się woli rodziców i rozstała
się z młodym góralem, po którym ślad od tej pory
zaginął. Dziewczyna do końca życia nie wyszła za
mąż i była nieszczęśliwa, a w miejscu ich rozstania
Sanktuarium na Górce
Fot. M. Czader
Kapliczka na szczycie Skalicy
„Krzyż rozstania” pod Bukowym Groniem Fot. T. Jonderko
Fot. M. Niemiec
ufundowała krzyż. Krzyż, wykonany z sękatego modrzewia w formie drzewa życia, powstał w 1934 r.
w pracowni znanego rzeźbiarza Ludwika Konarzewskiego w Istebnej na Buczniku. Poświęcenie i uro-
„Krzyż pojednania” na stoku góry Łazek Fot. T. Jonderko
czyste wyniesienie krzyża na polanę pod Bukowym
Groniem nastąpiło w 1936 r. Do krzyża prowadzi
droga od końca ulicy Lachy Górne.
Biały Krzyż na Przełęczy Salmopolskiej. Pierwszy krzyż na Przełęczy Salmopolskiej postawili konfederaci barscy w 1772 roku, po przegranej bitwie
z armią rosyjską pod Łodygowicami. Obecnie stojący,
drewniany i bielony krzyż z figurą Chrystusa postawił w 1932 roku Niemiec Rudolf Antoni. W 2003 roku
u stóp krzyża umieszczono kamienną tablicę z rzymskimi cyframi symbolizującymi dziesięć przykazań
i z dwoma wersetami ze Starego i Nowego Testamentu. Od tego stojącego tu „od zawsze” białego
krzyża starsi ludzie nazywają całą przełęcz Białym
Krzyżem. Przez przełęcz przebiega droga Szczyrk Wisła.
Ołtarz Europejski na Kotarzu - to najmłodsze
tego typu miejsce w Beskidzie Śląskim. Ołtarz powstał latem 2008 roku z kamieni, które ludzie przywozili ze wszystkich państw Europy i licznych zakątków Polski. Kamienie z innych części świata zostały
wmurowane symbolicznie w bryłę ołtarza. Są tu
kamienie m.in. z Jerozolimy, Sahary, Australii, USA,
Brazylii. Dołączono nawet dwa meteoryty. Prywatni
ofiarodawcy przynieśli także kamienie z ruin World
147
Pamiątki
146
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
wych czy informacyjnych. Nie znamy pochodzenia
większości z nich, choć można przypuszczać, że zostały one wykonane przez pasterzy owiec, ludność
wyznania ewangelickiego ukrywającą się przed
prześladowaniami, austriackich kartografów wykonujących mapy bądź przez... poszukiwaczy skarbów
lub beskidzkich zbójników. Nie szukajmy jednak
na własną rękę odpowiedzi na pytania o znaczenie
tych znaków, nie starajmy się rozwikłać związanych
z nimi tajemnic. Nie rozkopujmy kamiennych kopców i nie zacierajmy naskalnych znaków. Będzie lepiej i ciekawiej, gdy nasza wyobraźnia samodzielnie
podpowie nam ich znaczenie, pozwoli na wyobrażenie sobie autorów tych śladów przeszłości.
* * *
Biały Krzyż na Przełęczy Salmopolskiej
Fot. M. Czader
Trade Center oraz fiolkę z ziemią z Czarnobyla. Ołtarz
usytuowano na górskiej polanie, nieopodal czerwonego szlaku turystycznego z Przełęczy Salmopolskiej w kierunku Klimczoka. Ma prostą budowę - na
kamiennej bryle o szerokości 2,5 m i wysokości 1,5
m umieszczono dwie kamienne płyty, tworzące ołtarzowy stół - mensę. Stoi na nim niewielki kamienny krzyż. Przy ołtarzu odbywają się modlitwy o pomyślność Europy.
Kopce kamienne, ryty naskalne
Podczas wędrówek po lasach i górach Beskidzkiej 5, w wielu miejscach uważne oko dostrzeże
inne, niezwykle interesujące znaki i ślady działalności człowieka, w większości niewiadomego pochodzenia i wieku. Mogą one liczyć równie dobrze
kilkadziesiąt, co nawet kilkaset lat. Do najciekawszych tego typu śladów należą różnego rodzaju
kopce kamienne, często nazywane przez miejscową ludność „gromadnicami”. Mogły one powstać
z układanych w jednym miejscu kamieni zbieranych
z pól podczas prac polowych lub mogą to być miejsca dawnych pochówków. Innymi znakami działalności człowieka sprzed wieków są różnego rodzaju
ryty naskalne mogące mieć charakter znaków kulto-
Nieco inny charakter, niż miejsca opisane powyżej, mają parki. W tego typu obiektach jak w lustrze
odbija się pewna dwoistość stosunku człowieka do
natury. Z jednej strony pragniemy bliskiego kontaktu z przyrodą, chcemy ją mieć na wyciągnięcie
ręki, tuż obok siebie, ale z drugiej strony dążymy do
jak największego podporządkowania sobie natury,
urządzenia jej na własną modłę, dopasowania do
naszych potrzeb i wyobrażeń. I takie właśnie są parki. To enklawy „dzikiej” przyrody na obszarach w różny
sposób zagospodarowanych, w których możemy podziwiać na przykład niezwykłych rozmiarów i sędziwe drzewa gatunków rodzimych lub wiele specjalnie
posadzonych okazów gatunków egzotycznych, czyli
obcego pochodzenia. Ale parki - ich przestrzenny
układ, kompozycja i rozmieszczenie poszczególnych
parkowych elementów, skład gatunkowy - zrodziły się
w głowie projektanta i zostały ukształtowane ludzką
ręką. Parki stają się więc miejscem spotkań człowie-
Kopce kamienne
Fot. M. Śniegoń
Ryty naskalne
Fot. T. Jonderko
ka i przyrody, w którym podziwiać możemy zarówno
pomysłowość i wrażliwość człowieka, jak i niezwykłą
plastyczność i zdolność przyrody do adaptowania się
do narzuconych jej przez człowieka ram. Na terenie
Ryty naskalne
gmin Beskidzkiej 5 nie spotkamy zbyt wielu założeń
parkowych. Bliżej scharakteryzowane zostaną dwa
najcenniejsze założenia parkowe, oba zlokalizowane
na terenie gminy Brenna.
Fot. T. Jonderko
149
Pamiątki
148
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
Zabytkowy park przy Muzeum Zofii KossakSzatkowskiej w Górkach Wielkich
Park zabytkowy (objęty ochroną jako zabytek)
zajmuje powierzchnię 1,5 ha i zlokalizowany jest
wokół ruin dworu z XVIII w. rodziny Marklowskich.
Obecnie jest to założenie krajobrazowe o charakterze naturalistycznym, powstałe na kanwie wcześniejszego ogrodu geometrycznego z pewnymi akcentami stylu dworkowego. Poza cennymi walorami dendrologicznymi, park ten posiada szczególną
wartość związaną z życiem i twórczością pisarki Zofii Kossak-Szatkowskiej, która żyła i tworzyła w tym
miejscu w latach 1923-1939 oraz 1957-1968. Dziś
park przecina ścieżka biegnąca w osi północ - południe, od której w kierunku zachodnim odchodzi
alejka prowadząca do dawnego domku ogrodnika
(w nim mieści się muzeum), a w kierunku wschodnim alejka idąca do ruin dawnego dworu oraz do
obelisku poświęconego pisarce. Drzewostan parkowy ma charakter kompozycji swobodnej, rosną
tu pojedyncze drzewa z okresu międzywojennego
i wcześniejszego, między innymi dęby szypułkowe,
brzozy brodawkowate, jesiony wyniosłe, graby pospolite, świerki pospolite, śliwy wiśniowe, lipy drobnolistne, robinie białe, klony jesionolistne, jabłonie,
jarząby pospolite. Wiek najstarszych drzew szacuje
się w przybliżeniu na około 150-200 lat. Obecnie
w parku wyróżnia się co najmniej kilkanaście drzew,
które są szczególnie cennymi egzotykami lub przekroczyły wymiary drzew pomników przyrody. Warto
na przykład zwrócić uwagę na: surmię wielkokwiatową (okazałą), drzewo pochodzenia północnoamerykańskiego, o dużych liściach, efektownych kwiatach zebranych w wielokwiatowe wiechy i owocach
- długich strąkach; korkowiec amurski, gatunek pochodzenia azjatyckiego, o głęboko spękanej i korkowatej korze, uginającej się pod naciskiem oraz
owocach (czarne, kuliste pestkowce) nieprzyjemnie
pachnących terpentyną; robinię lepką, drzewo pochodzące ze wschodniej części Ameryki Północnej,
o bladoróżowych kwiatach oraz lepkich owocach
(strąki pokryte szczecinkami z gruczołkami) i równie
lepkich młodych pędach.
Dojazd do muzeum i parku: z drogi ekspresowej
S1 Cieszyn - Bielsko-Biała skręcamy w kierunku Brennej; po przejechaniu około 1 km skręcamy w lewo
za znakami prowadzącymi do Muzeum Zofii KossakSzatkowskiej. Ruiny dworu wraz parkiem znajdują
się na Szlaku Dziedzictwa Kulturowego „Via Ducalis
- Droga Książęca”.
Zabytkowy park przy Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich
Fot. A. Fenby-Taylor
Park przy Stanicy Harcerskiej pod Buczem
w Górkach Wielkich
Park o powierzchni 3,5 ha, założony w latach
1937-1939 jako otoczenie obiektów Stanicy Harcerskiej (kierowanej przez wybitnego działacza
ruchu harcerskiego, autora książki „Kamienie na
szaniec” - Aleksandra Kamińskiego). Założenie parkowe zaprojektował znany architekt krajobrazu
okresu międzywojennego Franciszek Krzywda-Polkowski (projektował m.in. park w Żelazowej Woli).
Z powodu braku pierwotnych planów założenia, na
dzień dzisiejszy trudno ocenić zmiany, jakie zaszły
w parku przez dziesięciolecia jego istnienia. W oparciu o dostępne źródła wiadomo, że jest to typowe
założenie modernistyczne, związane z architekturą
okresu międzywojennego. Ogród o wielkich walorach widokowych zachował się w pierwotnych
granicach do dnia dzisiejszego. Odznacza się przewagą układów asymetrycznych z licznymi formami
architektonicznymi (takimi jak sadzawka z fontanną, murki, tarasy, budynki), które harmonijnie wpisują się w układ elementów przyrodniczych, dzięki
czemu dochodzi do zacierania się granic pomiędzy
roślinnością a obiektami budowlanymi. Pierwotny układ nasadzeń drzew i krzewów uległ jednak
w znacznym stopniu zatarciu wskutek niewłaściwej
pielęgnacji parku i dopuszczenia do swobodnego
rozwoju samosiewów. Pomimo tego drzewostan
tego parku jest wyjątkowo bogaty gatunkowo (rośnie tu około 400 drzew i krzewów, należących do
blisko 80 taksonów). Ma on charakter kolekcji dendrologicznej, charakteryzując się dużą liczbą odmian gatunków krajowych (np. 3 odmiany jesionu,
2 odmiany jarząbu, 2 odmiany jaworu). Do drzew
szczególnie cennych w parku należą: orzesznik pięciolistkowy, orzech czarny, jarząb mączny odmiana
wielkolistna, klon jawor odmiana ‘Prinz Handjery’,
klon jawor odmiana purpurowa, jesion wyniosły odmiana jednolistkowa zwisająca, jesion wyniosły odmiana drobnolistna, klon ginnala, klon tatarski oraz
pomnikowe okazy jarząbu szwedzkiego i wiązu górskiego. W okresie powojennym na terenie parku posadzono kasztanowce, które mają obecnie wartość
historyczno-pamiątkową, gdyż przy ich sadzeniu
uczestniczyła pisarka Zofia Kossak-Szatkowska. Park
znajduje się 0,5 km za Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej, na końcu ulicy Stary Dwór.
Park przy Stanicy Harcerskiej pod Buczem w Górkach Wielkich
Fot. M. Śniegoń
151
Pamiątki
150
przeszłości i nie
tylko,
czylispotkań
istniejące
i projektowane
czyli
miejsca
przyrody
Coexistence or Where the Nature
and Man Meet
In different cultures and in different periods of
time, people believed that the Earth and the whole
universe were built from several classical elements.
The Ancient Greeks claimed that there were four of
them: Air, Fire, Water and Earth. The Chinese added
also Metal and Wood into their series of elements.
For the Japanese, the classical elements were: Air,
Fire, Water, Earth and Thunderbolt. Many Slavic
tribes added a fifth, spiritual, element to the basic
Greek four. The Beskidian nature and the natural
environment of Beskidzka 5 may be described by
means of those basic elements.
The region of Beskidzka 5 abounds in rivers and
streams, but let us concentrate on the most important ones, and on their sources in particular. It is
there, within the area of Beskidzka 5’s municipalities, that the Vistula – this queen of Polish rivers
- has its headwaters. It is there, that the river Olza
begins – the river that joins the inhabitants of both
of its banks, even though the Polish-Czech border
divides them. Żylica, a rushing montane river that
flows through the town of Szczyrk, may be called
the “most-hardworking river” in the Beskids, as it
is used to propel a number of mills, lumber-mills,
fulling-mills, paper mills etc. As for the Brennica, which is one of the main rivers of the Silesian
Beskids, it gave the village located on her banks its
name – Brenna.
The so-called tufa springs in the Witalusz forest
in Brenna definitely deserve to be mentioned. As
for the Ustroń springs – Żelaziste and Karol’s springs
– they used to be famous among health-resort
visitors and, even though they do not present any
curative qualities, they are still quite popular among
people thirsty for a sip of clean and fresh mountain
water. The Solok spring is a little less popular; it is
famous for its extremely cold waters.
Probably most interesting is the fact that the
rivers and streams that have their sources in the
region of Beskidzka 5 drain into two seas that are
quite distant from each other: the Baltic Sea and the
Black Sea, because the European drainage divide – a
virtual line separating the river basins of the Vistula
and the Danube – runs exactly through Istebna.
The tri-point is located in the bed of a small
stream that has its source in Istebna: this is the
point where the borders of three countries: Poland,
Czech and Slovakia meet. It is, at the same time, a
point where three municipalities meet: the Polish
municipality of Istebna, the Slovak municipality
of Čierne prí Čadcí and the Czech municipality of
Hrčava. A brine bath in the underground salt-water
springs that are drawn from a depth of 1300–1700
m and used in diverse medical procedures in the
Nature Treatment Institute of the Ustroń resort is
also recommendable.
Furthermore, numerous sacred spots are located
in the Beskidzka 5 region; these are mysterious and
enchanting with their exceptional natural values and
mystical aura. Many of them are situated within the
perimeter of the nature reserves described above,
the proposed ecological sites or documentary
sites. Several places should also be added to this
long and open list. Some fragments of artificial
forests are worth mentioning, thanks to their age
and limited and well-balanced human interference.
For example, the magnificent beechwood in Brenna
Bukowa that is over 165 years old, called the Royal
Forest, is worthy of its name. The beechwood of the
Równica peak is full of strangely shaped trees that, in
certain light conditions, seem to become alive and
one’s imagination starts to play tricks with them.
These beeches are great objects to take or paint
pictures of during every season, but especially in
autumn. The douglas-fir stands of Szczyrk’s forests
(the district of Biła) would impress anyone. The landslide site of Kotarz, with its rock debris of various
sizes and shapes, is also an extraordinary place, as
is the “Devil’s Forest” sacred spot in Szczyrk, which
is a so called trench ridge, covered with sandstone
blocks and cut with cracks in which the entrances to
two small caves are located. The stone sea located at
the foot of the Szkrzyczne peak near the Pajęcza cave
is a similar place. Borowina is a sort of plant nursery,
founded in 1896 for the Mariabrunn experimental station located near Vienna (Austria), where
a number of different tree species were planted.
Their growth in the Beskidian habitat has then been
observed over the years. The Szarcula sacred spot
located in the Szarcula Pass is a beautiful place with
its 180-year-old spruce forest with beeches and
firs. The tree stand in the hamlet of Bystre Dolne
(the district of Bukowiec), where the trees are up to
170 years old, is counted among the most magnificent stands of the Istebna Norway spruce. In their
prime (about 10 years ago) it was estimated that
the trees, covering an area of 1 ha, would give 1300
m3 of wood. A king-sized spruce, called Anderson’s
Spruce, 53 m high, with a diameter at chest-high of
70 cm and a volume of 11 m3, used to grow there.
The bedrock of the area of Beskidzka 5 is built
by alternating layers of conglomerates, mudstones
and argillaceuous slates, forming a rock complex
called flysh. These rocks were formed from about
155 to 25 millions of years ago by sedimentation
on the bottom of a deep sea, called the Tethys
Ocean. Even though the region is called Green
Silesia, as opposed to the “black” Upper Silesia, it
has rich traditions of rock extraction, e.g. limestone
used in the production of burnt lime, siderite (an
iron ore) or the still-extracted sandstone. There are
several unused extraction sites, where, nowadays,
different rocks building the bedrock of Beskidzka 5
may be admired. One of them is a dormant limestone
quarry in the municipality of Ustroń, where Cieszyn
Limestones used for lime production were extracted; it is located on the slopes of Kopieniec and
Jelenica at the foothills of Czantoria. There is also
the Godula Sandstone quarry in Brenna, called
Jatny, the quarry on the Koczi Zomek (Koczy Zamek)
hill in Istebna and the quarry in Poniwiec in Ustroń
at the foothills of Czantoria. Furthermore, the
landslide of Sucha Dobka in Ustroń is an attention
worthy place, as well as the Malinowski conglomerate
sites.The Malinowski conglomerates are the easiest to
spot in the river bed of the Vistula river, immediately
above the confluence of the Malinka stream or near
the weir close to the Tourist House of Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (Polish Tourist
and Sightseeing Society) “Nad Zaporą” in Wisła.
In past centuries many people came to the
Beskidian forests and mountains in search of
shelter, many hid there with their secrets. For others,
the Beskidian mountains and forests were supposed
to bring fortune, some found their final resting place there. The Beskidian mountains and forests also
Las bukowy
attracted people who were wishing to be closer to
God. They have left traces, sometimes manifest and
easy to find, sometimes very discreet, noticeable
only to the few. The “forest churches”, the sites where
Protestants used to hold services during the period
of the Counter-Reformation, may be found in the
area, e.g. the Stone on the Równica peak (Ustroń) or
the Stone on Bukowa (Wisła). The Sanctuary on the
Hill (Szczyrk) was founded in the site where St. Mary
had appeared against an old beech and had asked
for prayer and for a church to be built. Numerous
Bildstocks and crosses are hidden in the forests of
the region, for example the Bildstock of the Skalica
peak in Ustroń or the “farewell cross” at the clearing
at the foothills of Bukowe Gronie in Brenna. The
White Cross of the Salmopolska Pass or the recently
built European Altar on the Kotarz hill are the most
popular. The origins of numerous stone mounds and
rock carvings spread in local forests are still mysterious and in many cases unexplained. They may have
been carved by shepherds, protestants hiding from
persecution, Austrian cartographers drawing maps
or even by treasure seekers or the Beskidian bandits.
The parks are a bit different in character than
the places described above. This type of site, like a
mirror, reflects the ambiguous attitude of man
towards nature. On the one hand, human
beings desire close contact with nature, they want
nature to be nearby and within their reach, but on
the other hand, they want to subjugate nature, to
adapt it to their ways, to adjust it to their needs and
ideas. Not many parks may be found within the area of
Beskidzka 5. Nonetheless, at least two of them
– the historic park of the Zofia Kossak-Szatkowska
Museum in Górki Wielkie with numerous rare and
exotic tree species and the park of the Polish Scouts
Base at the foothills of Bucze in Górki Wielkie – an
example of the modernistic style of the interwar
period – are worth visiting.
Fot. M. Śniegoń
153
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
poznania przyrodniczych
atrakcji Beskidzkiej 5
Pamiątki
152
przeszłościzobaczyłem
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
8. Przybyłem, zobaczyłem i...,
czyli propozycje poznania
przyrodniczych
Przeszedł wydarty puszczy szmatek pól uprawnych i zanurzył
się w las, który był świetlisty, pełen złotych połysków i drżenia.
Wilgotna ścieżka wiła się ku górze, wśród zapachu ziół, rozgwaru dzięciołów, kukułek, ptaszęcego drobiazgu (...)
Zofia Kossak, Wielcy i mali
Na Czantorii
Fot. W. Suchta
155
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
154
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
Niniejsza książka nie jest typowym przewodnikiem turystycznym po gminach Beskidzkiej 5, nie
aspiruje także do bycia przyrodniczą encyklopedią
czy kompendium wiedzy o przyrodzie tego regionu.
Cel książki jest znacznie skromniejszy - jej lektura ma
zachęcić do bliższego i bezpośredniego poznania
przyrody Beskidzkiej 5, wyruszenia na szlaki i bezdroża tego regionu na spotkanie żyjących tu roślin
i zwierząt, poznania niezapomnianego beskidzkiego krajobrazu oraz mniej lub bardziej znanych zakątków beskidzkich gór i pogórza.
Oczywiście nie sposób dotrzeć do wszystkich
opisanych we wcześniejszych rozdziałach miejsc,
zwłaszcza że dotarcie do części z nich jest niewskazane lub wręcz prawnie zabronione. Nasze odwiedziny przede wszystkim zaburzyłyby spokój należny
prawowitym i odwiecznym mieszkańcom tej ziemi
- wszystkim żyjącym tu roślinom i zwierzętom. Wiele z opisanych, cennych przyrodniczo i krajobrazowo miejsc jest objętych różnymi formami ochrony,
a obowiązujące na ich terenie zakazy uniemożliwiają zwiedzanie czy wręcz wstęp na ich obszar (poza
na przykład wyznaczonymi ścieżkami czy szlakami).
Nie sposób także spotkać czy zaobserwować wszystkich opisanych gatunków roślin i zwierząt. Powodem tego może być na przykład ich rzadkość, gdyż
w tym regionie występuje bardzo nieliczna populacja jakiegoś gatunku, często licząca zaledwie kilka czy kilkadziesiąt okazów bądź osobników. Wiele
gatunków roślin występuje w miejscach trudno dostępnych lub wręcz niedostępnych, szereg gatunków
zwierząt jest aktywnych w nietypowych dla nas porach dnia czy nocy albo szczególnie unika człowieka
i stroni od miejsc przez niego odwiedzanych. Mamy
również świadomość, że osoba bez przynajmniej
podstawowej wiedzy przyrodniczej będzie miała
kłopoty na przykład z rozpoznaniem typów zbiorowisk leśnych bądź dostrzeżeniem różnic i„niuansów”
w fizjonomii różnych zespołów łąkowych. Książka,
którą trzymacie Państwo w ręce raczej nie spełni
w tym przypadku funkcji klucza do rozpoznania gatunków roślin i zwierząt, zbiorowisk roślinnych czy
rodzajów skał budujących beskidzkie stoki i wzniesienia Pogórza Cieszyńskiego. Ma na celu jedynie
uświadomienie Czytelnikowi bogactwa i różnorodności świata ożywionego i nieożywionego Beskidzkiej 5, przyrodniczych niezwykłości, jakie na tym
terenie możemy spotkać. Przede wszystkim ma zachęcić do świadomego, uważnego i odpowiedzialnego zwiedzania tego regionu, do poznania jego
przyrodniczego oblicza.
* * *
Na różny sposób można poznawać uroki i atrakcje przyrody Beskidzkiej 5. Pod tym względem oferta
tego regionu jest bogata i zróżnicowana.
Na terenie gmin Beskidzkiej 5 poprowadzone
są znakowane szlaki turystyczne o łącznej długości
374 km. Ponadto można wybrać się na spacer ponad
20 trasami spacerowymi o łącznej długości blisko
130 km, a także licznymi ścieżkami tematycznymi.
Bogata jest sieć tras rowerowych - przez gminy Beskidzkiej 5 przebiega między innymi międzynarodowa trasa Greenways. Osoby ceniące sobie wygodę
i możliwość szybkiego dotarcia do celu samochodem
lub autobusem także nie powinny narzekać czy poczuć się zawiedzione brakiem możliwości dotarcia w
pobliże miejsc atrakcyjnych widokowo, krajobrazowo
czy przyrodniczo. Popularną formą zwiedzania Beskidu Śląskiego są autokarowe i samochodowe objazdy
tak zwaną Beskidzką Pętlą, na trasie której położone
są gminy Beskidzkiej 5. Wiele atrakcji oferuje Szlak
Architektury Drewnianej, na którym znajduje się 11
obiektów położonych w gminach Beskidzkiej 5. Może
się wydawać, że drewniane kościoły, chaty i inne budowle nijak się mają do przyrodniczych walorów Beskidu Śląskiego i Pogórza Cieszyńskiego; pamiętajmy
jednak, że obiekty te zostały wykonane z drewna,
z drzew najczęściej wycinanych w beskidzkich lasach, są więc swoistymi pamiątkami po dawno już
minionych czasach i krajobrazach zmienionych nie
do poznania. Są również dowodem, że człowiek potrafił niegdyś zręcznie i niezbyt nachalnie wpisywać
dzieła swych rąk w krajobraz Beskidu Śląskiego. Są
wreszcie świadectwem niezłomnej wiary i przekonania niegdysiejszych mieszkańców gmin Beskidzkiej
5, że to jest ich miejsce na Ziemi, z którym związali
się na dobre i na złe.
Niejako w uzupełnieniu tej bogatej oferty zwiedzania Beskidzkiej 5 zaproponowane zostały w niniejszym rozdziale trasy i obiekty, które powinny zainteresować osoby nastawione na poznanie przede
wszystkim beskidzkiej przyrody i krajobrazu. Propozycje te są w istocie ograniczone do zaledwie kilku
punktów widokowych, z których rozpościerają się
wspaniałe widoki oraz ścieżek przyrodniczych czy
ośrodków edukacji ekologicznej, a więc obiektów
oferujących bardzo skonkretyzowaną wiedzę o tematyce przyrodniczej i leśnej. Dodatkowo przygotowane zostały propozycje tras zwiedzania i poznania
przyrodniczych atrakcji każdej z gmin Beskidzkiej 5
z osobna oraz wszystkich razem, przy założeniu,
że do dyspozycji mamy zaledwie jeden dzień.
* * *
Każdy może oczywiście wybrać własny sposób
poznania przyrody Beskidzkiej 5, wyznaczyć własny
szlak i kolejność zwiedzania. A czy zdołamy poznać
wszystkie uroki przyrody i krajobrazu tego regionu
- to już zupełnie odrębna sprawa. Udając się na wędrówkę po gminach Beskidzkiej 5 - bez względu na
to, jaką formę zwiedzania i trasę wybierzemy - warto pamiętać, że tutejszą przyrodę należy poznawać
dosłownie wszystkimi dostępnymi nam zmysłami.
Wzrok pozwoli dostrzec malownicze beskidzkie krajobrazy, barwy kwiatów i jesienną paletę liści drzew, iskrzące się pióra zimorodka czy gibkość
spłoszonej sarny. Słuch pozwoli docenić śpiewaczy
talent wielu gatunków ptaków, niezwykłe kompozycje tworzone przez drzewa kołysane wiatrem
czy wodę szumiącą na skalnych progach, poczuć
prawdziwy zew natury w „graniu” jeleni podczas rykowiska. Smak jest niezbędny, by docenić rześkość
wody zaczerpniętej z górskiego strumienia, słodycz
poziomek, borówek i jeżyn zbieranych na górskich
polanach czy choćby kwaskowaty smak delikatnych listków szczawika zajęczego, zwanego zajęczą koniczyną lub zajęczą kapustą, który spotkamy
w wielu lasach Beskidzkiej 5. Dotykiem możemy poznać chropawość kory świerka i gładkość pnia buka,
strukturę powierzchni skalnej wychodni z godulskiego piaskowca czy delikatność kęp mchów na dnie
świerkowego boru. Zapach będzie nam towarzyszył
Widok z Zebrzydki na Bucze
w każdej wędrówce po polanach i lasach Beskidzkiej 5 - czy to będzie zapach łąki w pełni kwitnienia,
zapach leśnego powietrza przesyconego olejkami
eterycznymi wydzielanymi przez drzewa, czy wreszcie pachnąca grzybnią ściółka bukowego lasu.
Wyostrzmy więc zmysły i ruszajmy na poznanie
przyrody Beskidzkiej 5!
8.1. Punkty widokowe
Bucze - punkt widokowy jest usytuowany pomiędzy I i II odcinkiem ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej „Góra Bucze”. Na pierwszy plan wysuwa się
szeroka dolina rzeki Brennicy (płynącej przez Górki
Wielkie, Górki Małe oraz Brenną), z widocznymi na
jej końcu szczytami Małego Skrzycznego, Malinowa,
Kotarza i Starego Gronia. Na lewo od rzeki Brennicy
widać szczyty pasma Klimczoka i Błotnego (Cisowy,
Łazek, Czupel, Zebrzydka) i dalej po lewej stronie
fragment Beskidu Małego i wzgórza Górka, zaliczanego do Pogórza Śląskiego. Po prawej widać natomiast szczyty Równicy z Lipowskim Groniem oraz
nieco dalej - pasmo Czantorii, kończące się stromym
progiem od strony widocznych grzbietów Pogórza
Cieszyńskiego - Tułu, Jasieniowej i Chełmu. Na dalszym planie widoczne są położone na terenie Czech
pasma Beskidu Morawsko-Śląskiego z najwyższym
szczytem - Łysą Górą.
Fot. M. Śniegoń
157
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
156
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
Widok z Błotnego w kierunku południowo-zachodnim
Dojście/dojazd: z centrum Górek Wielkich za znakami ścieżki przyrodniczej „Góra Bucze”.
Błotny - ze szczytu w kierunku północnym można
zobaczyć rozległy widok na dolinę Wapienicy, miasto
Bielsko-Biała oraz w oddali Zbiornik Goczałkowicki.
Od strony wschodniej rozciąga się panorama najwyższych szczytów Beskidu Śląskiego - Skrzycznego
(z charakterystyczną wieżą przekaźnika telewizyj-
Widok ze Starego Gronia na dolinę Brennicy
Fot. T. Jonderko
nego), na prawo od niego pasma baraniogórskiego
z kulminacją Baraniej Góry oraz szczytami Malinowskiej Skały, Zielonego Kopca i Malinowa.
Na ostatnim planie, przy dobrej widoczności, widoczne jest pasmo Małej Fatry, położone na terenie
Słowacji. W kierunku południowym i zachodnim
na pierwszym planie widoczne jest pasmo Kotarza i Starego Gronia w Brennej, dalej pasma Stożka
i Czantorii oraz położone bliżej Orłowa i Równica
Fot. M. Śniegoń
Widok z Kiczor na Ochodzitą Fot. A. Klimek
z Lipowskim Groniem, a na odległym planie szczyty
Beskidu Morawsko-Śląskiego - Kozubowa, Ropica
i Łysa Góra.
Dojście/dojazd: z Brennej Centrum czarnym,
a później zielonym szlakiem turystycznym; możliwe
również dojście żółtym szlakiem turystycznym od
strony Klimczoka oraz szlakiem „Harcerskim” (oznakowanym dużą literą H) lub czerwonym z Jaworza
Nałęża.
Widok ze Skrzycznego na Kotlinę Żywiecką
Stary Groń - ze szczytowych polan Starego Gronia rozpościera się rozległy widok „na cztery strony
świata”. Począwszy od strony wschodniej widać pasma Skrzycznego, Baraniej Góry, Kotarza i na ostatnim planie pasmo słowackiej Małej Fatry. Dalej na
południe i zachód zauważyć można pasmo Stożka
i Czantorii oraz Orłowej i Równicy, a na końcu szczyty Beskidu Morawsko-Śląskiego po stronie czeskiej:
Ostry, Jaworowy i Łysa Góra. Całkiem na północ
Fot. M. Śniegoń
159
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
158
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
widać pasmo Klimczoka i Błotnego, kończące się
w okolicach Górek Wielkich. Na końcu pasma w oddali można dostrzec górę Bucze, położoną już na
Pogórzu Cieszyńskim.
Dojście/dojazd: zielonym szlakiem turystycznym
z Brennej Centrum, z przystanku autobusowego
Brenna Leśnica I lub z Przełęczy Salmopolskiej przez
Grabową.
Ochodzita - z bezleśnego szczytu można zobaczyć w kierunku północno-zachodnim Kiczory, Przełęcz Kubalonkę, a na dalszym planie pasma Czantorii
oraz Równicy. W kierunku północnym rozciąga się
pasmo Malinowa i dalej na wschód masyw Baraniej
Góry, następnie Pilsko, a w oddali przy dobrej widoczności - Tatry. W kierunku południowym rozciąga
się panorama z Małą i Wielką Rycerzową, następnie
na dalszym planie ukazuje się Mała Fatra na Słowacji,
a dalej na południe - Wielka Racza. W kierunku południowo-zachodnim można podziwiać panoramę
Beskidu Morawsko-Śląskiego z Łysą Górą.
Dojście/dojazd: ścieżką od Karczmy „Ochodzita”
w Koniakowie.
Skrzyczne - ze szczytu roztacza się rozległa panorama; w kierunku południowo-zachodnim na
najdalszym planie widoczny jest Beskid Morawsko-
Widok z Równicy na Czantorię
Śląski z Łysą Górą, Trawnym, Smerekiem, Kniehynią, Ropicą, Jaworowym, Ostrym i Kozubową oraz
Wielki i Mały Połom i Girowa. Nieco bliżej położone są pasma górskie należące do Beskidu Śląskiego: Czantorii i Stożka oraz najbliżej leżące pasmo
Równicy i pasmo Kotarza. Na południowy wschód,
na najdalszym planie widoczne są Tatry od Gerlachu po Hawrań i Rohacze, „rozdzielone” położonym
w Beskidzie Żywieckim szczytem Pilska. Bliżej widoczna jest Babia Góra i Polica oraz pasmo Jałowieckie, Przed Pilskiem, Romanka, potem Rysianka
i Lipowska, Kotlina Żywiecka z Grojcem, pasmo Pewelsko-Ślemieńskie oraz Beskid Mały od Laskowca
aż po Czupel nad Lipnikiem.
Dojście/dojazd: ze Szczyrku niebieskim lub zielonym szlakiem turystycznym bądź wyciągiem krzesełkowym.
Równica - miejscem, z którego rozciąga się szczególnie atrakcyjny widok, są polany pod szczytem
Równicy, o południowej i południowo-zachodniej
wystawie, położone 850-880 m n.p.m. Można stąd
podziwiać panoramę bliżej położonych wzniesień
Beskidu Śląskiego (z Orłową, Bukową, Stożkiem,
Małą i Wielką Czantorią), a w dalszej perspektywie
widoczna jest Barania Góra. Przy dobrej pogodzie
można także zobaczyć Tatry na Słowacji. Wyróżnia
Fot. W. Suchta
Widok z polany Bąkula w kierunku północno-wschodnim
Fot. M. Mijal
się Łysa Góra - najwyższy szczyt Beskidu MorawskoŚląskiego w Czechach. W kierunku zachodnim, od
Małej Czantorii dobrze widoczny jest teren Pogórza
Cieszyńskiego z najwyższym wzniesieniem Tułem,
a dalej można dostrzec m.in. Ostrawę, Jastrzębie,
Wodzisław i Rybnik.
Widok z Trzech Kopców Wiślańskich w kierunku północnym
Dojście/dojazd: dojazd samochodem z Ustronia przez wiadukt położony w Ustroniu Brzegi lub
z doliny Jaszowca; dojście czerwonym szlakiem turystycznym z centrum Ustronia lub z Jaszowca oraz
zielonym szlakiem turystycznym z Brennej Centrum.
Fot. T. Jonderko
161
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
160
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
Trzy Kopce Wiślańskie - wspaniały widok od zachodu na wschód na masyw Czantorii, dolinę Wisły
w Ustroniu, Orłową i Równicę, dolinę Brennej Leśnicy. Ze szczytu dobrze widoczne Zbiornik Goczałkowicki, pasmo Błotnego, Klimczok, masyw Skrzycznego i Baraniej Góry. Wędrówka na Trzy Kopce od
strony Ustronia Dobki jest urozmaicona, prowadzi
przez lasy bukowe i świerkowe oraz łąki i górskie
polany, z których również możliwe jest podziwianie
beskidzkiego krajobrazu.
Dojście/dojazd: zielonym szlakiem turystycznym
z przystanku autobusowego Brenna Leśnica I przez
Gronik, żółtym szlakiem turystycznym z Wisły Centrum lub czarnym, a następnie niebieskim szlakiem
turystycznym z Ustronia Dobki.
Widok spod Baraniej Góry w kierunku zachodnim
Polana Stokłosica - położona na wysokości 775855 m n.p.m. na zboczu Czantorii (na niej zlokalizowano górną stację kolejki linowej). Wspaniały widok
roztacza się w kierunku północnym, wschodnim
i południowym. Od północy widać miasta Górnego
Śląska: Żory, Łaziska, Pszczynę oraz dolinę Wisły ze
Zbiornikiem Goczałkowickim. Od wschodu - pasmo
Fot. M. Mijal
Lipowskiego Gronia, Równicy, Orłowej i Bukowej,
na dalszym planie pasmo Klimczoka i Kotarza, a dalej w kierunku południowym - masyw Skrzycznego
i Baraniej Góry. Przy dobrej pogodzie można stąd
podziwiać skaliste grzbiety słowackich Tatr.
Dojście/dojazd: z Ustronia Polany kolejką linową
lub czerwonym szlakiem turystycznym.
Barania Góra - ze szczytu wieży widokowej rozpościera się jedna z najrozleglejszych panoram beskidzkich. Na wschodzie widnieje charakterystyczny
kształt Babiej Góry i kopa Pilska wraz z okolicznymi
szczytami Romanki i Lipowej. Dalej na odleglejszym
planie, przy dobrej widoczności, można zobaczyć
pasmo Tatr. Bardziej w prawo, na południe wznosi się „gniazdo” Rycerzowej i Muńcuła oraz nieco
w prawo od nich Wielka Racza, spoza której wyglądają orawsko-lipowskie hale ze stożkowatym Choczem,
a dalej w prawo położony jest łańcuch Małej Fatry.
W kierunku zachodnim panorama obejmuje rozległą
krainę gór Beskidu Morawsko-Śląskiego z Łysą Górą
i Smrekiem oraz bliższe, na tle gór Zaolzia, ciągnące
się pasmo graniczne od Stożka po Czantorię. Ku północnemu zachodowi, północy i wschodowi widać
grzbiety od Równicy po Malinowską Skałę, a w prawo
od nich Skrzyczne nad rozległą Kotliną Żywiecką.
Dojście/dojazd: od strony Czarnej Wisełki czarnym, a następnie czerwonym szlakiem turystycznym. Od strony Białej Wisełki, od przystanku Wisła
Czarne Fojtula, niebieskim szlakiem turystycznym
(szlak im. J. Lipowczana).
Stożek - spod budynku schroniska rozciąga się
widok od północnego wschodu, gdzie można zobaczyć Magurę i Kotarz, następnie Skrzyczne, Malinowską Skałę i Zielony Kopiec, a na pierwszym
planie Kozińce, dalej na wschodzie masyw Baraniej
Góry, w oddali bardziej na południe można zauważyć Romankę i Pilsko.
Dojście/dojazd: zielonym lub niebieskim szlakiem turystycznym od doliny potoku Łabajów (Wisła Głębce) lub czerwonym szlakiem turystycznym
od przełęczy Kubalonka.
Panorama ze Stożka w kierunku wschodnim
Fot. A. Klimek
163
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
162
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
8.2. Ścieżki przyrodnicze
Ścieżka przyrodniczo-leśna Brenna Bukowa
- Karkoszczonka
Początek: na parkingu przy „Karczmie pod Skalicą”
lub na przystanku autobusowym w Brennej Bukowej.
Koniec: Przełęcz Karkoszczonka (723 m n.p.m).
Długość: ok. 3 km.
Czas zwiedzania: ok. 1 godziny.
Oznakowanie: ścieżka poprowadzona wzdłuż żółtego szlaku turystycznego.
Opis: tablice informacyjne (6) oraz przewodnik
,,Ścieżka przyrodniczo-leśna Brenna Bukowa - Karkoszczonka” (wyd. 2002), dostępny w Nadleśnictwie
Ustroń lub w Regionalnym Leśnym Ośrodku Edukacji Ekologicznej „Leśnik” w Ustroniu Jaszowcu.
Ścieżka prowadzi z parkingu w Brennej Bukowej
na przełęcz Karkoszczonka przez lasy jodłowo-bukowo-świerkowe podlegające Nadleśnictwu Ustroń.
Trasa ścieżki biegnie początkowo ogólnodostępną
drogą wzdłuż rzeki Brennicy, następnie asfaltową,
ale zamkniętą dla ruchu samochodowego drogą leśną wzdłuż malowniczego potoku Połaczny, by na
ostatnim odcinku prowadzić stromą drogą gruntową. Na całej długości ścieżka wiedzie wzdłuż żółtego szlaku turystycznego. Wariantowo fragment trasy poprowadzono leśną dróżką biegnącą na drugim
(prawym) brzegu potoku Połaczny, przez stary, 160letni las świerkowo-jodłowy.
Wędrówka ścieżką pozwala na poznanie wielu
gatunków roślin i zwierząt występujących w Beskidzie Śląskim. Trasa ścieżki jest podzielona na
cztery odcinki, na których są rozmieszczone tablice informacyjne. Znajdziemy na nich informacje
o występujących tu gatunkach roślin i zwierząt oraz
o ochronie lasu i gospodarce leśnej. Do najciekawszych gatunków roślin chronionych, jakie możemy
spotkać na ścieżce należą: dziewięćsił bezłodygowy,
goryczka trojeściowa, widłak goździsty. W okresie
letnim można m.in. obserwować kwitnące okazy
naparstnicy purpurowej, gatunku charakterystycznego dla lasów w Brennej. Spotkać możemy także
mniej lub bardziej znane gatunki zwierząt, na przykład: sarnę, jelenia, kruka, myszołowa, sójkę, jaszczurkę żyworodną i jaszczurkę zwinkę, zaskrońca.
Szczególnie cennym obiektem na trasie ścieżki jest
160-letni las jodłowy pochodzenia naturalnego,
o wysokości pojedynczych drzew przekraczającej
40 m. Jest to powierzchnia badawcza przeznaczona
do zbioru nasion z drzew stojących. Potok Połaczny,
wzdłuż którego prowadzi trasa ścieżki, jest typowym
górskim potokiem z licznymi kaskadami i potężnymi głazami piaskowca. Wraz ze swymi dopływami,
z których największym jest potok Niedźwiedzi, potok Połaczny zachował praktycznie niezmieniony
przez człowieka, naturalny charakter.
Spacer ścieżką umożliwia podziwianie wspaniałych widoków, w tym pasma Kotarza i doliny Brennicy, a z przełęczy Karkoszczonka można zobaczyć pasmo Klimczoka, Szczyrk i - przy dobrej widoczności
- Jezioro Żywieckie. Trasa ścieżki prowadzi szlakiem
pielgrzymek z Brennej do sanktuarium na Górce
w Szczyrku.
Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Góra Bucze” w Górkach Wielkich
Początek: centrum Górek Wielkich, przed mostem
na rzece Brennicy, obok ronda i przystanku autobusowego Górki Spółdzielnia.
Koniec: jak wyżej.
Czas zwiedzania: ok. 1,5 godziny.
Oznakowanie: biało-czerwone znaki szlaku spacerowego.
Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna
„Góra Bucze”
Fot. T. Jonderko
Opis: tablice informacyjne (7), przewodnik „Ścieżka
przyrodniczo-dydaktyczna Góra Bucze w Górkach
Wielkich” (wyd. 2004 r.), dostępny w Urzędzie Gminy
Brenna.
Trasa ścieżki przebiega w przedziale wysokości
330-417 m n.p.m. i prowadzi przez różne zbiorowiska leśne i nieleśne występujące na górze Bucze
w Górkach Wielkich. Wśród zbiorowisk wiele jest
typowych i charakterystycznych dla zachodniej części Pogórza Śląskiego, czyli Pogórza Cieszyńskiego.
Najlepszą porą do zapoznania się z różnorodnością
przyrodniczą ścieżki jest okres wiosenny, od marca do czerwca, w czasie kwitnienia większości najbardziej interesujących gatunków roślin. W trakcie
spaceru możemy spotkać szereg roślin rzadkich
w skali regionu i kraju, związanych z żyznymi lasami
lipowo-dębowo-grabowymi, czyli z zespołem grądu
subkontynentalnego.
Na trasie ustawionych jest 7 tablic dydaktycznych, zawierających informacje o walorach przyrodniczych ścieżki, podzielonej na 6 odcinków.
Do najciekawszych występujących tu gatunków
roślin należą m.in. storczyki - storczyk blady, storczyk męski nakrapiany, buławnik wielkokwiatowy,
Ścieżka przyrodniczo-leśna Brenna Bukowa - Karkoszczonka
listera jajowata, podkolan biały oraz cieszynianka
wiosenna, goryczka orzęsiona, miesiącznica trwała, obrazki alpejskie. Płazy reprezentują kumak
górski, ropucha szara, rzekotka drzewna, żaba
trawna, salamandra plamista; gady: padalec, jaszczurka zwinka, zaskroniec zwyczajny. Do najciekawszych ptaków, które możemy spotkać podczas
wędrówki należą: kobuz, puszczyk, dzięcioł zielony, paszkot, strumieniówka, pustułka, derkacz
i gąsiorek. Spośród ssaków najliczniej występują
w rejonie ścieżki: zając szarak, sarna, borsuk, lis, kuna
leśna, wiewiórka, jeż wschodni; rzadka i trudna do
zaobserwowania jest natomiast popielica.
W partii szczytowej góry Bucze, po lewej stronie
ścieżki, możemy zobaczyć kilkumetrowej głębokości doły. Według legendy (upamiętnionej przez
urodzonego w Górkach pisarza regionalnego Walentego Krząszcza w opowiadaniu „O zapadniętym
kościele na Buczu”) doły te powstały po zapadnięciu
się starego kościoła. Była to kara dla mieszkańców za
zabawy i tańce w dzień Wszystkich Świętych. Zachowując ciszę podczas wędrówki przez las na Buczu,
można ponoć jeszcze dziś usłyszeć dźwięk dzwonu
z zapadniętego kościoła.
Fot. T. Jonderko
165
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
164
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Olza”
Początek: pod Ośrodkiem Edukacji Ekologicznej
w Istebnej Dzielecu.
Koniec: parking Istebna Prądowiec.
Długość: ok. 1,5 km.
Czas zwiedzania: ok. 40 minut.
Oznakowanie: niebieskie znaki trasy spacerowej.
„Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna »Olza«” (wyd.
2000 r.), dostępny w Nadleśnictwie Wisła (mapkę
trasy przejścia można pobrać ze strony internetowej
Nadleśnictwa Wisła).
Spacer ścieżką „Olza” można połączyć ze zwiedzaniem Ośrodka Edukacji Ekologicznej w Istebnej
Dzielcu. Trasa ścieżki jest łatwa i dostępna dla osób
w różnym wieku i o różnej kondycji fizycznej.
Ścieżka przebiega malowniczą doliną Olzy, przez
zróżnicowany wiekowo las świerkowy z domieszką innych gatunków drzew. Na ścieżce znajduje się
dziesięć przystanków z tablicami, w kilku miejscach
umieszczono również ławy i stoliki, gdzie można
usiąść i odpocząć. Wędrując wyznaczoną trasą możemy zapoznać się przede wszystkim z problematyką
zamierania beskidzkich lasów, poznać różne czynniki
wpływające na kondycję lasu - abiotyczne, takie jak
wiatr, śnieg czy zanieczyszczenia chemiczne oraz
biotyczne, do których zaliczyć należy głównie owady
z rodziny kornikowatych. Wzdłuż ścieżki łatwo również zauważyć nowe pokolenie sadzonych przez
Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Olza”
leśników drzew. Zamierające drzewa świerkowe zastępowane są sadzonkami buka, jodły oraz mniejszej
ilości świerka i innych gatunków, tak aby w przyszłości monokulturę świerkową zastąpił zdrowszy i odporniejszy na szkodliwe czynniki las mieszany.
Bardzo ciekawą częścią ścieżki, zarówno pod
względem przyrodniczym, jak i geograficznym,
jest fragment przebiegający w korycie rzeki Olzy.
Umożliwia on zapoznanie się z budową geologiczną regionu, gdyż fliszowy układ warstw widoczny
jest na dnie i brzegach rzeki. Spacer ścieżką pozwoli
również zapoznać się z piętrową budową lasu i podstawowymi gatunkami drzew i roślin runa, zobaczyć
żyjące w Olzie ryby (pstrągi i głowacze), zaobserwować szereg gatunków zwierząt związanych z górami
i rzekami, jak choćby żabę trawną, salamandrę plamistą, traszkę karpacką czy zaskrońca, wygrzewające
się czasem na kamieniach żmiję zygzakowatą i jaszczurkę zwinkę. Z ptaków można zauważyć pluszcza
i zimorodka, ale także i pospolite gatunki, takie jak
np. sikorki, kowaliki, dzięcioły; bywa też tutaj rzadki
bocian czarny. Ssaki w okolicy, w której przebiega
ścieżka, reprezentowane są głównie przez rodzinę
jeleniowatych, czyli sarny i jelenie, ale występuje tu
także chroniona wydra.
Beskidzka Ścieżka Planetarna
Początek: obok kościółka na Kubalonce.
Koniec: przy Muzeum „Na Grapie” w Jaworzynce.
Fot. A.Klimek
Beskidzka Ścieżka Planetarna
Fot. A. Klimek
Oznakowanie: kwadrat z paskiem koloru czerwonego po przekątnej; żółte znaki trasy spacerowej.
Opis: tablice informacyjne (9 - po jednej dla każdej
planety) oraz przewodnik „Beskidzka Ścieżka Planetarna”, dostępny w Muzeum „Na Grapie” w Jaworzynce.
Ścieżka powstała według pomysłu Jerzego Ruckiego, wielkiego miłośnika góralskiej kultury oraz
inicjatora i fundatora Muzeum „Na Grapie”, w którym
znajduje się stała ekspozycja tradycyjnego wyposażenia góralskiej chaty.
Przejście trasą ścieżki pozwala uświadomić sobie, że takie terminy, jak natura, warunki życia, środowisko przyrodnicze mają także swój kosmiczny
wymiar, przypomina ponadto o miejscu, jaki zajmuje Ziemia w Układzie Słonecznym.
Na trasie ścieżki ustawiono symbole i modele
Słońca oraz dziewięciu planet z Układu Słonecznego, przy czym stanowiska te umiejscowiono
w odległościach proporcjonalnych do rzeczywistego oddalenia od Słońca. Czas przejścia ścieżki wynosi ok. 5,5 godziny, czyli tyle, ile potrzebuje światło
słoneczne na pokonanie odległości od Słońca do
Plutona (od 2006 roku Pluton nie jest już planetą
Układu Słonecznego, ale jest częścią ścieżki). Ścieżka biegnie wzdłuż szlaku spacerowego im. Jerzego
Kukuczki oraz obok izby pamięci poświęconej temu
sławnemu alpiniście.
Ścieżka przyrodnicza Nadleśnictwa Bielsko
Początek: przystanek autobusowy (komunikacja
miejska, linia 16) w Wapienicy (dzielnicy miasta Bielsko-Biała).
Koniec: jak wyżej.
Czas zwiedzania: ok. 8 godzin (cała ścieżka).
Oznakowanie: ścieżka poprowadzona wzdłuż szlaków turystycznych; na odcinku przechodzącym
przez obszar Beskidzkiej 5 biegnie żółtym szlakiem
turystycznym.
Opis: tablice informacyjne znajdują się jedynie
w wariancie ścieżki wokół Doliny Wapienicy; przewodnik „Ścieżka dydaktyczna w grupie Klimczoka
Beskidu Śląskiego” (wyd. 1996 r.), dostępny w Nadleśnictwie Bielsko (nakład praktycznie wyczerpany).
Fragment ścieżki przebiega przez teren gminy
Szczyrk. Odcinek ten rozpoczyna się na szczycie
Klimczoka, skąd kierujemy się żółtym szlakiem turystycznym na południowy zachód. Początkowo ścieżka prowadzi przez teren porośnięty kwaśną buczyną, w której w miarę zbliżania się do Trzech Kopców
zwiększa się udział świerka. Przed kulminacją Trzech
Kopców mamy do czynienia z dolnoreglowym borem mieszanym, a od strony północnej szczytowe
partie porośnięte są przez bór świerkowy o charakterze górnoreglowym. Świadczy o tym masowe występowanie w runie wietlicy alpejskiej. Północne stoki
chronione są w formie rezerwatu „Stok Szyndzielni”.
Oprócz świerczyny można w nim spotkać dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy, kwaśną buczynę
górską, żyzną buczynę karpacką, a wzdłuż potoku
Barbara jaworzynę górską z miesiącznicą trwałą.
W rezerwacie można dostrzec martwe drzewa, zarówno w postaci posuszu stojącego, jak i leżących
kłód. Martwe drzewa pełnią w lesie ważną rolę biocenotyczną: stanowią miejsca żerowania larw wielu
gatunków owadów, gniazdowania ptaków (np. strzyżyka i śpiewaka), a często pierwsze miejsca pojawiania się młodego pokolenia drzew; są również najlepszym typem podłoża dla grzybów mikoryzowych.
Leżące kłody zabezpieczają glebę przed osuwaniem
oraz stanowią naturalny rezerwuar wody.
Ścieżka przyrodniczo-leśna Czantoria
Początek: górna stacja kolejki linowej na Czantorię.
Koniec: I wariant - Ustroń Brzegi, II wariant - pole
biwakowe na ,,Kępie u Jonka”.
Długość: I wariant - ok. 3 km, II wariant - ok. 4 km.
Czas zwiedzania: ok. 3-4 godziny (każdy z wariantów).
167
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
166
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
Oznakowanie: ścieżka poprowadzona wzdłuż szlaków
turystycznych - czerwonego, niebieskiego, czarnego.
„Ścieżka przyrodniczo-leśna Czantoria” (wyd. 1999
r.), dostępny w Nadleśnictwie Ustroń lub w Regionalnym Leśnym Ośrodku Edukacji Ekologicznej „Leśnik” w Ustroniu Jaszowcu.
Ścieżka poprowadzona została wzdłuż szlaków
turystycznych: czerwonego od górnej stacji kolejki
linowej na szczyt Czantorii, a następnie czarnego
wzdłuż granicy polsko-czeskiej do schronisk górskich
po stronie Polski i Czech. Dalej ścieżka przebiega
w dwóch wariantach: niebieskim szlakiem turystycznym do Ustronia Brzegów lub czarnym, przez Małą
Czantorię do pola biwakowego na „Kępie u Jonka”.
Na trasie ścieżki urządzono przystanki z 10 tablicami informacyjnymi. Wędrujący ścieżką mogą poznać bogactwo występujących tu gatunków drzew
i krzewów oraz roślin zielnych lasów i łąk górskich.
Ponadto mogą zaobserwować wiele gatunków
zwierząt lub dostrzec ślady ich obecności (pozostawione tropy, wydawane głosy itp.). Ścieżka pozwala również zobaczyć przykłady gospodarki leśnej,
m.in. uprawy leśne, urządzenia do odłowu owadów,
skrzynki lęgowe dla ptaków, pozyskane drewno.
Wędrówka ścieżką umożliwia ponadto podziwianie
pięknych krajobrazów Beskidu Śląskiego po polskiej
Ścieżka przyrodniczo-leśna Czantoria
i czeskiej stronie; szczególnie godne polecenia są
punkty widokowe: na polanie Stokłosica, na szczycie Wielkiej Czantorii (wieża widokowa po stronie
czeskiej), na Małej Czantorii (z widokiem na północną część Śląska Cieszyńskiego oraz Górny Śląsk).
Na odcinku prowadzącym na szczyt Wielkiej
Czantorii, po północno-wschodniej stronie ścieżki, znajduje się rezerwat przyrody „Czantoria”. Natomiast idąc szlakiem czarnym od schronisk na
Czantorii w kierunku Małej Czantorii, mijamy po
stronie zachodniej, już na terytorium Czech, rezerwat przyrody „Čantoria” o powierzchni około 40 ha.
W grzbietowej części pasma Czantorii dostrzec można wiele drzew o dziwacznych kształtach, szczególnie buki, świerki i jawory, uformowane tak przez
wiatry i mrozy. Na łąkach pomiędzy Wielką a Małą
Czantorią występuje dziewięćsił bezłodygowy i ciemiężyca zielona, a pod wieczór i wczesnym rankiem
można zobaczyć pasące się sarny i jelenie.
Ścieżka przyrodniczo-leśna Skalica
Początek: obok Regionalnego Leśnego Ośrodka
Edukacji Ekologicznej „Leśnik”, Ustroń Jaszowiec, ul.
Turystyczna 7.
Koniec: jak wyżej.
Czas zwiedzania: ok. 3 godziny.
Fot. L. Mijal
Ścieżka przyrodniczo-leśna Skalica Fot. L. Mijal
Oznakowanie: tablice informacyjne na trasie, plan
trasy przy RLOEE „Leśnik”.
„Ścieżka przyrodniczo-leśna Skalica” (wyd. 1996 r.),
dostępny w Nadleśnictwie Ustroń lub w Regionalnym Leśnym Ośrodku Edukacji Ekologicznej „Leśnik”
w Ustroniu Jaszowcu.
Ścieżka prowadzi od Regionalnego Leśnego
Ośrodka Edukacji Ekologicznej „Leśnik” przez las
świerkowy wzdłuż brzegu Wisły na szczyt wzgórza Skalica, a następnie w dwóch wariantach: do
starego kamieniołomu przez las lub drogą asfaltową - ulicą Skalica. W obu wariantach po przejściu
przez most na Wiśle kierujemy się na południe
i nadrzecznym wałem dochodzimy do kładki dla
pieszych, przez którą możemy powrócić do RLOEE
„Leśnik”.
Na trasie ścieżki możemy zobaczyć m.in. posadzone świerczyny oraz buczyny - naturalne dla obszarów górskich zbiorowiska leśne. Bezpośrednio
nad Wisłą rosną pozostałości po występujących tu
dawniej naturalnych, wielogatunkowych lasach łęgowych, z obfitym stanowiskiem efektownej paproci - pióropusznika strusiego.
Lasy porastające Skalicę reprezentują zarówno
zbiorowiska charakterystyczne dla piętra pogórza,
jak i regla dolnego. Obok buka, świerka, jawora i jo-
dły rosną tutaj sosny, graby, dęby szypułkowe, lipy
drobnolistne, topole i wierzby. Z gatunków roślin
chronionych, oprócz wspomnianego pióropusznika,
występują m.in. barwinek pospolity, bluszcz zwyczajny, parzydło leśne, śnieżyczka przebiśnieg, lilia
złotogłów. Często można spotkać wyjątkowe gatunki zwierząt: strzeblę potokową, śliza, piskorza, pstrąga potokowego, salamandrę plamistą, kumaka górskiego, ropuchę szarą, rzekotkę, jaszczurkę zwinkę
i jaszczurkę żyworodną, padalca, zaskrońca i żmiję.
Ciekawostką jest możliwość obserwowania zarówno ptaków leśnych, takich jak myszołów, jastrząb,
kowalik, dzięcioł duży, dzięcioł czarny, jak i związanych ze środowiskiem wodnym - śmieszka, rybitwa,
czapla siwa, pluszcz, zimorodek i kaczka krzyżówka.
Na Skalicy i na brzegach Wisły pojawiają się również sarny, jelenie, kuny, borsuki i rzadkie popielice.
W rzece występują również wydry, piżmaki oraz bobry. Środowisko wodne i żyzne gleby nadrzeczne
sprawiły, że pojawiły się nad Wisłą rośliny gatunków
obcego pochodzenia, tzw. neofity, z których można
zobaczyć na przykład znany wszystkim barszcz Sosnowskiego, rdestowiec ostrokończysty, niecierpek
Roylego, nawłoć kanadyjską i mozgę trzcinowatą.
Spacer ścieżką daje także możliwość poznania budowy geologicznej regionu dzięki licznym odkrywkom skalnym oraz położonemu na trasie dawnemu
169
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
168
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
kamieniołomowi piaskowców godulskich. Trasa
ścieżki jest bardzo urozmaicona - przebiega po leśnych ścieżkach i drogach, ulicami i alejkami asfaltowymi, są na niej odcinki płaskie, łagodne oraz strome podejścia i zejścia.
Ścieżka Rycerska (,,Rytířská stezka”) na zboczach Wielkiej Czantorii po stronie polskiej i czeskiej
Początek: dolna stacja wyciągu krzesełkowego na
Czantorię.
Koniec: dolna stacja wyciągu krzesełkowego na
Czantorię.
Czas zwiedzania: ok. 4 godziny po stronie polskiej
oraz ok. 5 godzin po stronie czeskiej.
Oznakowanie: biało-zielone znaki szlaku spacerowego.
Opis: tablice informacyjne przy dolnej i górnej stacji
wyciągu krzesełkowego na Czantorię; przewodnik
po ścieżce - nakład wyczerpany.
Ścieżka pozwala poznać przyrodnicze i kulturowe walory regionu, a jej nazwa nawiązuje do legendy o rycerzach śpiących w jaskini ukrytej w Czantorii,
gotowych na wezwanie zbudzić się i ruszyć do walki
ze złem i niesprawiedliwością. Legendę tę utrwalił
m.in. Józef Ondrusz w swoich „Godkach śląskich”.
Po polskiej stronie ścieżka rozpoczyna się przy
dolnej stacji wyciągu krzesełkowego na Czantorię,
Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza na Baranią Górę
skąd można wyjechać lub wyjść na polanę Stokłosica,
a następnie przejść na szczyt Wielkiej Czantorii. Następnie szlak biegnie wzdłuż granicy polsko-czeskiej
przez polanę Bąkula, dolinę Poniwca, obok kamieniołomu Poniwiec do Suchego Potoku, kończąc się ponownie przy dolnej stacji kolei. Wariantowo na szczycie Czantorii można pójść czeskim odcinkiem ścieżki,
kończącym się w Nydku. Łączna długość trasy polsko-czeskiej wynosi około 20 km, po 10 km po stronie
czeskiej i polskiej. Po drodze można podziwiać piękne
krajobrazy beskidzkie, zobaczyć lasy, łąki i potoki górskie. Na wielu odcinkach przebieg ścieżki pokrywa się
z trasą ścieżki przyrodniczo-leśnej Czantoria.
Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza na Baranią Górę
Początek: na parkingu przy leśniczówce Leśnictwa
Czarne (przystanek autobusowy Czarne I).
Koniec: Strażnica OSP Wisła Czarne (przystanek autobusowy Wisła Czarne Fojtula).
Czas zwiedzania: ok. 8 godzin.
Oznakowanie: ścieżka poprowadzona wzdłuż szlaków turystycznych - czarnego, następnie czerwonego
na szczyt Baraniej Góry i ze szczytu do Strażnicy OSP
w Wiśle Czarnem niebieskim szlakiem turystycznym.
„Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza na Baranią
Górę” (wyd. 2003 r.), dostępny w Nadleśnictwie Wi-
Fot. A. Klimek
Ścieżka edukacyjna Nadleśnictwo Wisła
Fot. A. Klimek
sła (mapkę trasy można pobrać ze strony internetowej Nadleśnictwa Wisła).
Ścieżka umożliwia zapoznanie się z walorami
przyrodniczymi Baraniej Góry, zwraca uwagę na
osobliwości przyrodnicze tego terenu, jakie można zobaczyć nie schodząc ze szlaku turystycznego,
pokazuje wpływ człowieka na las, a także pozwala
zapoznać się z pracą leśników, mającą wpływ na wygląd i funkcjonowanie biocenoz leśnych na terenach
objętych gospodarką leśną, jak i na takich, gdzie
typowej gospodarki leśnej się nie prowadzi, czyli
w rezerwacie przyrody „Barania Góra”.
Ścieżka biegnie doliną Czarnej Wisełki na szczyt
Baraniej Góry, po czym schodzi do doliny Białej Wisełki. Początek ścieżki znajduje się na parkingu przy
leśniczówce Leśnictwa Czarne. Przejście całej trasy
wymaga przygotowania turystycznego z uwagi na
jej długość, czas zwiedzania oraz różnicę wzniesień
wynoszącą około 650 m n.p.m. Początek trasy znajduje się na wysokości 550 m n.p.m., natomiast najwyższym punktem jest szczyt Baraniej Góry o wysokości 1220 m n.p.m., na którym w 1991 r. wybudowano wieżę widokową. Z wieży można obserwować
panoramę łańcuchów górskich (opis w rozdziale
8.1). Trasę ścieżki można dowolnie zmodyfikować można iść w odwrotnym kierunku lub przejść tylko
jej fragment. Dwadzieścia pięć przystanków ścieżki
oznaczonych jest specjalnymi tablicami informacyjnymi, a wzdłuż jej trasy rozstawiono ławki i wiaty,
gdzie można odpocząć lub zjeść posiłek. Na trasie
ścieżki znajduje się polana Przysłop, gdzie mieści
się schronisko PTTK, Muzeum Turystyki - Ośrodek
Kultury i Turystyki Górskiej PTTK, a także Izba Leśna
oraz Chatka, będące obiektami edukacyjnymi Nadleśnictwa Wisła.
Podążając ścieżką można spotkać liczne gatunki
chronionych roślin, takie jak tojad morawski, podrzeń
żebrowiec, paprotka zwyczajna, omieg górski, widłaki
- goździsty, wroniec i jałowcowaty, ciemiężyca zielona,
parzydło leśne, goryczka trojeściowa, liczydło górskie.
Z chronionych gatunków zwierząt bywają tutaj niedźwiedź, wilk, ryś, występuje również kilka
gatunków nietoperzy, m.in. podkowiec mały. Ptaki
występują bardzo licznie, a z charakterystycznych
gatunków można zaobserwować bociana czarnego
czy występującego nad górskimi potokami pluszcza.
Z gadów i płazów spotkamy kumaka górskiego, traszkę karpacką, salamandrę plamistą, jaszczurkę zwinkę,
padalca zwyczajnego czy żmiję zygzakowatą.
Ścieżka edukacyjna Nadleśnictwo Wisła
Początek: pole biwakowe przy Nadleśnictwie Wisła
(Wisła Czarne).
Koniec: przy źródełku niedaleko przystanku autobusowego Czarne Wylęgarnia.
Oznakowanie: brak.
„Ścieżka edukacyjna Nadleśnictwo Wisła”, dostępny
w Nadleśnictwie Wisła (mapkę trasy można pobrać
ze strony internetowej Nadleśnictwa Wisła).
171
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
170
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
8.3. Ośrodki edukacji
ekologicznej
Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Istebnej
Fot. A. Klimek
Ścieżka jest krótka i łatwo dostępna dla zwiedzających w każdym wieku. Przy trasie ścieżki znajduje
się budynek Nadleśnictwa Wisła, a także duża wiata,
gdzie można odpocząć, miejsce na ognisko oraz niewielkie boisko piłkarskie. Na ścieżce wyznaczono 10
przystanków oznaczonych tablicami informacyjnymi.
Na początku ścieżki można zapoznać się z niewielką szkółką leśną, w której produkowane są sadzonki drzew leśnych. Ciekawym przystankiem jest
kolekcja świerków, tworzona obecnie przez drzewa
14 gatunków z rodzaju świerk (z około 35 występujących na świecie). Na trasie ścieżki mijamy również rzekę powstałą z połączenia dwóch Wisełek
- Czarnej i Białej, ale nie będącej jeszcze rzeką Wisłą, gdyż za początek Wisły uznaje się jej połączenie
z potokiem Malinka, kilka kilometrów poniżej. W niewielkiej odległości znajduje się zapora wodna przy
utworzonym w 1973 roku zbiorniku retencyjnym,
zwanym Jeziorem Czerniańskim. Wędrując przez
las obserwować można dużą różnorodność biologiczną tych terenów - występują tu lasy świerkowe,
bukowe i mieszane, w których możemy poznać różne gatunki roślin rodzimych i obcych (np. daglezję)
oraz szereg gatunków zwierząt.
Dworek myśliwski w Brennej „Konczakówka”
Adres: Brenna, ul. Głębiec 26
Telefon: 0 33 85 36 496
Strona: www.katowice.lasy.gov.pl/brenna
adres mailowy: [email protected]
Godziny otwarcia: zwiedzanie wnętrz obiektu możliwe w okresach, kiedy nie ma gości, po uprzednim telefonicznym uzgodnieniu z gospodarzem ośrodka.
Dworek myśliwski położony jest na południowo-zachodnim stoku Czupla, na wysokości 600 m
n.p.m. Wybudowany został w 1924 roku przez Brunona Konczakowskiego. Do budowy użyto drewna
modrzewiowego, a do wystroju wnętrz drewna limbowego, sprowadzonego z Austrii i Włoch. Podmurówki i podpiwniczenia wykonano z piaskowca godulskiego, pochodzącego z położonego niedaleko
kamieniołomu. Wnętrza dworku zdobią trofea myśliwskie, przede wszystkim parostki sarny i wieńce
jeleni (wśród nich imponujące wieńce o rozmiarach
i wadze rzadko już dziś spotykanych). Malowniczo
prezentuje się stojąca obok dworku, zbudowana
z piaskowca godulskiego, kapliczka św. Huberta
z barwnym witrażem przedstawiającym patrona myśliwych (wykonanym w Krakowskich Zakładach Witraży prowadzonych przez znanego artystę Stanisława Gabriela Żeleńskiego). W okolicach dworku rośnie
wiele gatunków drzew, w tym okazałe modrzewie,
Dworek myśliwski „Konczakówka”
Fot. D. Staś
I Stacja Terenowa Karpackiego Banku Genów Wyrchczadeczka
dęby i daglezje, a w ogrodzie wokół obiektu występuje wiele roślin charakterystycznych dla górskich
łąk i hal. Miejsce to stanowi również doskonały punkt
widokowy na grzbiet Równicy i dolinę Brennicy.
Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Istebnej
Adres: Istebna Dzielec, Istebna 749
Telefon: 0 33 85 56 014
Strona: www.katowice.lasy.gov.pl/wisla/edukacja
Godziny otwarcia: wtorek - sobota 9.00- 16.00
Ośrodek powstał w byłej świetlicy Klubu Leśnika i Drzewiarza przy Nadleśnictwie Wisła w ramach
działalności Leśnego Kompleksu Promocyjnego
„Lasy Beskidu Śląskiego”. Można tu zobaczyć tzw.
panoramę beskidzką, która prezentuje spreparowane zwierzęta zamieszkujące okoliczne lasy,
wkomponowane w tło gór i dostojnych świerków,
ubarwione montażem słowno-muzycznym. Ośrodek dysponuje salą wykładową na ok. 100 miejsc,
wyposażoną w sprzęt audiowizualny oraz materiały
edukacyjno-dydaktyczne. W ośrodku poza działalnością edukacyjną odbywają się też zajęcia Szkółki
Malarskiej Iwony Konarzewskiej, ćwiczy także znany
zespół folklorystyczny „Wałasi”.
I Stacja Terenowa Karpackiego Banku Genów
Wyrchczadeczka
Adres: Jaworzynka Wyrchczadeczka, Jaworzynka
812, przy zielonym szlaku turystycznym biegnącym
z Jaworzynki Trzycatka przez Zapasieki do niebie-
Fot. A. Klimek
skiego szlaku turystycznego łączącego Zwardoń
z Baranią Górą.
Telefon: 0 33 85 56 313
Strona: www.katowice.lasy.gov.pl/wisla/kbg
Godziny otwarcia: poniedziałek - piątek w godzinach 7.00-15.00 (po wcześniejszym telefonicznym
umówieniu się).
Podstawowym zadaniem I Stacji Terenowej Karpackiego Banku Genów w Nadleśnictwie Wisła jest
objęcie ochroną cennych drzewostanów świerkowych rasy istebniańskiej, ocena ich wartości w celu
ich prawidłowego zagospodarowania oraz przebudowy, umożliwiającej ich zachowanie. Poza tym
prowadzone są tu prace mające na celu wzmożenie
odporności świerczyn Beskidu Śląskiego poprzez
zwiększenie udziału w drzewostanie innych gatunków, takich jak: jodła, buk oraz inne gatunki drzew
liściastych. Stacja zajmuje się m.in. typowaniem najcenniejszych drzewostanów świerkowych i wnioskuje o nadanie im statusu Wyłączonych Drzewostanów Nasiennych, a ponadto prowadzi działania
ochronne najbardziej odpornych na czynniki środowiska drzewostanów zachowawczych iglastych
(w wieku powyżej 150 lat) i liściastych (powyżej 200
lat). Gromadzi także zapasy nasion z drzewostanów
zagrożonych, a uznanych za cenne pod względem
genetycznym, zakłada archiwa, plantacje i plantacyjne uprawy nasienne, testuje potomstwo drzewostanów i drzew matecznych oraz zabezpiecza
nasienny materiał odnowieniowy dla potrzeb przebudowy drzewostanów. Ponadto Stacja prowadzi
173
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
172
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
Wolierowa Hodowla Głuszców
Fot. A. Klimek
nadzór nad drzewostanami nasiennymi na terenie
swego działania, nad powierzchniami zachowawczymi jodły i buka oraz nad tzw. archiwum klonów cisa pospolitego. Stacja obejmuje zasięgiem
działania osiem górskich Nadleśnictw: Andrychów,
Bielsko, Jeleśnia, Sucha, Ujsoły, Ustroń, Wisła i Węgierska Górka. W skład Karpackiego Banku Genów
wchodzą: archiwum potomstwa 45 drzewostanów
nasiennych z terenu Nadleśnictwa Wisła (założone
w 1994 r.), archiwum rodowe potomstwa 42 drzew
doborowych z terenu Nadleśnictwa, stacja klimatyczna, szkółka leśna, kompleks wyłuszczarskoprzechowalniczy dla świerka i jodły, stacja kontroli
nasion, Wolierowa Hodowla Głuszców oraz obiekty
edukacyjne - Muzeum Świerka i Woliera Pokazowa
Głuszców.
Na terenie Stacji można zwiedzać:
• Muzeum Świerka - znajdują się w nim materiały naukowe i historyczne związane ze świerkiem
istebniańskim, poszerzone o eksponaty związane
z historią i kulturą Beskidu Śląskiego.
•Wolierową Hodowlę Głuszców - uruchomioną w celu przywrócenia głuszca (jego reintrodukcji) beskidzkim lasom. Głuszce w lasach Beskidu Śląskiego występowały od zawsze, jednak nie
wzbudzały większego zainteresowania ze strony
myśliwych. Przełomowa okazała się wizyta administratora lasów arcyksiążęcych, hrabiego Braidy
z Wiednia, w 1852 r. Od tego czasu zaczęto urządzać
polowania na głuszce oraz przystosowywać tereny
leśne, położone zwłaszcza w okolicy Baraniej Góry
i Kozińców, gdzie były największe tokowiska, zarówno do polowań, jak i do poprawy warunków bytowych tego pięknego ptaka. Wybudowano m.in. dro-
gę dolinową wzdłuż Czarnej Wisełki oraz wiele ścieżek podchodowych. Powstało wtedy wiele domków
myśliwskich, leśniczówek i zameczków myśliwskich.
Część istnieje do dziś, a jeden z nich - Zameczek na
Zadnim Groniu - jest oficjalną rezydencją Prezydenta RP. Te wszystkie zabiegi, połączone z racjonalną gospodarką leśną i ochroną lasów sprawiły,
że jeszcze w okresie międzywojennym na terenie
Nadleśnictwa Wisła występowała najliczniejsza populacja głuszca w granicach Polski. Stan taki trwał
do połowy XX wieku, kiedy zaczął się gwałtowny
regres populacji tego gatunku. Przyczyn regresu
należy upatrywać m.in. w intensyfikacji gospodarki
leśnej, coraz bardziej intensywnej penetracji lasów
przez ludzi, w zmianach środowiskowych, zaniechaniu działań wspierających ten gatunek. Na terenie
Beskidu Śląskiego zachowała się pod koniec XX wieku jedynie szczątkowa, bardzo nieliczna populacja
głuszca. Dla jej zachowania utworzono Wolierową
Hodowlę Głuszców; w efekcie jej działalności w latach 2002-2008 wypuszczono do naturalnych środowisk 227 głuszców. Ośrodek koordynuje również
wszelkie działania związane z poprawą warunków
bytowania głuszców w ich naturalnym środowisku,
w tym z ograniczaniem naturalnych drapieżników
dla tego gatunku. Z problematyką hodowli i restytucji głuszców można zapoznać się w Wolierze Pokazowej, gdyż zwiedzanie hodowli jest niemożliwe.
Ponadto w rejonie Stacji można również obejrzeć
przykłady różnych sposobów ochrony i zachowania
cennych drzewostanów, takie jak:
•Wyłączone Drzewostany Nasienne (WDN)
- czyli drzewostany o najlepszych cechach jakościowych, wysokiej wartości genetycznej i hodowlanej,
w których pozyskuje się nasiona z drzew rosnących.
Drzewostany te są wyłączone z wyrębu i użytkowania. W terenie oznacza się je żółtymi opaskami
na drzewach skrajnych i żółtą literą „N”. Najcenniejszym drzewostanem świerka istebniańskiego pod
względem historycznym jest drzewostan nasienny
w leśnictwie Bukowiec w oddziale 149h. Równie
piękny i cenny drzewostan rośnie w oddziale 108f,
znajdującym się naprzeciw bramy I Stacji Terenowej
Karpackiego Banku Genów na Wyrchczadeczce;
•Drzewa Mateczne - drzewa o najlepszej jakości, wybrane w Wyłączonym lub Gospodarczym
Drzewostanie Nasiennym (GDN). Jest to swoista
„superelita” drzew, z których pozyskuje się nasiona.
Można je rozpoznać po żółtej opasce i numerze na
pniu. W oddziale 108f (naprzeciw bramy Stacji) jest
19 drzew matecznych;
•Powierzchnie Zachowawcze Karpackiego
Banku Genów - są to powierzchnie, na których testuje się wartości genetyczne potomstwa drzewostanów karpackich jodły, buka i wiązu. Powierzchnia
bukowa znajduje się przy szkółce Stacji, a posadzono
na niej 19 pochodzeń (nasiona pozyskano w WDN
i GDN, w różnych miejscach w południowej Polsce),
reprezentujących 199 rodów (drzewa pochodzące
z nasion pozyskanych w tych drzewostanach) buka
pospolitego. Obok znajduje się powierzchnia zachowawcza wiązu górskiego, na której posadzono
10 pochodzeń tego gatunku.
Regionalny Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej ,,Leśnik”
Adres: Ustroń, ul. Turystyczna 7
Telefon: 0 33 85 42 572 (lub 0 33 85 43 521 - Nadleśnictwo Ustroń)
Strona: www.katowice.lasy.gov.pl/ustron
Godziny otwarcia: w dni robocze 9.00-14.00; dla grup
turystycznych termin należy uzgodnić telefonicznie.
W Ośrodku znajduje się ekspozycja przyrodnicza
poświęcona lasom Beskidu Śląskiego. W interesujący pod względem plastycznym sposób zaprezentowano podstawowe informacje o gatunkach drzew
leśnych, zbiorowiskach roślinnych i glebach wystę-
Regionalny Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej ,,Leśnik”
pujących na obszarach leśnych, górskich i podgórskich Śląska Cieszyńskiego i charakterystycznej roślinności zielnej występującej w lasach. Przedstawione zostały również, w różnych formach inscenizacji,
wybrane gatunki zwierząt żyjących w Beskidach.
Urządzono ponadto ekspozycję o tematyce łowieckiej, prezentującą m.in. poroża zwierzyny łownej,
metody określania wieku saren i jeleni, tropy i modele urządzeń łowieckich. Ośrodek dysponuje salą
konferencyjną na 100 osób i salą komputerową do
prowadzenia edukacji ekologicznej. Ponadto znajduje się tu również sala wystawowa, w której odbywają się liczne wystawy prac z zakresu malarstwa
i fotografii, poświęcone tematyce przyrodniczej.
Izba Przyrodniczo-Historyczna Nadleśnictwa
Ustroń
Adres: Ustroń, ul. 3 Maja 108
Telefon: 0 33 85 43 565
Strona: www.katowice.lasy.gov.pl/ustron
Godziny otwarcia: w dni robocze 9.00-14.00
Urządzona w pomieszczeniach administracyjnych Nadleśnictwa Ustroń, posiada salę konferencyjną na 50 osób oraz ekspozycję poświęconą
lasom Śląska Cieszyńskiego i gospodarce leśnej
w aspekcie historycznym i w czasach współczesnych.
Fot. L. Mijal
175
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
174
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
W Izbie można m.in. zobaczyć panoramę Beskidu
Śląskiego autorstwa Eugeniusza Białasa, zapoznać
się z istniejącymi na terenie lasów zarządzanych
przez Nadleśnictwo Ustroń formami ochrony przyrody, poznać miejscowe chronione gatunki roślin i
zwierząt. W salach eksponowane są również znakomite fotografie o tematyce przyrodniczej znanego
fotografika Marcina Karetty, jak również obrazy o
tematyce przyrodniczej artystów ze Stowarzyszenia
Twórczego ,,Brzimy”. Ośrodek dysponuje biblioteką
z wydawnictwami o tematyce przyrodniczej. Ponadto w obiektach Nadleśnictwa znajdują się plansze
informujące o walorach przyrodniczych i gospodarczych lasów Beskidu Śląskiego.
Leśny Park Niespodzianek w Ustroniu
Adres: Ustroń, ul. Zdrojowa 16
Strona internetowa: www.lesnypark.pl
Telefon: 0 33 851 35 63, 0 33 852 15 39
Godziny otwarcia: od kwietnia do października 9.00-18.00 (w okresie wakacji do zachodu słońca),
od listopada do marca - 10.00-16.00 (wstęp płatny).
Park - posiadający charakter ogrodu zoologicznego - zlokalizowany jest na zachodnich stokach
Równicy, pośród pięknego starodrzewia bukowego.
Odwiedzający mają możliwość obcowania z nieco ujarzmioną „dziką przyrodą”, przechadzając się
ścieżkami wytyczonymi na terenie parku. Do głównych atrakcji należy niewątpliwie stacja ptaków
drapieżnych oraz pokazy lotów tych ptaków prezentowane przez wykwalifikowanych sokolników.
W Leśnym Parku Niespodzianek w Ustroniu
W parku można zobaczyć m.in. gatunki występujące
w stanie dzikim na obszarze Beskidzkiej 5, np. myszołowy, jastrzębie czy niektóre gatunki sów, a także
sokoły i orły. Na terenie obiektu można spotkać ponadto różne gatunki ssaków, np. żyjące w beskidzkich lasach jelenie szlachetne, sarny oraz dziki, ale
również szereg zwierząt gatunków nierodzimych,
m.in. jelenie sika, daniele, muflony lub kozy karłowate. Wiele z tych zwierząt, przyzwyczajonych do
tłumu zwiedzających, można dotknąć i pogłaskać
lub nakarmić zakupioną uprzednio karmą.
Sokolarnia „Anatum” - Ośrodek Rehabilitacji
Ptaków Drapieżnych
Adres: Ustroń, polana Stokłosica na Czantorii
Strona internetowa: www.sokolarniaczantoria.pl
Telefon: 0 606 317 049
Godziny otwarcia: czynna cały rok 9.00-17.30 (wstęp
płatny).
Sokolarnia znajduje się na polanie Stokłosica,
przy górnej stacji kolei linowej na Czantorię. Na jej
terenie można zobaczyć z bliska kilkadziesiąt różnych ptaków drapieżnych trzymanych w niewielkich wolierach. Sokolarnia zajmuje się rehabilitacją
i hodowlą ptaków drapieżnych - do lęgów składane
są m.in. sokoły wędrowne, rarogi stepowe, rarogi
górskie, sowy śnieżne oraz jastrzębie Harrisa, a także
występujące naturalnie na terenie gmin Beskidzkiej
5 pustułki i pójdźki. Prezentowane są także bieliki,
sokoły norweskie, sowy uszate oraz puszczyki (gatunek występujący w stanie dzikim na obszarze Be-
Fot. W. Suchta
Izba Leśna na Przysłopiu
Fot. A. Klimek
skidzkiej 5). Możliwe jest zwiedzanie obiektu samodzielne lub z przewodnikiem; dla zainteresowanych
organizowane są również pokazy lotów ptaków drapieżnych.
Izba Historyczna i Kancelaria Leśniczego przy
budynku Nadleśnictwa Wisła
Adres: Wisła, ul. Czarne 6
Telefon: 0 33 85 52 426
Strona: www.katowice.lasy.gov.pl/wisla/edukacja
Godziny otwarcia: poniedziałek - piątek 7.00-15.00
Obiekt otwarto w 2007 roku na pamiątkę obchodów 10-lecia edukacji ekologicznej w Nadleśnictwie
Wisła. W Izbie Historycznej przedstawiono sylwetki
leśników, którzy byli związani z terenem obecnego
zasięgu terytorialnego Nadleśnictwa i którzy przyczynili się do rozsławienia piękna tutejszych lasów.
Jedną z takich osób jest Paweł Sikora, który zwrócił uwagę na piękne i gonne świerki istebniańskie,
a będąc inspektorem hodowli lasu w Rejonie Lasów
Państwowych w Cieszynie, w 1938 roku pokazał grupie szwedzkich naukowców na czele z prof. Enarem
Andersonem - las świerkowy w oddziale 149 w Leśnictwie Bukowiec. W historycznej Kancelarii Leśniczego
zgromadzono różnego rodzaju sprzęt i narzędzia,
które wykorzystywali dawniej leśnicy podczas pracy.
Izba Leśna i Chatka na Przysłopiu
Adres: Polana Przysłop
Telefon: --Strona: www.katowice.lasy.gov.pl/wisla/edukacja
Godziny otwarcia: lipiec - sierpień codziennie
w godzinach 10.00-18.00, czerwiec i wrzesień sobota - niedziela 10.00-18.00
Obiekty edukacyjne Nadleśnictwa Wisła. Na Izbę
Leśną zaadaptowano budynek starej leśniczówki
z 1863 roku, będący najstarszym budynkiem w Wiśle. Leśniczówka była pierwszym obiektem na polanie Przysłop, a wybudowano ją jako miejsce noclegowe dla myśliwych polujących na głuszce. Później
jej rolę przejął wybudowany w 1898 roku Zameczek
Myśliwski - przeniesiony obecnie do centrum Wisły w rejon dworca autobusowego. W Izbie można
obejrzeć preparaty roślin i zwierząt żyjących w tutejszych lasach. Jedno z pomieszczeń poświęcono
problematyce ruchu turystycznego na Baraniej Górze, a kolejne związane jest z ekspozycją dotyczącą
ochrony lasu. Chatka na Przysłopiu jest natomiast
miejscem, gdzie mogą spędzić czas dzieci i młodzież podczas rajdów szkolnych czy akcji „Sprzątania Świata”.
góry moje Beskidy
najbardziej modre z drogocennych
szafirów tej ziemi,
góry, jeziora i źródła lecznicze
śpiewajcie przeze mnie pochwałę mojej
południowej Ojczyzny
Jan Leszcza, Słowa z dymu
8.4.
177
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
176
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
8.4. „Przyrodnicze” trasy
zwiedzania
Brenna
Trasa zwiedzania została podzielona na dwie części. Część I obejmuje miejsca położone na Pogórzu
Cieszyńskim. Zwiedzanie rozpoczynamy od parku
przy muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach
Wielkich Sojce, w miejscu o szczególnych walorach
kulturowych, historycznych i przyrodniczych. Wielu
gatunków drzew rosnących w parku nie spotkamy
nigdzie indziej na terenie Beskidzkiej 5. Z tych samych
względów warto poświęcić kilka chwil na poznanie
parku przy Stanicy Harcerskiej pod Buczem, położonej ok. 500 m dalej, na końcu ulicy Stary Dwór.
Kolejnym etapem zwiedzania będzie przejście
ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej „Góra Bucze”.
Najlepszym okresem na poznanie przyrody góry
Bucze jest wiosna, kiedy kwitnie tu wiele rzadkich
i interesujących roślin, np. cieszynianka wiosenna
czy storczyk blady.
Po przejściu ścieżki udajemy się na ulicę Szpotawicką, gdzie rośnie najgrubsze drzewo na terenie
Beskidzkiej 5 - dąb szypułkowy o obwodzie pnia
705 cm. Po drodze mijamy kościół p.w. Wszystkich
Świętych w Górkach Wielkich, który jest ostoją siedliskową nietoperzy w ramach sieci Natura 2000.
Część II trasy zwiedzania gminy Brenna została poprowadzona po obszarze Beskidu Śląskiego,
w dwóch wariantach:
• Brenna Centrum - Błotny - Stołów - przełęcz
Karkoszczonka - Brenna Bukowa (czas przejścia
ok. 4,5 godziny);
• Brenna Centrum - Kotarz - Grabowa - Stary Groń
- Brenna Centrum (czas przejścia ok. 4,5 godzi ny).
Wariant I
Trasa rozpoczyna się w Brennej Centrum i prowadzi najpierw czarnym, a później zielonym szlakiem
turystycznym na szczyt Błotnego i do schroniska
na Błatniej. Po drodze mijamy polanę Szarówka
z krzaczastym okazem starego cisa i dwiema urokliwymi kapliczkami. Ze szczytu Błotnego oraz z okien
schroniska roztacza się piękna panorama na okoliczne pasma Beskidu Śląskiego i Pogórze Śląskie.
Na zboczu opadającym w dolinę potoku Jasionka,
na północny zachód od schroniska, znajduje się teren proponowany do objęcia ochroną jako rezerwat
„Błatnia”. Od szczytu Błotnego idziemy szlakiem żółtym w kierunku Trzech Kopców. Po prawej stronie
znajduje się rozległa polana Stołówka porośnięta
w większości przez murawy bliźniczkowe. Po zejściu
ze szczytu góry Stołów, przed przełęczą pomiędzy
Stołowem a Trzema Kopcami, po prawej stronie są
zlokalizowane pomniki przyrody nieożywionej - Jaskinia w Stołowie oraz Jaskinia Głęboka. Na przełęczy skręcamy w prawo na oznakowany szlak narciarski, który doprowadzi nas do przełęczy Karkoszczonka, skąd żółtym szlakiem turystycznym udajemy się
do Brennej Bukowej. Po pokonaniu stromego zejścia
w pierwszej części szlaku dochodzimy do ścieżki
przyrodniczo-leśnej Brenna Bukowa-Karkoszczonka, której tablice tematyczne będą nam towarzyszyć
do końca naszej wędrówki. Wycieczkę możemy zakończyć na przystanku autobusowym Brenna Bukowa lub obok karczmy regionalnej „Pod Skalicą”.
Wariant II
Wyruszamy z Brennej Centrum niebieskim szlakiem turystycznym na Kotarz. Po drodze, w rejonie
osiedla Woźna przy ulicy Kotarz, mijamy piękne okazy buków pospolitych o wymiarach pomnikowych.
Za osiedlem Woźna drogą leśną podchodzimy na
Halę Jaworową. Jest to jedna z największych, a zarazem najciekawszych przyrodniczo hal w Beskidzie
Śląskim. Porastają ją łąki o dużym stopniu naturalności, takie jak pastwisko tomkowo-mietlicowe czy
murawa bliźniczkowa. Z hali rozpościera się piękny
widok na okoliczne pasma górskie. Po opuszczeniu
Hali Jaworowej dochodzimy do uroczyska „Kotarz”,
za którym szlak niebieski się kończy i dalej idziemy
szlakiem czerwonym.
Za szczytem góry Grabowa skręcamy w prawo
na szlak czarny, który prowadzi do Chaty na Grabowej. Po lewej stronie szlaku usytuowane jest proponowane stanowisko dokumentacyjne „Grabowa”.
Po minięciu Chaty na Grabowej do końca naszej
wędrówki będziemy się poruszać pasmem Starego
Gronia. Na łąkach wokół szlaku możemy zobaczyć
ciekawe kopce kamienne, tzw. gromadnice. W partiach szczytowych łąki, na stokach o ekspozycji południowej i południowo-zachodniej, są proponowane do ochrony jako użytek ekologiczny „Stary Groń”.
Ze szczytu Starego Gronia rozpościera się rozległa
panorama we wszystkich kierunkach. Po zejściu
ze szczytu Horzelicy skręcamy w prawo na zielony szlak turystyczny, którym zejdziemy do Brennej
Centrum.
Istebna
Poznanie przyrodniczych walorów gminy Istebna rozpoczynamy od odwiedzenia Ośrodka Edukacji
Ekologicznej na Dzielcu oraz przejścia ścieżki przyrodniczej „Olza”, która rozpoczyna się przy Ośrodku.
W OEE można zapoznać się z fauną występującą
na terenie Beskidu Śląskiego, ścieżka zaś prowadzi
malowniczą doliną Olzy. Z uwagi na półtorakilometrową trasę jest dostępna praktycznie dla każdego,
kto ma ochotę na spędzenie kilku chwil na łonie
natury, jej przejście zajmuje około 40 minut. Po
tym krótkim spacerze udajemy się autobusem lub
samochodem w stronę Koniakowa na Ochodzitą.
Zatrzymujemy się obok karczmy „Ochodzita”, zlokalizowanej przy drodze Koniaków - Milówka, skąd
podchodzimy ścieżką na szczyt (15 min). Z tego bezleśnego szczytu rozciąga się najciekawsza w okolicy
panorama na otaczające pasma Beskidu Śląskiego,
Żywieckiego, Morawsko-Śląskiego, a przy dobrej
widoczności - na Małą Fatrę oraz Tatry. Przez Ochodzitą przebiega europejski dział wodny.
Następnie udajemy się drogą - najwygodniej
samochodem lub autobusem - do Jaworzynki Trzycatka, aby odwiedzić tzw. Trójstyk, czyli miejsce,
w którym stykają się granice Polski, Czech i Słowacji.
Dojeżdżając do pętli autobusowej i parkingu w Jaworzynce Trzycatku, mijamy przy drodze z Istebnej
dwa pomniki przyrody - lipy drobnolistne rosnące
przy przydrożnych krzyżach. Do Trójstyku dochodzi
się od pętli pieszo (czas przejścia ok. 20 minut).
Z Jaworzynki Trzycatka łatwo dojechać przez
przysiółek Zapasieki do Szkółki Leśnej Wyrchcza-
Widok z Malinowa na Skrzyczne
deczka, gdzie zlokalizowana jest I Stacja Terenowa
Karpackiego Banku Genów. W jego skład wchodzi
między innymi Muzeum Świerka, kompleks wyłuszczarsko-przechowalniczy dla nasion świerka i jodły,
świerkowe drzewostany nasienne, powierzchnie
doświadczalne świerkowe, bukowa i wiązowa oraz
Woliera Pokazowa Głuszców. Jeżeli chcemy zapoznać się z całością działalności Banku Genów, musimy poświęcić na to ok. 3 godziny.
Szczyrk
Wycieczkę umożliwiającą zapoznanie się z osobliwościami przyrodniczo-krajobrazowymi Szczyrku
rozpoczynamy w centrum miejscowości, przy mapie
szlaków i drogowskazach turystycznych u wylotu
doliny Biłej.
Kierujemy się za znakami niebieskiego szlaku turystycznego, który wspólnie ze szlakiem zielonym
prowadzi nas ulicą Górską. Po lewej mijamy budynek
Domu Turysty PTTK o socrealistycznej architekturze
i nieco powyżej skręcamy w lewo w ulicę Wrzosową.
Po około 35 minutach dochodzimy do Sanktuarium
na Górce
i bijącego nieopodal źródełka.
Po kilkuminutowym zadumaniu i odpoczynku
ruszamy dalej szlakiem niebieskim w stronę Klimczoka. Minąwszy zabudowania osady wchodzimy
do lasu, w którym widoczne są ślady intensywnego
rozpadu drzewostanów świerkowych. Na szczęście
widać wszędzie „stożki” naturalnych odnowień buka
Fot. W. Suchta
179
8. Przyabyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
178
przeszłości izobaczyłem
nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
i świerka, a także jeszcze liczniejsze sztuczne odnowienia buka i jodły. Trawersując stoki Magury podziwiamy widoki poprzecinanego trasami narciarskimi Skrzycznego i przytulonego do niego Skalitego
z nowo wybudowaną skocznią narciarską. Po około
1 godzinie i 45 minutach docieramy do przełęczy
Siodło, zwanej również przełęczą Kowiorek, pomiędzy Magurą a Klimczokiem. Stąd w około 15 minut
docieramy na szczyt Klimczoka, by podziwiać rozpościerającą się z tego miejsca piękną panoramę.
Przez szczyt Klimczoka przebiega ścieżka edukacyjna Nadleśnictwa Bielsko, blisko stąd także do rezerwatu „Stok Szyndzielni”, położonego w granicach
miasta Bielsko-Biała. Okolice szczytów Klimczoka i
Magury, a także Trzech Kopców obfitują w liczne jaskinie (Jaskinia w Trzech Kopcach, Jaskinia Ali Baby
oraz Jaskinia w Klimczoku). Ze szczytu Klimczoka
powracamy na przełęcz, by za znakami czerwonego
szlaku turystycznego udać się w kierunku przełęczy
Karkoszczonka. Po drodze mijamy liczne polany powstałe wskutek cięć w drzewostanach świerkowych,
obecnie obsadzone nowymi pokoleniami drzew.
Przez przełęcz już od stuleci przebiega droga łącząca Brenną ze Szczyrkiem. Można stąd dalej za znakami czerwonymi kontynuować marsz przez Hyrcę
i Kotarz (mijając ołtarz europejski na Kotarzu) aż do
Przełęczy Salmopolskiej. My zaś za znakami żółtymi
kierujemy się w dolinę Biłej lub żółtym szlakiem rowerowym schodzimy do doliny Biłej przez osiedle
Beskid. Pamiętajmy, że w pobliżu znajduje się drzewostan daglezjowy oraz pomnik przyrody nieożywionej - Jaskinia u Jakubca. Poniżej pętli autobusowej w Biłej, po prawej stronie drogi, rośnie sporych
rozmiarów lipa, na której zawieszono kapliczkę. Po
około trzech godzinach marszu osiągamy centrum
Szczyrku, skąd za niebieskim szlakiem turystycznym
kierujemy się na Skrzyczne.
Po kolejnej godzinie i 30 minutach wędrówki
osiągamy Halę Jaworzyna. Hala ta, jak wszystkie
przyszczytowe i grzbietowe polany w Beskidach,
powstała przez wytrzebienie lasu pod gospodarkę
pasterską w XVI i XVII wieku i aż do dwudziestego
wieku była intensywnie wypasana. Dojście na Halę
można znacząco skrócić korzystając z wyciągu krzesełkowego.
W lesie, na wschód od Jaworzyny, znajduje się
wejście do Jaskini w Jaworzynie. W pobliżu znajduje
się także Jaskinia Pajęcza. Kontynuujemy wędrówkę
niebieskim szlakiem turystycznym na szczyt Skrzycznego, skąd możemy podziwiać rozległą panoramę.
Ze szczytu schodzimy kierując się zielonymi znakami
turystycznymi i po około 1 godzinie marszu dochodzimy na szczyt Malinowskiej Skały. W tym miejscu
warto obejrzeć wychodnie skalne zbudowane z tzw.
zlepieńców z Malinowskiej Skały (położone na terenie gminy Lipowa). Kolejne 1,5 godziny wędrówki
czerwonym szlakiem turystycznym i dochodzimy na
Przełęcz Salmopolską, mijając jaskinię Malinowską kolejny pomnik przyrody, położony na terenie gminy
Wisła. W pobliżu także jaskinia w Malinowie. Dotarłszy na Przełęcz Salmopolską ogarniamy wzrokiem
obszar naszej wędrówki, możemy posilić się lub zadumać pod stojącym tu „od zawsze” Białym Krzyżem,
a jeśli poczujemy się spragnieni, możemy jeszcze
pójść do źródeł Żylicy. Na Przełęczy Salmopolskiej
kończymy zwiedzanie Szczyrku. Z tego miejsca mo-
żemy dojechać autobusem z powrotem do centrum
Szczyrku lub pojechać do Wisły.
Ustroń
Zwiedzanie przyrodniczych i krajobrazowych
atrakcji gminy Ustroń rozpoczynamy wyjazdem kolejką linową z Ustronia Polany na polanę Stokłosica.
Podczas jazdy w górę można obejrzeć lasy świerkowe i bukowe, a przy wjeździe do lasu okazałe jodły.
W okresie letnim w leśnym runie dobrze widoczne
będą efektownie kwitnące rośliny: naparstnica purpurowa, goryczka trojeściowa i parzydło leśne. Polana Stokłosica to jeden z najlepszych punktów widokowych na Beskid Śląski. Na jej obrzeżach można
zobaczyć ciekawe formy drzew świerka z koronami
do ziemi.
Z polany czerwonym szlakiem turystycznym wyruszamy na szczyt Czantorii (około 30 minut). Szlak
pokrywa się ze ścieżką przyrodniczo-leśną Czantoria. Po drodze, po lewej stronie mijamy las świerkowy, a po prawej las z przewagą buka, uznany za
rezerwat przyrody „Czantoria”. Ciekawostką są zniekształcone przez wiatry i przymrozki drzewa bukowe przybierające wraz ze wzrostem wysokości nad
poziomem morza fantastyczne kształty.
Będąc na szczycie Czantorii trudno nie wspiąć się
na wieżę widokową, położoną już po czeskiej stronie
granicy. Z wieży rozpościera się widok we wszystkich kierunkach, przy dobrej pogodzie możemy zobaczyć Babią Górę i Tatry, a w kierunku zachodnim
i północnym miasta Górnego Śląska. Możemy rozpoznać miejsca, gdzie kończą się Karpaty, a rozpoczyna
się Pogórze, a następnie obszar podgórskich kotlin.
Następnie udajemy się w kierunku schroniska na Czantorii, aby później niebieskim szlakiem
zejść do doliny potoku Poniwiec (około 30 minut).
W pobliżu szlaku, biegnącego na górnym odcinku
przez rezerwat „Czantoria”, spotykamy okazałe egzemplarze buków i jaworów oraz charakterystyczne
dla zbiorowisk buczyn górskich gatunki roślin zielnych. Możemy spotkać również niektóre gatunki
zwierząt żyjących w górach lub ślady ich obecności,
w postaci tropów lub żerowisk, posłuchać śpiewu
ptaków, z których większość jest stosunkowo łatwa
do zaobserwowania. Po zejściu do ulicy Akacjowej,
kierujemy się kilkadziesiąt metrów poniżej na drogę
prowadzącą do nieczynnych wyrobisk piaskowca
godulskiego. Wizyta w zarastających kamieniołomach pozwala na poznanie budowy geologicznej
Karpat Zachodnich oraz zjawiska sukcesji ekologicznej, czyli wkraczania na ten teren roślinności zielnej
i drzewiastej. Następnie udajemy się do przystanku
autobusowego na ulicy 3 Maja lub na parking pod
dolną stacją kolejki na Czantorię, skąd wyruszamy
do Regionalnego Leśnego Ośrodka Edukacji Ekologicznej „Leśnik” w Ustroniu Jaszowcu. Tu możemy zobaczyć ekspozycję przyrodniczą poświęconą
lasom Beskidu Śląskiego oraz wystawy artystyczne
o tematyce związanej z przyrodą. Spod budynku
Ośrodka możemy zejść około 300 metrów ścieżką
przyrodniczą Skalica przez las na brzeg rzeki Wisły to jedno z najpiękniejszych i najbardziej zacisznych
miejsc w Ustroniu.
W dalszą trasę zwiedzania udajemy się samochodem lub autobusem i kierujemy się na ulicę Szpitalną, na parking koło Szpitala Reumatologicznego lub
Widok z Ustronia Zawodzia na masyw Czantorii
Fot. G. Winiarska
181
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
180
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
parking obok Szpitala Uzdrowiskowego Równica,
skąd już pieszo dochodzimy do Źródła Żelazistego
(odległość 200-300 m) lub do Źródła Karola (odległość ok. 1 km), dojście ulicami Sanatoryjną, Leczniczą i Źródlaną. Przejeżdżając przez centrum Ustronia warto podjechać na ulicę Daszyńskiego, aby
przed budynkiem nr 51 podziwiać okazały pomnik
przyrody, zwany Dębem Sobieskiego.
Ostatnim etapem wycieczki jest wyjazd na Równicę, skąd z podszczytowych polan rozpościera się
wspaniała panorama. Będąc na Równicy możemy
zejść w dół ok. 300 m szlakiem turystycznym i zobaczyć miejsce kultu religijnego, jeden z leśnych kościołów - Kamień na Równicy. Udając się natomiast
czerwonym szlakiem turystycznym w kierunku Jaszowca zobaczymy wspaniałe dwustuletnie buki
o dziwacznych kształtach, uformowane przez ekstremalne warunki klimatyczne. Na Równicy kończymy zwiedzanie Ustronia.
Wisła
Najlepszym sposobem na spędzenie na terenie
miasta Wisła jednego dnia poświęconego na zapoznanie się z najciekawszymi przyrodniczymi atrakcjami tej gminy, jest przejście trasy ścieżki przyrodniczej na Baranią Górę. Wędrówka ścieżką zajmuje
około 8 godzin i jest typowym turystycznym wyjściem w góry, wymaga więc odpowiedniego przygotowania kondycyjnego, ubrania, wygodnego
obuwia i innego wyposażenia turystycznego.
Udając się z centrum Wisły do punktu, skąd wyruszymy na trasę ścieżki, możemy zobaczyć okazały
Wisła - widok z Partecznika
pomnik przyrody - dąb szypułkowy rosnący obok
Domu Handlowego „Świerk”. Jadąc drogą Wisła Istebna skręcamy na rondzie w lewo, w stronę Wisły Czarnego. Przy przystanku Wisła Nowa Osada
II można przyjrzeć się zlepieńcom malinowskim
w korycie rzeki Wisły. Na moście w lewo odbija droga
prowadząca przez Przełęcz Salmopolską do Szczyrku, skręcamy jednak w prawo, by po przejechaniu
4 kilometrów dotrzeć do zapory wodnej i zbiornika retencyjnego zwanego Jeziorem Czerniańskim.
Powstał on w miejscu połączenia Czarnej Wisełki
i Białej Wisełki. Jest to dobre miejsce do zrobienia
urokliwych fotografii.
Możemy wybrać sobie punkt wyjścia na Baranią Górę i kierunek poruszania się ścieżką przyrodniczą. Może to być strażnica OSP w Wiśle Czarnem
i wówczas wędrujemy najpierw doliną Białej Wisełki.
Jeżeli zatrzymamy się na parkingu przy leśniczówce
Leśnictwa Czarne, ruszamy w dalszą trasę malowniczą
doliną Czarnej Wisełki, kierując się za znakami czarnego szlaku turystycznego w kierunku Polany Przysłop.
Polana Przysłop to zarówno teren proponowanego użytku ekologicznego z uwagi na walory przyrodnicze, jak i miejsce o walorach kulturowych. Na
Polanie znajduje się budynek Izby Leśnej z ciekawą
ekspozycją, Muzeum Turystyki Górskiej oraz stara leśniczówka (a także schronisko PTTK o zupełnie
„nieschroniskowej” architekturze). Polanę porastają
m.in. ziołorośla omiega górskiego, wietlicy alpejskiej
i ciemiężycy zielonej. Opuszczając polanę udajemy
się czerwonym szlakiem turystycznym w kierunku
szczytu Baraniej Góry. Wchodzimy na teren najwięk-
Fot. W. Suchta
Wiosna na górze Bucze
Fot. M. Śniegoń
szego w Beskidzie Śląskim rezerwatu przyrody „Barania Góra”, mijając po drodze świerkowo-jodłowe bory
dolnoreglowe, przechodzące wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza w świerczynę górnoreglową. Po niecałej godzinie wędrówki dochodzimy
do szczytu Baraniej Góry, gdzie z wieży widokowej
można zobaczyć przepiękną i rozległą panoramę.
Schodząc w dół niebieskim szlakiem turystycznym przechodzimy przez fragment 200-letniego
lasu, w którym rosną jodły, buki i świerki. W runie
leśnym pojawia się tojad morawski, goryczka trojeściowa, omieg górski, podrzeń żebrowiec oraz wietlica alpejska. Opuszczamy rezerwat, a dalsza trasa
wędrówki biegnie wzdłuż Białej Wisełki. Po niezbyt
długim schodzeniu w dół napotykamy Kaskady Rodła, czyli kompleks malowniczych wodospadów,
uważany za najpiękniejszy w Beskidach.
Cała dolina Białej Wisełki jest w istocie malowniczą i rozległą odkrywką geologiczną, której przejście umożliwia poznanie skomplikowanej budowy
geologicznej Beskidu Śląskiego. Schodząc ze szczytu Baraniej Góry najpierw napotykamy piaskowce
warstw istebniańskich, które w okolicy Kaskad Rodła przechodzą w głębiej położone warstwy godulskie. Pod sam koniec trasy, zbliżając się już do Wisły
Czarnego, można również wypatrzyć położone na
zboczu i grzbiecie skały grzybowe, będące pomnikiem przyrody nieożywionej. W wodach Białej Wisełki można zauważyć czasem pstrąga potokowego
- dla zachowania siedlisk tego gatunku utworzono
rezerwat „Wisła”, obejmujący doliny Białej Wisełki,
Czarnej Wisełki oraz Malinki.
Na parkingu przy strażnicy OSP kończymy zwiedzanie ścieżki przyrodniczej na Baranią Górę, a tym samym
poznawanie przyrodniczych osobliwości gminy Wisła.
Beskidzka 5
Trudne zadanie staje przed kimś, kto dysponując
zaledwie jednym dniem zamierza poznać największe atrakcje i osobliwości przyrodnicze wszystkich
gmin Beskidzkiej 5. Nie proponujemy w tym przypadku dokładnie wytyczonej trasy zwiedzania,
a jedynie podpowiadamy, na jakie obiekty na terenie poszczególnych gmin warto zwrócić uwagę
i jakie miejsca odwiedzić, aby… zacząć żałować, iż
pobyt w tym regionie trwał tak krótko, zaledwie kilka czy kilkanaście godzin!
Brenna
Koniecznie trzeba udać się na górę Bucze, aby
w rosnących tu grądowych lasach obejrzeć cieszyniankę wiosenną. To bodaj jedyny gatunek rośliny
w Polsce, który swą nazwą mocno związał się z regionem, w którym najliczniej rośnie (Cieszyn, Śląsk
Cieszyński). Warto poznać park przy Muzeum Zofii
Kossak-Szatkowskiej z rosnącymi tu drzewami gatunków egzotycznych. Na terenie Brennej rośnie
wiele okazałych rozmiarów drzew - pomników przyrody. Spośród nich trzeba poświęcić nieco uwagi
takim drzewom, jak dąb szypułkowy o obwodzie
pnia 705 cm, rosnący w Górkach Wielkich przy ul.
Szpotawickiej, jarząb szwedzki o obwodzie pnia 245
cm, rosnący na skraju lasu na górze Bucze oraz jodła
pospolita z pniem o obwodzie 416 cm, rosnąca na
stokach góry Kotarz w Brennej Hołcynie.
183
8. Przybyłem,
i..., czyli
propozycje
Pamiątki
182
i nie tylko, czyli
istniejące
i projektowane
formy ochrony
Istebna
Nie sposób będąc w Beskidzie Śląskim, a zwłaszcza w Istebnej, ominąć drzewostanów świerka zwanego istebniańskim właśnie. Warto obejrzeć słynny
oddział leśny 149h, położony w Istebnej, obok przysiółka Bystre Dolne, na terenie Leśnictwa Bukowiec,
z powalonym świerkiem noszącym imię prof. Andersona. Koniecznie należy odwiedzić Wolierę Pokazową Głuszców na Wyrchczadeczce (przy stacji Karpackiego Banku Genów) - to jedyna taka okazja, aby
z bliska poznać ptaki typowe dla Beskidu Śląskiego.
Również na terenie Istebnej znajdują się źródła rzeki
Olzy - trzeba je odwiedzić, by, nucąc słynne strofy
Jana Kubisza „Płyniesz Olzo po dolinie, płyniesz jak
przed laty (…)”, zadumać się choć przez chwilę nad
nieuchronnym upływem czasu.
Szczyrk
Szczyrk jest miejscowością niezwykle atrakcyjną
dla turystów, kuszącą pięknem panoram i szumem
lasów, a zimą stającą się rajem dla narciarzy. Jednak
w naszej przyrodniczej eskapadzie Szczyrk tak naprawdę jaskiniami stoi. Można podejść niebieskim
Świerki istebniańskie
Fot. A. Klimek
szlakiem turystycznym ze Szczyrku, z Hali Jaworzyna około 100 m w stronę Skrzycznego, aby przynajmniej rzucić okiem na otwór wejściowy Jaskini
w Jaworzynie. Jej zwiedzanie jest trudne, a wręcz
niewskazane z uwagi na chroniące się w niej nietoperze. Można jednak poznać jej sale i korytarze,
powstałe w wyniku ruchów odprężeniowo-grawitacyjnych w skalnym masywie, uruchamiając swą
wyobraźnię. Warto także udać się na Malinowską
Skałę, aby podziwiać wychodnie skalne zbudowane
ze zlepieńców malinowskich.
Ustroń
Choć Ustroń kojarzy się z uzdrowiskiem i miejscowością wypoczynkową, to znajdziemy tu kilka
miejsc typowo pogórniczych. Kamieniołomy na
Poniwcu i na Skalicy pozwolą poznać budowę geologiczną Beskidu Śląskiego (piaskowce godulskie),
a wyrobiska na Kopieńcu i na Jelenicy - wapienie
i łupki cieszyńskie, budujące podłoże Pogórza Cieszyńskiego. Warto wyjechać na polanę Stokłosica,
skąd widać wszystkie gminy Beskidzkiej 5 jak na
dłoni. Można w tym miejscu także zastanowić się
przez chwilę nad ekspansją człowieka na górskie
zbocza i szczyty. Aby odegnać czarne myśli, należy
przejść się kawałeczek w kierunku szczytu Czantorii, by spojrzeć na piękny bukowy las w rezerwacie
„Czantoria”.
Wisła
Nie sposób ominąć źródeł rzeki Wisły. Skoro nie
można jednak do nich dotrzeć, to warto przynajmniej przejść się doliną Białej Wisełki, by podziwiać
Kaskady Rodła - urokliwy i malowniczy kompleks
wodospadów. Niejako przy okazji można dojść do
wspaniałych lasów świerkowych, aby przynajmniej
uzmysłowić sobie, jak dawniej wyglądać mogła
puszcza porastająca całe Karpaty.
Niestety, nie możemy zagwarantować, że nawet
ktoś o żelaznej kondycji, przemieszczający się na dodatek samochodem, zdoła w jeden dzień obejrzeć
tę skromną listę przyrodniczych atrakcji Beskidzkiej 5. Możemy natomiast z całą odpowiedzialnością
zapewnić, że chyba nawet nie warto tego próbować.
Zdecydowanie lepiej jest przyjechać do Beskidzkiej 5 na dłużej, zostać tu przynajmniej kilka dni i poświęcić więcej czasu na spokojne poznanie uroków
tutejszej przyrody i krajobrazu. A kiedy już pozna się
beskidzką przyrodę, można wrócić do domu tylko
po to, aby… ponownie odwiedzić Beskidzką 5 i później do niej wielokrotnie powracać. Zapewniamy, że
warto!
Kaskady na Białej Wisełce Fot. M. Śniegoń
Veni, Vidi... or Suggestions
about Exploring the Natural
Attractions of B5
This book is not a typical tourist guidebook of
the municipalities of Beskidzka 5, nor does it aspire to be an encyclopedia or compendium of knowledge about the natural environment of the area.
Its aim is much more modest – it should encourage
people to explore the nature of Beskidzka 5, to wander the trails and pathless tracts of the region, to
meet its plants and animals, to traverse its unforgettable landscape and the more- or less-well-known
corners of the Beskidian mountains and foothills.
The diverse attractions of Beskidzka 5 for tourists (tourist tracks, walking tracks, bicycle trails, the
Woo- den Architecture Trail) are completed by trails
and sites that should be of particular importance to
those who are interested mainly in exploring the
natural environment and landscape of the Beskids.
There are many scenic viewpoints offering splendid
views, like Bucze, Błotny and Stary Groń (in Brenna), Ochodzita (Istebna), Skrzyczne (Szczyrk), Równica and the clearing of Stokłosica (Ustroń), as well
as Trzy Kopce Wiślańskie, Barania Góra and Stożek
(Wisła), that are definitely worthy of attention. The
charms of the Beskidian nature and landscape are
better appreciated while following marked nature
trails, among others: the forest nature trail of Karkoszczonka in Brenna Bukowa, the didactic trail of
Olza in Istebna, the natural forest trails of Czantoria
and Skalica in Ustroń, the didactic trails of Barania
Góra and the Forest Department of Wisła in Wisła
Czarne or the nature trail of the Forest Department
of Bielsko, which is located partially (the surroundings of Klimczok and Trzy Kopce) in Szczyrk. The
Beskidian Planet Trail in Istebna and the Knight’s
Trail (Rytirska stezka) up and down the slopes of
Wielka Czantoria on the Polish (Ustroń) and Czech
(Nydek) border complete the attractions.
Another, more static attraction has been prepared for those who are a bit lazy or tired of the exploration of Beskidzka 5: the centers of ecological
education in Istebna Dzielec, the Forest Regional
Centre of Ecological Education “Leśnik” (“the Forester”) in Ustroń Jaszowiec, the Forest Department’s
Chamber of Nature and History in Ustroń, the Chamber of History and the Forester’s Office at the Forest
Department of Wisła and the Chamber of Forest
and the Hut on Przysłopie in Wisła. The didactic offer of the 1st Field Station of the Carpathian Gene
Bank of Wyrchczadeczka in Istebna is vast, with the
Beech Museum, the external farm of the western
capercaille, precious tree stands and trees - Excluded Seed Stands, Mother Trees and the Preservative
Areas of the Carpathian Gene Bank. Konczakówka,
the hunting mansion in Brenna, is also a lovely
place to visit. Moreover, one can admire the animals
(and not only those native to the Silesian Beskids)
in the Forest Park of Surprises of Ustroń or at the
falcon center of “Anatum”, which is a Rehabilitation
Center for birds of prey, at the clearing of Stokłosica
on Czantoria.
Furthermore, there have been several tracks
planned in each municipality of Beskidzka 5. They
have been traced in a way that allows the exploration of the biggest number of beautiful and charming sites of the region.
185
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
184
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
9. Przyroda i turyści,
czyli jak ją poznawać,
aby jej nie zniszczyć
Ścieżki rozwidlone
Urazy zapieklone
Osiki roztrzęsione
Dzbany niezgłębione
Beskidy
Potoki rozmodlone
Myśli rozpalone
Graby zawęźlone
Wiatry roztańczone
Beskidy
Gabriel Palowski, Beskidy
Na szlaku turystycznym w Ustroniu
Fot. W. Suchta
187
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
186
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
9.1. Kilka słów o tym,
jak się (nie) zachowywać
na łonie przyrody
Wędrując szlakiem osobliwości i przyrodniczych
atrakcji Beskidzkiej 5, przedstawionych w niniejszej
książce, na pewno niejednokrotnie natkniemy się na
negatywne skutki obecności i działalności człowieka. Rozwój turystyki zawsze pociąga za sobą ingerencję człowieka w środowisko przyrodnicze, a wraz
z tym znaczące zagrożenia dla przyrody ożywionej
i nieożywionej. Przede wszystkim coraz większe obszary anektowane są przez człowieka na cele inwestycyjne, co powoduje zmniejszanie się powierzchni, na których najważniejszymi gospodarzami były,
są i nadal być powinny rośliny i zwierzęta. Jednocześnie turyści oczekują coraz nowocześniejszej infrastruktury, coraz liczniejszych ofert spędzania czasu
wolnego, a także swobodnego i łatwego dostępu
do wszystkich miejsc i zakątków promowanych jako
turystyczne atrakcje. Rozbudowa infrastruktury dla
niektórych form wypoczynku - zwłaszcza narciarstwa zjazdowego - powoduje znaczące przeobrażenia krajobrazu. Wzrost natężenia ruchu turystycznego jest również bezpośrednią przyczyną zanieczyszczenia środowiska naturalnego, na przykład
poprzez eksploatację obiektów turystycznych czy
zwiększony ruch samochodowy.
Nie trzeba jednak przeprowadzać szczegółowych badań i analiz, aby na własne oczy przekonać
się, że ludzie często postępują w sposób bezmyślny
i nieodpowiedzialny, niszcząc miejsca, które odwiedzają lub w których wypoczywają. Nawet podczas
krótkiego spaceru po którymś ze szlaków Beskidzkiej 5 można spotkać się z negatywnymi przykładami obecności człowieka, którymi najczęściej są:
•Śmieci.
Można je spotkać zarówno w rowach przydrożnych przy głównych drogach dojazdowych, jak i w
środku lasu, przy najmniej uczęszczanych szlakach
i ścieżkach. Od najmniejszych opakowań po cukierkach i batonach, przez butelki, puszki, aż po zepsute
urządzenia AGD, części samochodowe czy ogromne
worki ze śmieciami wyrzucone przez mieszkańców
domków letniskowych czy osoby, które przyjechały w Beskidy na krótki, weekendowy wypad. Można
się zastanawiać, jak to możliwe, że ktoś, kto miał tyle
energii, aby dojść szlakiem aż na szczyt i wynieść
tam swoje napoje i posiłek, nie miał już siły na to,
aby znieść z powrotem pustą butelkę czy papierek
po drugim śniadaniu. Taki widok rani serce chyba
każdego miłośnika przyrody, ba - chyba każdego
przyzwoitego i wychowanego człowieka. Dlatego
zasada „nie śmieć” to jedynie minimum świadczące
o dobrym wychowaniu. Każdy, kto chce zrobić nieco
więcej, może to uczynić, zbierając śmieci po innych,
mniej odpowiedzialnych gościach Beskidzkiej 5.
•Wydeptywanie runa.
Na najbardziej uczęszczanych szlakach w Beskidach
można zaobserwować ciągłe poszerzanie trasy,
w niektórych miejscach nawet o kilka metrów.
Obrzeża szlaku wydają się niektórym znacznie atrakcyjniejsze niż trasa główna - mniej kamieniste, mniej
strome, porośnięte roślinami. Tymczasem dziesiątki
stóp ubijających każdego dnia pobocze szlaku sprawiają, że na tym miejscu nic już nie wyrośnie - po
prostu gleba w takim miejscu staje się tak zbita, że
uniemożliwia kiełkowanie roślin. Jakie są tego konsekwencje - można sprawdzić, wchodząc na wieżę
widokową na szczycie Czantorii i spoglądając prosto w dół: naszym oczom ukaże się zjawisko niespotykane wcześniej w Beskidach - prawdziwa pustynia
o powierzchni kilkuset metrów kwadratowych.
• Okaleczanie drzew, rycie i malowanie na
skałkach.
Niektórzy mają zadziwiającą potrzebę uwieczniania
swojej bytności w danym miejscu, swoich inicjałów
bądź aktualnego stanu uczuciowego na korze mijanych drzew czy powierzchni wychodni skalnych.
Wiadomo, że potrzeba pozostawienia po sobie
trwałego śladu towarzyszy człowiekowi od czasów
co najmniej prehistorycznych, czego dowodem
mogą być choćby słynne naskalne malowidła z jaskini Lascaux. Zdaje się jednak, że słowa Horacego
z Pieśni III „Nie wszystek umrę” niektórzy biorą zbyt
dosłownie, a sposób, w jaki realizują tę dewizę budzi
prawdziwą rozpacz. Cóż kogo obchodzi Sebastian K.
z Tychów ze swoją niespełnioną miłością do Izy G.
z Będzina, uwiecznioną na korze drzewa lub skalnej
wychodni? Na widok wyrytego przez niego serca
na korze buka naprawdę boli serce. Biedne drzewa, które akurat pechowo wyrosły najbliżej szlaku
czy leśnej ścieżki. Trudno mieć także serce jak głaz
na widok głazu czy skałki upstrzonej tym wątpliwej
jakości graffiti.
•Hałas.
Hałaśliwe grupy wędrowców - w których maruderzy
pozostający „w ogonie” wrzeszczą coś opętańczo do
narzucających tempo piechurów z przodu, ci im coś
odkrzykują, zupełnie jakby znajdowali się na swoim
osiedlu, pod swoim balkonem - to problem stary jak
świat. W ostatnich latach nasila się jednak zupełnie
nowe zjawisko: wycie motocykli, quadów i samochodów offroadowych, które rozjeżdżają niektóre
beskidzkie zbocza. Ten problem niełatwo rozwiązać:
pojazdy te zazwyczaj nie mają tablic rejestracyjnych bądź są one dokładnie i szczelnie zachlapane
błotem; przemieszczają się z ogromną prędkością,
wykorzystując najbardziej odludne leśne dukty - jak
sama nazwa wskazuje, im bardziej „off the road”, tym
lepiej. Żeby złapać ich właścicieli na gorącym uczynku, trzeba najpierw zainwestować w pojazd o podobnej mocy i z podobnym hukiem ruszyć w pościg.
Niewykluczone zresztą, że takie pościgi bardzo by się
spodobały samym ściganym - na tym bowiem polega ta rozrywka, aby szybko, głośno i efektownie jeździć tam, gdzie jeździć się nie powinno, a cóż może
być efektowniejszego niż ściganie się po lesie? Kogo
obchodzi, że w promieniu kilku kilometrów uciekają spłoszone zwierzęta. Jeśli traktuje się las jako tor
crossowy - nikogo. Tymczasem takie sytuacje, jeśli
się powtarzają, mogą doprowadzić do całkowitego
opuszczenia danego terenu przez niektóre gatunki
zwierząt, zwłaszcza duże drapieżniki - wilki i rysie,
ale także choćby przez liczny ptasi drobiazg.
•Wypuszczanie luzem psów.
Psy uwielbiają biegać, a ich właściciele powinni
im to umożliwiać. Problem jednak w tym, że leśne
ścieżki i górskie szlaki to miejsce, gdzie pies powinien obowiązkowo być trzymany na smyczy. W ze-
Rumowisko skalne na Małej Czantorii
tknięciu z innymi zwierzętami, w otoczeniu dzikiej
przyrody odzywa się w nim bowiem instynkt drapieżnika. Nawet niewielki pies, na co dzień leniwy
kanapowiec, kłapiący pyskiem co najwyżej na przelatujące muchy, może doprowadzić do śmierci spłoszoną i uciekającą na ślepo sarnę, nie wspominając
o drobniejszych stworzeniach: zającach, płazach
czy gadach. Często właściciel nawet nie zdaje sobie sprawy, ile szkód wyrządził jego pupil w czasie
tych kilku minut, na które zniknął z oczu w leśnym
gąszczu. Dlatego puszczanie psa luzem w lesie jest
w Polsce prawnie zakazane!
•Niszczenie drzew, krzewów i runa leśnego.
Często można się natknąć na zniszczone grzyby,
kopnięte czyimś butem w ramach zemsty za to, że
mają pod spodem blaszki. Tymczasem zupa grzybowa czy jajecznica z grzybami to przecież nie jedyny
cel, dla którego istnieją grzyby i to, że dany grzyb
jest niejadalny, a nawet trujący dla człowieka, nie
oznacza, że nie stanowi smacznej przekąski dla innego gatunku. Niektóre osoby nie znoszą żadnych
przeszkód na swojej drodze - dlatego łamią zwieszające się gałęzie, depczą po krzewach płożących
się w pobliżu ścieżki, a zbierając na przykład jeżyny
- z furią walczą z kłującymi gałązkami przy pomocy
kija. Inne z kolei tak są zachwycone napotkanymi roślinami, że koniecznie chcą je zabrać ze sobą - wykopują kępkę ładnie kwitnących roślin (które nierzadko okazują się być gatunkiem chronionym), przesadzają do skalnego ogródka przed domem i cieszą
się krzewinką, której nie można kupić w żadnym
sklepie ogrodniczym - zazwyczaj bardzo krótko, bo
roślina, wyrwana ze swego naturalnego środowiska,
marnieje w oczach.
Fot. W. Suchta
189
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
188
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
Jak zatem należy zachowywać się na górskich szlakach? Większość z nas wyczuwa to intuicyjnie, jednak
dla tych, którzy potrzebują w życiu jasnych i uporządkowanych zasad podajemy poniżej zbiór najważniejszych reguł zachowania się w otoczeniu górskiej (i nie tylko) przyrody.
Dekalog turysty - miłośnika przyrody
1.
Bądź otwarty na spotkanie z przyrodą - poszukuj
informacji, czytaj, słuchaj, oglądaj; im więcej wiesz,
tym więcej ciekawych rzeczy możesz się dowie
dzieć i odkryć podczas wędrówki.
2. Podchodź z szacunkiem do zwierząt - nie zakłócaj
ich spokoju, nie płosz ich, nie dotykaj, nie niszcz
ich domów i miejsc, gdzie przebywają.
3.
Podchodź z szacunkiem do roślin - nie łam gałęzi, nie niszcz kory drzew, nie zrywaj roślin, nie
depcz grzybów, nie rozkopuj ściółki, nie wyrywaj
i nie przesadzaj roślin z ich naturalnego siedliska
do swego ogrodu czy parapetowej doniczki.
4. Zachowuj się cicho - świat wokół Ciebie jest już
wyjątkowo hałaśliwy i głośny.
5.
Nie wyrzucaj żadnych śmieci, gdy znajdujesz się
na łonie natury - raczej zbieraj śmieci po innych,
niech trafią tam, gdzie ich miejsce - do koszy i na
wysypisko odpadów.
6.
Nie rozpalaj ognia w miejscach do tego nieprzeznaczonych - pieczenie kiełbasy na ognisku czy
grill nad rzeczką kuszą i wydają się niewinne, ale
wystarczy moment nieuwagi, by spłonęło
znacznie więcej niż kilka suchych gałęzi.
7. Nie spuszczaj psa ze smyczy - wystarczy już sama
nasza i naszych pupilów obecność w lesie, by jego
prawowici mieszkańcy czuli niepokój i strach.
8. Trzymaj się szlaku, nie poszerzaj go idąc po obrze żach - nie bądź zaborczy, szlaki z pewnością są
wystarczająco szerokie, byś się na nich zmieścił.
9.
Nie wchodź na tereny, na które wchodzić się nie
powinno - do rezerwatów, w których nie ma wytyczonych tras turystycznych, do jaskiń, do szkółek leśnych i wszędzie tam, gdzie ustawiono stosowne znaki i tablice informujące o zakazie wstępu.
10.Nie zostawiaj żadnych śladów swojej obecności nawet jeśli już musisz „załatwić się” w lesie, to
zrób to tak, by nie załatwić lasu.
Powyższą listę można zakończyć jednym stwierdzeniem - na szlaku zachowuj się przyzwoicie, tak, by ktoś,
kto przyjdzie w odwiedzane przez Ciebie miejsca, nie pomyślał o Tobie źle, a nawet nie zauważył żadnych śladów Twojej obecności!
Poranek w beskidzkim lesie
Fot. W. Suchta
Turyści na szlaku
Fot. W. Suchta
Warto pamiętać, że zgodnie z ustawą z dnia 28
września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz.
435 z późn. zm.):
• Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są
dostępne dla ludności.
• Stałym zakazem wstępu objęte są lasy stanowią ce:
- uprawy leśne do 4 m wysokości;
- powierzchnie doświadczalne i drzewostany
nasienne;
- ostoje zwierząt;
- źródliska rzek i potoków;
- obszary zagrożone erozją.
• Nadleśniczy wprowadza okresowy zakaz wstępu
do lasu stanowiącego własność Skarbu Państwa
w razie gdy:
- wystąpiło zniszczenie albo znaczne uszko dzenie drzewostanów lub degradacja runa
leśnego;
- występuje duże zagrożenie pożarowe;
- wykonywane są zabiegi gospodarcze zwią zane z hodowlą, ochroną lasu lub pozyska niem drewna.
• Lasy objęte stałym lub okresowym zakazem
wstępu oznacza się tablicami z napisem „zakaz
wstępu” oraz wskazaniem przyczyny i terminu
obowiązywania zakazu.
• Właściciel lasu niestanowiącego własności Skar bu Państwa może zakazać wstępu do lasu, ozna czając ten las tablicą z odpowiednim napisem.
• Ruch pojazdem silnikowym, zaprzęgowym
i motorowerem w lesie dozwolony jest jedynie
drogami publicznymi, natomiast drogami leśny mi jest dozwolony tylko wtedy, gdy są one ozna kowane drogowskazami dopuszczającymi ruch
po tych drogach.
• Postój pojazdów na drogach leśnych jest dozwo lony wyłącznie w miejscach oznakowanych.
• Jazda konna w lesie dopuszczalna jest tylko
drogami leśnymi wyznaczonymi przez nadleśni czego.
• W lasach zabrania się:
- zanieczyszczania gleby i wód;
- zaśmiecania;
- rozkopywania gruntu;
- niszczenia grzybów oraz grzybni;
- niszczenia lub uszkadzania drzew, krzewów
lub innych roślin;
- niszczenia urządzeń i obiektów gospodar czych, turystycznych i technicznych oraz
znaków i tablic;
- zbierania płodów runa leśnego w oznako wanych miejscach zabronionych;
- rozgarniania i zbierania ściółki;
- wypasu zwierząt gospodarskich;
- biwakowania poza miejscami wyznaczony mi przez właściciela lasu lub nadleśniczego;
- wybierania jaj i piskląt, niszczenia lęgowisk
i gniazd ptasich, a także niszczenia legowisk,
nor i mrowisk;
- płoszenia, ścigania, chwytania i zabijania
dziko żyjących zwierząt;
- puszczania psów luzem;
- hałasowania oraz używania sygnałów
dźwiękowych, z wyjątkiem przypadków wy magających wszczęcia alarmu.
• W lasach oraz na terenach śródleśnych, jak rów nież w odległości do 100 m od granicy lasu,
zabrania się działań i czynności mogących
wywołać niebezpieczeństwo, a w szczególności:
- rozniecania ognia poza miejscami wyzna czonymi do tego celu przez właściciela lasu
lub nadleśniczego;
- korzystania z otwartego płomienia;
- wypalania wierzchniej warstwy gleby i po zostałości roślinnych.
• Zbiór płodów runa leśnego na własne potrzeby
dopuszczony jest w lasach nieobjętych stałym
lub okresowym zakazem wstępu. Można zbierać
owocniki grzybów jadalnych wyłącznie zdro wych okazów, bez oznak rozkładu. Zbiór owo ców może odbywać się wyłącznie ręcznie, bez
użycia jakichkolwiek narzędzi i urządzeń niszczą cych lub uszkadzających rośliny.
191
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
190
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
9.2 Turystyka zrównoważona
W poprzednim rozdziale wskazane zostały różne przykłady zachowywania się turystów przynoszących szkody miejscom, które odwiedzają. Myli
się jednak ten, kto sądzi, że wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze danego regionu może być
jedynie negatywny. Wręcz przeciwnie - to, że jakiś
region jest popularnym miejscem wypoczynku dla
turystów, może dodatkowo mobilizować jego gospodarzy do większego dbania o środowisko naturalne i jego ochronę. Wzmocnienie atrakcyjności
turystycznej staje się motywacją do działań proekologicznych: tworzenia obszarów chronionych,
pielęgnacji pomników przyrody jako atrakcji turystycznych, dodatkowych zalesień, które wzbogacają krajobraz. Chęć przyciągnięcia turystów, a przede
wszystkim zapewnienia im przyzwoitych warunków
pobytu wraz z zachęceniem do powtórnego odwiedzenia, stanowi także bodziec do realizacji takich
inwestycji, jak rozbudowa kanalizacji i oczyszczalni
ścieków, likwidacja dzikich wysypisk śmieci i uporządkowanie gospodarki odpadami czy rozwiązywanie problemów komunikacyjnych i transportowych. Warto też zauważyć, że w regionach atrakcyjnych turystycznie lokalna gospodarka zazwyczaj
w znacznej mierze opiera się na sektorze usług, który jest znacznie przyjaźniejszy dla środowiska niż
sektor przemysłu.
Wpływ turystyki na stan środowiska naturalnego
może więc być różnoraki. Co ciekawe, sami mieszkańcy regionu Beskidzkiej 5 oceniają go bardzo różnie - w badaniach ankietowych przeprowadzonych
w 2009 roku w tej grupie osób, na pytanie „W jaki
sposób rozwój turystyki na terenie Pani/Pana gminy wpływa na stan środowiska naturalnego?”, 37%
ankietowanych wybrało odpowiedź „Raczej negatywnie” lub „Zdecydowanie negatywnie”, natomiast
43% odpowiedziało „Raczej pozytywnie” bądź „Zdecydowanie pozytywnie”. Osoby postrzegające raczej pozytywny wpływ turystyki uzasadniały swoje
zdanie najczęściej tak: „Ludzie przyjeżdżając do nas
mogą zobaczyć piękno przyrody, poznają przyrodę
i dlatego chcą potem o nią dbać” lub „Dzięki rozwojowi turystyki są pieniądze na ochronę środowiska”.
Nie ulega wątpliwości, że zależność pomiędzy
rozwojem turystyki a stanem środowiska naturalnego jest bardzo złożona. Pojawia się zatem pytanie
- czy możliwy jest taki rozwój turystyki, który mini-
malizuje negatywne oddziaływania na środowisko?
Czy możliwy jest taki rozwój społeczno-gospodarczy
w ogóle, który odbywa się przy poszanowaniu potrzeb środowiska naturalnego? W odpowiedzi na te
pytania powstało pojęcie rozwoju zrównoważonego, czyli takiego, w którym racje społeczne, ekonomiczne i ekologiczne traktowane są równorzędnie.
Idea rozwoju zrównoważonego znalazła swoje odzwierciedlenie również w polskim prawodawstwie
- w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej22. Termin
ten możemy w sposób przystępny zdefiniować jako
taki sposób myślenia, który wyklucza kierowanie
się hasłem typu „po nas choćby potop”. Dążąc do
zaspokojenia naszych potrzeb i dbając o naszą dzisiejszą wygodę i dobrobyt, musimy mieć na uwadze
prawo do istnienia wszystkich żywych organizmów,
konieczność zachowania ich siedlisk i naturalnie zachodzących procesów. Musimy także uwzględnić
przyszłość i przyszłe pokolenia, w taki sposób dążąc
do rozwoju gospodarczego i społecznego, aby nie
wyeksploatować do cna wszelkich zasobów naturalnych, nie zatruć naszego otoczenia, nie zabudować
każdego górskiego szczytu i zbocza.
W ślad za rozwojem koncepcji zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego pojawiła się
węższa koncepcja zrównoważonego rozwoju turystyki. Ogólne zasady zrównoważonego rozwoju turystycznego opracowały w 1995 roku dwie największe organizacje turystyczne świata - Rada Podróży
i Turystyki (WTTC, World Travel and Tourism Council)
oraz Światowa Organizacja Turystyczna (WTO, World
Tourism Organization) wspólnie z Radą Ziemi (Earth
Council), pod nazwą Agenda 21 dla przemysłu turystycznego (Agend 21 for the Travel and Tourism
Industry). Oto najważniejsze z tych zasad:
• Turystyka powinna propagować zdrowy i pro duktywny tryb życia w harmonii z przyrodą,
zbliżać do siebie ludzi różnych narodowości,
kreować otwartość i tolerancję;
• Rozwój turystyki ma przyczyniać się do zacho wania zasobów przyrody oraz do ochrony trady cyjnej kultury lokalnych społeczności;
• Rozwój turystyki w danym regionie powinien
następować przy udziale miejscowej ludności:
jej głos powinien być uwzględniany już na
etapie planowania rozwoju turystycznego,
a turystyka powinna stanowić dla niej nowe
źródło dochodu;
22.Definicję zrównoważonego rozwoju przytoczono w przypisie w rozdziale 6.2.
Polana Stokłosica na Wielkiej Czantorii
•
•
Fot. W. Suchta
Działalność usługowa i produkcyjna w branży
turystycznej powinna zmierzać do zmniejszania
ilości odpadów i oszczędzania wody i energii
oraz stymulować do zachowań proekologicznych;
Kraje powinny promować wolną wymianę usług
w turystyce, podporządkowaną zasadom zrównoważonego rozwoju i respektującą międzynarodowe prawo ochrony środowiska.
Głównym założeniem turystyki zrównoważonej
jest osiąganie równowagi pomiędzy wymogami
turystów, środowiska naturalnego i lokalnych społeczności. Nie jest to zadanie łatwe, gdyż wymogi te
często bywają sprzeczne. Dlatego też równowaga
ta nigdy nie zostanie wypracowana „raz na zawsze”.
Możemy jednak wszyscy - jako mieszkańcy, turyści,
pracownicy samorządów czy lokalni przedsiębiorcy
- w naszych codziennych działaniach uwzględniać
nie tylko własne potrzeby, ale też potrzeby innych
grup społecznych oraz naszego najważniejszego
i najbardziej cierpliwego, ale również najbardziej
wrażliwego partnera - przyrody.
Gronie, nasze gronie,
Śląska wy ozdobą,
wśród was serce płonie,
człek się czuje sobą...
Emanuel Grim, Pieśń
9.3. Dobre praktyki, czyli mamy
się czym pochwalić!
Na terenie gmin Beskidzkiej 5 wskazać można wiele przykładów tak zwanych dobrych praktyk
w zakresie zrównoważonego rozwoju turystyki,
czyli działań promujących taką turystykę, która nie
zagraża środowisku przyrodniczemu lub w ograniczonym stopniu na nie wpływa.
Są to działania bardzo różnorodne, ale umownie można je podzielić na trzy grupy. Do pierwszej
z nich zaliczyć można wszystkie inicjatywy z zakresu
edukacji ekologicznej, mające na celu podniesienie świadomości ekologicznej oraz wiedzy na temat otaczającej nas przyrody. Nie sposób bowiem
zaprzeczyć stwierdzeniu, że człowiek jest bardziej
skłonny chronić to, co zna i rozumie niż to, czego
nie zauważa i nie pojmuje. W drugiej grupie działań
można umieścić wszelkie te przedsięwzięcia, które
umożliwiają uprawianie turystyki czy aktywny wypoczynek na tak zwanym łonie natury, przy jednoczesnym ograniczonym, ekstensywnym oddziaływaniu na przyrodę. Wreszcie do trzeciej grupy działań można zaliczyć te, które na pierwszy rzut oka
z turystyką i wypoczynkiem raczej się nie kojarzą.
Jednak są to inicjatywy zmierzające do kształtowania środowiska przyrodniczego, krajobrazu Beskidu
Śląskiego takiego, jaki znają i cenią turyści – z górskimi stokami pokrytymi lasem i z mozaiką otwartych
przestrzeni hal i polan, z zamieszkującymi to zróżnicowane siedlisko charyzmatycznymi dla Beskidu
Śląskiego gatunkami roślin i zwierząt. Spośród wie-
193
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
192
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
lu dobrych praktyk z terenu Beskidzkiej 5 wybraliśmy
jedynie te przykładowe, do których należą:
Inicjatywy polegające na tworzeniu przyrodniczych ścieżek dydaktyczno-krajoznawczych
oraz ośrodków edukacji ekologicznej, czyli wiem,
znam, szanuję i chronię:
Na terenie gmin Beskidzkiej 5 funkcjonuje kilka
ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych oraz ośrodków edukacji ekologicznej (omówionych szerzej
w rozdziałach 8.2 i 8.3). W zdecydowanej większości są
to ścieżki i obiekty utworzone przez nadleśnictwa zarządzające lasami na tym obszarze, ale można wskazać
także ścieżki powstałe z inicjatywy lokalnego samorządu (np. ścieżka „Góra Bucze” w Górkach Wielkich).
Ścieżki przyrodnicze – dzięki ustawionym na
trasach tablicom informacyjnym oraz wydawanym
przewodnikom – pozwalają na samodzielne poznawanie przyrody regionu, występujących tu gatunków grzybów, roślin i zwierząt, jak również umożliwiają zrozumienie zachodzących w środowisku zjawisk i procesów. Podobną rolę pełnią ośrodki edukacji ekologicznej ze swoimi ekspozycjami i zbiorami bibliotecznymi czy ofertą spotkań, prezentacji
lub wykładów. Chociaż inicjatywy te służą przede
wszystkim edukacji ekologicznej dzieci i młodzieży,
trasy i obiekty tego typu są ogólnodostępne, pozwalają więc na kształtowanie świadomości i wrażliwości przyrodniczej wszystkich, bez względu na
wiek czy poziom wykształcenia.
Ścieżki przyrodnicze i ośrodki edukacji ekologicznej na terenie Beskidzkiej 5 nie powstawały
w ramach jednego określonego programu czy projektu. Jednak ich oferta wzajemnie się uzupełnia
i pozwala na zdobycie podstawowej wiedzy o dziedzictwie przyrodniczym tego obszaru.
Inicjatywy w zakresie tworzenia i rozbudowy
infrastruktury turystycznej, czyli wypoczynek na
łonie natury:
•Sieci tras rowerowych.
Przez Beskidzką 5 przebiega Zielony Szlak Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń oraz szlak Euroregionu Śląsk Cieszyński – czerwona trasa rowerowa
oznaczona numerem 24C. W każdej z gmin Beskidzkiej 5 wytyczono również krótsze bądź dłuższe trasy
rowerowe. Na uwagę zasługują tu przede wszystkim
transgraniczne trasy kolarstwa górskiego powstałe na pograniczu polsko-czeskim. Trasy te zostały
utworzone i wypromowane w ramach projektu
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej,
w dwóch etapach. W ramach etapu I, realizowanego
wspólnie przez gminę Istebna i czeską gminę Bukovec, utworzono 10 tras kolarstwa górskiego o różnym stopniu trudności, opisanych za pomocą traków
GPS. Trasy te zostały szczegółowo przedstawione
w formie mapy, zawierającej także część o charakterze przewodnika turystycznego po regionie.
W ramach promocji zorganizowano szereg znaczących imprez rowerowych (m.in. Beskidy MTB Trophy
– etapowy wyścig kolarstwa górskiego o międzynarodowym znaczeniu) oraz wydano specjalną Rowerową Kartę Rabatową. Kolejny etap, realizowany
wspólnie przez gminy Istebna i Ustroń z udziałem
Związku Gmin Ziemi Jabłonkowskiej, dotyczył m.in.
wytyczenia kolejnych 10 tras w okolicach Ustronia
oraz wprowadzenia certyfikacji „Miejsc Przyjaznych
Rowerzystom”. Planowana jest dalsza rozbudowa
sieci tras MTB. Będą również organizowane kolejne
zawody w kolarstwie górskim, a także – odbywający
się od niedawna – szosowy maraton rowerowy „Pętla Beskidzka”. Ze szczegółowym przebiegiem tras
oraz efektami realizacji projektu można zapoznać
się na stronie www.mtbbeskidy.pl. Warto podkreślić,
że inicjatywa ta została wyróżniona jako dobra praktyka w ramach projektu pn. „Zrównoważony rozwój
Karpat poprzez turystykę przyjazną środowisku”23.
•Trasy narciarstwa biegowego
Narciarstwo biegowe to forma aktywności fizycznej przyjazna środowisku, nie wymagająca –
w odróżnieniu od narciarstwa zjazdowego – budowy nadmiernie ingerującej w krajobraz infrastruktury, dostępna dla osób o różnej kondycji fizycznej.
Do niedawna na terenie Beskidzkiej 5 funkcjonował
jedynie profesjonalny kompleks tras do uprawiania
narciarstwa biegowego i biathlonu na przełęczy Kubalonka (zmodernizowany w 2008 r., jest jednym
z najnowocześniejszych tego typu obiektów w Europie; latem trasy mogą służyć do jazdy na rowerach
lub nartorolkach) oraz kilka krótszych odcinków
w poszczególnych gminach. Z każdym rokiem jednak
ta sytuacja się zmienia: nowe trasy do narciarstwa
biegowego powstają w Brennej, Istebnej, Szczyrku
Wiśle – większość z nich w ramach projektów
współfinansowanych z Unii Europejskiej w ramach
Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego. Podkreślić należy, że przedsięwzięcia
te muszą spełniać szczególne wymagania dotyczą-
23. Więcej o projekcie i innych dobrych praktykach z terenu Karpat: „Turystyka przyjazna środowisku. Poradnik wdrażania w polskich
Karpatach”. Praca zbiorowa pod redakcją Centrum UNEP/GRID-Warszawa, Warszawa – Kraków 2009.
ce poszanowania środowiska przyrodniczego, gdyż
w zdecydowanej większości leżą w granicach obszaru Natura 2000.
Inicjatywy zmierzające do kształtowania charakterystycznego krajobrazu Beskidu Śląskiego
i utrzymania różnorodności siedliskowej i gatunkowej tego obszaru, czyli chrońmy nasze dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe:
• „Program aktywizacji gospodarczej oraz
zachowania dziedzictwa kulturowego Beskidów
i Jury Krakowsko-Częstochowskiej Owca plus”
Jest to program realizowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, który polega na uruchomieniu systemu różnych zachęt dla ponownego
wprowadzenia wypasu owiec na polanach i halach
położonych powyżej 500 m n.p.m. Jego cele to:
• przywrócenie wypasu owiec na tereny położo ne w wyższych partiach górskich Beskidów (oraz
na murawy kserotermiczne Jury Krakowsko Częstochowskiej),
• przywrócenie przestrzeni otwartych krajobrazu;
• ochrona bioróżnorodności i powstrzymanie
sukcesji wtórnej,
Wypas owiec w Beskidach
•
•
•
•
•
zachowanie i ochrona gatunków endemicznych
roślin,
zachowanie i zwiększenie pogłowia owiec,
z uwzględnieniem ras lokalnych,
utrzymanie i odbudowa obiektów architektury
pasterskiej,
rozwój turystyki, poszerzenie oferty gospodarstw agroturystycznych,
krzewienie tradycji kultury ludowej, rozwój
rzemiosła i przetwórstwa produktów pochodzenia owczego.
Pierwsza edycja tego programu realizowana była
w latach 2008-2009. W wyniku tej inicjatywy turysta
wędrujący szlakami Beskidu Śląskiego czy Beskidu
Żywieckiego znów może natknąć się na pasące się
na halach owce oraz skosztować tradycyjnych serów
owczych. Dzięki działalności Tatrzańsko-Beskidzkiej Spółdzielni Producentów „Gazdowie” znacząco
wzrosło pogłowie owiec w Beskidach, na nowo zaczęły funkcjonować bacówki – na terenie Beskidzkiej 5 są to bacówki na Ochodzitej, Podgrapach
i Hali Baraniej – a mieszkańcy mogą wziąć udział
w takich tradycyjnych uroczystościach jak redyk czy
miyszani owiec.
Fot. W. Suchta
195
9. Przyroda
i turyści,
czyli jak
ją poznawać,
jej nie zniszczyć
Pamiątki
194
przeszłości
i nie tylko,
czyli
istniejąceaby
i projektowane
formy ochrony
• Reintrodukcja głuszca w Beskidzie Śląskim
Program ten jest przykładem przywracania do
środowiska przyrodniczego tych jego elementów
– w tym przypadku gatunku zwierzęcia – które bądź
w danym regionie zanikły (wymarły) bądź znalazły
się w sytuacji krytycznej. Głuszce są gatunkiem rodzimym dla awifauny Beskidu Śląskiego. Przez lata
były gatunkiem łownym i to właśnie na skutek intensywnych polowań (już od połowy XIX wieku), ale
także z powodu zachodzących zmian w gospodarce
leśnej, rozpadających się drzewostanów świerkowych oraz penetracji lasów przez ludzi, gatunek ten
na terenie Beskidu Śląskiego na początku XXI wieku
znalazły się na krawędzi wymarcia. Warto dodać, że
głuszec jest gatunkiem podlegającym ścisłej ochronie zgodnie z polskim prawem, a obowiązek jego
zachowania i ochrony wynika również z przepisów
prawa europejskiego (Dyrektywa Ptasia).
W 2002 r. Nadleśnictwo Wisła, dzięki finansowemu wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, uruchomiło
Wolierową Hodowlę Głuszców w Jaworzynce Wyrchczadeczce. Dzięki tej hodowli te piękne ptaki,
o niezwykle widowiskowych tokach, są przywracane lasom Beskidu Śląskiego. Przeciętny turysta ma
znikome szanse spotkania głuszca w naturze, podczas wędrówek szlakami Beskidzkiej 5. Może jednak
obejrzeć te niezwykłe ptaki w Wolierze Pokazowej
(patrz rozdział 8.3).
Nature and Tourists or How
to Explore Nature without
Destroying It
Rośliny (i grzyby)
Unfortunately, while wandering the trails of Beskidzka 5, one will surely notice more than once the
negative effects of human presence and activity, for
example litter lying around, trampled undergrowth
or meadows, broken branches, plants picked and
than thrown away etc., left by people who do not
deserve to be called tourists. How should we then
behave on mountain trails? Most people know it intuitively, but those who need a clear set of rules are
presented with this list of the most-important rules
of behavior in such circumstances or a Decalogue of
a nature-enthusiast tourist:
1. Open yourself to nature – the more you know,
the more interesting things you may find out
during your hike.
2. Respect the animals – do not disturb them, do
not scare them, do not touch them, do not
destroy their houses and places they live.
3.
Respect the plants – do not break the branches,
do not destroy the bark, do not pick plants, do
not tread on mushrooms, do not tumble in the
forest bed, do not pick plants in order to plant
them in your garden or a window-sill pot.
4. Be quiet – the world around you makes enough
noise.
5.
Do not throw away any rubbish – nature does
not need it, you should rather pick up litter left
by others in order to put it where it belongs – in
the rubbish bin and then the dumping ground.
6. Do not light fires in places where it is not allowed
– one moment of carelessness and something
much more than a few twigs may burn down.
7. Do not unleash your dog – our presence is enough
stress for the forest’s rightful inhabitants.
8. Stay on the trail, do not widen it – the trails are
without doubt wide enough for you to fit in.
9. Do not enter restricted areas!
Widok z Wisły na Czantorię
Fot. W. Suchta
Indeks nazw polskich
i łacińskich
10.Do not leave any trace of your presence!
B
babka średnia Plantago media
barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnovskii
barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium
barwinek pospolity Vinca minor
bez czarny Sambucus nigra
bliźniczka psia trawka Nardus stricta
bluszcz pospolity Hedera helix
borówka czarna Vaccinium myrtillus
brodawnik zwyczajny Leontodon hispidus
brzoza brodawkowata Betula pendula
buk pospolity Fagus sylvatica
buławnik wielkokwiatowy
Cephalanthera damasonium
C
centuria pospolita Centaurium erythraea
subsp. erythraea
chaber driakiewnik Centaurea scabiosa
chaber ostrołuskowy Centaurea oxylepis
ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum
cieszynianka wiosenna Hacquetia epipactis
cis pospolity Taxus baccata
czeremcha zwyczajna Padus avium
czereśnia ptasia Prunus avium
czerniec gronkowy Actaea spicata
czosnek niedźwiedzi Allium ursinum
czyściec leśny Stachys sylvatica
D
daglezja (jedlica) zielona Pseudotsuga menziesii
daglezja (jedlica) zielona odmiana sina
Pseudotsuga menziesii var. glauca
dąb czerwony Quercus rubra
dąb szypułkowy Quercus robur
dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis
dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris
dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum
F
fiołek błotny Viola palustris
fiołek leśny Viola reichenbachiana
G
głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna
gnieźnik leśny Neottia nidus-avis
goryczka orzęsiona Gentianella ciliata
goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea
goryczuszka orzęsiona Gentianella ciliata
goździk kropkowany Dianthus deltoides
gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea
grab pospolity Carpinus betulus
groszek łąkowy Lathyrus pratensis
groszek wiosenny Lathyrus vernus
gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum
gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea
J
jarząb mączny odmiana wielkolistna
Sorbus aria odm. ‘Majestica’
jarząb pospolity (jarzębina pospolita)
Sorbus aucuparia
jarząb szwedzki Sorbus intermedia
jaskier kosmaty Ranunculus lanuginosus
jaskier platanolistny Ranunculus platanifolius
jemioła pospolita Viscum album
jesion wyniosły Fraxinus excelsior
jesion wyniosły odmiana drobnolistna
Fraxinus excelsior „Angustifolia”
jesion wyniosły odmiana jednolistkowa zwisająca
Fraxinus excelsior ‘Heterophylla Pendula’
jodła kaukaska Abies normandiana
jodła pospolita Abies alba
K
kalina koralowa Viburnum opulus
kasztanowiec pospolity Aesculus hippocastanum
klon ginnala Acer ginnala
klon jawor Acer pseudoplatanus
klon jawor odmiana „Prinz Handjery”
Acer pseudoplatanus „Prinz Handjery”
klon jawor odmiana purpurowa
Acer pseudoplatanus „Atropurpureum”
klon jesionolistny Acer negundo
klon polny Acer campestre
klon pospolity Acer platanoides
klon tatarski Acer tataricum
kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum
kłosówka miękka Holcus mollis
knieć błotna (kaczeniec) Caltha palustris
knieć górska Caltha palustris subsp. laeta
kokoryczka wielokwiatowa
Polygonatum multiflorum
komonica zwyczajna Lotus corniculatus
koniczyna biała Trifolium repens
koniczyna łąkowa Trifolium pratense
koniczyna pagórkowa Trifolium montanum
konietlica łąkowa Trisetum flavescens
kopytnik pospolity Asarum europaeum
kosmatka gajowa Luzula luzuloides
kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica
kosmatka żółtawa Luzula luzulina
kostrzewa czerwona Festuca rubra
197
196
kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea
kozibród wschodni Tragopogon orientalis
korkowiec amurski Phellodendron amurense
kruszczyk błotny Epipactis palustris
kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine
kruszyna pospolita Frangula alnus
krwawnica pospolita Lythrum salicaria
krwiściąg mniejszy Sanguisorba minor
krzyżownica czubata Polygala comosa
kukułka Vermeulena Dactylorhiza vermeuleniana
= Dactylorhiza × dinglensis nothosubsp.
vermeuleniana (D. maculata × D. majalis)
kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii
kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis
kupkówka pospolita Dactylis glomerata
L
lebiodka pospolita Origanum vulgare
lepiężnik biały Petasites albus
lepiężnik wyłysiały Petasites kablikianus
leszczyna pospolita Corylus avellana
liczydło górskie Streptopus amplexifolius
lilak pospolity Syringa vulgaris
lilia złotogłów Lilium martagon
lipa drobnnolistna Tilia cordata
listera jajowata Listera ovata
M
macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides
marzanka wonna Galium odoratum
mamutowiec olbrzymi Sequoiadendron giganteum
mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus
miesiącznica trwała Lunaria rediviva
mietlica pospolita Agrostis capillaris
mietlica psia Agrostis canina
mięta długolistna Mentha longifolia
miłorząb dwuklapowy Gingko biloba
miłosna górska Adenostyles alliariae
miodunka ćma Pulmonaria obscura
modrzew europejski Larix decidua
modrzyk górski Cicerbita alpina
mozga trzcinowata Phalaris arundinacea
N
naparstnica purpurowa Digitalis pupurea
naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora
nerecznica samcza Dryopteris filix-mas
nerecznica szerokolistna Dryoperis dilatata
nawłoć kanadyjska Solidago canadensis
niecierpek gruczołowaty (Roylego)
Impatiens glanduliferae
niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere
niezapominajka błotna Myosotis palustris
O
obrazki alpejskie Arum alpinum
olsza czarna Alnus glutinosa
olsza szara Alnus incana
omieg górski Doronicum austriacum
opieńka miodowa Armillaria mellea
orlik pospolity Aquilegia vulgaris
orzech czarny Junglans nigra
orzesznik pięciolistkowy Carya laciniosa
ostrożeń błotny Cirsium palustre
ostrożeń łąkowy Crisium rivulare
P
paprotka zwyczajna Polypodium vulgare
paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum
parzydło leśne Arnucus sylvestris
pępawa błotna Crepis paludosa
pępawa dwuletnia Crepis biennis
pierwiosnka wyniosła (pierwiosnek wyniosły)
Primula elatior
pięciornik kurze ziele Potentilla erecta
pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris
płonnik pospolity Polytrichum commune
podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria
podbiałek alpejski Homogyne alpina
podkolan biały Platanthera bifolia
podrzeń żebrowiec Blechnum spicant
pokrzyk wilcza-jagoda Atropa belladonna
pokrzywa zwyczajna Urtica dioica
porzeczka skalna Ribes petraeum
przenęt purpurowy Prenanthes purpurea
przetacznik górski Veronica montana
przetacznik leśny Veronica officinalis
przylaszczka pospolita Hepatica nobilis
przytulia biała Galium album
przytulia pospolita Galium mollugo
przytulia (marzanka) wonna Galium odoratum
przywrotnik pasterski Alchemilla monticola
pszeniec leśny Melampyrum sylvaticum
R
rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius
rdestowiec (rdest) ostrokończysty
Reynoutria japonica
robinia biała Robinia pseudoacacia
robinia lepka Robinia viscosa
rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia
róża alpejska Rosa pendulina
róża dzika Rosa canina
rzeżucha gorzka Cardamine amara
S
sekwoja wieczniezielona Sequoia sempervirens
siódmaczek leśny Trientalis europaea
sit rozpierzchły Juncus effusus
skrzyp błotny Equisetum palustre
skrzyp leśny Equisetum sylvaticum
skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia
soplówka jodłowa Hericium fagellum
sosna czarna Pinus nigra
sosna pospolita Pinus sylvestris
starzec jajowaty Senecio fuchsii
storczyk blady Orchis pallens
storczyk męski Orchis mascula
storczyk męski nakrapiany
Orchis mascula subsp. signifera
surmia wielkokwiatowa (okazała) Catalpa speciosa
szałwia okręgowa Salvia verticillata
szczaw zwyczajny Rumex acetosa
szczawik zajęczy Oxalis acetosella
szczyr trwały Mercurialis perennis
śledziennica skrętolistna
Chrysosplenium alternifolium
śliwa wiśniowa Prunus cerasifera
śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa
śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa
śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis
świerk biały Picea glauca
świerk pospolity Picea abies
świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum
świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum
T
tojad dzióbaty Aconitum variegatum
tojad mocny Aconitum firmum
tojad mocny morawski Aconitum firmum subsp.
moravicum
tojad sudecki Aconitum plicatum
tomka wonna Anthoxanthum odoratum
topola Populus sp.
torfowiec ostrokończysty Shpagnum cuspidatum
trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea
trzcinnik owłosiony Calamagrostis villosa
trzmielina pospolita Euonymus europaeus
turzyca gwiazdkowata Carex echinata
turzyca odległokłosowa Carex distans
turzyca pospolita Carex nigra
turzyca prosowata Carex panicea
turzyca zgrzebłowata Carex strigosa
turzyca żółta Carex flava
tymotka łąkowa Phleum pratense
W
wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum
wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium
wiąz górski Ulmus gabra
wiciokrzew Lonicera sp.
widłak goździsty Lycopodium calvatum
widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum
widłak wroniec Huperzia selago
wiechlina gajowa Poa nemoralis
wierzba purpurowa Salix purpurea
wierzba trójpręcikowa Salix triandra
wierzba wiciowa Salix viminalis
wierzbownica kosmata Epilobium hirsutum
wierzbówka Chamaenerion sp.
wiesiołek Oenothera sp.
wietlica alpejska Athyrium distentifolium
wietlica samicza Athyrium filix-femina
wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias
Z
zachyłka oszczepowata Phegopteris connectilis
zawilec gajowy Anemone nemorosa
zdrojówka retuwkolistna Isopyrum thalictroides
ziarnopłon wiosenny Ficaria verna
zimowit jesienny Colchicum autumnale
złocień właściwy Leucanthemum vulgare
żmijowiec zwyczajny Echium vulgare
żurawina błotna Oxycoccus palustris
żywiec cebulkowy (bulwkowaty) Dentaria bulbifera
żywiec dziewięciolistny Dentaria enneaphyllos
żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa
żywotnik wschodni Thuja orientalis
Zwierzęta
B
biegacz gruzełkowaty Carabus variolosus
biegacz urozmaicony Carabus variolosus
bielik Haliaeetus albicilla
bocian biały Ciconia ciconia
bocian czarny (hajstra) Ciconia nigra
borsuk Meles meles
bóbr europejski Castor fiber
C
cietrzew Lyrurus tetrix
czapla siwa Ardea cinerea
czerwończyk nieparek Lycaena dispar
czterooczak świerkowiec Polygraphus polygraphus
D
daniel Dama dama
derkacz Crex crex
dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos
dzięcioł czarny Dryocopus martius
dzięcioł duży Dendrocopos major
dzięcioł średni Dendrocopos medius
dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus
dzięcioł zielonosiwy Picus canus
dzięcioł zielony Picus viridis
199
198
dzik Sus scrofa
F
fruczak gołąbek Macroglossum stellatarum
G
gacek brunatny Plecotus auritus
gąsiorek Lanius collurio
głowacz białopłetwy Cottus gobio
głowacz pręgopłetwy Cottus poecilopus
głuszec Tetrao urogallus
J
jarząbek Tetrastes bonasia
jastrząb Accipiter gentilis
jastrząb Harrisa Parabuteo unicinctus
jaszczurka zwinka Lacerta agilis
jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara
jeleń sika (wschodni) Cervus nippon
jeleń szlachetny Cervus elaphus
jelonek rogacz Lucanus cervus
jeż wschodni Erinaceus roumanicus
K
kaczka krzyżówka Anas platyrhynchos
karlik większy Pipistrellus nathusii
kleń Squalius cephalus
kobuz Falco subbuteo
kornik drukarczyk Ips amitinus
kornik drukarz Ips typographus
koszatka Dryomys nitedula
kowalik Sitta europaea
kozioróg dębosz Cerambyx cerdo
kruk Corvus corax
kukułka Cuculus canorus
kumak górski Bombina variegata
kumak nizinny Bombina bombina
kuna leśna Martes martes
L
lipień Thymallus thymallus
lis Vulpes vulpes
M
muflon Ovis musimon
mysz Apodemus sp.
myszołów Buteo buteo
myszołów włochaty Buteo lagopus
N
nadobnica alpejska Rosalia alpina
niedźwiedź brunatny Ursus arctos
nocek Alkatoe Myotis Alcathoe
nocek Brandta Myotis brandtii
nocek duży Myotis myotis
nocek orzęsiony Myotis emarginatus
nocek rudy Myotis daubentonii
nocek wąsatek Myotis mystacinum
norniki Microtus sp.
O
orzesznica Muscardinus avellanarius
P
pachnica dębowa Osmoderma eremita
padalec zwyczajny Anguis fragilis
paszkot Turdus viscivorus
piskorz Misgurnus fossilis
piżmak Ondatra zibethicus
pliszka górska Motacilla cinclus
pluszcz Cinclus cinclus
podkowiec mały Rhinolophus hipposideros
pomrów błękitny Bielzia coerulans
popielica Glis glis
postojak wiesiołkowiec Proserpinus proserpina
pójdźka Athene noctua
pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario
pszczoła miodna Apis mellifera
puchacz Bubo bubo
pustułka Falco tinnunculus
puszczyk Strix aluco
puszczyk uralski Strix uralensis
R
raróg górski Falco biarmicus
raróg stepowy Falco cherrug
ropucha szara Bufo bufo
rybitwa Sterna sp.
ryś Lynx lynx
rytownik pospolity Pityogenes chalcographus
rzekotka drzewna Hyla arborea
S
salamandra plamista Salamandra salamandra
sarna Capreolus capreolus
sikory Paridae
sokół norweski Falco rusticolus
sokół wędrowny Falco peregrinus
sowa śnieżna Bubo scandiacus
sowa uszata Asio otus
sójka Garrulus glandarius
sóweczka Glaucidium passerinum
studniczek tatrzański Niphargus tatrensis
strumieniówka Locustella fluviatilis
strzebla potokowa Phoxinus phoxinus
strzyżyk Troglodytes troglodytes
śliz Barbatula barbatula
śmieszka Chroicocephalus ridibundus
T
traszka górska Triturus alpestris
traszka grzebieniasta Triturus cristatus
traszka karpacka Triturus montandoni
tygrzyk paskowany Argiope bruennichi
W
wiewiórka pospolita Sciurus vulgaris
wilk Canis lapus
wydra europejska Lutra lutra
Z
zając szarak Lepus europaeus
zaskroniec zwyczajny Natrix natrix
zmierzchnica trupia główka Acherontia atropos
zimorodek Alcedo atthis
zmrocznik wilczomleczek Hyles euphorbiae
żaba trawna Rana temporaria
żmija zygzakowata Vipera berus
Zbiorowiska roślinne
wikliny nadrzeczne Salicetum triandro-viminalis
wilgotna łąka ostrożeniowa Cirsietum rivularis
zbiorowisko borówki czarnej Vaccinium myrtillus
zespół rzeżuchy gorzkiej i śledziennicy
skrętolistnej Cardamino-Chrysosplenietum alternifolium
zespół wełnianki pochwowatej i torfowca
kończystego Eriophoro-Trichophoretum caespitosi
zespół wiechliny i ciemiężycy zielonej
Poo-Veratretum lobeliani
ziołorośla lepiężnika białego Petasitetum albi
ziołorośla parzydła leśnego i omiegu górskiego
Arunco-Doronicetum austraci
ziołorośla tojadu mocnego Aconitetum firmi
żyzna buczyna karpacka
Dentario glandulosae-Fagetum
buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum
dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy
Abieti-Piceetum (montanum)
dolnoreglowa świerczyna na torfie
Bazzanio-Piceetum
eutroficzna młaka górska
Valeriano-Caricetum flavae
górnoreglowa świerczyna karpacka
Plagiothecio-Piceetum (tatricum)
grąd subkontynentalny
Tilio cordatae-Carpinetum betuli
jaworzyna górska z miesiącznicą trwałą
Lunario-Aceretum
jaworzyna karpacka
Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani
kwaśna buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fagetum
kwaśna młaka turzycowo-mietlicowa
Carici canescentis- Agrostietum caninae
łąka mieczykowo-mietlicowa
Gladiolo-Agrostietum capillaris
łąka rajgrasowa (owsicowa)
Arrhenatheretum elatioris
młaka ziołoroślowa
Caltha laeta-Chaerophyllum hirstutum
murawa bliźniczkowa Hieracio (vulgati)-Nardetum
murawa ciepłolubna z lebiodką pospolitą
Origano-Brachypodietum pinnati
murawa goździkowa Carlino-Diathetum deltoidis
murawa z macierzanką zwyczajną
Thymo-Potentilletum puberulae
nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae
pastwisko sitowe Epilobio-Juncetum effusi
pastwisko tomkowo-mietlicowe
Anthoxantho-Agrostietum
podgórski łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum
szuwar skrzypowy Equisetetum fluviatilis
201
200
warto przeczytać
Widok ze Skrzycznego w kierunku wschodnim
Fot. Ł. Łukasik
203
202
Warto przeczytać
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Alexandrowicz Z., Poprawa D. 2000. Ochrona
georóżnorodności w Polskich Karpatach Fliszowych. Wyd. PIG, Warszawa.
Barański M. 2007. Beskid Śląski. Przewodnik.
Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków.
Below J., Legendź M. (red.) 2009. Leśne kościoły.
Miejsca tajnych nabożeństw ewangelickich
w Beskidzie Śląskim. Wydawnictwo Augustana,
Bielsko-Biała.
Bernacki L. (red.) 1994. Przyroda Gminy Brenna.
Katowice.
Bernacki L., Blarowski A., Wilczek Z., Osobliwości
szaty roślinnej województwa bielskiego. COLGRAF-PRESS, Poznań.
Bernacki L. 1999. Storczyki zachodniej części
polskich Beskidów. COLGRAF-PRESS, Poznań.
Białas Z. 2000. Ustrońskie solanki. Kalendarz
Ustroński 2001.
Blarowski A., Gajczak J., Łajczak A., Parusel J.,
Wilczek Z., Witkowski Z. 1997. Przyroda województwa bielskiego. Wyd. COLGRAF-PRESS,
Poznań.
Chromik Z., Krause R., Dziergas T., Pukowski
J. 2000. Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego.
[w] Informator o Zespole Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Dąbrowa Górnicza.
Czarnota K.A., Mijal L. 1996. Ścieżka przyrodniczo-leśna Skalica. Nadleśnictwo Ustroń, Ustroń.
Czarnota K.A., Mijal L. 1999. Ścieżka przyrodniczo-leśna Czantoria. Nadleśnictwo Ustroń,
Ustroń.
Czarnota K.A., Mijal L., Mijal M. 2002. Ścieżka
przyrodniczo-leśna Brenna Bukowa - Karkoszczonka. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach, Leśny Kompleks Promocyjny„Lasy Beskidu Śląskiego”, Nadleśnictwo Ustroń,
Ustroń.
Czylok A., Tyc A., Stebel A. 2003. Osobliwości
przyrodnicze źródeł z martwicami wapiennymi
na Pogórzu Cieszyńskim. Przyroda Górnego Śląska nr 34.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Dorda A., Mijal L. 2002. Rezerwaty przyrody Śląska Cieszyńskiego. Polski Klub Ekologiczny Koło
w Ustroniu, Ustroń.
Fiedor M. (bez daty). Storczyki nadleśnictwa
Ustroń. Nadleśnictwo Ustroń, Ustroń.
Głowaciński Z. (red.) 1992. Polska czerwona księga zwierząt. Państw. Wydawn. Roln. i Leśne, Warszawa.
Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, Akademia Rolnicza im.
A. Cieszkowskiego w Poznaniu.
Głowaciński Z., Rafiński J. (red.) 2003. Atlas
płazów i gadów Polski. Status - rozmieszczenie
- ochrona. Biblioteka Monitoringu Środowiska,
Warszawa - Kraków.
Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska
czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Państw.
Wydawn. Roln. i Leśne, Warszawa.
Henel A., Henel K., Jonderko T. 2004. Ścieżka
przyrodniczo-dydaktyczna Góra Bucze w Górkach Wielkich. Urząd Gminy Brenna.
Henel K., Mysłajek R.W., Wower A. 2002. Kręgowce „śląskich” Beskidów. Przyroda Górnego Śląska
Nr 30.
Henel K., Mędrzak R. 2007. Sowy i ich ochrona
w województwie śląskim. Przyroda Górnego
Śląska Nr 49.
Jonderko T., Śniegoń M. 2006. Pomniki przyrody
Gminy Brenna - Górki Wielkie i Górki Małe, Urząd
Gminy Brenna.
Jonderko T., Śniegoń M. 2009. Pomniki przyrody
- Brenna, Urząd Gminy Brenna.
Klimek A. 2003. Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza na Baranią Górę. Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Beskidu Śląskiego”, Nadleśnictwo
Wisła, Wisła.
Kobarski H., Szwedo J., Wilczek Z. 2001. Ścieżka
dydaktyczna w grupie Klimczoka Beskidu Śląskiego. Bielsko-Biała.
Kruczała A. (red.) 2000. Atlas klimatu województwa śląskiego. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Oddział w Katowicach, Katowice.
• Mazurkiewicz A., Drabik P. 2006. Beskidzkie
panoramy. Beskid Śląski, Żywiecki i Mały. Wyd.
„GRONIE”, Katowice.
• Michalska B., Wojtas P. 1999. Jaskinie okolic
Bielska-Białej. Wyd. KTJ Speleoklub Bielsko Biała.
• Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. 2008. Czerwona
Księga Karpat Polskich. Rośliny naczyniowe. Wyd.
Instytutu Botaniki PAN, Kraków.
• Młynarczyk A., Młynarczyk G. 2007. I Stacja Tere nowa Wyrchczadeczka, Karpacki Bank Genów.
Nadleśnictwo Wisła, Wisła.
• Morcinek G. 1962. Ziemia Cieszyńska. Wydaw nictwo „Śląsk”, Katowice.
• Mysłajek W.R., Nowak S., Kurek K. 2008. Nietope rze Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego poradnik ochrony. Wyd. Stowarzyszenie dla Na tury „Wilk”, Twardorzeczka.
• Panic I. (red.) 2005. Ustroń 1305-2005. t. I 13051945. Urząd Miasta w Ustroniu, Ustroń.
• Parusel J.B., Bula R., Henel A., Ledwoń M., Miszta
A., Wieland Z., Wower A. 2005. Przyroda żywa zasoby, zagrożenia i ochrona. [w] Szymańska Kubicka L., Pilich A. (red.), Stan środowiska w wo jewództwie śląskim w 2004 roku, Biblioteka Mo
nitoringu Środowiska, Katowice.
• Pukowski J., Szura Cz. 2004. Najciekawsze skał ki beskidzkie. Wyd. Zespół Parków Krajobrazo wych Województwa Śląskiego, Będzin.
• Pulina M. (red.) 1997. Jaskinie Polskich Karpat Fli szowych, t. 1. Wyd. PTPNoZ, Warszawa.
• Rzońca Z. 2000. Ścieżka przyrodniczo-edukacyj na „Olza”. Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy
Beskidu Śląskiego”, Nadleśnictwo Wisła, Wisła.
• Rzońca Z. 2005. Hodowla głuszca w Nadleśnic twie Wisła. Nadleśnictwo Wisła, Wisła.
• Seneta W., Dolatowski J. 2005. Dendrologia. Wyd.
PWN, Warszawa.
• Słomka T., Kicińska-Świderska A., Doktor M.,
Joniec A. 2006. Katalog Obiektów Geoturystycz nych w Polsce. Wyd. Akademia Górniczo-Hutni cza w Krakowie, Kraków.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Strzebiński P., Słomka T. 2007. Kaskady Rodła
atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego. Geoturystyka, 1.
Szner R. 2006. Przewodnik po Gminie Brenna.
OPKiS Gmina Brenna.
Szura Cz. 2005. Jaskinia Głęboka w Stołowie.
Zacisk nr 25, biuletyn inf. KTJ Speleoklub Bielsko-Biała.
Tomaszczyk M. 2005. Zależność między kierunkami korytarzy jaskiń pseudokrasowych a spękaniami ciosowymi w NE części Beskidu Śląskiego. Przegląd geologiczny, vol. 53, nr 2.
Trojan R. 2001. W dolinie Brennicy. Urząd Gminy
Brenna.
Turystyka przyjazna środowisku. Poradnik wdrażania w polskich Karpatach. Praca zbiorowa pod
redakcją Centrum UNEP/GRID-Warszawa, Warszawa – Kraków 2009.
Unrug R. 1969. Przewodnik geologiczny po
zachodnich Karpatach fliszowych. Wydawnictwa
Geologiczne, Warszawa.
Wika S. (red.) 1999. Lasy województwa śląskiego.
wczoraj - dziś - jutro. Wydawnictwo KUBAJAK,
Krzeszowice.
Wilczek Z. 1995. Zespoły leśne Beskidu Śląskiego
i zachodniej części Beskidu Żywieckiego na tle
zbiorowisk leśnych Karpat Zachodnich. Wyd.
Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Wilczek Z. 2006. Fitosocjologiczne uwarunkowania ochrony przyrody Beskidu Śląskiego (Karpaty Zachodnie). Wyd. Uniwersytetu Śląskiego,
Katowice.
Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001.
Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. PAN, Kraków.
Żurowska-Oleś E., Mastaj J. (red.) 2008. Sympozja
i konferencje ZPKWŚ 2008. Wyd. Zespół Parków
Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Katowice.
204
205
207
206
Spis treści
Słowo wstępne
5
6.5.1. Użytki ekologiczne110
1. Kilka słów o Beskidzkiej 5
7
6.5.2. Stanowiska dokumentacyjne115
2. Środowisko przyrodnicze Beskidzkiej 5, czyli gdzie jesteśmy
15
6.5.3. Ochrona lasów117
3. Lasy Beskidzkiej 5, czyli historia wciąż żywa
27
7. Współistnienie, czyli miejsca spotkań przyrody i człowieka
4. Nasi „sąsiedzi”, czyli najcenniejsze i najciekawsze rośliny, zwierzęta i grzyby
39
4.1. Gatunki charakterystyczne dla Beskidzkiej 5 - flora
41
4.2. Gatunki charakterystyczne dla Beskidzkiej 5 – fauna
53
5. Lasy, łąki i murawy, czyli najcenniejsze, najciekawsze i najbardziej
charakterystyczne zbiorowiska roślinne
71
5.1. Zbiorowiska nieleśne73
5.2. Zbiorowiska leśne i zaroślowe77
6. Pamiątki przeszłości, nadzieje przyszłości, czyli istniejące i projektowane
83
6.1. Rezerwaty przyrody85
6.1.1. Rezerwaty istniejące86
6.1.2. Rezerwaty proponowane 89
121
7.1. Źródła i źródełka, rzeki i potoczki...122
7.2. Uroczyska131
7.3. Wapienie, zlepieńce, piaskowce...137
7.4. Miejsca ważne kulturowo 142
8. Przybyłem, zobaczyłem i..., czyli propozycje poznania przyrodniczych
8.1. Punkty widokowe155
8.2. Ścieżki przyrodnicze162
8.3. Ośrodki edukacji ekologicznej 170
8.4. „Przyrodnicze” trasy zwiedzania176
9. Przyroda i turyści, czyli jak ją poznawać, aby jej nie zniszczyć
153
185
9.1. Kilka słów o tym, jak się (nie) zachowywać na łonie przyrody186
9.2. Turystyka zrównoważona190
9.3. Dobre praktyki, czyli mamy się czym pochwalić!191
6.2. Parki krajobrazowe92
6.3. Obszary Natura 200093
6.4. Pomniki przyrody96
Indeks nazw polskich i łacińskich
195
6.5. Pozostałe formy ochrony przyrody109
Warto przeczytać
201
208
209
Fotografie:
Cezary Ćwikowski, Marek Czader, Aleksander Dorda, Anna Fenby-Taylor, Tomasz Jonderko, Marcin
Karetta, Andrzej Klimek, Leon Kostkiewicz, Łukasz Łukasik, Leon Mijal, Magdalena Mijal, Robert Mysłajek,
Monika Niemiec, Jerzy Parusel, Michał Piekarski, Danuta Staś, Wojsław Suchta, Marek Szczepanek, Czesław
Szura, Marek Śniegoń, Tomasz Targowski, Grażyna Winiarska.
210

OsObliwOści i atrakcje przyrOdnicze Beskidzkiej 5

Transkrypt

Podobne dokumenty

Walki na jeziorze Tanganika Brytyjskie monitory typu «Abercrombie

P 8. przybyłem, zObaczyłem i..., czyli prOpOzycje pOznania przyrOdniczych

Moją pasją jest fotografia przyrodnicza

Spluwanie zabronione – pdf do pobrania

Wycie kojota, "Góry"