Filozofia praw zwierząt Toma Regana
Transkrypt
Filozofia praw zwierząt Toma Regana
Filozofia praw zwierząt Toma Regana …każde stworzenie na większe prawo do korzystania z własnego ciała, niż ma do korzystania z niego ktoś inny… Ludwig Gompertz …dziś nie chodzi już o to, aby klatki były większe, tylko o to, aby były puste…. Tom Regan W naszej tradycji kulturowej, głęboko związanej z chrześcijaństwem, zwierzęta traktowane są instrumentalnie, człowiek żyje w przeświadczeniu własnej wyjątkowości, („…wszystkie zwierzęta naziemne i wszystkie ryby morskie zostały oddane wam we władanie…” /Rodz. 9,3/, etc) przekonany o swoim prawie do eksploatowania pozostałych gatunków wedle własnego uznania. Stereotypy funkcjonujące w powszechnym dyskursie zamykają osoby próbujące zmienić istniejący stan rzeczy w kategorii oderwanych od rzeczywistości dziwaków, którzy karmią pieski łyżeczką, zaś pojęcie praw zwierząt kwitowane jest pobłażliwym uśmiechem. Świadomość większości społeczeństwa zamyka się na argumenty płynące ze strony obrońców praw zwierząt, nie przyjmując do wiadomości faktu, iż od lat 70. ubiegłego wieku kwestia praw zwierząt jest przedmiotem całkowicie poważnej dyskusji, przede wszystkim filozofów i prawników, lecz także przedstawicieli innych dziedzin. Ważnym głosem w tej dyskusji jest stanowisko Toma Regana, amerykańskiego filozofa, teoretyka praw zwierząt, którego prace stały się jednym ze źródeł inspiracji dla Ruchu Wyzwolenia Zwierząt. Filozofia Regana jest podejściem radykalnym, nie zadowalającym się półśrodkami w postaci humanitarnego uboju, dobrych warunków hodowli i tym podobnych postulatów, mających na celu poprawę warunków życia hodowlanych zwierząt. Chociaż tego typu rozwiązania proponuje wiele organizacji welferystowskich, to obrona zwierząt w takim zakresie jest jedynie utrwalaniem obecnego stanu, w którym traktowane są one jako środek do celów człowieka, cytując Regana: „[zwierzęta] są tak samo martwe i tak samo wykorzystane, bez względu na to, czy zostały zabite humanitarnie, czy niehumanitarnie”. Filozofia, którą propaguje jest swojego rodzaju przewrotem epistemologicznym w myśleniu o zwierzętach. Teza o posiadaniu przez zwierzęta podmiotowych uprawnień moralnych, którą przedstawił po raz pierwszy w „The case for Animals Rights”, jest podstawą do zreformowania systemu prawnego. Zwierzęta miałyby zostać objęte ochroną jako podmioty prawne, nie zaś jak dotychczas jako własność prywatna człowieka. Prawa jednostek są ważniejsze niż inne, nie wynikające z tych praw interesy ogólne grup, z czego wynika ważną różnicą między dwoma powyższymi postulatami (brania pod uwagę interesów zwierząt, np. w hodowli, a respektowaniem ich podmiotowych praw). Jak ujmuje to Tomasz Pietrzykowski: „nakaz poszanowania jednostek wyznacza granice, w ramach których możliwe jest osiąganie celów i dążeń społecznych”. W kontekście praw zwierząt- ważniejsze jest prawo do życia jednostkowego podmiotu- zwierzęcia, niż chęć zaspokojenia głodu mięsnym zeszyty prawzwierzat.org.pl pokarmem- cel większej grupy, społeczności ludzi. Regan, jak i inni teoretycy Ruchu zakłada, wyprzedzając głosy sceptyków w kwestii przysługiwania komukolwiek jakichkolwiek praw, że rozmowa o prawach zwierząt ma sens o tyle, o ile przyjmuje się, istnienie praw człowieka. Regan nie definiuje ich jednak jako naturalnych, istniejących w świecie a prori. Przyjmuje, że postępowanie członków danej wspólnoty determinowane jest przez wyznawane przez nich normy i wartości. Na przykład nadrzędną, abstrakcyjną normą funkcjonującą we wspólnocie jest norma „nie zabijaj”, której uznanie powoduje konsekwencję w postaci określonego postępowania z jednostkowym podmiotem moralnym. Prawa moralne przyjmują zatem postać „siatki” którą ludzie „nakładają” na rzeczywistość w oparciu o własności przysługujące istotom, których prawa maja dotyczyć. Regan konstruuje pojecie podmiotu moralnego nawiązując do Kanta. Analizuje kantowskie rozumowanie, w którym przypisany zostaje ludziom status podmiotów życia. Przez podmiot życia rozumiana jest istota, która jest nie tylko żywa, lecz istota, która „ma swoje życie”, która je odczuwa i jest jego podmiotem. Podmioty życia mają posiadać wrodzoną samoistną wartość, niezależną logicznie od tego, czy są użyteczne, czy ważne dla innych istot - jest to wartość sama w sobie, wartość absolutna. Według Kanta traktowanie podmiotu życia jako środka do realizacji innych celów jest brakiem szacunku dla owego podmiotu i jego praw. W imię imperatywu kategorycznego każdą jednostkę posiadającą samoistną wartość należy traktować w sposób respektujący tą wartość. Podmiot życia jest „celem samym w sobie”. Kant ogranicza jednak podmiotowość jedynie do gatunku ludzkiego. Wprawdzie wyraża sprzeciw wobec krzywdzenia zwierząt, lecz sprzeciw ten jest tylko „ochroną” przed ewentualnym przeniesieniem przez krzywdzącego nawyku krzywdzenia na innych ludzi. Regan dąży do uznania zwierząt za członków wspólnoty, w której obowiązuje norma „nie zabijaj”, przyznanie im statusu „podmiotów życia”, z którego wynikają inne prawa podmiotowe, jak prawo do bycia niekrzywdzonym i prawo do godnego życia. Argumenty na rzecz swojego postulatu opiera na pobudkach, którymi kierujemy się, gdy przyjmujemy podmiotowość istot ludzkich i przyznajemy im określone prawa. W dyskusjach na ten temat pojawia się wiele głosów dotyczących różnic pomiędzy ludźmi i nie-ludźmi wynikającymi z możliwości intelektualnych, sprowadzanych głównie do umiejętności posługiwania się językiem i abstrakcyjnego myślenia, utrzymywania więzi społecznych, planowania przyszłości etc. Ma to stawiać człowieka w pozycji uprzywilejowanej i tłumaczyć odmienny sposób traktowania różnych gatunków, oraz usprawiedliwiać postępowanie ludzi wobec innych zwierząt. O ile Regan również twierdzi, że równość podstawowych interesów i poszanowanie jednostkowych praw moralnych nie wiąże się wcale z jednakowym traktowaniem przedstawicieli różnych gatunków (takie myślenie prowadzi do często przytaczanego wniosku ab absurdum- czy mamy przyznać psom prawo do swobody wyznania), o tyle nie zgadza się on absolutnie z tym, aby różnice w umiejętnościach, czy jakości doznań były usprawiedliwieniem dla obecnego sposobu traktowania przez Homo Sapiens pozostałych gatunków zwierząt. Nasz sposób traktowania ludzi, oraz przyznawanie im uprawnień moralnych (w teorii praw człowieka i codziennych okolicznościach, nie biorąc pod uwagę ekstremalnych sytuacji) wynika z naszego przeświadczenia istnienia samoistnej wartości każdego człowieka, z której to owe uprawnienia moralne wynikają. Chcąc odpowiedzieć na pytanie dlaczego przypisujemy człowiekowi wartość, należy zastanowić się, zdaniem Regana, jakie cechy ludzkie „stanowią” o podmiotowości człowieka. Według niego stanowi o tym zdolność odczuwania, dążenia do celów, pamięć i poczucie przyszłości, przeżycia emocjonalne, zdolność do 1 odczuwania wrażeń bólu i przyjemności, trwała psychofizyczna odrębność, własne dobro niezależne od dobra, czy użyteczności dla kogokolwiek/czegokolwiek innego. Ważnym punktem jest stwierdzenie, że wartość ta jest niesprowadzalna do jakości i wartości poszczególnych przeżyć podmiotu. Dla zilustrowania tego stwierdzenia Regan posługuje się przykładem : „podmiot może doznawać różnego rodzaju przeżyć, pozytywnych lub negatywnych, tak jak filiżanka może być napełniona różnymi rodzajami cieczy. Samoistna wartość podmiotu życia polega na tym właśnie, że wartość tej filiżanki (podmiotu) jest odrębna i nieredukowalna do wartości tego, co znajduje się aktualnie w środku [aktualnych przeżyć]” – cyt.T.Pietrzykowski, str.98. Zdaniem Regana wymienione powyżej własności przedstawicieli gatunku ludzkiego są także, w różnym stopniu, udziałem pozostałych gatunków zwierząt co potwierdzają również współczesne badania z zakresu etologii kognitywnej. W obrębie naszego gatunku istnieją jednocześnie wyraźne różnice w zdolnościach i jakości doznań (zdrowi, dorośli ludzie, niemowlęta, ludzie poważnie upośledzeni). Ważne jest tu, zdaniem Toma Regana, odróżnienie podmiotów moralnych aktywnych i pasywnych. Pierwsze z nich mają posiadać zdolność do racjonalnego myślenia i konstruowania i używania norm moralnych, wolną wolę, oraz zdolność do świadomego kierowania swoim postępowaniem. Drugie zaś nie mają takich zdolności. Wobec pierwszych można mieć moralne wymagania, nakładać na nie moralne obowiązki i moralną odpowiedzialność (obok moralnych uprawnień), wobec drugich nie, „należą im się” natomiast moralne uprawnienia. Do pierwszej kategorii zaliczani są dorośli, zdrowi ludzie, do drugiej niemowlęta, osoby poważnie upośledzone, oraz, zdaniem Regana, zwierzęta. Mówiąc, o wspólnych dla ludzi i innych gatunków zdolnościach poznawczych Regan doskonale zdaje sobie sprawę z trudności jaką stanowi wyznaczenie wyraźnej granicy dzielącej gatunki na posiadające wartość samoistną i jej nieposiadające. Jest to jednak zadanie konieczne. Choćby ze względu na obronę przed zarzutami ab absurdum - czy uważa Pan, że nie mogę wytępić przenoszących choroby karaluchów w moim domu, ponieważ są one „nosicielami samoistnej wartości”? Regan przyznaje, że nie jest w stanie wyznaczyć w swojej teorii „odgórnej i absolutnej granicy”, jednak by uniknąć niepotrzebnej wyliczanki, który gatunek należy umieścić po danej stronie podziału, ogranicza się do mało konkretnego, ale intuicyjnie zrozumiałego stwierdzenia, że rozumowanie dotyczy zwierząt, które ponad wszelką wątpliwość posiadają cechy podmiotów życia. Podobnie jak 80-letniego mężczyznę możemy ponad wszelką wątpliwość nazwać człowiekiem starszym, chociaż nie jesteśmy w stanie określić dokładnego momentu, w którym człowiek przechodzi w wiek starości. Regan zastanawia się również nad sformułowaniem zasad postępowania w sytuacjach rzeczywistego konfliktu podmiotowych interesów jednostek należących do odrębnych gatunków. Tego rodzaju sytuacje są momentami w których brak wytyczonej granicy jest najbardziej rażący. W pozostałych sytuacjach posłużyć się można wspomnianym wcześniej podziałem na uprawnienia podmiotowe i interesy ogólne, gdyż zgodnie z przyjętym założeniem poziom interesów i uprawnień jest różny. Przed analizą sytuacji konfliktowej, której bohaterami są przedstawiciele różnych gatunków, warto zastanowić się, w jakich okolicznościach skłonni jesteśmy zawiesić prawa podmiotowe człowieka w momencie ich kolizji z prawami podmiotowymi innego człowieka. Regan uważa, ze uchylenie prawa człowieka do, na przykład, bycia niekrzywdzonym, czy bycia zmuszanym wbrew swojej woli do określonego działania jest uzasadnione, gdy „zachodzi 2 mocne przypuszczenie, że zawieszenie tego prawa jednostki zapobiegnie- i jest jedynym realnym sposobem zapobiegnięcia- nieporównywalnie większej krzywdzie innych, niewinnych ludzi” (cyt. T. Regan „Prawa i krzywda zwierząt”). De facto dotyczy to konfliktu podobnych podmiotowych uprawnień, czynnikiem rozstrzygającym jest zaś liczba podmiotów narażonych na pogwałcenie prawa do bycia niekrzywdzonym. Przypomina to utylitarystyczne kryterium ilości zła, które w konsekwencji danego działania znajdzie się w „ogólnym rejestrze dobra i zła”. W sytuacjach konfliktowych człowiek-nieczłowiek Regan, przyjmuje odrębne stanowisko w stosunku do niektórych „pro-zwierzęcych utylitarystów”, którzy skłonni są wyrównywać wszystkie interesy i kierować się wyłącznie zasadą ilości ogólnego dobra napływającego do zbiorowej puli. W przypadku rzeczywistego konfliktu nie dających się pogodzić podmiotowych interesów człowieka i pozostałych zwierząt zakłada bowiem nadrzędną wartość interesów ludzkich. W tym momencie, zdaniem Regana, powinny być brane pod uwagę różnice jakościowe, oraz wartość przeżyć i doznań określonych podmiotów. Oprócz samoobrony przed atakiem zwierzęcia, przykładem może być również sytuacja, w której jedynym realnym środkiem do uratowania życia człowieka jest poświęcenie zwierzęcia. Stanowisko Toma Regana postrzegane jest jako radykalne, jednak w tym momencie może on znaleźć sympatyków również wśród teoretyków bardziej umiarkowanych. Reasumując, filozofia praw zwierząt Toma Regana dąży do przyznania zwierzętom statusu podmiotów moralnych, wobec których jesteśmy zobowiązani przestrzegać określonych norm, których przestrzegamy w stosunku do innych ludzi. Norm zakazujących zadawania krzywdy - naruszania podmiotowego prawa do bycia niekrzywdzonym, oraz norm zakazujących traktowania innej istoty posiadającej samoistną wartość jako środka do celu, nie szanując jej indywidualnego interesu i praw moralnych. Zwierzęta, których podstawowym interesem jest życie, oraz możliwość funkcjonowania w sposób (i w warunkach) odpowiednich dla określonego gatunku, są obecnie przedmiotem nadużyć ze strony ludzi, którzy uniemożliwiają im realizację wymienionych interesów. Filozofia Regana postuluje weganizm, zaprzestanie hodowli zwierząt dla futer i skór, likwidację cyrków, zoo, Korridy, walk psów, oraz, często quasi-naukowych, eksperymentów na zwierzętach. Uzasadnienie stanowi nieporównywalna wartość codziennych interesów ogółu ludzi (rozumianych jako zaspokajanie apetytów na określony pokarm, rozrywkę, odzież) z podmiotowymi interesami zwierząt (prawem do godnego życia). Środkiem do osiągnięcia tego celu jest moralne i prawne upodmiotowienie zwierząt i nadanie im praw podobnych do tych, które skłonni jesteśmy nadawać ludziom, przy oczywistym założeniu, że nie wiąże się to z identycznym traktowaniem wszystkich gatunków, tylko z jednakowym poszanowaniem ich potrzeb, dążeń i interesów. Jest to kwestia pogłębienia naszej świadomości. Zrozumienia ogromu krzywd jakie, w imię ludzkiej wygody, spotykają co dzień miliardy (!) innych zwierząt. Uświadomienie sobie jak wiele zrobić można zmieniając choćby swoje codzienne przyzwyczajenia dietetyczne. Większość z nas wciąż przyczynia się do ogromnego bólu i cierpienia niewinnych istot, które razem z nami stanowią świadectwo bogactwa i różnorodności życia, świadectwo trwającej miliardy lat ewolucji. Olga PLESIŃSKA Źródło: Zeszyty Praw Zwierząt nr 1 zeszyty prawzwierzat.org.pl Bibliografia: 1)Tomasz Pietrzykowski „Spór o prawa zwierząt”, Wyd Sonia Draga, Katowice2007 2)Tom Regan „ Prawa i krzywda zwierząt” Etyka 18, 1980. 3)Tom Regan „The moral basis of vegeterianism”, Canadian Journal of Philosophy, 1975 4) Tom Regan “The moral status of animals”, Stanford Encyclopedia of Philosophy, www.plato.stanford.edu zeszyty prawzwierzat.org.pl 3