docStreszczenia referatów - Instytut Slawistyki PAN
download 
Reklamacja Transkrypt
Streszczenia referatów - Instytut Slawistyki PAN
INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK INSTYTUT SLAWISTYKI ZACHODNIEJ I POŁUDNIOWEJ UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO ŁOMŻYŃSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE IM. WAGÓW FUNDACJA SLAWISTYCZNA Międzynarodowa konferencja naukowa Słowiańskie słowniki gwarowe – tradycja i nowatorstwo 25–26 września 2014 r. Stresz cz enia referatów Konferencja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy˃szego Warszawa 2014 Opracowanie: Elżbieta Aftowicz, Dorota K. Rembiszewska Skład i łamanie: Dariusz Górski Druk: Zakład Graficzny UW. Zam. prof. dr hab. Wiesław Boryś Instytut Slawistyki PAN, Warszawa e-mail: [email protected] Chorwackie słowniki gwarowe po roku 2000 Wcześniej opublikowane chorwackie (i serbskie) słowniki gwarowe omówiłem w artykule zamieszczonym w tomie Słowiańskie słowniki gwarowe. W latach 2000–2014 ukazało się kilkadziesiąt nowych słowników poszczególnych chorwackich gwar czakawskich, kajkawskich i sztokawskich, w tym wiele bardzo obszernych, zapełniających „białe plamy”, wcześniej niezbadane pod względem leksykograficznym części trzech chorwackich dialektów. Słowniki te zawierają sporo wcześniej nieznanej, interesującej leksyki dialektalnej. Zamierzam omówić rożne typy tych słowników: 1) opracowane przez fachowych dialektologów lub przez osoby mające przygotowanie filologiczne, 2) zawierające materiał zgromadzony przez autochtonów, opracowany z pomocą fachowych lingwistów, 3) amatorskie słowniki opracowane przez autochtonów, 4) słowniki zawierające materiał zebrany przez uczniów, opracowany przy pomocy nauczycieli lub językoznawców, 5) słowniki internetowe, w tym największy z nich, słownik gwar półwyspu Istria, przygotowywany pod kierunkiem akad. Josipa Bratulicia. 3 dr Monika Buława Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków e-mail: [email protected] Leksyka gwarowa w słownikach niegwarowych (na przykładzie Polskiego słownika lekarskiego Franciszka Giedroycia) Choć leksyka gwarowa zasadniczo prezentowana jest w słownikach specjalnie do tego przeznaczonych, w dawniejszej praktyce leksykograficznej bywała ona również uwzględniana w słownikach języka ogólnopolskiego. Jednostki gwarowe znaleźć można w tak ważnych dla polskiej leksykografii dziełach, jak Słownik warszawski, Słownik wileński czy słownik pod red. W. Doroszewskiego. Mniej znanym przykładem tego zjawiska, bo dotyczącym leksykonu zawierającego słownictwo specjalistyczne, jest obszerny Polski słownik lekarski F. Giedroycia wydany w latach 1931–1933. Celem referatu jest przedstawienie słownictwa gwarowego zawartego w tym leksykonie. Dopiero po jego wyekscerpowaniu możliwe jest stwierdzenie, ile jednostek zakwalifikowanych przez autora jako gwarowe zostało do niego wprowadzonych oraz do jakich grup semantycznych należą (trzeba dodać, że „słownictwo lekarskie” autor rozumiał dość szeroko). Jak zwykle w wypadku materiału językowego zgromadzonego przez niespecjalistę pojawia się pytanie o wartość i wiarygodność zebranego słownictwa, a także o jego przydatność dla profesjonalnej leksykografii gwarowej. Problemowi temu przyjrzę się, analizując grupę semantyczną nazw chorób. 4 dr hab. Stanisław Cygan Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Instytut Filologii Polskiej e-mail: [email protected] Trzy XIX-wieczne małopolskie słowniczki gwarowe Słowniczki wyrazów gwarowych, zwane w XIX wieku także abecadłowymi zbiorami wyrazów ludowego języka, spisami wyrazów i wyrażeń, zbiorami wyrazów ludowych, słownikami gwary ludu, to słowniki małych rozmiarów ułożone w porządku alfabetycznym albo samodzielne, albo stanowiące dodatki do monografii poszczególnych wsi lub małych okolic. Przedmiotem opisu w artykule są trzy XIX-wieczne regionalne słowniczki z obszaru Małopolski środkowo-północnej. Są to regionalne zbiory słownictwa zawarte w następujących pracach: – O. Kolberga, Sandomierskie. Słowniczek (1865), dołączony do tomu Dzieł wszystkich nr 2, zawiera 362 wyrazy gwarowe. Autor podaje, że hasła słownikowe stanowią wyrazy zebrane z pięciu tekstów J. K. Gregorowicza oraz „z ust ludu wyrazy i sposoby mówienia, jakie się pozyskać dotąd udało [...]” (s. 260). Większa część zawartych w słowniczku wyrazów znajduje potwierdzenie w Słowniku Lindego i te są sygnowane literą L. Te zaś, które mają regionalną notację („są czysto Sandomierskie”), oznaczono przez S. Kwalifikatorem powszechne są oznaczone wyrazy spoza tego regionu, a niektóre znane w całej Polsce. – ks. W. Siarkowskiego Słowniczek gwary ludowej z okolic Pińczowa [przeważnie z parafii Kije pod Pińczowem] z 1891 r. zawiera 162 wyrazy; – Z. Wasilewskiego Słowniczek wyrazów ludowych we wsi Jaksicach [gm. koszycka, pow. pińczowski, gub. kielecka], (1895 r.) to zbiór 212 wyrazów uporządkowanych alfabetycznie z wydzieloną 5 osobno grupą frazeologizmów, nazwaną przez autora Zwrotami mowy. Wymienione słowniczki rejestrują XIX-wieczną leksykę z pojedynczych wsi (Jaksice, Mnichów) lub z większych obszarów: regionu kieleckiego (okolice Pińczowa), Sandomierskiego. Materiały słownikowe były gromadzone w zbliżonym czasie – na przestrzeni lat 1865–1895. Charakteryzując wymienione zbiorki wyrazów, biorę pod uwagę następujące kwestie: czas powstania słowniczków; objętość; zasięg terytorialny; makrostrukturę słowniczków; mikrostrukturę słowniczków. Zawarty w słowniczkach materiał leksykalny stanowi przede wszystkim źródło do poznania najstarszego stanu gwar małopolskich (ściślej: Małopolski środkowo-północnej), źródło do badań gwar polskich w ogóle, ale daje także wgląd w pracę warsztatową niewykwalifikowanych leksykografów, amatorów, pasjonatów, hobbystów, miłośników „rzeczy ludowych”, których działania przyczyniły się do zachowania i ocalenia od zapomnienia mowy mieszkańców wsi w dobie niewoli narodowej. 6 dr Artur Czesak Uniwersytet Jagielloński Wydział Filologiczny e-mail: [email protected] Słownik gwary wsi Derenk i jego znaczenie dla poznania historii gwar pogranicza małopolsko-spiskiego Wydany w 2014 r. Słownik gwarowy mieszkańców Derenku i ich potomków – derenki lengyelek góral-lengyel-magyar szótára stworzony został przez grupę wykształconych mieszkańców Spisza, którzy od kilku lat uczestniczyli w wyjazdach badawczych i integracyjnych do byłych mieszkańców wysiedlonej w 1943 r. wsi Derenk na pograniczu węgiersko-słowackim. Integracja ta nastąpiła, gdy odkryto, że mieszkańcy tej wsi w przybyli w pierwszej połowie XVIII wieku na Węgry „z Polski”, a więc z Białki Tatrzańskiej i części Spisza, m.in. z Czarnej Góry. Tam stanowili enklawę językową. Była to (częściowo jeszcze jest – obecnie osoby, które wychowały się w owym językowym milieu, mają ok. 70 lat) góralska (spisko-podhalańsko-rusińska [?] mieszana [?] gwara wyspowa. Referat ma na celu dialektologiczne i ogólnojęzykoznawcze ujęcie omawianego dialektu oraz prezentację i analizę słownika, którego ważnym elementem oprócz wstępu historycznego jest płyta z materiałem dźwiękowym zebranym podczas wywiadów. Z punktu widzenia metodologii badań interesujące jest, że eksploratorzy posługiwali się gwarą spiską. Sam słownik ma układ czwórdzielny: gwara Derenku – gwara spiska – język polski – język węgierski, zasadniczo w układzie „słowo za słowo”. Wydanie słownika posłużyć może dalszym badaniom nad historią gwary Derenku i typami kontaktu językowego, które ją ukształtowały, a także być interesującym materiałem do badań nad historią pewnej części dialektu małopolskiego na styku z kulturowo-historycznym konglomeratem, jakim był i wciąż jest Spisz. 7 dr Michał Głuszkowski Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń Katedra Filologii Słowiańskiej e-mail: [email protected] Wykorzystanie słowników gwarowych w badaniach idiolektów Jedną z możliwych perspektyw w badaniach dialektologicznych jest ujęcie mikrosocjolingwistyczne polegające na badaniu języka małych grup społecznych, takich jak rodzina, niewielkie grupy rówieśnicze lub sąsiedzkie, a nawet poszczególnych idiolektów. Zogniskowanie zainteresowania badacza na takich grupach lub jednostkach pozwala na przeprowadzenie pogłębionej analizy w oparciu o zróżnicowane źródła: nagrania, teksty pisane, a także słowniki, zarówno amatorskie – sporządzane przez samych informatorów, jak i ogólne. Słownik danej gwary może stanowić punkt odniesienia dla materiału zarejestrowanego u konkretnego informatora lub informatorów – nosicieli danej gwary. Natomiast amatorskie słowniki, podobnie jak inne teksty pisane, stanowią materiał źródłowy dla badań idiolektów. W referacie zostaną przedstawione przykłady wykorzystania obydwu typów słowników w badaniach dialektologicznych i socjolingwistycznych wraz z uzasadnieniem ich przydatności. Podjęta będzie także kwestia celowości sporządzania przez badaczy słowników opartych o jeden idiolekt. 8 mgr Agnieszka Gotówka Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz Instytut Filologii Polskiej i Kulturoznawstwa e-mail: [email protected] Przydatność amatorskich słowników gwarowych do badań leksyki góralskiej w aspekcie kulturowym Badanie słownictwa gwarowego z wykorzystaniem instrumentarium lingwistyki kulturowej wymaga jak najobszerniejszej bazy materiałowej, której ważnym składnikiem są słowniki, zarówno naukowe, jak i popularne. Zbiory leksyki sporządzane przez amatorów, autochtonów i hobbystów, znających dobrze realia regionu, mogą być źródłem cennych danych językowych dla lingwisty, pomimo że są pozbawione aparatu naukowego. Przyjmując klasyfikację nieprofesjonalnych słowników gwarowych, zaproponowaną przez Halinę Karaś, skupiam się w referacie głównie na analizie materiału amatorskich słowników gwary góralskiej z uproszczonym opisem leksykograficznym oraz szkolnych słowników, opracowanych w ramach regionalnej ścieżki edukacyjnej. Największe zainteresowanie badaczy budziła dotychczas leksyka Podhala. Penetrowali ten region górzystej Małopolski etnografowie i miłośnicy języka, m.in. Ludwik Zejszner, Seweryn Goszczyński, Adam A. Kryński, Władysław Kosiński, Augustyn Wrześniowski, Bronisław Dembowski, Juliusz Zborowski. Pod pojęciem słownictwa góralskiego kryje się nie tylko leksyka Podhala, lecz także Orawy, Śląska Cieszyńskiego, Bukowiny Zakarpackiej, Żywiecczyzny i Spiszu. Istnieje jednak pewna dysproporcja w dokumentacji tego słownictwa. H. Karaś, omawiając popularne słowniki gwarowe z obszaru małopolskiego, wskazuje, że najczęściej gromadzone było słownictwo podhalańskie, rzadziej spiskie, orawskie czy żywieckie. W sytuacji, gdy region nie posiada naukowo opracowanego zbioru 9 słownictwa, bardzo ważną rolę odgrywają popularne słowniki, tworzone przez autochtonów lub hobbystów. Interesujące mnie słowniki amatorskie sporządzone zostały przez osoby nieposiadające wykształcenia humanistycznego. Oceniając użyteczność tych popularnych zbiorów słownictwa gwarowego do badań językowo-kulturowych, będę zestawiać wybrane hasła (z kręgu leksyki związanej z rodziną) z materiałem z gwar góralskich, zarejestrowanym w słownikach profesjonalnych. Takie ujęcie porównawcze pozwoli zarazem ukazać istotne różnice w makroi mikrostrukturze dotychczasowych słowników gwarowych z różnych subregionów górzystej Małopolski. 10 dr hab. prof. IJP PAN Barbara Grabka Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków e-mail: [email protected] Słownik ogólnogwarowy – problemy i wyzwania (na podstawie Słownika gwar polskich PAN) Opracowywany w IJP PAN słownik ogólnogwarowy w zmieniającej się bardzo szybko rzeczywistości, w dobie Internetu, intensywnego rozwoju leksykografii, w tym leksykografii gwarowej, przy zmieniających się możliwościach technicznych wymaga wciąż na nowo odpowiedzi na pytania m.in. o krąg odbiorców, ich przygotowanie do odbioru dzieła w związku z coraz bardziej postępującą specjalizacją kształcenia, oczekiwania, o to, czy ma przyszłość słownik w wersji książkowej. Możliwość łatwiejszego dotarcia do materiałów z kartoteki SGP dzięki ich zeskanowaniu każe zastanowić się np. nad stopniem szczegółowości informacji podawanych w słowniku ogólnogwarowym. Nie ma też ostatecznej i wiążącej odpowiedzi na pytanie, czy powstający w IJP PAN słownik może być tezaurusem dającym pełny obraz gwar polskich. Słownik ogólnogwarowy, jakim jest Słownik gwar polskich PAN, powstaje nie tylko po to, by ocalić gwary, ale też po to, by kolejne pokolenia mogły śledzić zachodzące w nich zmiany, nie jest prawdą bowiem twierdzenie o całkowitym zaniku gwary. Wciąż istnieje system komunikacyjny różny od ogólnopolskiego związany ze środowiskiem wiejskim. 11 prof. dr hab. Iryda Grek-Pabisowa emerytowana profesor Instytutu Slawistyki PAN, Warszawa e-mail: [email protected] Leksykograficzne opracowanie kilku odmian gwar polskich na dawnych Kresach północno-wschodnich Polszczyznę gwarową i regionalną na dawnych Kresach północno-wschodnich charakteryzują zespoły językowych cech identycznych na całym obszarze funkcjonowania tej odmiany języka polskiego – tj. na Białorusi, Litwie i Łotwie (Łatgalia). Jednocześnie spotykamy tu takie gwary, które nie zidentyfikowały się z polszczyzną północnokresową. Są to gwary przesiedleńców z centralnych regionów polskich obszarów etnicznych w końcu XIX początku XX w. (tzw. gwary późnego osadnictwa). Zlokalizowane są/były na Polesiu, Witebszczyźnie i na Grodzieńszczyźnie. Na podstawie różnych rozproszonych materiałów badaczy polskich okresu międzywojennego oraz badacza białoruskiego z lat 70. XX w., a także nagrań przeprowadzonych przez członków dawnej Pracowni Badań Polszczyzny Północnokresowej w latach 2005– 2008. Materiały te zostały przez mnie przeanalizowane pod względem leksykalnym. Na ich podstawie opracowałam odpowiednie słowniczki. W referacie przedstawię ich krótką charakterystykę. 12 PhDr. Martina Ireinová, Ph.D. Ústav pro jazyk český Akademie věd České republiky dialektologické oddělení, Brno e-mail: [email protected] Materiálová základna a zdroje Slovníku nářečí českého jazyka Od roku 2011 čeští dialektologové zpracovávají Slovník nářečí českého jazyka. V první části příspěvku se zaměříme na možné koncepce tvorby nářečního slovníku. Ve druhé části bude představena materiálová základna Slovníku nářečí českého jazyka. Budeme prezentovat především tzv. Archiv lidového jazyka (založený v roce 1952 a v současnosti obsahující zhruba 1,5 milionu dokladů), materiál obsažený v Českém jazykovém atlase (1992–2011), materiál z regionálních slovníků, diplomových a disertačních prací a z terénních výzkumů. 13 mgr Magdalena Janiga Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków e-mail: [email protected] Ekspresywne nazwy osób w Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza Przedmiotem referatu będą wyekscerpowane ze Słownika gwar polskich nazwy osób o charakterze melioratywnym i pejoratywnym, które uznaję za wyrazy ekspresywne. Materiał pochodzi z dzieł Oskara Kolberga, które znalazły się w wykazie źródeł SGP. W referacie przedstawiona zostanie problematyka ekspresji językowej, ludowego słownictwa ekspresywnego, które odgrywa ogromną rolę jako źródło wiedzy o procesie powstawania ekspresywizmów. Na podstawie stworzonej w tym celu klasyfikacji formalno-semantycznej omówione zostaną nazwy osobowe, np. Gęgała, Łązęga, Goniwiatr. Przedstawione zostaną sposoby powstawania wyrazów ekspresywnych (derywacja sufiksalna, środki semantyczne). Poruszony zostanie problem: ekspresywność a wielofunkcyjność formantów. Analiza wykaże, że istnieją formanty, które łączą się tylko z wyrazami nacechowanymi ekspresywnie. Ponadto, okaże się, że formanty najczęściej neutralne w języku polskim, tj. -ak, -ek, -arz są produktywne w tworzeniu wyrazów ekspresywnych. 14 dr hab. prof. UŁ Irena Jaros Uniwersytet Łódzki Katedra Dialektologii Polskiej i Logopedii e-mail: [email protected] Przydatność Słownictwa ludowego z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego K. Dejny do badań dynamiki zmian w gwarach Pojmując gwarę i dialekt jako odmiany języka etnicznego, ukształtowane w toku jego rozwoju w różnych epokach historycznych, charakteryzujące się swoistymi cechami gramatycznymi, które stoją w opozycji do cech innodialektalnych i cech języka ogólnego, występujące na określonym geograficznie terenie i funkcjonujące w danej społeczności wiejskiej, traktuję je jako współistniejące z polszczyzną ogólną systemy językowe, które podlegają tym samym prawom rozwoju. Wyodrębnienie na terenie polskiego obszaru etniczno-językowego podstawowych zespołów dialektalnych zostało oparte na materiałach gromadzonych w okresie międzywojennym i powojennym od informatorów urodzonych w drugiej połowie lub w końcu XIX wieku. Podejmując się badania współczesnego stanu zachowania polskich gwar ludowych musimy się liczyć z dość skomplikowaną sytuacją socjolingwistyczną. W wyniku przemian o charakterze ekstralingwistycznym, głównie zmian społecznych zachodzących w polskiej wsi, związanych z powszechnym dostępem do oświaty, wpływem mediów, stan aktualny gwar w dużym stopniu odbiega od tego, rejestrowanego jeszcze w połowie XX wieku. Opierając się na danych, gromadzonych współcześnie od najstarszych informatorów obserwuje się liczne zmiany w systemach gwarowych wobec posiadanych starszych materiałów dialektograficznych. Doskonałą podstawą do obserwacji dynamiki zmian w gwarach jest zbiór słownictwa ludowego z terenu byłych województw 15 kieleckiego i łódzkiego, autorstwa Karola Dejny, publikowany w „Rozprawach Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” w latach 1974–1986. Składa się na niego materiał leksykalny, gromadzony w latach 1954–1970, pochodzący od informatorów urodzonych w końcu i na początku XX wieku, co pozwala aktualnie zaliczyć go do źródeł historycznych. Nie jest to typowy dla polskiej leksykografii gwarowej słownik. Nie ma on charakteru dyferencyjnego, zamieszcza on bowiem słownictwo ludowe, czyli takie, które funkcjonowało w mowie mieszkańców wsi, bez rozstrzygania o jego gwarowej, czy ogólnopolskiej proweniencji. Ponieważ w założeniu miał on służyć „zarówno pracom mającym na celu ustalenie zespołu wyrazów gwarowych, ich odpowiedników w innych gwarach oraz ich szczegółowych zasięgów, jak też omówieniu innych właściwości gwarowych, np. fonetycznych i zwłaszcza słowotwórczych” zarówno zasady wyodrębniania haseł, jaki i sama budowa artykułu hasłowego są częściowo inne od przyjętych w leksykografii. Szczególnie przydatne dla badań dynamiki zmian w gwarach są przytaczane w artykułach hasłowych wszystkie odmianki fonetyczne zapisanych przykładów z podaniem ich dokładnej lokalizacji. Przydatność tego unikatowego zbioru słownictwa dla badań dynamiki zmian w gwarach można stwierdzić, śledząc przykładowo zmiany systemu gwarowego wsi Dęba (pkt 15 w Słownictwie…), położonej w powiecie opoczyńskim. Konfrontacja zarejestrowanych w prezentowanym słowniku danych, pochodzących z połowy XX wieku, z materiałami zgromadzonymi w 1990 roku do Atlasu gwar polskich (pkt. 720) oraz z danymi współczesnymi, pochodzącymi z lat 2009–2011, pozwala dostrzec zmiany, stanowiące rezultaty ewolucji poszczególnych elementów językowych oraz ich integracji z polszczyzną ogólną. 16 doc. dr Carmen Kenda-Jež Znanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umetnosti, Lubjana Inštitut za slovenski jezik Frana Ramovša e-mail: [email protected] Razvoj strukture slovarskega gesla v slovenskih narečnih slovarjih Usoda slovenskega narečnega slovaropisja je tesno povezana s sorazmerno poznim poenotenjem slovenske knjižne norme, do katerega je prišlo šele sredi 19. st. Šele po tem obdobju je bilo namreč mogoče postopoma ločiti korpus knjižnega besedja od neknjižnega, kar se je dokončno zgodilo z izdajo Slovarja slovenskega knjižnega jezika v letih 1970–1991. Prispevek to soodvisnost prikazuje skozi razvoj strukture geselskih člankov, v katerih je bilo obravnavano narečno besedje – od začetnega vsestranskega sodelovanja v standardizacijskih postopkih, torej tudi pri začetnem razvoju slovenske leksikografije, prek narečnega slovarja kot diferencialnega dopolnila temeljnih slovarskih priročnikov slovenskega jezika, do konceptov različnih vrst sodobnih narečnih slovarjev, ki pa so bili doslej v praksi uresničeni le s posameznimi vzorčnimi primeri (npr. Tezaver slovenskega ljudskega jezika na Koroškem, Slovar govorov Zadrečke doline med Gornjim Gradom in Nazarjami, Narečna bera). Posebej je predstavljen vzporedni razvoj geselske strukture v ljubiteljskih narečnih slovarjih, pri katerem je do najbolj korenite spremembe prišlo zaradi možnosti za računalniški vnos podatkov. 17 doc. dr Carmen Kenda-Jež Znanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umetnosti, Lubjana Inštitut za slovenski jezik Frana Ramovša e-mail: [email protected] Rozwój struktury hasła słownikowego w słoweńskich słownikach gwarowych Dzieje słoweńskiej leksykografii dialektalnej sięgają połowy XIX wieku i są niewątpliwie związane ze stosunkowo późnym procesem ujednolicania normy języka literackiego. Dopiero po tym okresie było bowiem możliwe stopniowo wydzielenie korpusu słownictwa literackiego od nieliterackiego, co zostało ostatecznie zakończone wydaniem w latach 1970–1991 Słownika literackiego języka słoweńskiego. Artykuł stara się tę współzależność pokazać poprzez rozwój struktury haseł słownikowych, gdzie zostało omówione słownictwo gwarowe – od początkowej fazy wszechstronnego współdziałania w postępowaniu standardyzacyjnym i rozwoju słoweńskiej leksykografii poprzez słowniki gwarowe, które stanowiły zróżnicowane uzupełnienie podstawowych słowników języka słoweńskiego, po rozmaite koncepcje współczesnych słowników gwarowych, które do tej pory były w praktyce wdrażane wyłącznie w przypadku poszczególnych przykładów wzorcowych (np.: Tezaver slovenskega ljudskega jezika na Koroškem, Slovar govorov Zadrečke doline med Gornjim Gradom in Nazarjami, Narečna bera). Oddzielnie przedstawiono równoległy rozwój struktury haseł w słownikach gwarowych napisanych przez amatorów, gdzie doszło do najbardziej istotnych zmian dopiero przy wykorzystaniu możliwości zapisów komputerowych. 18 PhDr. Hana Konečná Ústav pro jazyk český Akademie věd České republiky dialektologické oddělení, Brno e-mail: [email protected] Několik poznámek k tvorbě hesel Slovníku nářečí českého jazyka Od roku 2011 čeští dialektologové zpracovávají Slovník nářečí českého jazyka, závěrečným výstupem první, pětileté fáze bude 7 tisíc hesel A–C. V příspěvku bude prezentováno vytváření slovníkových hesel v elektronickém formuláři a bude upozorněno na některé problémy, se kterými se čeští dialektologové museli vyrovnat. Slovník je totiž vytvářen ve speciálním počítačovém programu. Díky tomu vzniká podklad nejen pro tradiční tištěný slovník, ale především podklad pro jeho elektronickou variantu, pro slovník přístupný v počítači nebo na internetu. Slovník je koncipován jako interaktivní a plánuje se jeho propojení s dalšími projekty vznikajícími v dialektologickém oddělení v Brně. 19 dr Tomasz Kwoka Uniwersytet Jagielloński Instytut Filologii Słowiańskiej e-mail: [email protected] Serbskie i czarnogórskie słowniki gwarowe po 2000 roku Choć po rozpadzie języka serbsko-chorwackiego, badania (nowej) dialektologii serbskiej ograniczyły się do terytorium Serbii (i Czarnogóry), to ciągle zajmowała ona silną pozycję w serbskim językoznawstwie. Po roku 2000 pojawiło się kilkanaście ciekawych słowników gwarowych, spośród których największym przedsięwzięciem leksykograficznym jest 10-tomowy Słownik serbskich gwar Wojwodiny pod red. Dragoljuba Petrovicia. Bogaty materiał gwarowy uwzględniany jest w kolejnych tomach Słownika języka serbsko-chorwackiego SANU i Słownika etymologicznego języka serbskiego. Niezastąpione jest tu także czasopismo Srpski dijalektološki zbornik, które w ostatnich latach wydało kilka obszernych słowników (w tym i Słownik gwary Dubrownika). W Czarnogórze, głównie w ramach projektów badawczych Czarnogórskiej Akademii Nauk, po roku 2000 wydano kilka niezwykle interesujących, i obszernych, słowników gwarowych. W zamierzeniu ich redaktorów, mają one stanowić dopełnienie całościowego opisu leksykograficznego gwar czarnogórskich. Prezentowany referat, wraz tekstem prof. W. Borysia poświęconym słownikom gwarowym z Chorwacji, ma stanowić opis współczesnego stanu leksykografii dialektologicznej obszaru dawnego języka serbsko-chorwackiego. 20 Sviatlana Lipnitskaya Centrum Badań Kultury, Języka i Literatury Białoruskiej, Mińsk e-mail: [email protected] doc. dr Ihar Kapyłou Centrum Badań Kultury, Języka i Literatury Białoruskiej, Mińsk e-mail: [email protected] doc. dr Iryna Budzko Białoruski Narodowy Uniwersytet Techniczny, Mińsk e-mail: [email protected] Współczesna sytuacja językowa na Postawszczyźnie w perspektywie uzupełnienia wielojęzycznego słownictwa terenowego Z punktu widzenia językowego współczesna Postawszczyzna jest regionem niejednolitym. Z doświadczenia tegorocznych wyjazdów można stwierdzić, że ludzie mówią „po prostemu” (gwarą białoruską centralnego typu) już ze znacznymi naleciałościami współczesnego języka rosyjskiego. Są jeszcze przedstawiciele starszej generacji, którzy mówią po polsku (polszczyzną kresową), na przykład we wsiach Komai, Lyntupy. Dwujęzyczne osoby można spotkać wśród katolików, natomiast prawosławni mówią w języku białoruskim, mimo że kiedyś chodzili do szkół polskich. Współczesne pilotażowe badania słownictwa tradycyjnego (polskiego oraz białoruskiego) Postawszczyzny pokazały, że na przykład w porównywaniu z Brasławszczyzną ma ono mniej bałtyzmów oraz rusycyzmów. Włączenie zbadanego materiału leksykalnego pozwoli uzupełnić słownictwo gwarowe, zarówno w warstwie języka polskiego, jak i języka białoruskiego. 21 dr hab. Renata Marciniak-Firadza Uniwersytet Łódzki Katedra Dialektologii Polskiej i Logopedii e-mail: [email protected] Projekt i założenia ogólne Słownika gwar łowickich Obserwowany w ostatnich latach wzrost zainteresowania „małymi ojczyznami” sprawił, że zaczęło ukazywać się sporo słowników i słowniczków dokumentujących leksykę gwarową. Prowadzone przeze mnie od 1996 r. do dziś eksploracje terenowe na obszarze Łowickiego zaowocowały pokaźnym zbiorem słownictwa związanego z życiem Księżaków – „ludzi zadowolonych, zamożnych i pięknie odzianych, (...) różniących się od swych sąsiadów mową, ubraniem i zwyczajami” (J. Chmielińska, Księżacy (Łowiczanie), Kraków 1925, s. 12, 24), wyśmiewających sąsiadów zza miedzy, którzy mówili mliko, syr, chlib, kobita również i dziś podkreślających swoją odrębność, która znajduje potwierdzenie w zespole nie spotykanych nigdzie poza tym regionem właściwości kultury wiejskiej, zarówno materialnej, jak i duchowej oraz w świadomości ludu księżackiego. O ile system gwar łowickich, ich geneza i status oraz związki z obszarami ościennymi zostały zbadane i opracowane, o tyle słownik tych gwar nie doczekał się współczesnego opracowania. Należy też dodać, że gwary łowickie nie mają zbyt wielu opracowań poświęconych leksyce. W czasie przemian zachodzących w środowisku wiejskim wywierających oczywisty wpływ na język jego mieszkańców, którym to zmianom towarzyszy m.in. budzenie się potrzeby podejmowania działań mających na celu ocalenie od zapomnienia, dokumentowanie dla przyszłych pokoleń zmieniających się, a często także zanikających elementów dziedzictwa kulturowego ważne jest gromadzenie i opracowywanie tych „pomaleńku wędrujących do różnych lamusów i muzeów” aspektów dziedzictwa naszej „małej ojczyzny”. 22 prof. dr hab. Irena Maryniakowa emerytowana profesor Instytutu Slawistyki PAN e-mail: [email protected] Opracowania leksyki gwarowej Podlasia w Instytucie Slawistyki PAN Wielokulturowy i różnojęzyczny region podlaski stanowił obiekt zainteresowania pracowników Instytutu Slawistyki (początkowo Zakładu Słowianoznawstwa, następnie Instytutu Słowianoznawstwa) od początku jego istnienia, czyli od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Początkowo zainteresowania badawcze były skupione na zapisie dialektów ludności wschodniosłowiańskiej, następnie ludności polskojęzycznej, także w aspekcie historycznym oraz ludności litewskiej okolic Puńska. Prace prowadzono w sposób systemowy, poczynając od zapisów terenowych, poprzez opracowania wybranych zagadnień językowych i gramatycznych, do globalnych opisów monograficznych. Prace leksykograficzne i z zakresu geografii lingwistycznej, cząstkowe i ujmujące całość zebranych materiałów, stanowią podsumowanie wysiłku wielu badaczy – wysiłku włożonego w badania terenowe, podczas których zapisywano mowę ludności północno-wschodnich ziem Polski, aby nie zaginęła bez śladu. 23 dr Motoki Nomachi Hokkaido University, Kita Slavic-Eurasian Research Center e-mail: [email protected] Słowniczki gwar gorańskich Ramadana Redżeplarego jako gorańska spuścizna językowo-kulturowa Gwary gorańskie jako gwary przejściowe języka serbskiego oraz macedońskiego rozmieszczone na terenach granicznych Albanii, Kosowa i Macedonii, poprzez liczne kontakty z językami greckim, tureckim, albańskim, arumuńskim oraz językami południowosłowiańskimi poddane zostały wielu wpływom tych języków. Ze względu na islamizację Gorańców między XV a XIX wiekiem spowodowaną rządami Turków Osmańskich, wpływy języka tureckiego (ale również arabskiego oraz perskiego przez turecki) są szczególnie widoczne w licznych zapożyczeniach. W przeszłości gwary gorańskie używane były przez długi czas jedynie jako środek komunikacji ustnej ludności miejscowych, jednakże pod koniec XX wieku pojawili się pisarze (np. Hamid Isljami, Vejsel Hamza, Nazif Dokle, Sadik Idrizi) tworzący w tych gwarach, dzięki czemu rozmaite dzieła oparte na tradycyjnej literaturze ustnej doczekały się publikacji. Jednym z najważniejszych z tych twórców jest pochodzący z Zlipotoku w Gorze, a obecnie mieszkający w Prizrenie, Ramadan Redżeplari (ur. 1944). Redżeplari jest nie tylko najbardziej płodnym pisarzem tworzącym w gwarach gorańskich czy kolekcjonerem wyrobów ludowych; można go również nazwać leksykografem w pewnym sensie. Gorańsko-bosański słowniczek mniej znanych słów całkowicie jego autorstwa został opublikowany jako suplement do książki, dzięki czemu Gorańcy posługujący się głównie językiem bosańskim (oraz serbsko-chorwackim) uzyskali dostęp do jego twórczości. 24 Jego pierwotnym celem było zaprezentowanie mało znanego starego słownictwa gwar gorańskich. Pierwsze dzieło Redżeplarego, Čekmedže 1 (2005), było jedynie 20-stronicowym zbiorem słownictwa (cały wolumen zawierał 212 stron), jednakże drugie dzieło Čekmedže 2 (z 2006) miało już 60 stron (wolumen: 245 stron). Kolejne pozycje były jeszcze dłuższe: Bif umren durbif žif (2006) – 61 stron (długość całego wolumenu: 151 stron), Sedefna tambura (2008) – 91 stron (wolumen: 304 strony) czy jego najnowsze dzieło Čekmedže 3 (2011) – 126 stron (wolumen: 308 stron). W tym najnowszym dziele Rezdżeplari nie tylko zestawił odpowiedniki wyrazów języka bosańskiego ze słownictwem gwar gorańskich, ale również rozbudował szczegółowe objaśnienia do tegoż słownictwa oraz wzbogacił dzieło o wyrażenia idiomatyczne. Ponadto, dzięki dodaniu nie tylko „starych słów”, ale również wyrażeń o charakterze międzynarodowym, które do tej pory nie występowały w gwarach gorańskich, można powiedzieć, iż jego dzieła ewoluują jako słowniki. Celem niniejszego referatu jest wykazanie, które z wyrażeń gwar gorańskich są mało znane, przez analizę słownictwa zawartego w wyżej wymienionych słowniczkach oraz analizę zmian w nim zachodzących, jak również opisanie cech charakteryzujących te dzieła jako słowniki. Jednocześnie, zaprezentowane zostaną poglądy Redżeplarego na język oraz zmiany w tych poglądach, na podstawie słowniczków, które tym poglądom nadają formę. Referat będzie wygłoszony w języku angielskim. 25 prof. dr hab. Joanna Okoniowa Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie e-mail: [email protected] Nieznane materiały rękopiśmienne Zygmunta Glogera. Przyczynek do XIX-wiecznych badań nad językiem i kulturą Podlasia Referat nawiązuje do ogłoszonej przez autorkę w r. 2010 informacji o odnalezieniu rękopisu słowniczka autorstwa Zygmunta Glogera, będącego uzupełnieniem publikacji zawartej w IV tomie „Prac Filologicznych” (1893). Analiza słowniczka pozwala na odtworzenie dawnej kultury, obyczaju i języka Podlasia, jak też samego warsztatu Zygmunta Glogera. Metodologia badacza ma charakter prekursorski wobec współczesnych tendencji w słowiańskiej leksykografii gwarowej, która w ślad za Glogerem uwzględnia dziś w dużym zakresie aspekty etniczne i socjalne, jak też dąży do tworzenia zapisu kultury regionu. Projekt badawczy „Glogerianum”, podjęty przez zespół pod kierunkiem prof. Jarosława Ławskiego oraz planowana na lata 2015–2017 naukowa edycja krytyczna Pism rozproszonych Zygmunta Glogera stanowi dobrą okazję do uzupełnienia jego bibliografii i poszerzenia materiału badawczego. 26 dr Błażej Osowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Szkolny słownik gwarowy jako wynik współpracy szkoły i uniwersytetu W referacie przedstawione zostanie działanie projektowe w szkołach ponadgimnazjalnych powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego. Jego celem było utrwalenie lokalnej gwary oraz przygotowanie słowniczka gwarowego. Projekt był efektem współpracy środowisk wymienionych szkół oraz Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. W referacie przedstawione zostaną: cele projektu, jego etapy i realizacja oraz zasady współpracy pomiędzy poszczególnymi stronami. 27 prof. dr hab. Iryda Grek-Pabisowa, dr Małgorzata Ostrówka, dr Mirosław Jankowiak, dr Beata Biesiadowska-Magdziarz Instytut Slawistyki PAN Polszczyzna północnokresowa w ujęciu leksykograficznym Regionalna odmiana polszczyzny północnokresowej w postaci języka mówionego i pisanego funkcjonowała na obszarze Białorusi, Litwy i Łotwy (dawne Inflanty Polskie) od kilku wieków. Jej opracowania – głównie języka pisarzy, ale także prasy rozpoczęły się jeszcze w XIX wieku. Pierwsze prace na temat żywego języka mówionego pojawiły się w okresie międzywojennym (K. Nitsch, O. Chomiński, J. Otrębski, H. Turska). Kolejne opracowania – Polskije govory v SSSR – pojawiły się na początku lat 70. XX w. jako efekt badań przeprowadzonych w latach 1966–1969 przez tzw. grupę Werenicza. Polscy dialektolodzy mogli rozpocząć swoje eksploracje dopiero w roku 1987 po podpisaniu odpowiednich umów pomiędzy PAN a AN BSSR i AN LSSR. Początkowo 2-osobowy, później 4-osobowy zespół zgromadził zapisy magnetofonowe dłuższych tekstów oraz odpowiedzi na pytania kwestionariusza, które zostały opublikowane w postaci 2 tomów tekstów gwarowych oraz monografii Bohatyrowicze sto lat później. Jednocześnie pojawiało się coraz więcej publikacji na temat polszczyzny północnkresowej badaczy z innych ośrodków naukowych (w tym młodych polonistów z Litwy i Białorusi wykształconych w Polsce) oraz tekstów etnograficznych i etnolingwistycznych zawierających leksykę północnokresową. Na przełomie 1999–2000 roku w Zespole Badań Polszczyzny Północnokresowej IS PAN powstał pomysł opracowania Słownika mówionej polszczyzny północnokresowej. Przez pierwsze lata wyszukiwano i gromadzono publikacje zawierające zarejestrowane w sposób wiarygodny wzorce mowy polskiej na interesującym nas tere28 nie. Nowych opracowań stale przybywało, materiał powiększał się o nowe leksemy lub ich nowe postaci czy lepszą egzemplifikację. Dlatego też uzupełnianie zbioru leksykalnego zamknięto datą publikacji wydanych w roku 2012. Równolegle z uzupełnieniami pochodzącymi z nowo pojawiających się prac prowadzono ekscerpcję z tekstów wcześniejszych, dobór przykładów, wyszukiwanie paralelnych postaci leksemów i scalanie materiałów w jednostki słownikowe, czyli ustalanie postaci hasła. W ten sposób powstał korpus Słownika, który dopracowywano według ułożonej przez zespół formuły. W referacie przedstawimy metodologię tworzenia Słownika, jego podstawę materiałową, krótką charakterystykę leksyki, którą zawiera oraz zawartość artykułu hasłowego. 29 dr Dorota Paśko-Koneczniak Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń Katedra Filologii Słowiańskiej e-mail: [email protected], [email protected] Koncepcja Słownika zapożyczeń polskich w rosyjskiej gwarze staroobrzędowców z regionu suwalsko-augustowskiego Celem wystąpienia jest przedstawienie koncepcji Słownika zapożyczeń polskich w rosyjskiej gwarze staroobrzędowców z regionu suwalsko-augustowskiego. Funkcją danego słownika jest rejestracja zapożyczonych leksemów i ich kontekstowa ilustracja w postaci wypowiedzi, w których wystąpiły. Jako zapożyczenie traktowany jest leksem nieznany gwarze, a przejęty z języka polskiego i zaadaptowany przez gwarę morfologicznie, akcentuacyjnie, derywacyjnie lub fonetycznie. Prezentowane zapożyczenia są przykładem transformacji, jaka dokonuje się w gwarze w ciągu ostatnich kilkunastu lat pod wpływem języka polskiego. Ideą słownika jest przedstawienie zapożyczonego zasobu leksykalnego gwary i wskazanie, które z odnotowanych leksemów znalazły się również w Słowniku gwary staroobrzędowców mieszkających w Polsce Irydy Grek-Pabisowej i Ireny Maryniakowej. W wystąpieniu omówiona zostanie kwestia budowy artykułu hasłowego, sposób zapisu artykułów hasłowych wraz z ilustracją kontekstową, a także różne trudności pojawiające się w trakcie pracy nad słownikiem. 30 prof. dr hab. Jerzy Reichan emerytowany profesor Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie e-mail: [email protected] dr Kazimierz Woźniak Jeszcze w sprawie leksykograficznej interpretacji faktów gwarowych w słownikach gwar polskich Autorzy niniejszego referatu, którzy przez wiele lat pracy zawodowej zajmowali się opracowywaniem Słownika gwar polskich PAN i przy tej okazji nabyli duże doświadczenie w zakresie leksykograficznej interpretacji faktów gwarowych, poświęcili już wspomnianemu zagadnieniu kilka publikacji, mających charakter teoretyczny. Niniejszy referat zawiera zarówno podsumowanie wcześniejszych ujęć, jak i uzupełnienia nowymi refleksjami. Leksykograficzna interpretacja faktów gwarowych jest niewątpliwie jednym z najtrudniejszych komponentów pracy leksykografa dialektologa. Trudność ta zaznacza się zwłaszcza wtedy, gdy leksykograf przedstawia w słowniku gwarowym materiał leksykalny pochodzący z większego terytorium gwarowego, gdzie ten sam leksem w różnych lokalnych gwarach występuje w rozmaitych postaciach fonetycznych, morfonologicznych i morfologicznych. Powstaje wtedy pytanie, czy powinno się w słowniku tworzyć tyle odrębnych haseł, ile jest tych postaci, czy może należy dokonywać jakichś uogólnień czyli interpretacji. W referacie autorzy dają ogólny zarys tej problematyki, którą szczegółowo mają zamiar przedstawić w obszernej, przygotowywanej przez siebie rozprawie. 31 dr hab. prof. IS PAN Dorota Krystyna Rembiszewska Instytut Slawistyki PAN, Warszawa Zarys koncepcji słownika frazeologizmów w polszczyźnie lokalnej północnego Podlasia Frazeologizmy i stałe połączenia wyrazowe to osobliwe wyróżniki bogactwa języka lokalnego. Są one odbiciem określonej mentalności, sposobu postrzegania świata. Do tej pory ukazało się dla obszaru Polski niewiele słowników zestawiających stałe połączenia wyrazowe, charakterystyczne tylko dla danego obszaru (por. Słownik frazeologiczny gwary Dębna, Słownik frazeologizmów i typowych połączeń wyrazowych w gwarach śląskich). W referacie będą przedstawione podstawowe założenia słownika frazeologizmów występujących w polszczyźnie lokalnej północnego Podlasia – terenu pogranicza polsko-wschodniosłowiańskiego. Autorka określi cel i charakter słownika, zasięg terytorialny i czasowy oraz podstawę materiałową. Zwróci uwagę na trudności metodologiczne m.in. wynikające ze specyfiki materiału nieogólnopolskiego (np. niejednorodność zapisów – ortograficzny i fonetyczny, duża wariantywność), a także związane z brakiem możliwości ustalenia ostrej granicy kryteriów frazeologiczności związków. Na konkretnych przykładach zostaną omówione sposoby określania znaczeń frazeologizmów zawierających leksemy gwarowe. 32 dr Vilija Sakalauskiene Lietuvių kalbos institutas, Wilno e-mail: [email protected] Cлaвизмы в литoвcкиx диaлeктныx cлoвapяx Зaкaнчивaниe бoльшoгo Cлoвapя литoвcкoгo языкa oткpылo нoвыe вoзмoжнocти для пoдгoтoвлeния диaлeктныx cлoвapeй, кoтopыe пoзвoляют зaфикcиpoвaть диaлeктнyю лeкcикy и пoкaзaть лeкcичecкyю cиcтeмy, выяcнить фyнкциpoвaниe диaлeктныx cлoв в paзныx диaлeктax, иx paзвитиe, yпoтpeблeниe, пoявлeниe нoвыx, выявить ocoбeннocти yпoтpeблeния фoнeтики, мopфoлoгии, cлoвooбpaзoвaния, пaдeжeй и пaдeжныx кoнcтpyкций. Kaк cлoвapь языкa, тaк и cлoвapь диaлeктa или гoвopa, тecнo cвязaн c жизнью и paзными ee peaлиями. Kaждый cocтaвлeный cлoвapь диaлeктa имeeт знaчeниe для иcтopии языкa, тaк кaк в нeм виднo paзвитиe диaлeктнoй лeкcики и мopфoлoгии. Дo нынeшнeгo вpeмeни yжe выпyщeнo дecять диaлeктныx cлoвapeй paзныx литoвcкиx гoвopoв. Диaлeктнaя лeкcикa paзвивaeтcя pядoм c paзвивaющeйcя жизнью, из yпoтpeблeния yxoдят мнoгиe cтapыe диaлeктныe cлoвa и фpaзы, кoтopыe в литepaтypнoм языкe и в дpyгиx диaлeктax вoвce нe yпoтpeбляютcя или имeют дpyгиe знaчeния, или пoявляютcя нoвыe. Тe жe caмыe пpoцeccы кacaютcя зaимcтвoвaний из дpyгиx языкoв, yпoтpeбляeмыx в гoвopax, aдaптиpoвaнныx и зaфикcиpoвaнныx в диaлeктныx cлoвapяx. Зaимcтвoвaния тoжe включaютcя в cлoвapи, пoтoмy чтo нecyт вaжнyю инфopмaцию пpи иccлeдoвaнии cиcтeмы языкa. Вaжнo влияниe зaимcтвoвaний для лeкcичecкиx и ceмaнтичecкиx cвязeй. Бoльшyю чacть зaимcтвoвaний зaнимaют cлaвизы, пpoиcxoждeниe кoтopыx из бeлopyccкoгo, пoльcкoгo, pyccкoгo языков. 33 Чacтo, a инoгдa и вoвce, нeвoзмoжнo oпpeдeлить из кaкoгo cлaвянcкoгo языкa oднo или дpyгoe cлoвo пoявилocь в гoвope, пoтoмy чтo в cлaвянcкиx языкax тe cлoвa имeют тoжe caмoe знaчeниe. В нeкoтopыx cлyчaяx coвпaдает иx фoнeтикa. Мнoгиe зaимcтвoвaния тeпepь yжe нe вcтpeчaютcя в peчи пpeдcтaвитeлeй гoвopa cтapшeгo пoкoлeния, нo иx мoжнo нaйти в диaлeктныx cлoвapяx. Haпpимep, в cлoвapяx зaфикcиpoвaны cлaвизмы, кoтopыe oзнaчaют чeлoвeкa, кoтopый зaнимaeтcя peмecлoм или имeeт кaкyю дoлжнocть: kamarnykas ‘судебный пристав’, cp. пoльcк. komornik; kupčius ‘кyпeц’, cp. пoльcк. kupiec, бeлopyccк. кyпeц; sliecorius ‘cлecapь’, cp. пoльcк. ślusarz, бeлopyccк. cлecap; strielčius ‘cтpeлeц, oxoтник’, cp. пoльcк. strzelec, бeлopyccк. cтpэлeц; šaltyšius ‘cтapocтa’ cp. пoльcк. szołtys; urėdas ‘надсмотрщик’ cp. бeлopyccк. ўpaд; žalnierius ‘coлдaт’, cp. пoльcк. żołnierz; žėkas, žekas ‘yчeник, cтyдeнт’, cp. пoльcк. żak, чeлoвeкa плoxoгo пoвeдeния: balamūtas ‘бaлoвник’, cp. пoльcк. bałamut, бeлopyccк. бaлaмyт; drigantas ‘шaлoпaй’ cp. пoльcк. drygant; latras ‘бpoдягa, пъяницa’, cp. пoльcк. łotr; ledokas ‘нeгoдник, pacпyтник’, cp. пoльcк. łajdak; pribuišis ‘пpишeлeц, инocтpaнeц’, cp. пoльcк. przybysz; pūstelninkas ‘pacтoчитeльный чeлoвeк’, cp. пoльcк. pustelnik, бeлopyccк. пycтэльнiк; razbainykas ‘гpaбитeль, paзбoйник’, cp. пoльcк. rozbójnik, бeлopyccк. paзбoйнiк; špiegas ‘шпиoн’, cp. пoльcк. szpieg и дp. 34 dr hab. prof. IS PAN Zofia Sawaniewska-Mochowa Instytut Slawistyki PAN, Warszawa e-mail: [email protected] Kultura regionalna w zwierciadle języka. O koncepcji słownika gwarowo-kulturowego Kujaw W obecnej sytuacji komunikacyjnej, gdy zakres używania gwary i regionalizmów kurczy się, a polszczyzna gwarowa „rozmywa się” w polszczyźnie potocznej, leksykograf gwarowy musi postawić sobie zasadnicze pytanie: czym ma być słownik regionalny, czy tylko rejestrem słów i znaczeń (a więc swego rodzaju indeksem), czy przede wszystkim opisem zjawisk kulturowych, które odzwierciedlają się w mowie regionu. Ambicją zespołu, który pracuje aktualnie nad stworzeniem słownika gwarowo-kulturowego Kujaw, jest nie tylko ocalenie od zapomnienia leksyki gwarowej (ujmowanej w perspektywie porównawczej z innymi gwarami), ale przede wszystkim opisanie słownictwa, które oddaje jak najpełniej uniwersum pojęciowe uczestników kujawskiej wspólnoty językowo-kulturowej. Przygotowywany słownik ma charakter dyferencjalny, świadomie zrezygnowano z dokumentowania całości leksyki używanej przez mieszkańców regionu, bo opracowanie zamieniłoby się w wielotomowy słownik polszczyzny ogólnej i potocznej, a i tak siatka hasłowa nie objęłaby wszystkich możliwych środków leksykalnych. Każdy z dostępnych nam słowników – jak zauważa Wojciech Chlebda – nie ma makrostruktury wszechogarniającej całość zasobów leksykalnych. Zasób haseł w słownikach jest zawsze, zdaniem uczonego, rezultatem selekcji i wyboru jednostek językowych, „a więc czyimś konstruktem, a nie obiektywną bezosobową «dannością»”. Leksykograf, tworząc siatkę haseł słownika, zawsze pozostaje w rozdarciu, bo ma świadomość, że włączając lub też wykluczając jakąś jednostkę z siatki hasłowej podejmuje decyzję o charakterze 35 „światooglądowym”. Realizując zatem w słowniku regionalnym koncepcję szeroko rozumianej dyferencjalności, staramy się nie „spłaszczyć” obrazu kultury kujawskiej i ludowego oglądu świata. Uwzględniamy tym samym potrzebę współpracy z etnografami, by opis słownictwa odzwierciedlającego zjawiska kulturowe był jak najpełniejszy. Rozważamy też włącznie do słownika materiału ilustracyjnego, który może być cennym uzupełnieniem definicji językowych. Chodzi głównie o utrwalenie tych elementów kultury materialnej i tradycji regionu, które już są słabo znane lub w ogóle wyszły z użycia. Redagowany współcześnie słownik regionalny powinien łączyć funkcje poznawcze z edukacyjnymi i kulturotwórczymi, utrwalać dziedzictwo kulturowe regionu i aktywizować lokalne wspólnoty do dyskursu na temat ich tożsamości kulturowej. 36 prof. dr hab. Janusz Siatkowski Uniwersytet Warszawski Przydatność regionalnych słowników i opracowań w interpretacji materiałów Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego Ogólnosłowiański atlas językowy przynosi niezmiernie ciekawe materiały językowe zebrane na całym obszarze dialektów słowiańskich, także w wyspach językowych na sąsiednich terenach niesłowiańskich. Znaczny procent stanowią w nim nazwy poświadczone rzadko lub nawet zupełnie sporadycznie. W ich interpretacji wprost niezbędne są materiały porównawcze ze słowników regionalnych i wcześniejszych opracowań gwarowych. Okazuje się, jak to wykazuję w swoim wystąpieniu, że mamy tu często do czynienia z cennymi archaizmami, które dawniej występowały szerzej, nieraz nawet na odległych terenach Słowiańszczyzny lub miały szersze zasięgi lokalne. Ważne jest także stwierdzenie, że mają one potwierdzenie na tym wąskim terenie. Wreszcie znajdujemy w materiałach porównawczych wiele formacji pokrewnych. Pozwala to na lepszą interpretację materiałów zebranych w OLA. Okazuje się, że nazw zupełnie odosobnionych, niepoświadczonych we wcześniejszych opracowaniach, jest niezwykle mało. Mogły być one utworzone ad hoc z braku lub nieznajomości właściwej nazwy. Ich interpretacja stwarza rzeczywiście największe trudności. 37 prof. dr hab. Jerzy Sierociuk Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Filologii Polskiej e-mail: [email protected] Słowniki regionalne jako wstępny etap opracowania słownika ogólnowielkopolskiego W zestawieniu z innymi regionami dialekt wielkopolski ma najskromniejszą dokumentację leksykograficzną; w jednakowym stopniu dotyczy to kartoteki SGP, jak i dostępnych słowników. Luki tej w żadnej mierze nie wypełniają popularne słowniczki (amatorskie). Wielkopolska praktycznie pozbawiona jest też różnego rodzaju tekstów pisanych gwarą – wyjątkiem jest tu gwara miejska Poznania. To wszystko sprawia, że myśląc o opracowaniu słownika ukazującego bogactwo leksykalne mowy mieszkańców wsi wielkopolskich – celowo unikam tu określenia gwara, gdyż w grę wchodzi opracowanie słownika o charakterze etnokulturowym – należy szczególny nacisk położyć na pozyskanie zadawalającej podstawy materiałowej. Wprawdzie w zasobach archiwalnych Pracowni Dialektologicznej UAM mamy wiele cennych nagrań poczynionych jeszcze na początku drugiej połowy ubiegłego wieku (nagrania prof. Z. Sobierajskiego i zespołu), niemniej jednak należy je dopiero przetranskrybować, a po drugie bogactwo leksykalne tych tekstów nie daje podstawy do zestawiania pełnego słownika. Zespół dialektologów podejmujących to zadanie jest skromny, liczy jedynie 3 osoby. W tej sytuacji postanowiliśmy jako pierwszy etap prac nad słownikiem ogólnowielkopolskim opracować średnie (zawierające około 4000 haseł) słowniki regionalne – jednej wsi lub zespołu wsi. Dla potrzeb eksploracji terenowej opracowany został specjalny kwestionariusz tematyczny, który posłużył go pozyskiwania materiału będącego podstawą dwu doktoratów i kilkudziesięciu prac 38 magisterskich; na tych samych zasadach oparte są też nagrania studenckie prowadzone w ramach ćwiczeń terenowych. We współpracy ze społecznościami lokalnymi przygotowywane są słowniki reprezentujące różne regiony Wielkopolski, m.in.: Bukówiec Górny k. Leszna (J. Sierociuk), Dąbrówka Wlkp. k. Zbąszynka (J. Sierociuk), okolice Goliny k. Konina (B. Osowski) i okolice Gniezna (J. Kobus). Zestawione wedle tych samych zasad słowniki mają dać podstawy do ewentualnych analiz bogactwa leksykalnego kilku wybranych pól tematycznych – 3–4 pola tematyczne będą miały w miarę pełną dokumentację; pozostałą część słownika wypełni leksyka innych pól (ale w dużym wyborze) oraz „osobliwości” lokalne. Chcemy też, żeby w słownikach tych były odnotowane formy/leksemy ważne z punktu widzenia analiz ogólnolingwistycznych (m.in. osobliwości gwarowe, formy ważne w kontekście dyskusji historycznojęzykowych itp.). Tak pomyślane słowniki regionalne mają udostępniać i miłośnikom regionu, i językoznawcom (ale też i kulturoznawcom) rezultaty wstępnego etapu eksploracji terenowej, a także być podstawą do dyskusji nad ogólnym kształtem – ale i zawartością – słownika ogólnodialektalnego. Chcemy też tym samym pobudzić środowiska lokalne do podjęcia trudu dokumentowania własnego języka i kultury regionu. 39 dr hab. Kazimierz Sikora Uniwersytet Jagielloński Katedra Historii Języka i Dialektologii Gwarowe słownictwo funkcyjne w opisie leksykograficznym W referacie autor podejmuje próbę konfrontacji praktyk opisu leksykograficznego gwarowego słownictwa funkcyjnego (zwłaszcza spójników i partykuł) spotykanych w polskich źródłach leksykograficznych. Szczególną uwagę poświęca zagadnieniom wyodrębniania, polifunkcyjności gramatycznej i polisemii wyrazów gwarowych tego rodzaju, np. ba, wej, tóż, toli itp. – współcześnie należących do szybko ginącej warstwy słownictwa mieszkańców wsi. 40 dr Katarzyna Sobolewska Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków e-mail: [email protected] Słownik warmiński Wiktora Steffena. Idea, metoda i treść W 2014 roku mija 30 lat od wydania niezwykłego słownika gwarowego, napisanego pod koniec życia przez rodowitego Warmiaka, filologa klasycznego, profesora Wiktora Steffena. Jak sam pisze we wstępie, słownik miał być długiem spłaconym rodzimej społeczności, której mimo działań germanizacyjnych udało się ocalić piękną polską gwarę. Słownik nie doczekał się jak dotąd szerszego omówienia poza kilkoma krótkimi recenzjami opublikowanymi w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Wystąpienie rozpocznie krótka prezentacja postaci autora sporządzona na podstawie jego autobiografii Moja droga przez życie. Następnie referentka skupi się na próbie uchwycenia metody leksykograficznej zastosowanej przez Steffena (której autor nie przedstawił we wstępie) oraz ocenie zawartości słownika z punktu widzenia różnych grup odbiorców. Wśród poruszanych problemów znajdą się: – lista haseł (przykłady pozytywne, negatywne, dyskusyjne) – metody ustalania postaci hasłowej (przykłady pozytywne, negatywne, dyskusyjne) – struktura artykułu hasłowego – informacje etymologiczne (przykłady pozytywne, negatywne, dyskusyjne) – strategie definiowania (przykłady pozytywne, negatywne, dyskusyjne) – cytaty: ich dobór, moc informatywna, autentyczność, najczęstsze konteksty 41 – informacje o znaczeniu i użyciu wyrazów skonfrontowane z zasobami Pracowni Słownika Gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur IJP PAN. Konkluzja wystąpienia dotyczyć będzie unikalności Słownika warmińskiego na tle innych leksykonów tego typu. 42 dr Peter Weiss Znanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umetnosti, Lublana Inštitut za slovenski jezik Frana Ramovša e-mail: [email protected] Slovensko narečno slovaropisje leta 2014 Letos mineva pol stoletja od izida prvega slovenskega narečnega slovarja v knjižni obliki: leta 1964 je izšel Črnovrški dialekt Ivana Tominca. Slovenski narečni slovarji, ki so izšli v knjigi (kakih 25 jih je), kažejo mnoge posebnosti, sploh v primerjavi s slovarji standardnega jezika: zelo različne slovarske predstavitve, ki so odvisne tudi od jezikoslovne šolanosti avtorjev, različne obsege predstavitev (od težnje po zajetju vsega besedja z lastnimi imeni vred do tematskih slovarjev, npr. predstavitve oblačilne kulture v govoru določenega zemljepisnega območja), različne metajezike (večinoma slovenščina, pa tudi italijanščina, nemščina, hrvaščina, madžarščina in angleščina, pri Janu Baudouinu de Courtenayju v rokopisu tudi ruščina in poljščina), fotografije in slike itd. Od leta 2013 je na internetu dosegljiv tudi narečni slovar, ki omogoča ne samo branje natisnjenih besedil, ampak tudi njihovo poslušanje, in poleg skic in fotografij, ki jih najdemo tudi v natisnjeni obliki, ob nekaterih geslih še video posnetke (www.narecna-bera.si). Rezultati (pri dobrih dveh milijonih govorcev slovenskega jezika v Republiki Sloveniji in v obmejnih območjih sosednjih držav) so dragoceni tako za lokalne skupnosti kot za jezikoslovje nasploh. 43 dr Peter Weiss Znanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umetnosti, Lublana Inštitut za slovenski jezik Frana Ramovša e-mail: [email protected] Słoweńska leksykografia dialektalna w 2014 roku W bieżącym roku mija pół wieku od pierwszego wydania słoweńskiego słownika gwarowego w formie książkowej, bowiem w 1964 roku został opublikowany Črnovrški dialekt Ivana Tominca. Następne słoweńskie słowniki gwarowe (a jest ich około 25) wykazują liczne osobliwości w stosunku do słowników języka standardowego. Składają sie nań: bardzo różnorodne opracowania, które są zależne od stopnia językoznawczego wykształcenia poszczególnych autorów, różnoraka objętość opracowań (od prób objęcia całej leksyki, włącznie z nazwami własnymi po słowniki tematyczne, np.: przedstawienia kultury ubiorów w mowie określonego obszaru geograficznego), różne metajęzyki (głównie język słoweński, ale także włoski, niemiecki, chorwacki, węgierski i angielski, a w przypadku rękopisów Jana Baudouina de Courtenay - rosyjski i polski), fotografie i obrazy, itd. Od 2013 roku w internecie dostępny jest także słownik gwarowy, który umożliwia nie tylko czytanie opublikowanych tekstów, ale także ich słuchanie, a oprócz szkiców i fotografii, które znajdziemy też w formie publikacji, obok niektórych haseł dodatkowo zamieszczone są nagrania video (www.narecna-bera.si). Wyniki (przy dobrych dwóch milionach użytkowników języka słoweńskiego w Republice Słowenii i na obszarze sąsiednich krajów) są cenne tak dla lokalnych społeczności, jak i dla językoznawstwa w ogóle. 44 dr Peter Weiss doc. dr Karmen Kenda-Jež Znanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umetnosti, Lublana Predstavitev delovanja in rabe sistema nestandardnih pisav ZRCola v fonetičnih zapisih Vnašalni sistem ZRCola lajša računalniško delo dialektologom, etimologom, zgodovinarjem jezika in vsem drugim jezikoslovcem, ki uporabljajo posebne znake, in deluje v programu Word v operacijskem sistemu Windows. V pisavi 00 ZRCola, ki je glavna sestavina vnašalnega sistema ZRCola, je približno 7300 znakov: latinični, cirilski, glagolica, grški, hebrejski in arabski znaki ter mnogi simboli (oklepaji, puščice, posebna ločila) iz standarda Unicode so že v njem. Vsi dodatni, podstandardni znaki, ki jih je trenutno 3800, pa so zbrani na področju zasebne rabe standarda Unicode: avtor ZRCole doda novi znak po potrebi, ko dobi prošnjo zanj. Od kod ime ZRCola? ZRC je Znanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umetnosti, kjer se na inštitutu za slovenski jezik razvija vnašalni sistem, OLA pa je Slovanski lingvistični atlas, za katerega je bil ta sistem namenjen od samega začetka leta 2001. Znake iz pisave se da vnašati na različne načine: prek črkovno-številskih kombinacij, z izbirnega menija, z bližnjicami ali s kopiranjem iz druge datoteke, v obsežnejših narečnih delih in za banko podatkov, kot sta npr. projekt Slovanski lingvistični atlas ali Slovenski lingvistični atlas, pa jih lahko skombiniramo s prilagojeno tipkovnico in s programsko razširitvijo kot razstavljene znake, ki jih nazadnje sestavi računalnik. Font 00 ZRCola z dokumentacijo vred je dosegljiv na spletni povezavi http://tinyurl.com/ZRCola. Nove znake je mogoče naročiti pri avtorju ([email protected]), celoten sistem pa je 45 zastonj zaradi preprostega avtorjevega načela: za orodje, ki naj jezikoslovcem pomaga pri pisanju in urejanju najtežjih besedil in ki naj jim omogoča sodelovanje z uredništvi in namiznimi založniki, ne smemo še plačevati. Prezentacja działania i funkcjonalności systemu fontów niestandardowych ZRCola stosowanych w zapisach fonetycznych System wprowadzania danych ZRCola ułatwia pracę z komputerem dialektologom, etymologom, historykom języka i innym językoznawcom, którzy posługują się w zapisie znakami specjalnymi. System działa w programie Word, w systemie operacyjnym Windows. W foncie 00 ZRCola, który jest głównym składnikiem systemu wprowadzania danych ZRCola, znajduje się około 7300 znaków, w tym znaki z alfabetu łacińskiego, cyrylicy, głagolicy, alfabetu greckiego, hebrajskiego i arabskiego oraz liczne symbole (nawiasy, strzałki, specjalne znaki interpunkcyjne) ze standardu Unicode. Wszystkie dodatkowe, niestandardowe znaki, których jest aktualnie 3800, są natomiast zgromadzone w obszarze prywatnego użytkowania standardu Unicode: autor systemu ZRCola dodaje nowy znak, jeśli zachodzi taka potrzeba i zostanie o to poproszony. Skąd nazwa ZRCola? ZRC to skrót od pierwszych liter nazwy Znanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umetnosti (Ośrodek Naukowo-Badawczy Słoweńskiej Akademii Nauki i Sztuki), gdzie w Insytucie Języka Słoweńskiego opracowano ten system wprowadzania danych, OLA natomiast to nazwa Ogólnosłowiańskiego Atlasu Językowego (Slovanski lingvistični atlas), na potrzeby którego był ów system opracowany od początku roku 2001. Znaki z zestawu czcionek można wprowadzać na różne sposoby: za pomocą alfanumerycznych kombinacji, z menu wyboru, za pomocą skrótów (shortcuts) lub kopiowania z innego pliku, a w bardziej obszernych fragmentach zapisów dialektów i na potrzeby bazy 46 danych, np. projektu Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego lub Słoweńskiego atlasu lingwistycznego (Slovenski lingvistični atlas), można je też kombinować za pomocą dostosowanej klawiatury i rozszerzenia programowego z fragmentów znaków, które ostatecznie składa komputer. Fonty 00 ZRCola wraz z dokumentacją jest dostępny na stronie internetowej http://tinyurl.com/ZRCola. Nowe znaki można zamówić u autora ([email protected]), system w całości jest bezpłatny, bowiem autor hołduje prostej zasadzie: za narzędzia, które mają językoznawcom służyć pomocą w pisaniu i redagowaniu najtrudniejszych tekstów, ułatwiając im współpracę z redakcjami oraz specjalistami od komputerowego przygotowania druku, nie powinno się płacić. 47 dr Agnieszka Wełpa Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków e-mail: [email protected] O ucyfrowieniu zbiorów Słownika gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur Wstępem do omówienia tytułowego zagadnienia będzie przedstawienie metod opracowywania haseł do Słownika gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur. Tej części będzie towarzyszyła prezentacja fotograficzna. Następnie przejdę do przedstawienia zmian, jakie zaszły w ostatnim czasie w wyniku ucyfrowienia zasobów Słownika (kartoteki, zeszytów z oryginalnymi zapisami z lat 50., innych źródeł). Ilustracją tych zmian będzie prezentacja materiałów dostępnych w internecie na stronie www.rcin.org.pl. Na zakończenie wyjaśnię, jak obecnie wygląda redagowanie haseł słownikowych. 48 mgr Marta Wojewódzka Instytut Slawistyki PAN, Warszawa e-mail: [email protected] Szkoła szansą dla gwary? O współpracy między szkołą a akademią. Przykłady pragmatycznego wykorzystania słowników gwarowych W swoim wystąpieniu zamierzam poruszyć temat słowników jako źródła edukacji regionalnej w szkołach. Jest to problematyka, z którą zmierzyłam się, jako nauczycielka języka polskiego w Sokółce na Podlasiu. Opierając się na doświadczeniu własnym i znajomości praktyk moich kolegów, zapoznam pokrótce słuchaczy z formami pracy nauczyciela, które wykorzystuje on w trakcie realizacji zarówno tematyki regionalnej, jak i słownikowej. Zastanowię się nad miejscem słowników gwarowych w jego praktyce dydaktycznej i odniosę się do poczynionych obserwacji. Sokólszczyzna jest moim domem rodzinnym oraz przedmiotem żywego zainteresowania badawczego. Niemal od zawsze dostrzega się na tym obszarze zaniżony prestiż gwary białoruskiej, co skutkuje zanikaniem kodu i wszelkich istotnych wartości, jakie ze sobą niesie funkcjonowanie w środowisku wielojęzycznym i wielokulturowym. Szkoła jest dziś ogromną szansą dla gwary białoruskiej. Jest miejscem, w którym można zahamować całkowity zanik tego języka, przywrócić mu należną wartość; jest miejscem, w którym istnieje szansa na wychowanie „młodego naukowca slawisty”. Uważam, że w tym zakresie najpiękniejsze owoce zrodziłaby odpowiednio pokierowana, trwała współpraca ośrodków akademickich ze szkołami. W trakcie wystąpienia zamierzam zaprezentować możliwości praktycznego współdziałania tych instytucji na przygotowanych przeze mnie przykładach. Będą to propozycje wykorzy49 stania wybranych słowników gwarowych oraz bogatych zasobów archiwalnych IS PAN (w tym audio, fotografii, publikacji). Zwrócę również uwagę na fakt otwarcia dla naukowców nowych sfer własnego rozwoju oraz możliwości poszerzenia perspektyw intelektualnych (ale nie tylko) dla młodego człowieka. 50 dr hab. prof. IJP PAN Jadwiga Wronicz Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków e-mail: [email protected] Tradycyjność i nowatorstwo przygotowywanego Słownika gwar Małopolski Referat jest prezentacją koncepcji redakcyjnej opracowywanego obecnie w Pracowni Gwar Małopolskich nowego słownika, obejmującego cały obszar dialektu małopolskiego. Jest on opracowywany na podstawie kartoteki Słownika gwar polskich PAN, amatorskich gwarowych słowników małopolskich, Małego atlasu gwar polskich oraz materiałów zebranych w terenie przez pracowników Zakładu Dialektologii Polskiej PAN. Podobnie jak wcześniejszy Mały słownik gwar polskich zawiera wybór wyrazów gwarowych z objaśnieniem i krótkim tekstem, ilustrującym użycie danego leksemu. W stosunku do dotychczas wydanych słowników odznacza się tym, że każdy artykuł hasłowy prócz lokalizacji w obrębie Małopolski zawiera informację dotyczącą występowania danego słowa w innych dialektach Polski. Jest przeznaczony zarówno dla pracowników naukowych i studentów zajmujących się dialektologią, jak i osób nie mających wykształcenia filologicznego a zainteresowanych gwarami występującymi w Małopolsce. Ze względu na tych ostatnich zastosowano w Słowniku pisownię ogólnopolską z kilkoma znakami dodatkowymi (a, e kreskowane, u w górnej frakcji). 51 prof. dr hab. Bogusław Wyderka Uniwersytet Opolski, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski e-mail: [email protected] Słownik gwar śląskich – założenia i zmiany Słownik gwar śląskich jest opracowaniem bazującym na materiale gwarowym, gromadzonym od końca lat 50. ubiegłego wieku w Instytucie Śląskim w Opolu. Ze względu na złożony proces rozwojowy dialektu śląskiego poznanie i opis jego zasobów leksykalnych ma podstawowe znaczenie dla dogłębnego poznania historii języka polskiego, jak też historii samego dialektu i regionu. Słownik spełnia rolę bazy materiałowej niezbędnej dla prowadzenia badań leksyki polskiej i słowiańskiej, w tym dla prac porównawczych i etymologicznych. Wartość poznawcza słownika wychodzi poza lingwistykę, interesuje on badaczy różnych dyscyplin naukowych, socjologów, historyków czy etnologów. Słownictwo śląskie jest rezultatem rozwoju różnych tendencji: trwałości pierwiastka słowiańskiego, polskiego, wpływów czeskich i niemieckich w różnych epokach historycznych, rozwoju samodzielnego, a w ostatnim pięćdziesięcioleciu wpływu polszczyzny ogólnej. Wielowarstwowość źródeł leksyki i jej funkcjonalne zróżnicowanie uwarunkowane różnorodnością realiów kulturowych, gospodarczych i społecznych poszczególnych subregionów można właściwie zinterpretować, dysponując całościowym opracowaniem leksyki dialektu. Prace nad redakcja SGŚ trwają od 1998 r., dotychczas wydano 13 tomów obejmujących hasła na litery A–J. Opracowywane są kolejne tomy w wersji drukowanej i cyfrowej zawierające leksykę na litery K–Ł. Referat zawiera charakterystykę założeń metodologicznych SGŚ i omówienie zmiany wynikających z doświadczeń redakcyjnych. Na bazie słownika prowadzone są badania szczegółowe. 52
