szkice archiwalno-historyczne - Archiwum Państwowe w Katowicach

Transkrypt

SZKICE
ARCHIWALNO-HISTORYCZNE
ARCHIWUM PAŃSTWOWE W KATOWICACH
SZKICE
ARCHIWALNO-HISTORYCZNE
nr 9
KATOWICE 2012
Komitet naukowy:
prof. dr hab. Marek Czapliński (Wrocław), prof. dr hab. Edward Długajczyk (Katowice),
dr hab. Joanna Januszewska-Jurkiewicz (Katowice), prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek (Katowice),
prof. dr Wilfried Reininghaus (Düsseldof), dr Roman Smolorz (Regensburg),
prof. PhDr. Aleš Zářický (Ostrava)
Redaktor naczelny: dr Piotr Greiner
Sekretarz naukowy: Sławomira Krupa
Recenzenci: prof. dr hab. Marek Czapliński, dr hab. Joanna Januszewska-Jurkiewicz,
prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek
Opracowanie redakcyjne: Grażyna Benduch
Tłumaczenia: dr Dariusz Kubacki (j. niemiecki), Marcin Pawłowski (j. angielski)
Opracowanie graficzne: Katarzyna Kwaśniewicz
Na okładce: prace nad kopią dokumentu z 1517 roku
Czasopismo znajduje się w wykazie Czasopism Punktowanych
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (lista „B” obszar nauki „H”)
Współpartnerzy projektu wydawniczego:
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych
Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego
Towarzystwo Przyjaciół Archiwum
© Copyright by Archiwum Państwowe w Katowicach
Wydanie I, Katowice 2012
ISSN 1508–275X
Nakład 300 egzemplarzy
Adres redakcji: Archiwum Państwowe w Katowicach, ul. Józefowska 104, 40–145 Katowice
e-mail: [email protected]
http://www.katowice.ap.gov.pl
Skład: Frodo sp.j.
Druk: Centrum Usług Drukarskich, Ruda Śląska
SPIS TREŚCI
ARTYKUŁY I MATERIAŁY
Marian Grzegorz Gerlich, Miłosz A. Gerlich, „Pamiątki domowe” jako artefakty
tradycji rodzinnej i górnośląskiej tożsamości regionalnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Szymon Wiacek, Niektóre znaki wodne z dokumentów i akt gliwickiego oddziału
Archiwum Państwowego w Katowicach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Dobrochna Kozlowska, Die schlesische Mariensäule als Abbild des konfessionellen,
politischen und kulturellen Einflusses der Habsburger Monarchie in Schlesien . . . . . . . . 43
Joanna Strońska-Przybyła, Piotr Greiner, Nieznane plany Pszczyny z XVIII
i początków XIX wieku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Anna Kubica, Franciszek Michejda wobec polskiej sprawy narodowej
na Śląsku Cieszyńskim u schyłku XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Joanna Sowa, Sosnowiec w fotografii. Materiały fotograficzne do dziejów
Sosnowca w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Iwona Pogorzelska, Źródła do dziejów Sosnowca z okresu dwudziestolecia
międzywojennego znajdujące się w zasobie Archiwum Państwowego w Kielcach . . . . . . 103
Zdeněk Kravar, Fondy z období nacistické okupace střední Evropy se vztahem k území
dnešního Polska uložené v Zemském archivu v Opavě. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Roman Smolorz, Źródła do badań prozopograficznych i biograficznych
nad Polakami w Niemczech w bawarskich archiwach komunalnych.
Przypadek zespołu „Kennkarten”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Dariusz Burczyk, Ewidencja wojskowa jako źródło do badań nad najnowszą historią
Polski na przykładzie kart ewidencyjnych żołnierzy batalionów budowlanych
z powiatów elbląskiego i braniewskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Adam Dziuba, Oszustwa, szantaż i propaganda. Kampania PPR przed wyborami
do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 roku w województwie śląskim. . . . . . . . . 169
Michał Skwara, Zawieszanie powiatowych zarządów Polskiego Stronnictwa Ludowego
w województwie śląskim jako metoda walki politycznej w okresie poprzedzającym
wybory do Sejmu Ustawodawczego w dniu 19 stycznia 1947 roku. . . . . . . . . . . . . . . . 193
Dariusz Węgrzyn, Tajemnice wyborczego „sukcesu”. Rola Urzędu Bezpieczeństwa
w przygotowaniu i przeprowadzeniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego
z 19 stycznia 1947 roku w województwie śląskim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Dorota Krukar-Ruppental, Rolnictwo w gminie Wielopole w latach 1950–1953. . . . . . . . . 223
Katarzyna Wawrzykowska, „Barbarzyński mord w Katyniu”. Broszura Franciszka
Trąbalskiego – nestora śląskich socjalistów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Michał Garbacz, Historia vita magistra est, czyli digitalizacja w Polsce i na świecie . . . . . 255
SPRAWOZDANIA
Sprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach za 2011 rok
(Piotr Greiner). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
IN MEMORIAM
Paweł Hudzik, Elżbieta Skalińska-Dindorf (1925–2011) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Publikacje Archiwum Państwowego w Katowicach 2011–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
5
INHALTSVERZEICHNIS
ARTIKEL UND MATERIALEN
Marian Grzegorz Gerlich, Miłosz A. Gerlich, „Hausandenken” als Artefakte der
Familientradition und der oberschlesischen regionalen Identität. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Szymon Wiacek, Einige Wasserzeichen in den Urkunden und Akten des Staatsarchivs
Kattowitz, Abteilung in Gleiwitz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Dobrochna Kozlowska, Die schlesische Mariensäule als Abbild des konfessionellen,
politischen und kulturellen Einflusses der Habsburger Monarchie in Schlesien . . . . . . . . 43
Joanna Strońska-Przybyła, Piotr Greiner, Unbekannte Karten von Pless aus dem 18.
und Anfang des 19. Jahrhunderts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Anna Kubica, Franciszek Michejda vs. polnische Nationalsache im Teschener Schlesien
gegen Ende des 19. Jahrhunderts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Joanna Sowa, Sosnowitz in Bildern. Bildmaterial zur Geschichte von Sosnowitz im
Staatsarchiv Kattowitz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Iwona Pogorzelska, Im Staatsarchiv Kielce befindliche Quellen zur Geschichte
von Sosnowitz in der Zwischenkriegszeit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Zdeněk Kravar, Im Landarchiv Troppau befindliche archivalische Sammlungen
aus der Zeit der deutschen Besetzung Mitteleuropas zum Gebiet des heutigen Polens. . . 127
Roman Smolorz, In den bayerischen Kommunalarchiven befindliche Quellen für
prosopographische und biographische Untersuchungen zu den Polen in Deutschland.
Fall der „Kennkarten”-Sammlung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Dariusz Burczyk, Militärverzeichnis als Quelle für die Untersuchung der neuesten
Geschichte Polens am Beispiel der Erfassungskarten der Soldaten der Bau-Bataillone
aus den Landkreisen Elbing und Braunsberg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Adam Dziuba, Betrügereien, Erpressung und Propaganda. Kampagne der Polnischen
Arbeiterpartei vor den Wahlen in den Gesetzgebenden Sejm am 19. Januar 1947
in der Woiwodschaft Schlesien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Michał Skwara, Einstellung der Kreisverwaltung der Polnischen Bauernpartei in der
Woiwodschaft Schlesien als Methode des politischen Kampfes in der Zeit
vor den Wahlen in den Gesetzgebenden Sejm am 19. Januar 1947. . . . . . . . . . . . . . . . 193
Dariusz Węgrzyn, Das Geheimnis des „Wahlkampferfolgs”. Rolle des Amtes für Sicherheit
bei der Vorbereitung und Durchführung der Wahlen in den Gesetzgebenden Sejm
am 19. Januar 1947 in der Woiwodschaft Schlesien. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Dorota Krukar-Ruppental, Landwirtschaft in der Gemeinde Wielepole
in den Jahren 1950–1953. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Katarzyna Wawrzykowska, „Massaker von Katyń”. Broschüre von Franciszek
Trąbalski – dem Nestor der schlesischen Sozialisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Michał Garbacz, Historia vita magistra est also Digitalisierung in Polen und weltweit. . . . 255
BERICHTE
Bericht des Direktors des Staatsarchivs Kattowitz für das Jahr 2011 (Piotr Greiner) . . . . 269
IN MEMORIAM
Noten über Autoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Publikationen des Staatsarchivs Kattowitz 2011–2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
6
TABLE OF CONTENTS
ARTICLES AND MATERIALS
Marian Grzegorz Gerlich, Miłosz A. Gerlich, “Home Keepsakes” as artefacts of family
tradition and regional identity of Upper Silesia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Szymon Wiacek, Watermarks in documents and fonds in State Archives in Katowice,
Branch Office in Gliwice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Dobrochna Kozlowska, Marian columns in Silesia as an example of religious,
political and cultural influences of Habsburg Monarchy in Silesia . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Joanna Strońska-Przybyła, Piotr Greiner, Unknown maps of Pszczyna from
the 18th and the beginning of the 19th century. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Anna Kubica, Franciszek Michejda in view of Polish national affair in Cieszyn
Silesia at the turn of the 19th century. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Joanna Sowa, Sosnowiec in photography. Photographic materials on the history
of Sosnowiec in the fonds of the State Archives in Katowice. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Iwona Pogorzelska, Sources of the history of Sosnowiec from the interwar period
in the fonds of the State Archives in Kielce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Zdeněk Kravar, Fonds from the Nazi occupation of Central Europe concerning
the area of contemporary Poland, stored in the Municipal Archives in Opava . . . . . . . 127
Roman Smolorz, Sources of the prosopographical and biographical research on Poles in
Germany in the Bavarian municipal archives. The case of “Kennkarten” fonds. . . . . . . 143
Dariusz Burczyk, Military records as a source of research on the contemporary history
of Poland on a case of filing cards of Bau-Bataillonen soldiers from Elbląg
and Branice counties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Adam Dziuba, Treachery, blackmail and propaganda. Polish Workers’ Party
campaign before the elections to the Legislative Sejm of 19th January 1947
in Silesia Province . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Michał Skwara, Suspending Polish People’s Party county administration in Silesia
Province as a method of political fight in the period preceding the Legislative Sejm
elections of 19th January 1947. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Dariusz Węgrzyn, Mystery of the electoral “success”. The role of the Office of Public
Security in preparation and execution of the elections to the Legislative Sejm
of 19th January 1947 in Silesia Province. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Dorota Krukar-Ruppental, Agriculture in Wielopole District in 1950–1953. . . . . . . . . . . . 223
Katarzyna Wawrzykowska, “Barbaric massacre in Katyń”. A pamphlet by Franciszek
Trąbalski – a doyen of Silesian socialists. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Michał Garbacz, Historia vita magistra est, or digitalisation in Poland and in the world. . 255
REPORTS
A 2011 report of the Director of the State Archives in Katowice (Piotr Greiner). . . . . . . . . 269
IN MEMORIAM
The Authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Publications of The State Archives in Katowice 2011–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
7
ARTYKUŁY I MATERIAŁY
Szkice Archiwalno-Historyczne
nr
9 (2012)
Marian Grzegorz Gerlich, Miłosz A. Gerlich
„Pamiątki domowe” jako artefakty tradycji
rodzinnej i górnośląskiej tożsamości
regionalnej
Uwagi wstępne
Podejmując antropologiczne rozważania odnoszące się do specyficznej kategorii
rzeczy, czyli pamiątek rodzinnych, opatrzonych syndromem czasu minionego – co
jest coraz bardziej znaczącym nurtem współczesnej europejskiej refleksji humanistycznej – musimy zwrócić uwagę na absencję tej problematyki w badaniach śląskoznawczych. Właśnie ten deficyt był zasadniczym powodem podjęcia badań empirycznych, które dotyczyły śląskiej ludności rodzimej, a konkretnie starszego pokolenia1. Musimy też, analizując pewne aspekty tego fenomenu, odwołać się wpierw do
trzech zasadniczych problemów, a jednocześnie pojęć takich jak „artefakt”, „tradycja” i „tożsamość”. W konsekwencji musimy je oczywiście odnieść do interesujących
nas realiów górnośląskich. To bowiem w tej perspektywie będziemy zastanawiać
się nad istotą lokalnych „pamiątek rodzinnych”, a zatem obiektów świadomie – ale
również nieświadomie – przechowywanych w domach. Mają one konkretny związek
z historią i „mitologią” rodziny, ale też społeczności lokalnych, jak i regionu.
Przejdźmy jednak do zasygnalizowanych terminów. I tak jeśli chodzi o artefakt/ artefakty czyli najogólniej obiekt/obiekty nie będące częścią przyrody i nie będące efektem określonych procesów zachodzących w przyrodzie, ale będące efektem konkretnych zmian, są to obiekty wytworzone przez człowieka/ludzkość. Ma to swoje znaczenie w perspektywie archeologii, historii, czy interesującej nas antropologii kulturowej.
W pierwszym przypadku dają szansę – w zasadzie bez odniesień alternatywnych –
odzwierciedlenia przeszłości, w drugim – odzwierciedlenia w kontekście innych ludzkich wytworów przeszłości naznaczonej już innym syndromem, a w przypadku trzecim zrozumienia różnych kontekstów i wymiarów życia społecznego, ekonomicznego,
politycznego, ale zwłaszcza kulturowego, uwikłanego w sieć powiązań strukturalnych
czy np. semiotycznych. Nie sposób pominąć – co podkreślają Kathy Schick i Nicholas
Toth – iż artefaktami są obiekty, przedmioty wytworzone lub zmodyfikowane przez
twórcę w sposób świadomy lub nieświadomy, umyślnie lub nieumyślnie2.
Pojęcie „tradycja”, zgodnie z propozycją Jerzego Szackiego, ujmujemy w trzech
aspektach: przedmiotowym (ogółu dóbr kulturowych wytworzonych przez daną
1
2
Zaznaczmy, że prezentowane badania realizowane są od 2009 roku (i nadal) wśród śląskiej ludności
rodzimej w wybranych miastach przemysłowej części Górnego Śląska. Badania te autorzy prowadzili
także wcześniej, to jest od 2007 roku (i nadal) wśród Polaków na Litwie oraz od 2011 roku (wstępne, pilotażowe) wśród Łemków w Polsce zamieszkujących tradycyjne obszary ich zasiedlenia. Nadto
Miłosz A. Gerlich prowadzi te badania wśród byłych mieszkańców Wileńszczyzny i ich potomków na
Dolnym Śląsku (od 2009 roku).
K. Schick, N. Toth: Making Silent Stones Speak: Human Evolution and the Dawn of Technology. New
York and London 1993, s. 49.
11
grupę i szerzej ludzkość), czynnościowym (mechanizmów przekazywania dóbr; ich
tradowanie) i podmiotowym (określających postawę poszczególnych pokoleń wobec
wybranych elementów dziedzictwa kulturowego i sposób relacji między nimi i nowymi obiektami kulturowymi)3. W tym rozumieniu interesuje nas „nie dziedzictwo
społeczne jako takie, lecz jedynie pewna jego część, a mianowicie ta, która podlega wartościowaniu (…). Kierunek zainteresowania ulega odwróceniu; nie władza
umarłych nad tradycją”4. Natomiast „tożsamość kulturowa” – pomijając prezentację
wieloaspektowych dyskursów scjentycznych na jej temat – to w sensie ogólnym
„najważniejszy rodzaj tożsamości zbiorowej, który polega na historycznie uwarunkowanym, kulturowym sposobie zachowania przez daną zbiorowość ludzką istnienia
i ciągłości gatunku oraz równowagi (co często bywa pomijane w analizach – przyp.
aut.) biopsychicznej. Składają się na nią: 1) elementy dziedzictwa, nawet całkowicie
lub częściowo zdezaktualizowane, 2) rodzaj, proporcje i ustrukturowanie składowych elementów danej kultury (…), 3) kontekst zewnętrzny równorzędnych czy
nierównorzędnych kontaktów z innymi kulturami, występującymi w różnym natężeniu w przeszłości (co ma swoje bardzo wyraźne uwarunkowania w realiach górnośląskich – przyp. aut.) i teraźniejszości”5 (w tym odpływ ludności niemieckiej i napływ
ludności z Kresów Wschodnich i np. tzw. werbusów).
W tej perspektywie trzeba uwzględnić też specyficzny aspekt wielokulturowości
Górnego Śląska w przeszłości, ale też kwestię funkcjonowania jego ludności w realiach pogranicza. Zjawiska związane z tradycją i tożsamością odgrywają istotną rolę
w interesującej nas perspektywie kulturowej i to nie tylko w kontekście złożonej
przeszłości, ale zwłaszcza teraźniejszości, w tym problemów rewitalizacji śląskiej
tożsamości po 1989 roku czy fenomenu narodowości śląskiej, co precyzyjnie powinno się identyfikować ze zjawiskiem gwałtownych przeobrażeń świadomościowych
wśród śląskiej zbiorowości regionalnej (a nawet swoistej grupy etnicznej), w tym
istotnych przeobrażeń związanych z kontekstem postawy wobec własnego dziedzictwa kulturowego, z wyraźnymi przejawami jego afirmacji.
Podjęcie tych badań wynikało z czterech głównych powodów:
1. zasygnalizowanego deficytu takich analiz w odniesieniu do realiów górnośląskich;
2. wzrostu znaczenia tego typu rozpoznań zwłaszcza na gruncie antropologii kultury;
3. wzrostu znaczenia „pamiątek rodzinnych” w dobie rewitalizacji tożsamości narodowych i etnicznych zachodzących w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po
1989 roku;
4. odniesienia się do współczesnego znaczenia tzw. humanistyki nieantropocentrycznej, w tym historii i antropologii kulturowej.
Ale niewątpliwie znaczenie podstawowe miał zasygnalizowany deficyt tego rodzaju analiz, jak swoisty obowiązek badaczy wobec konieczności wstępnego poznania
znaczącego zjawiska kulturowego, jakim jest awans pamiątek rodzinnych w życiu
części ludności rodzimej.
3
4
5
J. Szacki: Tradycja. Przegląd problematyki. Warszawa 1972, s. 97 i nast.
Tamże, s. 148.
Słownik etnologiczny. Terminy ogólne. Red. Z. Staszczak. Warszawa-Poznań 1987, s. 351–352, hasło:
tożsamość, K. Kwaśniewski.
12
„Pamiątki
domowe” jako artefakty tradycji rodzinnej…
Zaproszenie do świata rzeczy
Podróż w świat rzeczy, materialnych znaków ludzkiej kreacji, może budzić obawy.
Wszak w realiach nowoczesności istotę świata determinował podmiot, w realiach
ponowoczesności funkcję tę objął przedmiot. W efekcie wkroczyliśmy do systemu
zniewalającego, do systemu rzeczy. „W tym handlowym kontredansie szczególną
funkcję pełnią supermarkety, będące demoniczną krainą nadmiaru pozornie niezbędnych człowiekowi produktów, szybko przemijającego szczęścia”6. Są one jednak tylko gadżetami, a nade wszystko – jak to określa Norbert Paprotny, znakomity
malarz szwajcarski o śląskim rodowodzie – „fetyszami oszalałych i zmuszonych do
konsumpcji plemion współczesności”7.
Ów system zatem dezorganizuje ludzki świat, swoiście go monopolizuje i przekształca zgodnie z konkretnymi celami. Jednocześnie wytwarzają się w rzeczywistości społecznej nowe typy zbiorowości uzależnione od dóbr konsumpcyjnych, od
rzeczy produkowanych i narzucanych nam przez reklamę i media. Jednak poza tym
„światem rzeczy”, który nas ogranicza i zniewala, tkwimy też w świecie rzeczy dawnych, swoiście chronionych w rodzinnej tradycji, które są zachowywane w domach;
świadomie lub nieświadomie, bądź nawykowo. To pozornie nieznaczące zjawisko
jest jednak ważne, mimo iż od dawna zdaje się być lekceważone. Już przecież Kazimierz Moszyński stwierdzał: „W oczach wielu osób, zajmujących się lub interesujących etnografią, wytwory kultury materialnej zdają się mieć niższą wartość naukową
niż wytwory kultury duchowej lub społecznej”8. Ten utrzymujący się pogląd mimo
awansu rzeczy w dobie nowoczesności i dobie ponowoczesnej pozostaje jednak
w ostrej sprzeczności z antropologiczną interpretacją. W tej perspektywie zauważmy,
iż przedmioty, które nas otaczają, tworzą naszą tożsamość. W rzeczach splata się materia i duch, świat zmysłowy i ponadzmysłowy. My zajmujemy się tym co dotykalne
z tym co myślowe9. Interesuje nas sposób pojmowania i postawy wobec „pamiątek
rodzinnych”, występujący współcześnie wśród śląskiej ludności rodzimej.
Etnologia i muzealnictwo a kultura materialna i współczesny „czas rzeczy”
Podjęcie etnologicznej próby koncentracji na zasygnalizowanym, szczególnym
aspekcie tzw. kultury materialnej10, w tym np. prymarnej wypowiedzi, którą sformułował Augustus Henry Lane Fox Pitt-Rivers w 1875 roku11, dalej różnych orientacji
Zapis dyskusji, która odbyła się 10 grudnia 2007 roku podczas seminarium „Rzeczy. Rekonesans antropologiczny” zorganizowanego przez prof. Rocha Sulimę i dr. Tomasza Rakowskiego (IKP Uniwersytetu
Warszawskiego) pod patronatem „Kultury Współczesnej”. „Kultura Współczesna” 2008, z. 3, s. 74.
7
Rozmowa M.G. Gerlicha z Norbertem Paprotnym, artystą malarzem mieszkającym w Szwajcarii od
początku lat 70. XX wieku, Zurych, czerwiec 2005 rok.
8
K. Moszyński: Kultura ludowa Słowian. T. 1. Kultura materialna. Warszawa 1967, s. 9.
9
Zauważmy, że często w praktyce muzealnej dochodzi do kategorycznego upraszczania „pamiątek” i ich
klasyfikowania wedle anachronicznych zasad pozostających w opozycji do wymogów współczesnej
etnologii i antropologii kulturowej, także nowoczesnych zasad praktykowanych w muzealnictwie.
10
K. Moszyński: O sposobach badania kultury materialnej Prasłowian. Wrocław 1962; Tenże: Kultura
ludowa Słowian… Przykładowo Jan S. Bystroń używa pojęcia „kultura techniczna”. Zob. J. S. Bystroń:
Etnografia Polski. Warszawa 1947, s. 210.
11
Janusz Barański wręcz określa tę postać jako „pioniera muzealnictwa antropologicznego”. J. Barański:
Świat rzeczy. Zarys antropologiczny. Kraków 2007, s. 25.
6
13
z ubiegłego wieku12, współczesnych opracowań na ten temat13, w tym jakże znaczącej wypowiedzi Janusza Barańskiego14, ale też alternatywnych propozycji terminologicznych w rodzaju np. „życie materialne” czy „kultura materialna”15 – powoduje,
że istotne jest odwołanie się w tym miejscu do wyspecjalizowanych instytucji dokumentujących tę sferę. Trudno, aby w tych realiach etnolog czy antropolog zajmujący
się choćby w nikłym zakresie „kulturą rzeczy” mógł pominąć „Wskazówki dla zbierających przedmioty…”16 autorstwa Cezarii Baudouin de Courtenay-EhrenkreutzJędrzejewiczowej, datowane na 2 sierpnia 1926 roku17. Były sformułowane w innym
kontekście kulturowym, ale mają znaczenie uniwersalne. W „Przedmowie” autorka
pisze: „Dążąc do utworzenia przy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie Muzeum Etnograficznego, Pracownia Etnologiczna Uniwersytetu Stefana Batorego (…)
zwraca się do wszystkich, którym dobro nauki i kultury na sercu leży, z wezwaniem
o zbieranie i nadsyłanie przedmiotów dla tej placówki naukowej”18. A następnie
dodaje: „Energia w działaniu i nieprzewlekanie sprawy są tu konieczne. Z każdym
bowiem rokiem, a w chwilach większych przemian historycznych w jeszcze szybszym tempie, życie usuwa stare i tworzy nowe wartości. Zbierajmy więc to, co już
się stało przeżytkiem, i co tylko dzięki szczególnym warunkom – pietyzmowi dla
przeszłości lub przypadkowi – jako szczątki czasów ubiegłych i świadectwo widome
gdzieś się wśród ludzi żywych przytuliło”19. Zauważmy, że ów paradygmat myślowy
sformułowany na Kresach Wschodnich był realizowany niemal równolegle w realiach
Kresów Zachodnich (w realiach woj. śląskiego) przez twórcę Muzeum Śląskiego
w Katowicach Tadeusza Dobrowolskiego20. Tak więc i tam i tu, zarówno w przeszłości, jak i obecnie ważne jest zjawisko „przytulenia” się różnego rodzaju przedmiotów,
przynależnych do czasu minionego w konkretnych realiach społeczno-kulturowych,
które muszą być obiektem ustawicznych penetracji muzealników. Apel z 1926 roku
nie stracił swego znaczenia.
Muzea przyzwyczaiły nas do oglądania artefaktów kultury materialnej przedstawianych najczęściej wedle porządku chronologicznego. Podział na sale i gabloty pomaga w kategoryzowaniu przedmiotów, jako przynależnych konkretnym momentom
przeszłości, najlepiej przełomowym, by dzięki nim ukazać rozwój myśli i kształtowanie idei zakrzepłych w przedmiotach. Periodyzacja ta skłania do traktowania zgroZob. np. The social life of things: Commoalities in culture perspective. Red. A. Appadurai. Cambridge
1986.
Zob. np. F. Trentmann: Materialisty in the future of history: thing practices and politics. „Journal of
British Shudes” 2009, s. 283–307.
14
J. Barański: Świat rzeczy...
15
J. Schlereth: Material culture or material life. Discipline or field? Theory or Method? [W:] Living in
material Word. Canadian an American approaches to material culture. „Social and Ecomomic Paper”
1991, nr 19, s. 231–252.
16
C. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa: Wskazówki dla zbierających przedmioty
dla Muzeum Etnograficznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie [W:] Łańcuch tradycji. Teksty
wybrane. Wybór L. Mróz i A. Zadrożyńska. Warszawa 2005, s. 49–66.
17
Tamże, s. 66.
18
Tamże, s. 51.
19
Tamże, s. 52.
20
Zdzisław Pyzik, przyjaciel Józefa Ligęzy wspominał po latach, iż sławny folklorysta wielokrotnie podkreślał znaczenie gromadzenia zabytków kultury materialnej śląskiej ludności rodzimej dla dokumentacji rodzimej kultury śląskiej. Chodziło również o sposób ich pojmowania, jak i swoistą ich „kulturową
otoczkę”. Rozmowy M.G. Gerlicha ze Z. Pyzikiem zwłaszcza w latach 1992–1998.
12
13
14
„Pamiątki
madzonych przedmiotów jako swoistych skamielin: obiektów, w których w sensie
emocjonalnym zatopione są idee, pamięć etc. Są to sytuacje w znacznym zakresie
demontujące strukturę kulturową, a jednocześnie, także wskutek przeobrażeń ekonomicznych, wywołujące ustawiczne zmiany w sferze „kultury materialnej”. Lecz
owe przemiany wywołują też określone konsekwencje w zakresie postawy wobec
przedmiotów, ich użytkowania i sposób ich kulturowej interpretacji21. Trwa więc
ustawiczny proces zmiennego w czasie „oswajania” przedmiotów, swoistej narracji
na ich temat, którą w jakimś aspekcie trzeba pojmować w kategoriach „długiego
trwania”22, jak i redefinicji dokonującej się w postawach i narracji na ich temat.
Dotyczy on tego, co stare, jak i tego, co nowe. Parafrazując zaś wypowiedź jednego
z rozmówców, należy powiedzieć, że kiedy ludzie tracą pamięć o przodkach i określonych rzeczach, tracą również oraz ograniczają swą tożsamość. Oczywiście jest to
przejaw myślenia uniwersalnego, mającego też swoją specyfikę śląską: „Jak już nas
nie będzie, a młodzi to powyrzucają, te nasze pamiątki, zdjęcia, obrazy święte, to co
mają, to już koniec (…). Co bydzie wiadomo o śląskiej kulturze?”23. Ale poza owymi
procesami i zjawiskami typowymi dla początków transformacji ustrojowej, owych
„imponderabiliów wielkiej zmiany”24, pojawiło się w dobie współczesnej jeszcze –
jakże demontujące to, „co stare” – zjawisko globalizacji. Wyrazem oporu wobec tej
tendencji są zjawiska glokalizacyjne25, zwracające uwagę na wartość lokalności, która
coraz częściej bywa obejmowana – choć głownie w sferze werbalnej – w próbie społecznej ochrony. Wstępnie zaznaczmy zatem, że owe – jak to określa wspomniana
C. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa – „przytulone” do swych
właścicieli przedmioty powinny stać się obiektem nowej refleksji etnologiczno-antropologicznej.
Sposób ich pojmowania i znaczenie w perspektywie tożsamości śląskiej ludności
rodzimej, ale też ich samorodna wartość kulturowa, dokumentacyjna i naukowa,
muszą stanowić oczywiste wyzwanie w interesującej nas perspektywie teoriopoznawczej. Dlaczego? Bo ów „świat rzeczy” jednak stopniowo podlega dekompozycji,
zniszczeniu, a ponadto jest też pod wpływem nowoczesności – usuwany. Ale trwa
– używając określenia Jana Assmanna – swoista „pamięć kulturowa”, a konkretnie
też „pamięć rzeczy”. Trzeba się zgodzić z tym historykiem, kiedy stwierdza, iż „Człowiek projektuje na nie (rzeczy – przyp. aut.) swoje wyobrażenia o celowości, wygodzie i pięknie, rzeczy te zaś odzwierciedlają w pewnej mierze swojego twórcę, przypominają mu o jego przeszłości, przodkach itp. Rzeczywistość materialna, w której
się poruszamy, jest zegarem wskazującym teraźniejszość, odsyła do przeszłości”26.
Ważne w tej perspektywie są zwłaszcza rozważania zawarte w pracy pod redakcją Arjuna Appaduraia.
Zob. The social life of things…
22
F. Braudel: Historia i trwanie. Warszawa 1999.
23
Badania własne autorów, Chorzów 2011 rok. Dalej zapis – B.,… i odpowiednio nazwa miasta i rok
przeprowadzenia rozmowy. Zaznaczmy też w tym miejscu, że cytaty zaczerpnięte z wypowiedzi rozmówców są oryginalnymi zapisami, które charakteryzuje używanie gwary, lub wyrażeń gwarowych, ale
też często swoistego rodzaju stosowanie zarówno języka literackiego, jak i gwary.
24
Imponderabilia wielkiej zmiany: mentalność, wartości i więzi społeczne czasów transformacji. Red.
P. Sztompka. Warszawa – Kraków 1999.
25
Z całą pewnością analiza prac socjologicznych i etnologicznych dowodzi istotnego znaczenia tego procesu wśród śląskiej ludności rodzimej.
26
J. Assmann: Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych. Warszawa 2008, s. 36.
21
15
Kwestia relacji „pamiątki rodzinne” a muzealnictwo jest też istotna ze względu na
obecny w narracjach śląskich postulat ochrony tej sfery kultury przez lokalne placówki muzealne.
O specyfice „rzeczy ważnych” w lokalnym rozumieniu
Nim jednak do nich przejdziemy, wyjaśnijmy w sensie ogólnym, iż „Badanie kultury materialnej jest (…) badaniem tego, co materialne w celu zrozumienia «całokształtu» kultury, odsłonięcia jej przekonań: wartości, idei, nastawień i motywacji
określonej zbiorowości lub społeczeństwa w określonym czasie. Przyjmuje się tutaj, iż rzeczy przez człowieka wytworzone wyrażają – świadomie lub nieświadomie,
wprost lub nie wprost – przekonania jednostek, które je zamówiły, wyprodukowały
i użytkowały oraz – w szerszym wymiarze – przekonania społeczności, do której
jednostki owe należą”27.
Celem naszych rozważań jest natomiast próba ukazania współczesnego sposobu
pojmowania oraz potocznego definiowania przez starsze pokolenie Górnoślązaków
konkretnej kategorii przedmiotów, tzn. „pamiątek rodzinnych”. Zauważmy też, że
charakterystyczny typ reakcji starszego pokolenia werbalizowany jest następująco:
„Nie wyciepuj tego, bo się to jeszcze może przydać”28. To przejaw postawy tradycyjnej, niegdyś typowej i obowiązującej, która w efekcie powoduje, że przechowywane
przedmioty, utraciwszy jakikolwiek sens utylitarny, nadal powinny być przechowywane. Ujawnia się w tym również chęć utrwalenia własnej historii rodzinnej. Często
też pojawiają się zdania w rodzaju:
–„Jak to leży w doma to to zostaw, było w doma to niech bydzie dalej, a mnie niy
bydzie to z tym róbcie, co chcecie”29;
–„To trzeba trzymać, jak jest dejmy po matce jakoś jej rzecz, bo by znaczyło, że się
jom z doma wyrzuco i nie chce się o niej pamiętać”30;
–„Ludzie na Śląsku nie są takie delikatne, no pamiętać o swoich rodzicach czy
dziadkach trzeba. Te zdjęcia to są ołpy jak robił na Frincicie (dzielnica przy hucie
„Pokój” w Rudzie Śląskiej – Nowym Bytomiu – przyp. aut.)”31;
–„Ten zegarek jest po dziadku. Dostoł go od Stephana (przedwojenna poprzedniczka „Famuru” w Katowicach-Piotrowicach – przyp. aut.) jakoś koło 30 roku (1930
roku – przyp. aut.) to mo zostać, choć już nie chodzi”32.
Powyższe wypowiedzi wynikają z różnych motywów: sentymentalnych, skojarzeń
wspomnieniowych, „dokumentacji” własnej historii rodzinnej, związku emocjonalnego z właścicielem danego przedmiotu, etc. W efekcie dla starszego pokolenia owe
przedmioty, nawet zapomniane, uzyskują w chwili ich „odkrycia”, przypadkowego
odnalezienia, status właśnie „pamiątek” z przeszłości. Zarazem są swoiście wprowadzane w orbitę określonych skojarzeń i relacji kulturowych. Owe pamiątki nie
J.D. Prown: The truth of material culture: history of fiction? [W:] American artifacts. Red. J.D. Prown,
K. Haltman. Michigan 2000, s. 11.
28
B., Katowice 2009 rok.
29
B., Bytom 2011 rok.
30
B., Chorzów 2009 rok.
31
B., Ruda Śląska 2009 rok.
32
27
16
„Pamiątki
tylko na gruncie analiz scjentycznych33, ale też potocznych mogą być wykorzystane
w lepszym zrozumieniu przeszłości.
Idąc tropem narracji naszych rozmówców, w kategoriach ogólnych można stwierdzić, że w ich domostwach istnieją przedmioty, które mają szczególne znaczenie.
Spośród różnych sposobów ich potocznego „nazywania” wydaje się, że najbardziej
specyfikę i sens, a nade wszystko postawę wobec nich określa pojęcie „rzeczy ważne”. Ale zarazem należy dodać, że zatraciły one z reguły swój sens pragmatyczny, nie
są już użytkowane. Owa „ważność” wynika zatem ze względu na ich nowy kulturowy
status, wynikający z faktu pochodzenia z przeszłości, a także ich użytkowanie przez
przodków, funkcję potwierdzania tradycji rodzinnej. Ponadto ujawnia się w tym momencie swoista symboliczna więź i łączność między współczesnością a przeszłością.
Można też zauważyć, że adekwatnie ów stosunek do tej kategorii przedmiotów bardziej oddaje sytuacja, kiedy rozmówcy używają swojej „ślonskiej godki”34. To zaś
musi spowodować zatarcie przez rozmówców bariery wobec adwersarzy. Ten rodzaj
komunikowania się zawiera bowiem całą gamę możliwości wyrażenia istoty zagadnienia. Tym samym stosowanie gwary podkreśla zarówno istotę kultury, jak i swojskość rozmówców, co tak precyzyjnie wyjaśniał Józef Obrębski, pisząc, iż „Swoi są
ci, którzy umieją wziąć udział w grze stereotypowych zwrotów i konwencjonalnych
formuł, którzy reagują na słowa rozmówcy według zwyczajowego kodeksu komentarzy i wykrzykników, którzy używają tych samych przekleństw i amitiés (…), których
język (…) jest eufoniczny”35. Zwracamy uwagę na tę sytuację, bowiem rozmówcy,
mówiąc o rodzinnych pamiątkach, dopuszczają badaczy w intymny świat przeszłości,
ale i teraźniejszości swojej rodziny. Wypowiedzi o owych przechowywanych świadomie, czy nieświadomie przedmiotach nie są jednolite, nie są konsekwentne, ale
zawsze są formułowane w sposób emocjonalny.
Odwołując się do naszych badań, można stwierdzić, iż „pamiątki rodzinne” to
w lokalnym rozumieniu – co nie jest jednak utrwalone w dyskursie potocznym – po
prostu: „nasze pamiątki”, „takie rzeczy, co są ważne”, „różne rzeczy, co dla rodziny
ważne są”, „takie nasze świętości rodzinne”36. Następuje tym samym znamienny
proces ich wyodrębnienia spośród ogółu rzeczy znajdujących się w domostwie. Jest
to przejaw znamiennej ich stygmatyzacji, która jednak nie jest dokonywana w sposób
zróżnicowany i pozbawiony znamion spójności. Ale zarazem pojawia się też często
tendencja wyraźnie zawarta w wypowiedzi 81-letniej mieszkanki Katowic: „Taka
jest natura rzeczy i tak ludzie mają, że jedne rzeczy są ważne dla ludzi, bo ich za
serce trzymają. Pamiętają stare czasy, od matki pochodzą, czy jakoś tak, czy z jakiejś
uroczystości rodzinnej zdjęcie jakieś to się ckliwie robi (…). Człowiek do nich przywiązany jest. To wszystko bez to jest (…).”37. Jednak do tej wyraźnie kulturowej
argumentacji trzeba też dodać tę, która jest również wyraźnie obecna w badanej
przestrzeni, a nadto jest artykułowana. Dotyczy przedmiotów mających nadal funkcję pragmatyczną. W tym przypadku ich „trwanie” w domostwach wynika z prozaZob. np. K. T. Lillios: Objects of Memory: The Ethnography and Archaeology of Heirlooms. „Journal of
Archaeological Method and Theory” 1999, vol. 6, No 3, s. 235–262.
Zaznaczmy, że w czasie badań rozmówcy wyraźnie wskazywali na silną identyfikację z „własną mową”.
35
J. Obrębski: Lud bez ojczyzny. [W:] J. Obrębski: Polesie. Warszawa 2007, s. 190.
36
Przywołane sformułowania pojawiały się ustawicznie w czasie badań empirycznych.
37
33
34
17
icznego przywiązania do nich, do ich ustawicznego użytkowania przez ludzi starszych
– jak się to określa – „z przyzwyczajenia”. Pamiątki rodzinne są zatem przedmiotami
z przeszłości rodziny, które współcześnie nabierają nowego znaczenia symbolicznego,
ale też w różnym zakresie służą do umacniania tradycji i tożsamości. Istotne jest
również to, że rozmówcy wyraźnie dowodzą, że w ich domach znajduje się wiele
nieużytkowanych już i wręcz zbędnych przedmiotów, które jednak z niewiadomych
powodów są zachowywane. Kiedy zaś z jakichś powodów dochodzi do generalnego
sprzątania, to zazwyczaj tylko część z nich ulega wyrzuceniu.
Pamiątki rodzinne – potoczne sposoby ich klasyfikowania
Idąc tropem analizy pozyskanego materiału, owe „domowe pamiątki” można
podzielić na kilka grup, które są wyodrębnione przez badaczy na podstawie zindywidualizowanych wypowiedzi. Tak wyraziście owa tendencja nie zachodzi jednak w lokalnym sposobie pojmowania opisywanego zjawiska. Tym samym nie istnieje jakaś
zwarta kategoria ich potocznej „operacjonalizacji”, jak i ich klasyfikowania. Ujawnia
się tu natomiast ciążenie lokalnej tradycji, pewnych schematów myślowych: „Każdy
dom ma to, co dla rodziny ważne, obrazy, fotografie, stare rzeczy po rodzicach”, „Nie
ma rodziny, co bez tego żyje. U mnie, u siostry, brata, w ich rodzinach, u moich dzieci
stoją pamiątki w szafach, na stolikach. Obraz Matki Boskiej na ścianie”; „Człowiek
musi mieć w domu fotografie, dokumenty i zdjęcia, bez tego, jak sobaka, pies co nic
nie ma. Człowiek musi mieć to, pamiętać przez to jest w rodzinie…”38.
W sensie ogólnym kategoria „pamiątek rodzinnych” podlega znamiennej klasyfikacji. Tak więc idąc tropem werbalizacji zjawiska przez badanych można zasygnalizować, iż najczęściej pojawiają się sformułowania wskazujące na pochodzenie pamiątek
z przeszłości, ich swoistą „zwykłość”, „powszedniość”, ale też wyjątkowość, związek z obrzędami przejścia39, wreszcie ich lokalne, „śląskie pochodzenie”. W związku
z tym pojawiają się odpowiednio następujące sformułowania dotyczące kategorii
pamiątek rodzinnych:
– to „stare rzeczy co po domach leżą”40;
– „rzeczy powszednie”, „takie zwykłe rzeczy”41;
– „pamiątki z urodzin, wesel, i tak dali”42, a więc przedmioty związane z rozwojem
biologicznym i społecznym człowieka, czyli w interesującej nas perspektywie
antropologicznej z zasygnalizowanymi „obrzędami przejścia”;
– „nasze takie świętości rodzinne”43, a więc przedmioty związane z kultem religijnym;
– „ważne rzeczy, bo nasze, śląskie”44.
Tego typu ujęcie „pamiątek rodzinnych” opisywanych w sensie ogólnym, jak i ich
swoisty „podział” nie odzwierciedla jednak jakiegoś jednolitego, zwerbalizowanego
i odzwierciedlonego w dyskursie potocznym sposobu ich opisu. To raczej bardziej
A. Van Gennep: Obrzędy przejścia. Systematyczne studium ceremonii. Warszawa 2006.
40
41
B., Chorzów 2009 rok. Zob. np. W. Kopaliński: Opowieści o rzeczach powszednich. Warszawa 2004.
42
B., Piekary Śląskie 2010 rok.
43
44
38
39
18
„Pamiątki
przejaw pewnego rodzaju opinii, przekonań, ocen niepodlegających weryfikacji intelektualnej. Można stwierdzić, iż jest to zatem przejaw pewnego trudnego do określenia przez badacza stosunku do rzeczy, który jest funkcją lokalnej kultury, w jakimś
sensie tego, co określić można jako mentifact45, czyli typowych dla danej kultury
rdzeniowych i trwałych elementów, a więc panujących przekonań, idei, czy wartości. Tym samym więc każdorazowy akt postawy i werbalizacji wobec „pamiątki”
dokonywany jest poprzez wynikający z kanonu kulturowego sposób wyodrębniania
przedmiotów ważnych dla rodziny, ważnych z różnego powodu. Ale podlegają one
także klasyfikacji, gradacji, wedle wartości, jakie są im nadawane. Wszystko to zależy od siły owej wartości, bo w swej istocie przedmioty te w realiach codzienności
są przecież kategorycznie kulturowo „neutralne”. Owa „klasyfikacja” pamiątek jest
artykułowana przez rozmówców, ale nie ma charakteru rozłącznego, co odnajdujemy
również w sferze ich opisu i egzemplifikacji. W tym zakresie spotykamy się też wyraźnie z procesem odwoływania się do rodzinnych wydarzeń, przeżyć, doświadczeń,
emocji. Nie bez znaczenia jest tu również to, że zasygnalizowany typ wewnętrznej
klasyfikacji „pamiątek rodzinnych” polegał też często na „definiowaniu” ich przez
jedną z wymienionych cech, albo wskazywaniu na kilka z nich.
Rodzi się jednak też w sferze potocznej narracji pytanie: „Ludzie zawsze coś
w domu mają i trzymają, bo trzymać trzeba, ale czemu tak jest?”. Odpowiedź jest
kategoryczna i lapidarna – „Bo tak trzeba”. To jest wystarczające, nie musi podlegać
weryfikacji intelektualnej. Taki jest kulturowy kanon, taki jest kulturowy imperatyw,
który dotyczy konkretnej kategorii przedmiotów, które uzyskując status „pamiątek
rodzinnych” są pod ochroną. Jest to zatem pewnego rodzaju „oczywistością” 46. Są
to przedmioty ważne, bo podlegają one bezwarunkowemu działaniu opartemu na
nakazie i zakazie: nakazie ochrony i zakazie wyrzucania. Spotykamy się w tym przypadku nawet ze szczególną obecnością myślenia w kategoriach magicznych. Wynika
to z tego, że nawet nieświadome wyrzucenie pewnych rodzinnych pamiątek, w sytuacji, gdy pojawiają się jakieś negatywne dla rodziny wydarzenia, bywa pojmowane
jako efekt naruszenia kulturowego – ale też niekiedy religijnego – nakazu zachowywania „rodzinnych pamiątek”.
Kategorie „pamiątek rodzinnych” i sposoby ich pojmowania
Zaznaczmy raz jeszcze, iż owa wewnętrzna klasyfikacja pamiątek rodzinnych rejestrowana w procesie badawczym nie ma charakteru rozłącznego, a nadto może być
ona również efektem koncentracji rozmówcy na określonym ich aspekcie, uznawanym jako istotny w sposobie rozumienia wszystkich „rzeczy ważnych”.
I tak, kategoria pierwsza „rodzinnych pamiątek” to „stare rzeczy, co po domach
leżą”. To kategoria obiektów, które możemy nazwać pamiątkami zakurzonymi, co
w nazewnictwie angielskich kolekcjonerów bywa określane jako dusty mementos47.
Chodzi zatem o takie przedmioty, które „spoczywają” w domach w zapomnieniu. „To
Termin ten wprowadził Julian Sorell Huxley. Zob. np. J. S. Huxley: Cultural process and evolution.
[W:] Behavior and Evolution. Red. A. Roe, G.G. Simpson. New Haven 1958, s. 437–454; Folklore:
an Encyclopedia of Beliefs, Customs, Tales, Music and Art. Red. Ch. T. Cormick, K. K. White. Oxford
2011, s. 1173.
46
Zob. np. Cz. Robotycki: Nie wszystko jest oczywiste. Kraków 1998.
47
Zob. np. www.searchingfamilyhistory.com/family-historian. Zapis z 30 grudnia 2011 roku.
45
19
jest tak, że one tak spoczywają w spokoju, jak nie przymierzając ludzie w grobach.
Jest Wszystkich Świętych, to się do nich idzie, czy jak jest rocznica ich śmierci, czy
rocznica urodzin (…). No nie do końca do nich się chodzi, a o tych pamiątkach zapomina, no chyba że coś się stanie, albo człowieka coś natchnie, to do nich idzie i myśli
o ojcu na zdjęciu, czy czymś tam”48. Leżące w różnych miejscach – choć niemające
znaczenia pragmatycznego, ani kulturowego – objęte są w chwili natrafienia na nie
zakazem ich wyrzucania. Fakt ich pochodzenia z bliżej nieokreślonej przeszłości powoduje awans ich znaczenia wskutek wiązania ich z własną rodzinną tradycją. Ale
ten nowy status w zasadzie nie powoduje, iż są momentalnie klasyfikowane jako
„rodzinne pamiątki”, czy tym bardziej obiekty szczególnie ważne dla zachowania pamięci. Jeden z rozmówców wyjaśnił: „Mamy tu po domach ładne pamiątki, to nasza
wiara i tradycja. Trzymamy je, chcemy je mieć. Człowiek na nie spojrzy to wie skąd
pochodzi (…). Dzieci przyjdą, a słuchać już nie chcą, to się im je pokazuje. Stare
szmaty może, gazety, jakieś książki, zdjęcia, no tak dalej. Jakieś buty po ojcu (…).
Zwykłe rzeczy, co ludzie mają w szafach, gdzie w skrzyniach pochowane. Leżą, człowiek o nich nawet nie wie, no jednak są”49. W tym momencie nabierają nowego znaczenia. Można w innym sensie powiedzieć, że to swoiste artefakty czasu umarłego.
Chodzi więc o przedmioty zachowywane w domu, właściwie już zbędne, ale jednak
zachowywane i to z bliżej nieznanych powodów . Jakże zaś uzasadnione wydaje się
użycie owego sformułowania „czas umarły”. Oto bowiem, zgodnie z wypowiedzią
jednej z rozmówczyń, czas miniony to właśnie „czas umarły”, był, ale już „nie istnieje” – przynależy do rzeczywistości minionej. Jest zachowany we wspomnieniach, ale
też w nieużywanych, bo zapomnianych już tekstach folklorystycznych, w pieśniach,
paremiach, będących już tylko przedmiotem analiz naukowych. To wedle jednej
z wypowiedzi „stare rzeczy”, czyli przedmioty, o których już się w realiach codzienności nie pamięta. Są, bo przecież tkwią w śląskich mieszkaniach, ale są swoiście
„zamglone”, nieużytkowane przez domowników. Jednak w szczególnych sytuacjach
– gdy dochodzi do przypadkowego z nimi kontaktu – mogą ponownie nabrać znaczenia, zwłaszcza symbolicznego, czy związanego z procesami rewitalizacji tożsamości.
Istotne w związku z tym są wypowiedzi w rodzaju: „To trzeba zachować. Dla moich
dzieci to, co śląskie ważne jest. No widza, że dlo mojego wnuka jednego jeszcze
bardzi to ważne, bo ci młodzi to czują, co jo myślała, że to umrze, ta nasza kultura
i historia. To on oglądo zdjęcia mojego z niemieckiego wojska i się o to pyto i jego,
i mnie o to. On nie za bardzo już pamięto, bo on 87 lot mo, coś tam jeszcze powie
(…). Jak jo widza wnuka, co się na to patrzy, to mi się aż ciepło koło serca robi, znaczy, że te nasze śląskie myślenie zostanie (…)”50.
Druga kategoria „pamiątek rodzinnych" to tzw. rzeczy powszednie, zwykłe, jednak o konkretnych walorach użytkowych. Są to przedmioty najczęściej wykorzystywane w gospodarstwie domowym; są używane, mimo że można je zastąpić nowymi.
A zatem są to jedyne spośród „pamiątek rodzinnych” przedmioty mające nadal realny charakter utylitarny. Aby zrozumieć ten szczególny przejaw funkcjonowania tego
rodzaju „pamiątek”, odwołajmy się do wypowiedzi jednej z rozmówczyń: „ZobaczB., Piekary Śląskie 2009 rok.
50
48
49
20
„Pamiątki
cie, to jest stara łyżka, tako wiekszo jak widać. Ona jest przy mnie zawsze. Jakoś
się ostała po wojnie i jom do roboty przy jedzeniu używam (..). Za nic nie dam jej
wyrzucić, przez to ona jest. Bez niej nie moga nic uwarzyć, jak mi się kajś zapodzieje, to szukom i dopiero warza (…). Ona jest jeszcze po mojej babce (…). To taka
moja pamiątka po niej”51. W innych przypadkach spotkaliśmy się z zachowywaniem
przykładowo starych garnków, patelni (rzekomo prawdziwie cygańskich), talerzy, czy
wieszaków na ścierki, a nawet łopatek do węgla etc.
To często właśnie te przedmioty są szczególnie chronione przez ich właścicieli,
ale też chronione przed młodym pokoleniem, które dąży do ich wyrzucenia. Często
jednak starsi ludzie podkreślają, że młodsze pokolenie uważa obecność tych przedmiotów jako przejaw niezrozumiałych działań starszego pokolenia, chcącego je zachować. Podkreśla się też, że owe stare, podniszczone przedmioty wedle młodych
obniżają pozycję ich rodziców i dziadków, mogą też być uznawane przez otoczenie
jako przejaw braku szacunku i braku wsparcia finansowego starszych ludzi ze strony
młodszych członków rodziny. W związku z tym przytaczane są różne przykłady swoistej walki między „młodymi” i „starymi”. Te opowieści, nader często przytaczane,
świadczą więc o żywotności problemu. Świadczą też o kategorycznej próbie obrony
starych przedmiotów przez ich użytkowników głównie ze względu na ich związek
z antenatami. Ale jest i taka kategoria „zwykłych przedmiotów”, która jest zachowywana ze względu na ich związek z przeszłością i sentymentalnymi wspomnieniami
związanymi z własną biografią. W tym przypadku ujawnia się szeroka gama różnego
rodzaju indywidualnych skojarzeń. Tym samym podlegają one swoistej stygmatyzacji
emocjonalnej, którą determinuje nadto mityzowanie rodzinnych wydarzeń, i szerzej
historii własnej familii. Oto przykład: „To jest tako, jak to się u nas mówi, szolka.
W 1938 roku byłach w Pierwszej Komunii. Dostałam ją od ciotki, co też była od
nas z Piotrowic, co była moją matką chrzestną. Co to wtedy była za radość, bo ona
taka piękna była i miała ten malunek z kościoła w Annabergu. Nic mi już nie zostało z tamtych lot. Przez to ona u mnie jest. Jak mi się tak robi ckliwie, to z niej pija
kawę”52.
Jakże jednak znamienne jest to, że właśnie w związku z tą kategorią „pamiątek rodzinnych” nieraz pojawiała się w czasie eksploracji terenowej – wywołana niewątpliwie obecnością badaczy i podjętą tematyką badań – refleksja nad postawą człowieka
wobec przedmiotów użytkowanych w domu, nad ich minionym znaczeniem, nad ich
przemijaniem, zarówno fizycznym, jak i pragmatycznym, nad zmianą postawy wobec
nich. Jest ona być może efektem także reakcji wobec współczesnego konsumpcjonizmu, różnorodności przedmiotów, agresywności reklam, nadmiaru towarów na
rynku.
Do tej kategorii czegoś banalnego, ale zarazem swoiście naznaczanego należą – jak
się wydaje – listy, pocztówki. Niektóre są świadomie przechowywane z różnych powodów, a więc ze względu na ich treść, sytuację, okoliczności, czy pozycję nadawcy.
Inne, zarzucone, po czasie odkrywane, nabierają już nowego znaczenia i tym samym
też są świadomie zachowywane.
51
52
21
W tym przypadku, ale też w odniesieniu do pamiątek związanych z „obrzędami
przejścia”, trzeba też zwrócić uwagę na rodzinne fotografie, które – zaznaczmy – nieraz są traktowane jako odrębna kategoria pamiątek. To ważny i znaczący element „rodzinnych pamiątek”. Mają swoje znaczenie, bo utrwalają chwile minione. Utrwalają
świat minionej rzeczywistości, rodzinę, krewnych, znajomych, utrwalają konkretne
miejsca i wydarzenia, utrwalają minione krajobrazy. Zarazem mają istotne znaczenie
w badaniach etnograficznych53 i antropologicznych54.
Do trzeciej kategorii należą głównie przedmioty związane z „obrzędami przejścia”
(czyli tzw. cyklami życia55), ale w pewnym sensie włącza się tu również obiekty związane z naruszaniem banalnej powszedniości. W pierwszym przypadku odwołujemy
się zatem do przełomowych momentów w życiu jednostki, dotyczących chrztu, zaślubin, pogrzebu. Te trzy główne momenty znajdują swoje wyraźne odzwierciedlenie
w lokalnej tradycji. Dlatego też niezwykle istotną rolę odgrywają „pamiątki” z nimi
związane, jak dokument chrztu, „stara poszewka na becik” itp. Wspomnieć też należy o przedmiotach związanych z tzw. roczkiem, jak np. buciki dziecka, sweterki.
W przypadku zaślubin sygnalizowano zachowywanie np. fotografii ślubnych (zawieszanych zgodnie z panującym kanonem w miejscach uznawanych za „godne”), welonów, sukien ślubnych, wianków mirtowych oprawionych w ramy, „ślubnego cylindra
po ołpie”56, czy nadal użytkowanych prezentów (np. papierośnice). Jeśli chodzi o pogrzeby, to wskazywano na przechowywanie klepsydr, czy listów kondolencyjnych.
Do tej grupy pamiątek należą też przedmioty związane z innymi przełomowymi momentami w życiu człowieka, a więc rozpoczęciem szkoły, „pójściem do wojska”, rozpoczęciem pracy, różne dokumenty poświadczające awanse czy wyróżnienia w pracy
(dyplomy, pisma pochwalne, świadectwa ukończenia różnych kursów), rocznice zaślubin (w tym srebrne i złote gody oraz związane z nimi charakterystyczne pamiątki
– tzw. obrozki z jubileuszy – z wyhaftowanymi liczbami lub w inny sposób zaznaczonymi liczbami 25 i 50, jako znakami czasu trwania małżeństwa, w tym okolicznościowymi życzeniami), czy nagrody na zakończenie pracy (zegarki, dyplomy, ordery
i odznaczenia). Wartość tych „pamiątek” dla ich właścicieli jest szczególna. Owe
przedmioty są w efekcie swoistą materialną dokumentacją zmiennych losów, przeżyć, doznań, chwil szczęścia, ale też prześladowań i traumatycznych doświadczeń.
Niewątpliwie do tej grupy należą także przedmioty, które w naszej polskiej tradycji językowej określamy takimi pojęciami (z francuskiego) jak „souveniry” czy
„bibeloty”, których cechą jest jednak to, iż są zwyczajowo eksponowane. W lokalnym rozumieniu chodzi więc o szczególną kategorię pamiątek nie tyle związanych
z „momentami przełomowymi w życiu jednostki”, które są zwyczajowo naznaczone
kulturowo, ile z wydarzeniami wprawdzie również „naruszającymi” banalną powszedniość, ale niemającymi charakteru kulturowo-obrzędowego. To głównie „pamiątki”
z pobytu w innych miejscach. W efekcie chodzi o pielgrzymki, jak i wyjazdy turyH. Czachowski: O fotografii i etnografii. „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty” 1994, t. 48, z. 1–2,
s. 11–112.
54
S. Sikora: Fotografia – pamięć – wyobraźnia. „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty” 1992, t. 46, z. 3–4.
55
Termin „cykle ludzkiego życia”, a konkretnie „okresy życia” wprowadził do obiegu Philippe Ariés bazując na analizie materiałów średniowiecznych. Zob. P. Ariés: Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina
w dawnych czasach. Gdańsk 1995, s. 31 i in. Kulturowe widzenia tego problemu w realiach górnośląskich prezentuje praca H. Gerlich: Cykle ludzkiego życia. Katowice 1998.
56
53
22
„Pamiątki
styczne. Ich konsekwencją są „pamiątki” z Piekar Śląskich, z Częstochowy, Turzy,
Świętej Anny, ale też „pamiątki” o charakterze turystycznym, jak „znad Bałtyku”,
„z Zakopanego”, „z Wisły”, ale też coraz częściej z pobytu dzieci w innych krajach.
Zwłaszcza w odniesieniu do tej kategorii wspomnieć należy o zasygnalizowanych
już fotografiach, o owych „zatrzymanych w kadrze” ulotnych chwilach. Zdjęcia te są
skrzętnie wklejane do albumów, lub przechowywane w różnych pudełkach, jak to
mówią „w pudełkach po szczewikach”.
Kategoria czwarta to „takie nasze święte rzeczy”, czy „takie tam nasze rodzinne
świętości”. Mamy tu trzy rodzaje „pamiątek” o charakterze religijnym, czyli:
– wyobrażenia świętych (obrazy, rzeźby);
– dewocjonalia (małe papierowe obrazki świętych, różańce, medaliki, szkaplerze,
figurki do szopki wigilijnej);
– różnego rodzaju druki religijne, w tym głównie książeczki do nabożeństwa, śpiewniki religijne.
W pierwszym przypadku to po prostu „nasze święte obrozki, krzyże, krucyfiksy, te obrozki Matki Boskiej Piekarskiej, Świętej Rodziny, św. Barbary, no i tak dali”57. Ogólnie można te obiekty kultu podzielić na dwie grupy, czyli na tę, która jest
eksponowana i swoiście towarzyszy potencjalnym praktykom religijnym, jak i tę,
która jest już jedynie przechowywana, a nie umieszczana w widocznej przestrzeni
domostwa. Istotę zagadnienia najlepiej odzwierciedla jedna z rozmówczyń: „Jak by
to powiedzieć, wszystko mo swój czas. Ludzie mają, jak ja, stara obrazy święte na
ścianach, jak dawniej (…). W szafie jest jednak też jeden obraz święty, taki zniszczony, św. Barbary. Zawsze u moich w domu był on na ścianie w izbie. A jak pomarli, to
ja go zabrałam do domu, no bo jak wyrzucić (…). I tak został, a moja siostra to ma
na szranku taki wielki obroz Świętej Rodziny (…). Takie życie, ludzie się przy nich
modlili, a teraz tak leżą, no ja nigdy tego nie dam za swój dom”58.
Tradycyjnie też zachowywane są dewocjonalia, które nie są już jednak związane
z bieżącymi praktykami religijnymi. To samo dotyczy druków religijnych. Są przechowywane zgodnie z zasadą, iż „świętych rzeczy sie nie wyciepuje”59. Jest to swoistego rodzaju imperatyw, jak i zakaz podlegający argumentacji religijnej i kulturowej,
w tym magicznej, zgodnie z zasadą: „Tego nie można wyrzucić, bo bydzie, jak dawniej
się godało, pomsta60. Ludzi to spotykało jak człowiek zrobi coś złego do Boga. Jak obraz by wyrzucił, to świętokradztwo i wielko obraza Boga”61. Dlatego też przedmioty
kultu i dewocjonalia nie mogły „iść na poniewierka”62.
Ostatnia piąta kategoria to przedmioty uznawane jako ważne i chronione, bowiem podlegają swoistemu procesowi kojarzenia z własną tożsamością, z postawą
wobec tradycji. Dochodzi zatem tutaj do ich szczególnej kulturowej stygmatyzacji.
60
Pojęcie „pomsta” w tym kontekście nie oznacza zemsty, ale jest terminem związanym z tradycyjnym lokalnym systemem wierzeniowym, zgodnie z którym naruszenie ładu aksjo-normatywnego, a zwłaszcza
naruszenie zasad dotyczących bezpośrednio lub nawet pośrednio sfery sacrum może wywołać negatywne skutki dla danej jednostki, jak i społeczności lokalnej. Por. np. M. G. Gerlich: Tradycyjne wierzenia
śląskie. Świat nadzmysłowy a życie codzienne, praca i obrzęd. Warszawa 1992.
61
62
57
58
59
23
W tym przypadku ujawniają się niezwykle silne i często dominujące akty polegające na wiązaniu przedmiotów z własną, śląską tradycją. „Tyn bunclok63 co mom, to
trzymia, robia w nim żur (…). A trzeba wom wiedzieć, że taki bunclok to jest nasz
ślonski gornek, znak, bo zawsze tu buncloki były. To tyż z tego go trzeba trzymać”64.
Przejawów tego rodzaju stygmatyzowania przedmiotów w lokalnej tradycji można
podać wiele. Przykładem znamiennym jest np. tzw. ryczka, mały, niski zydelek, sentymentalnie kojarzony z zasiadającym na nim dziadkiem. To także np. makatki (czyli
tzw. garnitura) z charakterystycznymi napisami w językach polskim czy niemieckim
w rodzaju: „Każda żona tym się chlubi, że gotuje, co mąż lubi”, „Przy muzyce i robocie człek zapomni o kłopocie”, „Miłość i zgoda domu ozdoba” , lub „Guten Appetit”,
czy „Meine Küche Meine Freude”.
Do tej kategorii należą też tzw. boki, czyli „rodzaj ludowej portiery, składającej
się z trzech części zawieszanych wokół futryny drzwi prowadzących z kuchni do izby
paradnej”65, czy choćby „ząbki”, przyozdabiające zewnętrzną krawędź półek kuchennych lub oszkloną część kredensu66. Ale wspomniany proces może dotyczyć nawet
np. starego kredensu, tzw. bifyju, który uznaje się jako typowo śląski. Zauważmy, że
proces ten dotyczy też obiektów związanych ze sferą sacrum. Oto bowiem, jako znak
śląskiej specyfiki uznawane bywają niekiedy także tzw. oleodruki67. Ujawnia się tu
zarówno tradycyjna postawa, jak i nowa, ukształtowana w początkach procesu transformacji kulturowej, kiedy to pojawiło się zjawisko rewitalizacji śląskiej tożsamości,
a także awans i silna identyfikacja z własną tradycją. Ten kategorycznie śląski sposób
wyodrębniania „pamiątek” można pojmować jako przejaw:
– apoteozowania materialnych pozostałości po przeszłości;
– symbolicznego zespołu znaków służących do określania specyfiki, a nawet odrębności własnej tożsamości regionalnej;
– rzeczy służących w procesie enkulturacji do zachowania własnej tradycji;
– przedmiotów pojmowanych jako swoistego rodzaju „markery etniczne”68.
Ta tendencja nabiera jednak znaczenia – stopniowo – od momentu transformacji i jest przejawem istotnych przeobrażeń polegających na rodzącej się potrzebie
ochrony przeszłości nie tylko, i nie tyle w perspektywie rodzinnej tradycji, ale w perspektywie ochrony własnej śląskiej tradycji. W coraz wyraźniej formułowanych postulatach pojawia się potrzeba ich zachowywania i dokumentowania w ten sposób
lokalnej kultury. Wśród wielu powszechnie znanych ujęć tego zagadnienia, zawiera się też Kotulowskie hasło: „odchodzące ślady zatrzymać w pamięci”69. Ocalić
w wymiarze rodzinnym, ale i społecznym, co nie jest jednak szerzej formułowane.
Chodzi zatem o to, aby ocalić zarówno to, co materialne, a więc omawiane przez nas
pamiątki, jak i swoistą – nieprezentowaną szerzej w tym tekście – ich otoczkę kultu„Buncloki”, ceramiczne naczynia, w tym konkretnym przypadku o kształcie garnka, których nazwa
pochodzi od miasta Bunzlau (polski Bolesławiec), miejsca produkcji krzemionki i ceramiki, tzw. ceramiki bolesławieckiej. Zob. H. Gerlich: Made in Bolesławiec. Użyteczność i sztuka w kamionce zaklęta.
Katowice 2004, s. 7–9.
64
65
Zob. www.muzeumgornictwa.pl/makatki-widziane-od-kuchni.php. Zapis z 7 kwietnia 2012 roku.
66
Tamże.
67
Zob. np. H. Gerlich: Oleodruk – rzecz święta. Katowice 2007.
68
A. Posern-Zieliński: Etniczność. Kategorie. Procesy etniczne. Poznań 2005, s. 85.
69
F. Kotula: Znaki przeszłości: odchodzące ślady zatrzymać z pamięci. Warszawa 1976.
63
24
„Pamiątki
rową. Niekiedy więc tworzy się kategoryczne sformułowania w rodzaju: „To rzeczy
święte wszystkie, a nas zawsze tu za nic mieli. Sami przez to o to dbać musimy. Bez
tego na marne pójdzie (…). Nawet gwary nam uznać nie chcą, a to ich sprawa, no
a o te pamiątki to my możemy już sami dbać”70. W tym procesie nowej identyfikacji z rzeczami, poza świadomością bycia Ślązakiem/Górnoślązakiem, „rodzinne
pamiątki” podlegają nowej interpretacji. Zaczynają służyć do ugruntowania własnej
tożsamości, rodzinnej i grupowej. To ich dotyczy w konsekwencji swoisty typ namysłu i narracji. Chodzi tu o ów zasygnalizowany sposób opisu tych przedmiotów,
jako przedmiotów szczególnie ważnych, wręcz świętych. Ale wobec owych rzeczy
zdegradowanych i zapomnianych, spoczywających przykładowo gdzieś na strychu,
w momencie „ich odkrycia” przynajmniej w odniesieniu do części z nich pojawia się
swoiste nadawanie im znaczenia kulturowego. Już nie są przedmiotami „porzuconymi”, zostają bowiem poddane ochronie i wzrasta ich ranga symboliczna. Zostają
poddane ochronie, bo w rozumieniu ludzi starszych są metaforycznie pojmowane
w kategoriach podobieństwa do własnego losu. Zachodzi swoista zbieżność między
owymi porzuconymi przedmiotami a stopniowo porzucanym, pozbawionym kontaktów z młodymi, pokoleniem ludzi starych. Kiedyś były użytkowane, a zatem rodzi
się wobec nich specyficzny stosunek. Małgorzata Dziewulska komentując obecność
„rzeczy” w twórczości Tadeusza Kantora pisze, a jest to tylko pozornie odległe odniesienie, że wykorzystywał on w swoim teatrze tajemniczy mechanizm, który sprawia,
że nasze dzieciństwo jest dla nas poruszające. Ono wraca do nas poprzez przedmioty
(ale i szerzej w zasadzie wszelki czas wcześniejszy – przyp. aut.), które trzymaliśmy
w rękach71. Parafrazując wypowiedź wspomnianej autorki, rodzi się swoiste „drugie
życie przedmiotów”. To życie stygmatyzowane potrzebą ich zachowania w domu.
W wypowiedziach niektórych rozmówców pojawia się też perspektywa trzeciego życia przedmiotów, to jest publiczna, związana z ich gromadzeniem i eksponowaniem
w muzeach.
Uwagi końcowe
Przeprowadzony wywód ze względu na przyjęty sposób analizy materiału empirycznego w zasadzie zwalnia z potrzeby formułowania obszerniejszych wniosków
końcowych. Zaznaczmy tylko, że fakt przeprowadzenia badań w zasygnalizowanym
okresie, a częściowo jeszcze początkiem 2012 roku, musi uświadamiać to, że opinie, poglądy i przekonania śląskiej ludności rodzimej odzwierciedlają – zwłaszcza
w przypadku starszego pokolenia (tj. po 70-tce) – zarówno pewien tradycyjny kanon
kulturowy, jak i nowe determinanty związane z procesem rewitalizacji lokalnej tożsamości. Tak więc orientacja na „pamiątki rodzinne” jest uwarunkowana dawnymi
schematami interpretacji rzeczywistości, jak też swoistej neutralności wobec nich,
poza tymi, które uznawane były z różnych powodów za wartościowe i cenne, lub
poddane ochronie ze względów religijnych. Zarazem wynika z tego pewien rodzaj
oporu wobec tendencji społeczeństwa konsumpcyjnego, jak i związanej z tym krytyki
awansu orientacji „mieć” nad „być”72. To determinanty nowego oglądu i nowej postaB., Chorzów 2012 rok.
M. Dziewulska: Drugie życie przedmiotów. „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty” 1999, nr 1–2, s. 7.
72
Zob. np. Słownik Katolickiej Nauki Społecznej. Red. W. Piwowarski. Warszawa 1993, s. 31–32.
70
71
25
wy wobec „rodzinnych pamiątek”. Nadto poza ową determinantą wskazać należy na
coraz bardziej rozpowszechniającą się tendencję potrzeby ochrony tradycji rodzinnej, jak i tradycji lokalnej. Z tego wynika też ów zasygnalizowany przejaw „trzeciego
życia przedmiotów”, czyli obecności rzeczy, w tym owych pamiątek rodzinnych,
w muzeach. Ale ich ekspozycja musi ulec przemianom, aby nie były cmentarzyskiem
tego, co minęło. Bo przecież w „muzeum mamy przedmioty sakralne, które nie służą
kultowi, są tam nie noszone ubiory, broń nie służąca walce i monety nie ułatwiające
zakupu (…)”73, czyli wszystko to musi ulec nowej interpretacji również ekspozycje
muszą być bliżej życia ludzi.
„Hausandenken” als Artefakte der Familientradition und der oberschlesischen regionalen
Identität
Zusammenfassung
In dem Beitrag werden oberschlesische Familienandenken einer anthropologischen
Analyse unterzogen. Nach Ansicht der Autoren lässt sich zunehmend beobachten, dass
das Bedürfnis nach Schutz der Familientradition als eines Teils der lokalen Tradition immer stärker wird. Dies hat zur Folge, dass immer mehr Familienandenken in den Museen
zu finden sind. Damit diese Ausstellung nicht nur zu einem „Friedhof ” der Vergangenheit
wird, müssen diese neu interpretiert werden, um ein Teil der oberschlesischen regionalen
Identität werden zu können.
"Home Keepsakes" as artefacts of family tradition and regional identity of Upper Silesia
Summary
The article carries anthropological analysis of family keepsakes in Upper Silesia. According to the authors the process of popularisation of the need to protect family traditions as a part of local traditions is widely noticeable. As a result there are more and more
family keepsakes in museums. To prevent the exhibition from being just a “burial mound”
of the bygone era, they have to undergo a new interpretation, so that they will be able to
create a part of Upper Silesian regional identity.
73
Z. Żygulski jr.: Muzea na świecie. Wstęp do muzealnictwa. Warszawa 1982, s. 131.
26
nr
9 (2012)
Szymon Wiacek
Niektóre znaki wodne z dokumentów i akt
gliwickiego oddziału Archiwum Państwowego
w Katowicach
Znak wodny, inaczej zwany filigranem1, to zespół jasnych linii lub kształtów w papierze, widocznych przede wszystkim, gdy arkusz papieru jest oglądany pod światło.
Filigran w przeszłości informował, kto jest wytwórcą danego arkusza czy ryzy papieru. Był więc na początku znakiem identyfikacyjnym młyna wodnego. Z czasem
zaczął pełnić rolę zabezpieczającą przed podróbkami, a także informującą o rodzaju
papieru.
Najlepszym źródłem do poznawania filigranów są zbiory dokumentacji organów
władz, organizacji oraz zbiory listów osób pełniących funkcje publiczne, a także listów prywatnych. Największe zapotrzebowanie na papier dobrej jakości generowały
liczne kancelarie urzędów państwowych czy samorządowych władz miejskich.
Gliwicki oddział Archiwum Państwowego w Katowicach przechowuje w swym
zasobie m.in. akta i dokumenty papierowe datowane od XVI do XVIII wieku. Składają się na nie księgi miejskie, urbarze, księgi cechowe, rachunkowe, instrukcje kancelaryjne austriackie i pruskie. Pobieżna tylko analiza znaków wodnych, zawartych
w tych papierach, wskazuje na ich różne pochodzenie. Mamy tu do czynienia z filigranami tak ze Śląska, jak i spoza jego granic. Ilość znaków, ich odmian z poszczególnych sit, jest trudna do oszacowania, wymagałoby to przeprowadzenia szczegółowych
badań. W niniejszej pracy, która jest pobocznym efektem badań źródłoznawczych
nad gliwickimi księgami miejskimi z okresu XVI–XVIII wieku, autor przeanalizował
jedynie kilkanaście znaków wodnych, reprezentujących różne typy, lata i miejsca
pochodzenia.
Biorąc pod uwagę wyżej wymienione powody, artykuł ten może stanowić jedynie
przyczynek do lepszego rozpoznania znaków wodnych papierni śląskich oraz handlu
papierem w obrębie Śląska. Należy zaznaczyć tu różnice w stanie badań nad filigranistyką polską oraz śląską. Podział taki ma swe uzasadnienie w odrębności dziejów
Śląska w badanym okresie.
W Polsce badania nad filigranami, mimo znacznego ich postępu, nadal nie wyszły poza etap katalogowania. Mamy do dyspozycji co prawda liczne prace J. Siniarskiej-Czaplickiej, m.in. dotyczące papierni i znaków wodnych z terenów daw-
1
Nazwa filigran pochodzi z języka łacińskiego (łac. filum – drut, granum – ziarno) i wywodzi swe pochodzenie z terminologii stosowanej w złotnictwie. Por. S. Żurowski: Znaki wodne papiernictwa wielkopolskiego XVI–XIX wieku. Zeszyty naukowe UAM w Poznaniu nr 57, seria Biblioteka z. 5, 1965,
s. 263–264 (w przypisie). W dalszej części różne definicje znaku wodnego. Patrz także: E. Heawood:
Historical Reviev of Watermarks. Amsterdam 1950, s. 6.
27
Szymon Wiacek
nej Rzeczypospolitej2 oraz K. Maleczyńskiej3, traktujące o dziejach papiernictwa na
Śląsku. Ponadto powstała pewna ilość publikacji o charakterze przyczynkarskim:
S. Żurowskiego, K. Sarneckiego, M. Gębarowicza, F. Pabicha. Zwraca uwagę fakt,
iż większość tych artykułów rozproszona jest w różnych biuletynach i czasopismach
naukowych. Jedynie praca J. Siniarskiej-Czaplickiej jest próbą całościowego ujęcia
znaków wodnych papierni Rzeczypospolitej. Postuluje się powstanie takiego katalogu znaków wodnych dla papierni śląskich4. Zapowiadany już od czterech dekad taki
album, nie ukazał się do tej pory, zaś wraz z odejściem profesor K. Maleczyńskiej,
sprawa odsuwa się w bliżej nieokreśloną przyszłość. Potrzebne tu są szerzej zakrojone
badania i kwerendy archiwalne, terenowe. Są to działania żmudne i, jak pisała K. Maleczyńska, ponad siły jednej osoby5. Od lat siedemdziesiątych XX wieku prowadzone są ożywione badania prowadzone przez Muzeum Papiernictwa w Dusznikach.
Niezastąpioną pomocą są prace badaczy uznawanych dziś za pionierów dziedziny.
Dla Śląska szczególną wartość poznawczą w tej tematyce mają prace C. M. Briqueta6, F. Hösslego7 oraz katalog znaków wodnych The Nostitz Papers8. Dla poznania
pełnego stanu badań nad filigranistyką i historią papiernictwa na Śląsku autor odsyła
do literatury przedmiotu, w szczególności do wspomnianych wyżej prac K. Maleczyńskiej, J. Siniarskiej-Czaplickiej oraz do artykułu autorstwa Macieja Szymczyka9.
Duże walory poznawcze w tej dziedzinie cechują także wspólną pracę J. Dąbrowskiego i J. Siniarskiej-Czaplickiej o historii papieru10.
Dla filigranistyki istotne znaczenie ma kwestia usystematyzowania znaków wodnych. Od lat postuluje się stworzenie łatwej do analizy, zunifikowanej typologii.
W dalszym jednak ciągu mamy do czynienia z różnymi, niejednokrotnie bardzo rozbudowanymi klasyfikacjami znaków wodnych. Istnienie tych systematyk uwarunkowane jest regionalnymi odmianami różnych typów filigranów. W niniejszej pracy
znaki wodne przedstawione są w ramach prostej klasyfikacji, opartej na tej, którą
zastosował G. Piccard11 (1909-1989), malarz, wybitny znawca filigranów. Klasyfi-
J. Siniarska-Czaplicka jest autorką kilkudziesięciu prac z zakresu historii papiernictwa. Najważniejszą
pracą w jej dorobku jest katalog znaków wodnych z terenów dawnej Rzeczypospolitej. Patrz: J. Siniarska-Czaplicka: Filigrany papierni położonych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od początku XVI do
połowy XVIII wieku. Wrocław 1969.
3
Patrz: K. Maleczyńska: Dzieje starego papiernictwa śląskiego. Wrocław 1961.
4
K. Maleczyńska: Stan i zadania badań nad filigranistyką śląską. Wrocław 1962, s. 38.
5
Tamże.
6
C.M. Briquet: Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier, dès leur apparition vers
1282 jusqu’en 1600. Leipzig, 1923. Znaki wodne zebrane przez Briqueta obejmują okres do roku
1600.
7
Znane są liczne prace tego przedwojennego autora niemieckiego. Tu szczególnie istotna jest praca
F. Hössle: Alte Papiermühlen der Provinz Schlesien. „Der Papier – Fabrikant”, 1935.
8
The Nostitz Papers. Notes on watermarks found in the German Imperial Archives of the 17th and 18th
centuries and essays showing the evolution of the number of watermarks. Hilversum 1956 – Monumentae chartae papiraceae historiam ilustrantia. 5.
9
M. Szymczyk: Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich. „Rocznik Muzeum Papiernictwa” 2007, t. I, s. 11–38.
10
J. Dąbrowski, J. Siniarska-Czaplicka: Rękodzieło papiernicze. Warszawa 1991.
11
Gerhard Piccard zebrał ponad 90 tysięcy znaków wodnych z terenów Niemiec południowych i przyległych rejonów. Zbiór ten, o sygnaturze J 340, przechowywany jest obecnie w Hauptstaatsarchiv Stuttgart. Obejmuje on okres od XIV do XVII wieku. Dostępny jest także w wersji on-line. Patrz: www.
piccard-online.de (czas dostępu 26.01.2012).
2
28
Niektóre
znaki wodne z dokumentów i akt gliwickiego oddziału…
kacja tego autora jest podobna do klasycznej już systematyki C.M. Briqueta12, jednakże odnosi się do znaków wodnych pochodzących głównie z dawnych obszarów
niemieckojęzycznych. Obejmuje ona także szersze ramy czasowe niż wspomniana
klasyfikacja badacza szwajcarskiego. Staje się wobec tego bardziej przydatna dla potrzeb poniższej pracy.
Filigrany z ksiąg i papierów gliwickich reprezentują kilka typów: motywy heraldyczne, herby, przedstawienia świętych, postacie, litery. W ramach tych typów
można by wymienić jeszcze odmiany, podtypy, jednakże ze względu na niewielką
objętość artykułu, autor nie pogłębia tej klasyfikacji.
Znaki wodne przedstawiające wyobrażenia odwołujące się do heraldyki występują w kartach wszystkich zachowanych gliwickich ksiąg miejskich, a także w papierach
instrukcji kancelaryjnych i ksiąg rachunkowych. Są to filigrany z papierni: legnickiej, opawskiej, nyskiej, wrocławskiej, oleśnickiej oraz papierni leżących w dobrach
Adelsbachów i Luksemburgów. Spośród młynów spoza Śląska zidentyfikowano znaki
wodne papierni w Heidelbergu i Kempten.
W zespole Akta miasta Gliwic (dalej: MGl) w księdze o sygnaturze 70 z wpisami
z lat 1599–1662 znajdują się liczne karty ze wspomnianej już papierni w Legnicy,
a właściwie w Starych Piekarach, które podówczas były osobną miejscowością. Znak
wodny (ryc. 1) tejże papierni to herb księstwa legnicko-brzeskiego13. Przez jakiś czas
bowiem papiernia była własnością tamtejszych książąt. Księga obejmuje zapisy z ponad 60 lat, wobec czego nie dziwi fakt, iż występuje tam papier z wielu sit, co stwierdza się na podstawie analizy różnic w wykonaniu filigranów. Ponadto, jak dowodzą
badania K. Maleczyńskiej, jedno sito służyło maksymalnie ok. 2 lat. Zresztą występują tam zapisy dokonane na materiale z różnych papierni. Znak papierni legnickiej
dosyć często pojawia się w literaturze przedmiotu. Czasem, błędnie przypisywany
papierni brzeskiej14, na co zwróciła uwagę już K. Maleczyńska15.
Znaki heraldyczne były popularnym motywem znaków wodnych papierni dolnośląskich. W kartach księgi o sygnaturze MGl 71 (z lat 1602–1679) występują filigrany nieznanej papierni w dobrach Adelsbachów16. Filigran ten (ryc. 2) jest przedstawieniem lwa w tarczy herbowej dzielonej w pół. W klejnocie jest umieszczony
kamień młyński.
W Europie Środkowej znak wodny często odnosił się nie do właściciela papierni
lecz do właściciela ziemi, na której postawiono młyn papierniczy. Kierując się tym,
możemy pokusić się o wskazanie młyna papierniczego leżącego w tym czasie w dobrach rodziny pieczętującej się wskazanym herbem. Kim byli Adelsbachowie? Był
to ród szlachecki wywodzący się, jak twierdzą heraldycy niemieccy, z miejscowości
Adelsbach, czyli Struga w księstwie świdnickim. Rodzina ta w XVI wieku była właścicielem posiadłości w księstwach wrocławskim, świdnickim oraz nyskim17. Według
Herbarza szlachty śląskiej18, Adelsbachowie wymarli w XVII wieku. Dla nas interePatrz: C.M. Briquet: Les Filigranes...
Por. K. Maleczyńska: Dzieje starego papiernictwa…, s. 163 (w przypisie).
14
Por. C.M. Briquet: Les Filigranes…, s. 74.
15
K. Maleczyńska: Dzieje starego papiernictwa..., s. 163.
16
Znak ten występuje również w księdze o sygn. MGl 75a z lat 1612–1656.
17
J. Pilnaček: Nezname rody a znaky stare Moravy. Brno 1983, s. 29.
18
R. Sękowski: Herbarz szlachty śląskiej, informator genealogiczno-heraldyczny. T. I. Katowice 2002,
s. 63.
12
13
29
Szymon Wiacek
sująca będzie linia posiadająca swe dobra w okolicy Münsterberga (Ziębic). Były to
posiadłości Niklasdorf (Mikołajowa) oraz Domsdorf (Tomkowice). W zbiorze znaków wodnych The Nostitz Papers reprodukowane są znaki wodne będące przedstawieniem herbu von Adelsbach19. Dokumenty, z których znaki pochodzą, wystawiono
w latach 1609–1639. Są produktami kancelarii m.in. Karola Fryderyka, księcia ziębickiego. Jeden ze znaków pochodzi z dokumentu wystawionego w 1609 roku w Niklasdorfie. Wskazuje to wyraźnie na dobra Adelsbachów, jako miejsce pochodzenia
papieru. Papiernia owa poza tym nie jest znana. W okresie, z którego pochodzą znaki
wodne, nie wspomina się w literaturze o papierni z tych okolic. Kwestia ta wymaga
pogłębionej kwerendy archiwalnej.
W księdze kupna o sygnaturze MGl 75 zlokalizowano znaki wodne należące do
papierni w Opawie (ryc. 3a). Jeden z nich to motyw heraldyczny, przedstawienie
herbu miejskiego Opawy, tj. srebrny orzeł w prawym polu tarczy dzielonej w słup
oraz słup graniczny w pasy barwy czerwonej w polu lewym.
Drugi znak wodny (ryc. 3b) przedstawia dwie duże litery „F” oraz „H”. Księga
zawiera wpisy z lat 1743–1764. Zakładając, że papier był użytkowany nawet 15 lat
po wyprodukowaniu, datę jego produkcji możemy ustalić na lata 1728–1749. Wiadomo, iż około 1740 roku właścicielem młyna w Opawie był Franciszek Hermann.
Uznać należy więc, że są to inicjały właśnie owego papiernika, a znak wodny w rzeczywistości jest kontrmarką. Podobne znaki wodne dla młyna w Opawie opisuje
Bohumir Indra w swej pracy20 o tamtejszej papierni. Są to znaki o numerach 19, 20,
23 z lat 1697, 1709, 1742. Opawska papiernia była jedną z najstarszych w tej części
Śląska, założona najpóźniej w 1506 roku i pracowała nieprzerwanie do 1872 roku.
Założyć więc można, iż papier z Opawy był wysyłany do Gliwic już wcześniej.
W zbiorze instrukcji kancelaryjnych21 dla magistratu gliwickiego sporządzonych
we Wrocławiu w latach 1746–1762 znajduje się w papierach szereg znaków wodnych. Między innymi są to przedstawienia heraldycznego orła śląskiego, bez tarczy. Pod orłem napis „OELS A1750”, wskazujący wyraźnie na papiernię oleśnicką
(ryc. 4). Nadmienić należy, że w samej Oleśnicy nie było papierni. Takowa w tych
latach istniała w niedalekiej okolicy, w miejscowości Schmarse (Smardzów). Papier
z tym znakiem wodnym pochodzi być może właśnie z tej papierni. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1741 roku. Papiernia czynna była do 1845 roku. Friedrich Kaminsky22 podaje, że papier z tego młyna sprzedawany był przede wszystkim na rynek
wrocławski.
W księdze rachunkowej23, pochodzącej z lat 1588–1589, występuje papier pochodzący przeważnie z papierni położonych poza Śląskiem. Świadczą o tym znaki
wodne nawiązujące do heraldyki miejskiej. Jeden z nich to filigran papierni w Kempten (ryc. 5), drugi zaś jest znakiem wodnym papierni heidelberskiej (ryc. 6). Filigran
kempteński przedstawia pół orła w tarczy herbowej dzielonej wzdłuż oraz literę „K”.
The Nostitz Papers…, s. 74–75.
B. Indra: Opavska papírna. „Opava”. Opava 1956.
21
Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Gliwicach (dalej: AP Gliwice), zespół 15/1 Akta
miasta Gliwic (dalej: MGl), sygn. 1181.
22
F. Kaminsky: Beiträge zur Geschichte des oberschlesischen Buchbinderei-, Buchdruck-, Buchhandels-,
Zeitungs- u. Bibliothekswesens bis 1815. Breslau 1927, s. 24.
23
AP Gliwice, MGl, sygn. 3855a.
19
20
30
Niektóre
Papiernia, w której wyprodukowano papier, mieściła się w miejscowości Hynwang
koło Kempten (Bawaria). Czynna była najprawdopodobniej w latach 1515–1836.
Podobne znaki24 są reprodukowane w The Nostitz Papers pod numerami 239 oraz
240. Pochodzą one z lat 1598–1600 oraz z 1689 roku. Z tego samego okresu pochodzi papier ze znakami papierni w Heidelbergu. Jest to tarcza trójpolowa. W polach
prawych i dolnym umieszczone są wizerunki lwa, natomiast lewe pole to heraldyczne przedstawienie barw domu Wittelsbachów. Jest więc to nawiązanie do herbu
Palatynatu (Kurpfalz). Tarcza jest zwieńczona dużą literą „H”. Taki sam znak wodny
występuje w Les Filigranes25 i datowany jest na rok 1571.
Oprócz wymienionych znaków w papierach przechowywanych w archiwum
gliwickim, spotyka się także znaki nie będące typowym przedstawieniem herbów.
Wyraźnie jednak mają z tym typem wiele wspólnego, gdyż wywodzą się ze znaków
heraldycznych. Mowa tu o znakach papierni we Wrocławiu, przedstawiających koronowaną literę „W” oraz filigranach papierni nyskiej. Te ostatnie to heraldyczny
kwiat lilii bez tarczy. Znak wodny przedstawiający koronowaną literę „W” (ryc. 7a)
pochodzi również z tej samej księgi rachunków miejskich z Gliwic26. Jest to znak
utworzony z linii jednokonturowej. Podobny znak w swej książce zamieściła K. Maleczyńska, określając czas jego powstania na ok. 1521 rok. Jest prawdopodobne więc,
że ten typ znaku wodnego papierni wrocławskiej był w użyciu przez około 50–60 lat.
Mógł być w użyciu przez cały ten okres równolegle z innymi typami znaków. Litera
„W” była wykorzystywana jako znak papierni wrocławskiej jeszcze w XVIII wieku.
Przy czym należy dodać, iż zmianie uległa forma znaku. Z linii jednokonturowej stał
się znakiem stworzonym z dwu konturów, wykonanym w sposób staranniejszy niż
wcześniej (ryc 7b).
Kolejny filigran (ryc. 8) we wspomnianej księdze przedstawia róg pocztowy27.
Umieszczony jest na środku okrągłej tarczy, ozdobionej po bokach motywem przedstawiającym skrzydła lub pióra. Tarczę wieńczy korona zamknięta. Należy dodać, iż
filigran ten jest wykonany bardzo starannie, okrąg tarczy jest równomierny. Znak
wodny rogu pocztowego był jednym z popularniejszych znaków wodnych stosowanych w całej Europie. Później występował także i na Śląsku. Znak rogu wykorzystywali m.in. papiernicy wrocławscy około roku 1680. Może on pochodzić z którejś
papierni dolnośląskiej, możliwe, że właśnie wrocławskiej28. W latach późniejszych
był stosowany przez różne papiernie do oznaczania papieru dla klienta detalicznego.
Z kart wspominanej wyżej księgi rachunkowej miasta Gliwice o sygn. MGl 3855a
z lat 1588–1589 pochodzi inny wizerunek rogu pocztowego, tym razem w kartuszu
herbowym (ryc. 9). Na jego szczycie umieszczono literę „B”, która może wskazywać
miejsce powstania papieru: Breslau, czyli Wrocław. W The Nostitz Papers podaje się
przypuszczenie o pochodzeniu tego znaku z papierni w Bielau29 (chodzi tu o miejThe Nostitz Papers..., s. 54.
C.M. Briquet: Les Filigranes…, znak nr 1970.
26
AP Gliwice, MGl, sygn. 3855a.
27
Ten sam znak występuje także w księdze o sygn. 77a.
28
Dla odbiorców prywatnych papiernie często używały znaku „róg” wzorowanego na filigranach holenderskich. Patrz: K. Maleczyńska: Dzieje starego papiernictwa... Możliwe jest, że mamy tu do czynienia
z takim właśnie papierem.
29
The Nostitz Papers…, s. 109. Znak wodny w omawianym albumie pochodzi z dokumentu wystawionego w Wiedniu w 1648 roku. Podobny znak wodny reprodukuje album C.M. Briqueta pod numerem
24
25
31
Szymon Wiacek
scowość Biała Nyska). Młyn w tej miejscowości wspomniany jest dla okresu drugiej
połowy XVIII wieku30. K. Maleczyńska31 podaje, że młyn w Białej Nyskiej istniał
już przed 1622 rokiem. Natomiast znaki wodne pochodzą z papieru z 1588 roku.
Przesuwałoby to więc czas powstania tej papierni o co najmniej 34 lata, o ile jest to
rzeczywiście znak papierni w Bielau.
W księdze o sygnaturze MGl 77a, obejmującej lata 1713–1737, mamy znak należący do przedstawień figuralnych. Jest to wyobrażenie świętego Piotra Apostoła z kluczem w kole o średnicy około 5 cm z literą „R” na szczycie koła (ryc. 10). Znak ten
pochodzi z papierni w Dusznikach. Wskazuje na to zarówno samo przedstawienie świętego, jak i litera „R”, oznaczająca Reinertz, czyli niemiecką nazwę Dusznik. Wspomnieć
należy, że bardzo podobny znak występujący w kartach księgi o sygnaturze MGl 72
z lat 1669–1734 był używany przez papiernię dusznicką od 1591 do 1669 roku. Dusznicka papiernia była czynna przez stosunkowo długi czas, dlatego dysponujemy dość
pokaźnym zbiorem jej znaków. Najczęściej były to przedstawienia św. Piotra w kartuszu z napisem „Reinertz”32 (ryc. 11) oraz orzeł pruski stosowany jako kontrmarka.
Do przedstawień całych postaci ludzkich należy ciekawy znak wodny, pochodzący z państw niemieckich, zwany Alamodo albo à la mode (ryc. 12). Przedstawia on
dwie postacie: męską i żeńską, trzymające się za ręce. Często u dołu występował napis ALAMODO. Z powstaniem tego znaku wodnego wiąże się legenda, wedle której
niejaki Ciriakus Kleber (zm. w 1616 roku) stworzył ten znak, by uczcić swój ożenek.
Wiadomo, że w 1599 roku Kleber pojął za żonę wdowę po papierniku Jolesie Bechcie (Pecht), jednocześnie stając się posiadaczem jego młyna Weidenmühle w okolicy
Norymbergi. Znak ten rozpowszechnił się po śmierci Klebera, zdarzały się liczne
adaptacje i podróbki tego znaku przez inne papiernie. Stosowany był w papierach
kancelaryjnych oraz listowych33.
Zwierzęta są rzadszymi motywami filigranów w papierach gliwickich. Zachowanych mamy ich kilka. Jeden z nich przedstawia lwa, trzymającego litery „L” oraz „R”.
Wykazuje on uderzające podobieństwo do znaku wodnego reprodukowanego w pracy F. Zumana34, w którym taki sam lew trzyma w łapach litery IP. Jest to filigran
papierni w Dubi w kraju cieplickim. Jest to znak wodny papiernika Jana Purkarta
z 1794 roku. Być może więc, że znak z papieru gliwickiego również ma pochodzenie
czeskie. Wśród znaków wodnych mamy też przedstawienia lwa, czy też psa na tle
drzewa, najprawdopodobniej sosny (ryc. 13). Podobne znaki wodne reprodukuje The
Nostitz Papers, podając, że pochodzą one z papierni leżącej w dobrach Schaffgotschów35 w dzisiejszej dzielnicy Jeleniej Góry, Sobieszowie (Hermsdorf).
Pewnej części znaków nie udało się dotychczas zidentyfikować. Są to m.in.: znak
wodny przedstawiający łabędzia, filigran, który jest wyobrażeniem orła dwugłowego
w tarczy oraz filigran przedstawiający również orła, tym razem jednogłowego. Anonimowym filigranem jest także ten, na który składają się dwie litery „H” oraz „B”. Naj7865 z dokumentów pochodzących z Bydgoszczy (Bromberg, 1591 rok) oraz Raciborza (Ratibor, 1594
rok).
30
F. Kaminsky: Beiträge zur Geschichte..., s. 24.
31
K. Maleczyńska: Dzieje starego papiernictwa..., s. 146.
32
Stosowana była w omawianym okresie dwojaka forma pisowni nazwy miejscowości.
33
W. Weiss: Historische Wasserzeichen. Leipzig 1988, s. 52–53.
34
F. Zuman: Česke filigrany XVIII století. Č. I. Praha 1932, s. 9.
35
The Nostitz Papers…, s. 19, tab. 2, fig. 4.
32
Niektóre
prawdopodobniej jest to kontrmarka większego znaku wodnego, który nie zachował się,
bądź jest w innej karcie księgi. Znaki te wymagają dalszych badań, w tym porównawczych. Może to być utrudnione ze względu na stan ich zachowania, znaki te są bowiem
niepełne, znajdują się na krawędziach przeciętych arkuszy. Często są też wyblakłe, lub
przedstawiają trudne do zinterpretowania przedstawienia lub figury heraldyczne.
Analiza przedstawionych kilkunastu zaledwie znaków wodnych z papierów zgromadzonych w gliwickim Archiwum wskazuje na to, że miasto w czasach nowożytnych miało całkiem ożywione kontakty gospodarcze, co nie powinno dziwić, gdyż
Gliwice leżały na przecięciu kilku ważnych szlaków handlowych. Magistrat miejski
kupował papier głównie pochodzenia śląskiego, zdarzały się jednak i papiery spoza
Śląska, z terenów państw niemieckich. Cesarski aparat państwowy, kamera śląska,
a później władze pruskie w oficjalnych dokumentach skierowanych do magistratu
gliwickiego także najczęściej wykorzystywały papier pochodzenia śląskiego. Świadczy to o prężnym rozwoju papiernictwa na Śląsku.
Ryciny
(Wszystkie zdjęcia pochodzą ze zbiorów Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział
w Gliwicach).
Ryc.1
Znak wodny papierni w Piekarach Starych (Legnica).
33
Szymon Wiacek
Ryc. 2
Znak wodny nieznanej papierni w dobrach rodziny von Adelsbach.
Ryc. 3a
Znak wodny papierni w Opawie.
34
Niektóre
Ryc. 3b
Kontrmarka znaku wodnego papierni w Opawie. Są to inicjały papiernika
Franciszka Hermanna
Ryc. 4
Znak wodny papierni w okolicach Oleśnicy (prawdopodobnie Smardzów)
35
Szymon Wiacek
Ryc. 5
Znak wodny papierni w Kempten (Bawaria).
Ryc. 6
Znak wodny papierni w okolicach Heidelbergu.
36
Niektóre
Ryc. 7a
Znak papierni wrocławskiej, wiek XVI.
Ryc. 7b
Znak papierni wrocławskiej, wiek XVIII.
37
Szymon Wiacek
Ryc. 8
Znak wodny „róg pocztowy”.
Ryc. 9
Znak wodny „róg pocztowy”, papiernia w Białej Nyskiej.
38
Niektóre
Ryc. 10
Znak wodny papierni w Dusznikach, druga połowa XVII wieku.
Ryc. 11
Znak wodny papierni w Dusznikach z napisem „REINERTZ”, wiek XVIII.
39
Szymon Wiacek
Ryc. 12
Znak wodny „ Alamodo” albo „à la mode”, wiek XVII.
Ryc. 13
Przypuszczalnie jeden ze znaków wodnych papierni w Hermsdorf (Sobieszów).
40
Niektóre
Szymon Wiacek
Einige Wasserzeichen in den Urkunden und Akten des Staatsarchivs Kattowitz, Abteilung
in Gleiwitz
Zusammenfassung
In dem Beitrag wurden Wasserzeichen (Filigrane) analysiert, die sich in den Urkunden
befinden, welche in den Beständen des Staatsarchivs Kattowitz, Abteilung in Gleiwitz
aufbewahrt werden. Sie weisen einige charakteristische Formen auf: heraldische Motive,
Wappen, Heilige, Gestalten, Buchstaben. Erhalten geblieben sind hauptsächlich diejenigen aus der Neuzeit, was sowohl von damaligen regen Wirtschaftskontakten der Stadt
Gleiwitz zum Deutschen Reich, als auch von einem hohen Entwicklungsstand der Papierindustrie in Schlesien in dieser Epoche zeugt.
Szymon Wiacek
Watermarks in documents and fonds in State Archives in Katowice, Branch Office in
Gliwice
Summary
Watermarks (filigranes) appearing in documents stored in the fonds of the State Archives in Katowice, Branch Office in Gliwice, are analysed in this article. They occur in
some characteristic types such, as: heraldic motifs, crests, depictions of Saints, human figures, letters. The ones preserved come mainly from modern times, which bears testimony
of both intense economic relations between Gliwice and the German Empire at that time,
as well as of high level of paper-making industry in Silesia of that era.
41
nr
9 (2012)
Dobrochna Kozlowska
Die schlesische Mariensäule als Abbild des
konfessionellen, politischen und kulturellen
Einflusses der Habsburger Monarchie in
Schlesien
Die Mariensäule gehört zu einem Denkmaltypus, dessen Hauptaufgabe war, die
konfessionellen und politischen Verhältnisse des jeweiligen Gebietes zu manifestieren. Dieses Phänomen ist vor allem für die Barockepoche kennzeichnend und
betrifft alle Länder Europas, die sich unter einem starken Einfluss des Katholizismus
befanden. Für seine Dimension spricht die Tatsache, dass das Brauchtum der Marien- und Trinitätssäulenerrichtung in neun Ländern Mitteleuropas intensiv kultiviert
wurde.Der maßgebliche Impuls für die Errichtung der Mariensäulen in Mitteleuropa
kam aus München und hat sich stark als Propagandakunst gegen den Protestantismus
in Ländern unter der Herrschaft der Habsburger und Wittelsbacher verbreitet. Dieser Brauch hatte als unmittelbaren Auslöser politische Ursachen. Auf diese möchte
ich im Folgenden näher eingehen.
Im Jahre 1526 übernahm Ferdinand I. von Habsburg die böhmische Krone und
somit fiel Schlesien als ein wichtiger Bestandteil Böhmens unter die de facto Herrschaft der Habsburger. Spätmittelalterliches Schlesien stellte ein Konglomerat aus
Lehen-, Erbfürstentümern und Freistaaten dar, in denen eine dualistische Staatsform, bestehend aus Königtum und Ständeherrschaft, waltete.1 Die Fürstentümer
besaßen anfänglich eine weitgehende administrative, wirtschaftliche und legislative
Autonomie. Ferdinand I. versuchte diese Autonomie allmählich zu unterbinden, um
seinen politischen Einfluss zu verstärken. Im steigenden Einfluss des Protestantismus bereits Anfang des 16. Jahrhunderts, der immer mehr Anhänger in Schlesien
gewann, zu denen in erster Linie schlesische Fürsten und Verwaltungskreise gehörten, sah Ferdinand I. eine ernsthafte Bedrohung für seine eigene Machtposition.
Gerade um den Einfluss der protestantischen Eliten in Schlesien einzuschränken,
ergriff Ferdinand konkrete politische Maßnahmen, so unter anderem die Besetzung des Generallandratsamtes durch katholische Bischöfe als Loyalisten Ferdinands
bzw. die Abhängigkeit des Ober- und Fürstenrechtes von Prag.2 Diese Politik kann
man bereits als Grundlagen der Rekatholisierung des Landes auffassen. Allerdings
erst der eindeutige Sieg im Dreißigjährigen Krieg gab den Habsburgern endgültig
die Möglichkeit, ihre Machtpostulate im Rahmen des Westfälischen Friedens in
Schlesien durchzusetzen. Die abgeschwächte wirtschaftliche und soziale Situation
1
2
J. Bahlcke: Schlesien und die Schlesier. München 1996, 46.
G. Wąs: Dzieje Śląska od 1526 do 1806. [W:] Historia Śląska. Red. M. Czapliński. Wrocław 2007,
s. 130.
43
Dobrochna Kozlowska
Schlesiens nach diesem Krieg begünstigte das Machtwachstum der Habsburger. Das
Land befand sich am Rande des finanziellen und wirtschaftlichen Ruins und erlitt
immense Bevölkerungsverluste, die vorwiegend durch die von den Armeen mitgeschleppten Epidemien verursacht worden waren. Im weiteren Schritt enteignete
der Kaiser protestantische Kirchen, was als Folge eine dauerhafte Konsolidierung
des Katholizismus in Schlesien hatte. Der politische und religiöse Konsolidierungsprozess der Habsburger wurde nebenbei durch das natürliche Erlöschen altansässiger schlesischer Fürstendynastien gefördert. Das schlesische Gebiet bot somit in
vielen Bereichen ein neu zu bewirtschaftendes Feld. Neu besetzt durch die mit den
Habsburgern sympathisierenden Fürstenhäuser, wie die Familie von Lobkovitz, von
Auersperg, von Franz I. Stephan, Gemahl von Maria Theresia und Mitregent in den
habsburgischen Erbländern, wurden das Fürstentum Sagan, das Fürstentum Münsterberg und das Fürstentum Teschen.3 Die Familie von Liechtenstein war bereits
seit dem Jahr 1614 in Schlesien beheimatet.4 Die neuangesiedelten Fürstenfamilien waren nicht besonders eng mit der schlesischen Kultur verbunden und hatten
ebenfalls kein Interesse an ihrer Propagierung, vielmehr wurden Wien bzw. Prag als
kulturelles und künstlerisches Vorbild angesehen und deren kulturelle Ausstrahlung
in die weit gelegenen Winkel des Habsburger Reiches verbreitet. Dies wirkte sich
sogleich langfristig und intensiv auf die Kultur- und Kunstentwicklung in Schlesien
aus.5 Eine nicht weniger wichtige Rolle in der Kultivierung der Kunst und Kultur
spielten katholische Orden, für die sich nach den Beschlüssen des Westfälischen
Friedens und nach der Enteignung der protestantischen Kirchen und Güter eine
günstige Konstellation für eine Neugründung bzw. eine Restitution ergab. Zu den
aktivsten und zahlreichsten Orden gehörten die Jesuiten, die eine führende Funktion in der Popularisierung zahlreicher Wissenschaftsbereiche und den Ausbau des
Schulwesens erfüllten. Sie galten ebenfalls als profunde Kunstexperten und dienten
als rege Kunstkolporteure zwischen mehr und minder bedeutenden Kulturzentren
und Randregionen des Reiches.
Das beinahe abrupte Aufblühen barocker Kunst in Schlesien hatte zweierlei Ursachen, erstens engte das distanzierte Verhältnis der Protestanten zur Kunst ihre bisherige Entwicklungstendenz ein, zweitens kam es infolge des Krieges zum vollständigen Schwinden des Zunftwesens.6 Mit der Zeit etablierten sich die katholischen
Orden, die ganze Klöster und Kirchen gründeten, zu echten Künstlerkonglomeraten.
Zahlreiche Bauinvestitionen zogen Künstler selbst aus weit entfernten Regionen
Europas wie beispielsweise aus Italien und den Niederlanden an. Schlesien, die Perle
in der Krone Böhmens soll Kaiser Ferdinand II. während der Verhandlungen des
Westfälischen Friedens die schlesische Region genannt haben, um sie anschließend
noch enger an das Kaiserreich zu binden.7 Mit dieser Aussage war nicht nur die
3
4
5
6
7
Ibidem, s. 187.
Ibidem.
I. Schemper-Sparholz: Die Bedeutung Schlesiens für die Wiener Barockplastik. Neue Erkenntnisse zu
Matthias Rauchmiller und Matthias Steinl. [W:] Michał Klahr Starszy i jego środowisko kulturowe.
Red. J. Wrabec. Wrocław 1995, s. 123.
K. Brzezina: Rzeźba i mała architektura sakralna księstw opawskiego i karniowskiego w XVIII wieku.
Kraków 2004, s. 30.
G. Wąs: Dzieje Śląska od 1526 do 1806…, s. 182.
44
Die
schlesische
Mariensäule
als
Abbild
des konfessionellen...
wirtschaftlich gedeihende Situation, sondern auch das kulturelle und künstlerische
Potenzial Schlesiens gemeint.
Zu den wichtigsten Auftraggebern und Trägern der Kunstinvestitionen und letztlich Initiatoren der Kunststiftungen im Kontext der sakralen wie auch sepulkralen
Skulptur zählte in erster Linie die katholische Aristokratie, deren Familienmitglieder
nicht selten hohe kirchliche Ämter bekleideten. Diese soziale Schicht genoss eine
umfassende Ausbildung auf dem Gebiet der Kunst und verfügte als Kunstmäzene oft
über eigene Kunstagenten, die sie mit der Suche nach künstlerischen Talenten beauftragten, zudem sanktionierte das auserlesene Kunstempfinden der Auftraggeber
nur hochqualitative Leistung.8 Zu den bedeutendsten Stiftern auf diesem Gebiet
gehörten u.a.: Johann Anton Reichel, kaiserlicher Rat und Rechnungsführer, Stifter
der Dreifaltigkeitssäule in Landeck,9 Caspar Rudolf Kleinwächter, Ratsherr und
Kämmerer von Habelschwerdt, Stifter der Dreifaltigkeitssäule in Habelschwerdt,10
Freiherr von Sinzendorf, Landeshauptmann von Schweidnitz und Jauer, Stifter der
Dreifaltigkeitssäule in Schweidnitz,11 Generalin Magdalena Freyin von Wallis geb.
Gräfin von Attemis, Stifterin der Dreifaltigkeitssäule in Glatz,12 Ratsherr Andreas
Antonij Hamm und seine Ehefrau, Stifter der Mariensäule in Leobschütz,13 Reichsgräfin Maria Elisabeth von Gaschin, Stifterin der Mariensäule in Ratibor,14 Graf Michael Wenzel III. von Althan, Stifter der Mariensäule in Mittelwalde15, Patronatsherr
Graf Julius von Sedlnitzky, Stifter der Mariensäule in Troplowitz,16 Ratsherr Peter
Ortmann, Stifter der Mariensäule in Neustadt,17 Abt Arnold Freiberger, Stifter der
Mariensäule in Leubus.18
Wie allgemein bekannt diente die Gestaltung der katholischen Kunst nach den
Beschlüssen des Tridentinischen Konzils in erster Linie einer didaktischen Aufgabe
und einer rezeptiven Überwältigung.
Den zahlreichen individuellen Stiftungen ist allerdings ebenfalls eine starke
Tendenz zur Selbstdarstellung der Auftraggeber zu entnehmen. Dieser Trend, sich
dem zeitgenössischen Stilempfinden der kaiserlichen Hauptstadt anzupassen und
dabei einen Wettbewerb an repräsentativem Anspruch zu führen, lässt sich ebenfalls stark in österreichischen Städten beobachten. Hinter der aufwendigen und
hochqualitativen Kunstwerkausführung steckte oft die Absicht der Auftraggeber,
sowohl zu beeindrucken als auch den eigenen Rang und die Reichszugehörigkeit zu
demonstrieren. Die Marien- und Dreifaltigkeitssäulen eigneten sich als freistehende
monumentale Plastiken hervorragend zur öffentlichen Demonstration. Bestückt mit
zahlreichen Wappen, Inschriften und Titeln konnte man sie als regelrechte Status- und Reichtumssymbole betrachten. Diese Machtmanifestation der katholischen
K. Brzezina: Rzeźba i mała architektura sakralna…, s. 36.
L. Baruchsen: Die schlesische Mariensäule. Breslau 1931, s. 152.
10
Ibidem, s. 151.
11
Ibidem, s. 145.
12
Ibidem, s. 106.
13
Ibidem, s. 131.
14
Ibidem, s. 114.
15
Ibidem, s. 113.
16
Ibidem, s. 119.
17
Ibidem, s. 111.
18
Ibidem, s. 104.
8
9
45
Dobrochna Kozlowska
Aristokratie trug im stark protestantisch beeinflussten Schlesien deutliche politisch
geprägte Züge, denn bezeichnenderweise stand die Kunst dieser Zeit im Dienste der
Politik und der Konfession.
Hochinteressant und facettenreich erscheint zudem der ikonografische Aspekt
der Heiligensäulen. Zweifelsohne wurden Marien- und Dreifaltigkeitsdenkmäler
von einheimischen Schlesiern als Fremdkörper in der schlesischen Kunstlandschaft
aufgefasst. Die in den Bildprogrammen der Denkmäler einbezogenen Schutzpatrone
waren in der Volkstümlichkeit Schlesiens kaum verwurzelt. Sie dienten primär der
Propagierung der im Hause Habsburg und im Volkstum Österreichs verehrten Heiligen wie u.a.: hl. Franz Xaver, hl. Carl Borromäus, hl. Johann Nepomuk, hl. Rochus,
hl. Sebastian, hl. Florian, hl. Rosalia u.a. Sporadisch wurden in der Bildprogrammatik einheimische Stadtpatrone berücksichtigt, wie der hl. Marcellus in Ratibor
oder der hl. Wenceslaus in Mittelwalde. Dreifaltigkeitssäulen dagegen, insbesondere
Darstellungen mit der Dreifaltigkeit in Gloria, gehören zum selteneren, künstlerisch
allerdings oft hochqualitativ und aufwändig ausgearbeiteten Typus.
Zur entscheidenden Mehrheit gehören Mariensäulen im Typus der Immaculata.
Die künstlerische Landschaft Schlesiens kennzeichnet sich durch eine relativ homogene Gestaltung dieses Typus. Dieser Tatbestand fällt besonders deutlich im Vergleich mit dem bayerischen Mariensäulengut auf, welches sich vergleichsweise neben dem populären Typus der Himmelskönigin, der sogenannten Patrona Bavariae,
durch mannigfaltige ikonografische Typvariationen und Spielformen auszeichnet.
Dabei ist gleichwohl zu berücksichtigen, dass die Marienverehrung in der Volkstümlichkeit Bayerns viel tiefer verankert war. Die Religiosität der Bayern, insbesondere
der Unterfranken, regte zahlreiche individuelle Stiftungen an, die wiederum eine
Herausbildung der Formenvielfalt begünstigte.
In der starken Akzentuierung der Immaculataverehrung in Schlesien kann man
vielerlei Ursachen sehen. Vorrangig richtete sie sich gegen die Reformatoren, ihrer
Kritik an der Marienverehrung und ihrer Ablehnung des Immaculata-Lehrsatzes.
Fernerhin verdeutlichte sie ein besonderes Engagement der Habsburger, vor allem
Ferdinands II., im Dogmatisierungsstreit um die Unbefleckte Empfängnis.19 Als gewisser Grund für die Auserwählung der Immaculata-Verehrung durch die Habsburger mag ebenfalls das Bedürfnis gelten, ein für das Haus Habsburg eigentümliches und spezifisches Marienkultmotiv zu besitzen, nachdem Kurfürst Maximilian
I. die Himmelskönigin zu Patrona Bavariae proklamierte. Zuletzt aber nicht weniger
wichtig erscheint die Bedeutung der Schwarzen Madonna von Tschenstochau im
polnisch-schlesischen Bewusstsein. Die Legende vom Gnadenbild erzählt von der
wundersamen Errettung des Klosters in Jasna Góra bei der Belagerung durch die
Schweden 1655, in dem sich die Schwarze Madonna von Częstochowa befand,
woraufhin das Gnadenbild ein Jahr später von König Johann II. Kasimir symbolisch
zur Königin Polens gekrönt wurde. Es liegt nahe, dass der Habsburger Kaiser die
Immaculata-Verehrung assoziativ an die Gnadenbildverehrung knüpfen wollte, um
den Immaculata-Kult stärker zu integrieren und zu popularisieren. Dies würde für
die Weitsichtigkeit der kaiserlichen Politik sprechen.
19
A. Coreth: Pietas Austriaca. Wesen und Bedeutung habsburgischer Frömmigkeit in der Barockzeit. [In:]
Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchiv. Bd. 7. Wien 1954, s. 109.
46
Die
schlesische
Mariensäule
als
Abbild
Als schwierig erweist sich die Herkunftsfrage von Kunstströmungen, die
das schlesische Mariensäulengut geprägt haben. Oft stellen diese Objekte
Ergebnis einer Synthese verschiedener
Einflüsse dar. Obwohl Wien eine mitteleuropäische Drehscheibe mit einem
kosmopolitischen Gepräge darstellte
und eine Vielzahl von hochkarätigen
Künstlern und somit neuen Kunstströmungen nach Schlesien vermittelte,
ist der Einfluss des barocken Prags mit
seinem regen, heterogen-künstlerischen Milieu und einer geografischen
Nachbarschaftslage zu Schlesien nicht
geringer zu schätzen. Die Ausstrahlung
der Prager Mariensäule samt ihrem ideellen Manifest bezeugt ein Kupferstich
eines Thesenblattes von Friedrich von
Waldstein, dem späteren Bischof von
Prag, aus dem Jahre 1661. Das Thesen1. Mariensäule in Leobschütz (Głubczyce)
blatt hat Friedrich von Waldstein dem
Kaiser Leopold I. gewidmet. Der Kupferstich20 illustriert die Mariensäule in Prag
als geistliches Zentrum Europas und thematisiert im Wesentlichen Aspekte, wie die
Huldigung an das herrschende Kaiserhaus, die jesuitische Utopie und den zentralen
geografischen Standort der Mariensäule auf dem, den Prager Ring durchquerenden
Meridian.21 Es liegt nahe, dass diese beeindruckende Grafik, von der jesuitischen
Propaganda in den Umlauf gesetzt, eine nachhaltige paradigmatische Wirkung auf
die Gestaltung zahlreicher Mariensäulen ausübte, die unter dem Einfluss Prags standen. Somit entstand 1680-1681 aus den Finanzmitteln der Stadt Glatz, der dortigen
Bevölkerung und des Jesuitenklosters die Mariensäule, die sich getreu an das Prager
Denkmal orientierte: Als Vorbild hatte der Pater Rektor des Glatzer Jesuitenkollegs
[Georg Klein] eine Zeichnung nach der auf dem Markt zu Prag stehende Mariensäule
anfertigen lassen.22 Als Nachbildung der Prager Mariensäule lässt sich ebenso die
1689-1690 entstandene, auf einem schlichten viereckigen Podest stehende, Immaculata-Säule vor der Vinzenzkirche in Breslau einstufen. Werke vom Steinmetzen
Anton Jörg, die sich unter anderen in Leobschütz (Abb. 1), entstanden 1738, und
Ottmachau (Abb. 2), entstanden 1734, befinden, bilden kompakte architektonische Formen mit vorwiegend figürlichem Bildprogramm. Solche kohärente Denkmaltypen sind typisch für einige böhmische Städte, wie Karlsbad (1716), Smečno
(1740-1744) oder Náměšť nad Oslavou (1715). Die Ratiborer Mariensäule (Abb. 3),
Abbildung/Reprodukcja: W.F. Kalina: Die Mariensäulen in Wernstein am Inn (1645/1647), Wien
(1664/1666), München (1637/1638) und Prag (1650). „Österreichische Zeitschrift für Kunst und
Denkmalpflege” 2004, s. 60.
21
Ibidem.
22
L. Baruchsen: Die schlesische Mariensäule…, s. 106.
20
47
Dobrochna Kozlowska
2. Mariensäule in Ottmachau (Otmuchów)
3. Mariensäule in Ratibor (Racibórz)
entstanden 1727, knüpft dagegen an
die Wolkensäulen der österreichischen
Landschaft an. Einen ungewöhnlichen
Einfluss Bayerns lässt sich in der bereits
1694 entstandenen oberschlesischen
Neustädter Mariensäule feststellen. Sowohl die ausgewogene architektonische
Aufteilung des Denkmals als auch die
figürliche Ausstattung mit den Putten
und der Himmelskönigin mit dem Zepter und einer Mitra-Krone als Attribute
wurde deutlich durch die Münchner
Patrona Bavariae inspiriert.
Eine Abwandlung vom Typus der
Immaculata bilden wiederum Mariensäulen in Ottmachau und Deutsch Lissa (1743), die das Bildmotiv Maria vom
Siege repräsentieren, welches attributiv
die Darstellung der Immaculata erweitert. Sie steht auf dem Globus, um den
sich die teuflische Schlange windet. Das
Kind in ihrem Arm tötet die Schlange
mit einem langen Kreuzstab. Die Darstellung inszeniert die endgültige Niederlage des Bösen. Der Typus war besonders in Österreich beliebt und ging
auf die Proklamierung der Jungfrau Maria zur Jungfrau vom Siege durch Papst
Pius V. nach der Schlacht in Lepanto
1571 zurück.23 Ebenso sollte eine Marienikone bei der Schlacht am Weißen
Berg 1620 der katholischen Liga gegen
die Protestanten bei Prag geholfen haben. Das nach Rom überführte Gnadenbild trägt den Titel Maria della Victoria. Vorhanden in zahlreichen Kopien
im Habsburger Reich, bildete es einen
festen Bestandteil der Habsburgischen
Frömmigkeit.24
Der Rahmen des vorliegenden Beitrags erlaubt lediglich einen schmalen
Lichtstrahl auf die politische Aufgabe
Marienlexikon. Bd. 4: Lajtha – Orangenbaum. Hg. R. Bäumer, L. Scheffczyk. St. Ottilien 1992,
s. 103.
24
A. Coreth: Pietas Austriaca…, s. 108.
23
48
Die
schlesische
Mariensäule
als
Abbild
der Kunst und insbesondere der Marien- und Dreifaltigkeitssäulen im Konfessionalisierungszeitalter Schlesiens zu werfen. Die gelegentlich in der Fachliteratur peripher
behandelte Gattung des freistehenden sakralen Monumentaldenkmals in der schlesischen Region überrascht häufig mit seiner hohen Ausführungsklasse und seiner
höchst harmonisierenden architektonischen Komposition in das Erscheinungsbild
der schlesischen Städte. Oft erstaunt zudem die Tragweite der künstlerischen Vernetzung Schlesiens, die seine Bedeutung als kulturelles Zentrum erheblich aufwertet. Der zuweilen unerfreuliche Zustand einiger Skulpturen und Skulpturfragmente
weist daraufhin, dass die Wertschätzung dieses Kulturerbes in unserem Bewusstsein
noch nicht ausreichend verankert ist.
Dobrochna Kozlowska
Śląskie kolumny maryjne jako przykład religijnych, politycznych i kulturalnych wpływów
monarchii habsburskiej na Śląsku
Streszczenie
W artykule, na podstawie zestawienia najbardziej spektakularnych kolumn maryjnych,
podjęto próbę zilustrowania politycznego, kulturalnego i wyznaniowego obrazu Śląska
w epoce Baroku. Wznoszenie rzeźb maryjnych było fenomenem, który można zaobserwować wówczas w całej katolickiej części Europy Środkowej. Autorka skoncentrowała się
na: ocenie estetycznej, źródłach inspiracji artystycznej oraz fundatorach wybranych przez
siebie zabytków z terenu całego Śląska.
Dobrochna Kozlowska
Marian columns in Silesia as an example of religious, political and cultural influences of
Habsburg Monarchy in Silesia.
Summary
In this article the author made an attempt to illustrate the political, cultural and religious picture of Silesia in the Baroque era, on the ground of comparison of the most spectacular Marian columns. Erecting Marian sculptures was a phenomenon observed in all of
the Catholic part of Europe at that time. The author concentrated on: aesthetic evaluation, sources of artistic inspiration and founders of Silesian monuments of their choice.
49
nr
9 (2012)
Joanna Strońska-Przybyła, Piotr Greiner
Nieznane plany Pszczyny z XVIII i początków
XIX wieku
Dopiero niedawno, w wyniku archiwalnego opracowania w pszczyńskim oddziale
Archiwum Państwowego w Katowicach, do obiegu naukowego zostały wprowadzone
nieznane w literaturze przedmiotu mapy wielkoskalowe (plany) Pszczyny z XVIII
i z początków XIX wieku.
1. Plan wie die abgebrandte Stad Plesse regulaizer wieder aufgebauet werden könten
Wyjątkowego znaczenia w badaniach dziejów samej Pszczyny, ale też szerzej nad
najstarszymi kartografikami ośrodków miejskich na Górnym Śląsku, mają dwie nieautoryzowane i niedatowane mapy tzw. pożarowe, które powstały po wielkim pożarze miasta, który 8 sierpnia 1748 roku strawił prawie całą Pszczynę, zabudowaną ciągle, poza pałacem, ratuszem i obiektami sakralnymi, w całości drewnianymi domami1. Do tej pory powszechnie znany był, skądinąd tylko z reprodukcji w monografii
Pszczyny autorstwa Ludwika Musioła, plan z 1749 roku, przechowywany do II wojny światowej w archiwum książęcym2. Jego oryginał zaginął niestety. Tym bardziej
nabierają znaczenia oba wspomniane plany, których powstanie możemy datować na
przełom lat 1748/1749, a ich autorstwo przypisać geometrze Christianowi Jahne,
którego ówczesny pan na Pszczynie Johann Erdmann von Promnitz sprowadził ze
swoich dolnośląskich włości, z Żar. Baron von Promnitz wielce pomagał w odbudowie miasta, przeznaczając znaczne sumy darowizn dla mieszczaństwa, tak że w roku
1752 już sto nowych kamienic stało, a tylko 32 miejsca były jeszcze puste.
Oba plany różnią się niewieloma szczegółami i przedstawiają sytuację po pożarze,
z katastralnym wykazem właścicieli działek indywidualnych, jak i obiektów użyteczności publicznej (ratusz, kościoły, przytułek, etc.)3. Mają taki sam tytuł: Plan wie
die abgebrandte Stad Plesse regulaizer wieder aufgebauet werden könten, rozmiary
(95 cm x 57 cm) i pomniejszenie oddane w podziałce liniowej, niestety bez podania
zastosowanej miary, co utrudnia obliczenie zastosowanego pomniejszenia. Można ją
roboczo określić na ok. 1:15 000. Plany były przechowywane w archiwum miejskim,
o czym świadczą stosowne adnotacje registraturalne: Magistrat Pless Abt. II Nr. 3
i 4. Niestety, są bardzo zniszczone. Aktualnie są poddawane procesowi ratunkowemu w pracowni konserwatorskiej katowickiego Archiwum. Dla rozróżnienia plan
o sygnaturze AKP XVIII 1510 będzie nazywany pierwszym planem, plan o sygnaturze AKP XVIII 1477 drugim planem. Christianowi Jahne zlecono sporządzenie planu
1
2
3
Henryk Wilhelm Fryderyk Schaeffer: Kronika Wolnego Państwa Stanowego, a od 1827 roku Księstwa
Pszczyńskiego. Część I. Tłum. B. Spyra. Pszczyna [brw], s. 41.
L. Musioł: Pszczyna. Monografia historyczna. Katowice 1936, s. 70.
Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Pszczynie (dalej: AP Pszczyna), zespół 17/53 Archiwum Książąt Pszczyńskich w Pszczynie (dalej: AKP), sygn. XVIII 1510 i XVIII 1477.
51
całego spalonego miasta i dokładne rozważenie, jak ono w początkowej fazie mogłoby być odbudowane. Miasto planowano odbudować w pełni murowane, spełniające
ówczesne przepisy przeciwpożarowe i zapewniające większą szansę na przetrwanie
podczas ewentualnego kolejnego pożaru4.
Sugerowano, aby nie odbudowywać Pszczyny na styl polski, czyli z ciętego drewna, ale postawić budynki z kamieni lub cegieł, ewentualnie przy pomocy innego spoiwa, np. typu Bind- und Klebe-Werk i pokryte dachówką. Nie zezwolono na budowanie zwisających arkad i innych podobnych wiszących wiązań, drewnianych kominów
i rynien oraz dachów krytych słomą, trzciną lub gontami. Domy w Rynku powinny
mieć po dwie kondygnacje, oficyny mogły być parterowe. Domy nie powinny być
jak poprzednio ze sobą połączone, aby jeden drugiego nie niszczył w razie pożaru
oraz żeby, o ile to możliwe, stały w jednej linii. Należało zadbać o to, aby uliczki
były szersze niż przed pożarem i bardziej przestronne. Opisywane plany miały służyć do pracy przy odbudowie spalonego miasta. Potrzebne informacje nanoszono
na bieżąco. Widoczne skreślenia, poprawki, propozycje umiejscowienia budynków
użyteczności publicznej nanoszone były różnymi charakterami pisma, przez dłuższy
okres czasu. Używano tuszu czarnego do wpisywania tekstu, farby różowej i białej do
kolorowania wyrysowanych posesji.
Plan pożarowy Pszczyny z 1748/1749 roku (AP Pszczyna, AKP, sygn. 1510)
Oba plany ukazują zwartą zabudowę miejską Pszczyny, z wyrysowanymi granicami działek. Niestety nie udało się ustalić czy domy rzeczywiście stały każdy osobno,
czy też były odgrodzone od siebie tylko murkiem przeciwpożarowym (tzw. Brandgiebelmauer), o którym wspominają archiwalia z końca XVIII wieku. Parcele ponumerowano. Numery posesji z planów są inne niż numery w księgach wieczystych, ale
4
Henryk Wilhelm Fryderyk Schaeffer: Kronika Wolnego Państwa Stanowego..., s. 41–42; L. Musioł:
Pszczyna..., s. 508.
52
Nieznane
plany
Pszczyny z XVIII i początków XIX
wieku
to właśnie na numerach z planów opiera się czterotomowa dokumentacja dotycząca
odbudowy Pszczyny po pożarze5. Przy numerach posesji wpisano nazwiska właścicieli. Na pierwszym planie, w przypadku mieszkańca wyznania mojżeszowego dopisano
słowo Jude (posesja nr 33: Jude Monck). Biorąc pod uwagę stopień zaawansowania
badań nad planami pożarowymi, na tym etapie można tylko domniemywać, który
z nich jest wcześniejszy. Oba noszą znamiona przetwarzania po 1765 roku. Świadczą
o tym wpisy na parcelach nr 42, 59 i 60. Widnieje na nich nazwisko Sallomon i Isak
Salomon. Z dokumentacji odbudowy Pszczyny po pożarze wynika, że był to Isaak
Sallomon, który w Pszczynie osiedlił się dopiero w 1765 roku. Na planach opisano
i przedstawiono różne wersje umiejscowienia poszczególnych obiektów użyteczności
publicznej. Na drugim planie za nową Bramą Krakowską (nazywaną Polską w późniejszym czasie) przerywaną linią przedstawiono 6 obiektów. Były to między innymi
stara brama (Altes Thor), przytułek miejski, oznaczony literą M (Stadt Hospital)
i cztery budynki opisane małymi literami a, b, c, d. W legendzie brakuje dla nich objaśnień. Przerywana linia prawdopodobnie oznacza obiekty nieodbudowane jeszcze
lub te znajdujące się za brama miejską. Fragment pierwszego planu w tym miejscu
jest wytarty. W porównaniu z pierwszym, drugi egzemplarz planu pożarowego bardziej przypomina czystopis. Dodatkowo zawiera opisy usytuowania fabryk (posesja
nr 68) i warsztatów (posesja nr 67). Na posesji oznaczonej małą literą „e” wpisano
nazwisko Schindera. Na pierwszym planie to miejsce było puste.
Plan pożarowy Pszczyny z 1748/1749 roku (AP Pszczyna, AKP, sygn. 1510)
Pomimo złego stanu zachowania i wielu związanych z tym braków, plany te idealnie uzupełniają informacje zawarte w dokumentacji aktowej zachowanej w pszczyń5
AP Pszczyna, zespół 17/26 Akta miasta Pszczyny (dalej: M Pszczyna), sygn. 134–137.
53
skim Oddziale Archiwum Państwowego w Katowicach6. Trzeba jeszcze wspomnieć,
że są to jedne z najstarszych planów miast górnośląskich, w dodatku zachowanych
w oryginałach i wykonanych na zlecenie władz cywilnych, a nie wojskowych, których
produkcja kartograficzna była dominująca w owych czasach nie tylko na Górnym
Śląsku7.
2. Plan von der Stadt Pless nebst denen Vorstädten wie selbige nach der Neuen Verordnung in
Bezirke eingetheilt
Nieznany do tej pory plan Pszczyny zatytułowany Plan von der Stadt Pless nebst
denen Vorstädten wie selbige nach der Neuen Verordnung in Bezirke eingetheilt. Der
erste Bezirk ist Gelb, der zweÿte Roth, und der dritte Braun został sporządzony
w 1811 roku w ramach akcji skartowania wszystkich ówczesnych 30 miast górnośląskich, zarządzonej 3 maja 1810 roku przez prowincjonalne władze pruskie. W jej
ramach sporządzano dwa rodzaje map: jedna w skali 1:7200 miała obejmować samo
miasto, a druga w skali 1:14 400 również jego najbliższe otoczenie. Pierwszy z planów Pszczyny był znany8. Niedawno w pszczyńskim Archiwum został opracowany
drugi z planów (w skali 1:14 400), wykonany również w 1811 roku, przez tego samego geometrę – Johanna Gottlieba Brettschneidera9.
Początkowo przy sprawach podatkowych, sporach o granice posesji i innych różnych sprawach należących do kompetencji Policji Miejskiej, planowano wykorzystać
geometryczne pomiary miast z lat 1782–1785, ale projekt ten był blokowany przez
Królewskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych aż do początku maja 1810 roku.
Radcy wojennemu i podatkowemu von Below polecono, by nakazał poszczególnym
magistratom swojego departamentu sporządzenie przez zaprzysiężonych mierniczych
(Conducteur) dokładnych planów miast, z których jeden miał być przechowywany
w magistratach, a drugi przekazany do Królewskiego Rządu Depertamentalnego we
Wrocławiu.
Pierwsze pismo z korespondencji między radcą von Below z Królewsko-Pruskiego
Oficjum Doradztwa Podatkowego 7. Departamentu w Tarnowskich Górach a Magistratem w Pszczynie, w sprawie sporządzenia nowych planów miasta, datowane jest
na 13 maja 1810 roku. Von Below wysłał pisma do magistratu i landratury pszczyńskiej z prośbą o informację, jacy przysięgli mierniczy i budowniczy przebywają na ich
terenie. Oczekiwał każdej odpowiedzi, nawet negatywnej, bo w takim przypadku
to on musiałby wyszukać odpowiedniego zleceniobiorcę. Królewskie Ministerstwo
Spraw Wewnętrznych i Królewska Główna Deputacja w Berlinie zaproponowały,
żeby wziąć pod uwagę mierniczego Tromma z Berlina, ale okazało się, że w Pszczynie
jest osoba, która mogłaby podjąć się tego zadania.
6
7
8
9
Tamże.
Porównaj: P. Greiner: Plany i weduty miast Górnego Śląska do końca XVIII wieku. Część I: Plany miast.
Katowice 2000.
Patrz szerzej: P. Greiner: Plany miast pruskiego Górnego Śląska z lat 1810–1811/1815. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 6, 2010, s. 11–24.
AP Pszczyna, AKP, sygn. XVIII 1478. Mapa ma rozmiary w ramce: 88 cm x 53 cm, typowo jest wyposażona w podziałkę transwersalną, gdzie 20 sążni w terenie równa się w kartograficznym pomniejszeniu
1 calowi. Dodatkowo ozdobiona została rozbudowaną różą wiatrów.
54
Nieznane
plany
wieku
Koszty miało pokryć miasto. Natomiast w tych z małych miasteczek, w których
kasy miejskie nie mogły pokryć związanych z tym przedsięwzięciem kosztów, polecono sporządzić wykaz i przerzucić je na właścicieli domów, dzieląc je według ich
zamożności i wielkości należących do nich nieruchomości. Deputacja Policji Królewskiej Rządu Depertamentalnego we Wrocławiu wyznaczyła termin trzy do czterech
miesięcy na wykonanie planów, ale zastrzegła, że tam, gdzie jest wielka bieda i ludzie
nie są w stanie ponieść kosztów, na wiarygodny wniosek radcy wojennego i podatkowego ma być udzielona rozsądna pomoc.
Według instrukcji dla mierniczych sporządzających plany sytuacyjne miast, opracowanej przez radcę von Below, powinno być spełnionych szereg warunków10. Na
mapie o mniejszym pomniejszeniu miał być uwzględniony podział na okręgi miejskie, dalej ulice, wody, targowiska i poszczególne place, a na mapie o większym pomniejszeniu najbliższe otoczenie miasta, a w nim zestawione interesujące obiekty
w poszczególnych miejscowościach. Jako skalę wyznaczoną dla planów ustalono pomniejszenie 1:50 prętów mierniczych dla miast, a 1:100 prętów mierniczych dla
otoczenia (Duodezial Zol). Uważano, że miara ta była zgodna z ogólnymi miarami
budowlanymi lub geodezyjnymi. Zwyczajnie podana powierzchnia miejskich parcel
miała być dla takiego ujęcia lepsza, niż geometryczna, co należało ograniczyć do
wielkich i średnich miast11. Należało przy tym zaznaczyć, że wprowadzona tam miara Duodecimal Maas miała być rozumiana jako reńska stopa (rheinische Fuss Maas,
która równała się 0,31 metra)12.
Pomiarów Pszczyny podjął się zaprzysiężony mierniczy zamieszkały w Pszczynie
– Johann Gottlieb Brettschneider, a należność za jego zlecenie wynosiła 2 talary za
dzień pracy13. Prace nad planami posuwały się bardzo wolno. Świadczą o tym ponaglające pisma z 25 października 1810 roku, skierowane do Magistratu w Pszczynie
przez urzędnika Deputacji Policyjnej Królewskiego Rządu Depertamentalnego oraz
z 31 maja 1811 roku z Departamentu w Tarnowskich Górach. To drugie zaczynało
się od słów: „Die beste Jahreszeit verstreicht, ohne daß von den Vermessungs Plänen
der Stadt Pless etwas zusehen oder zuhören wäre”. Odpowiedzią na ostatni monit
było pismo z 22 czerwca: „Nachdem endlich die Karten der Vermessungs Pläne von
der Stadt Pless und denn umgebungen, von dem vereideten Königl. Conducteur
Bredttschneider beendigt worden, so überreichen wir solche Ew Hochwohlgeb. in
beÿ folgenden Kästchen ganz gehorsamt zur weiter beförderung und verherr”14. Jak
wynika z zachowanej korespondencji, pomimo opieszałości mierniczego, zleceniodawca okazał się łaskawy i nie wyciągnął żadnych konsekwencji z faktu przekroczenia terminu realizacji pomiarów.
AP Pszczyna, M Pszczyna, sygn. 111, s. 24–26, korespondencja pomiędzy radcą podatkowym i wojennym von Below i Magistratem w Pszczynie z 19 maja 1810 roku.
Tamże, s. 28, korespondencja z 21 lipca 1810 roku.
12
Tamże, s. 27, korespondencja z 4 lipca 1810 roku.
13
Tamże, s. 32, korespondencja z 26 października 1810 roku.
14
Tamże, s. 34–35, korespondencja z maja i czerwca 1811 roku.
10
11
55
Plan Pszczyny z 1811 roku (AP Pszczyna, AKP, sygn. 1748)
Plan nie przedstawia rzeźby terenu, gdyż jego wykreślanie nie opierało się na pomiarach triangulacyjnych. Ówczesny stolik mierniczy nie posiadał jeszcze przyrządów
do mierzenia kątów pionowych, umożliwiających obliczenie punktów wysokościowych i wykreślenia poziomic15. Na planie przedstawiono zabudowę miejską w formie
bloków, z podziałem na parcele. Te wyodrębniono kolorystycznie według okręgów
podatkowych. Trzy okręgi wyznaczono przy pomocy następujących kolorów: I żółty
– obejmował teren na zachód od Schwan Gasse (ul. Łabędzia, obecnie ul. Bankowa)
i Schlosser Gasse (ul. Zamkowa, obecnie ul. Bolesława Chrobrego), z wyjątkiem
wschodniej pierzei Rynku po Deutsche Thor (Bramy Niemieckiej), od Mühlgraben
(Młynówki) na północ od Rynku po zabudowania przy Lange Gasse (ul. Długa, obecnie ul. Warowna) na południu, II czerwony – obejmował teren od wschodniej pierzei
Rynku do Bramy Polskiej, III brązowy – przypisano przedmieściom polskiemu i niemieckiemu. Kolorem ciemnobrązowym zaznaczono drogi prowadzące z i do miasta,
jasnobrązowym – ulice w mieście, brązowym – przedmieścia. Odcieniami zieleni
potraktowano łąki i folwarki. Wody bieżące i stojące oraz halterze (zimochowy) zaznaczono na niebiesko. Dla budynków i budowli użyteczności publicznej sporządzono
prawdopodobnie w nieco późniejszym czasie odrębną legendę. Świadczy o tym inny
charakter pisma i kolor tuszu. Czarnym tuszem wyrysowano, ale nie nazwano, Bramę
Polską, książęcy młyn dwukołowy na Młynówce oraz mosty.
Nanoszone na plan objaśnienia do budynków użyteczności publicznej czy innych budowli pozwalają na zlokalizowanie obiektów wykazywanych na późniejszych
planach lub dziś już nieistniejących. Przykładem tych pierwszych są zamek i jego
zabudowania gospodarcze, kościoły katolicki i ewangelicki, Ratusz, tych drugich –
15
Atlas historyczny Polski. Śląsk w końcu XVIII wieku. T. II, cz. II. Komentarz. Pod red. J. Janczaka.
Wrocław 1984, s. 47.
56
Nieznane
plany
wieku
tuż za kościołem ewangelickim pierwotna siedziba Książęcej Ewangelickiej Szkoły
Miejskiej (Fürstliche evangelische Stadtschule), miejski przytułek za Bramą Polską,
usytuowana od strony parku część Niemieckiego Przedmieścia, dzisiaj praktycznie
całkowicie wyburzona. Pozostał tylko piętrowy murowany budynek byłego zarządu
dóbr księcia pszczyńskiego. Mieszkańcy Pszczyny znają go jednak pod późniejszą
nazwą Domu Kawalerów (Kavalierhaus). Wśród zaznaczonych, ale nieopisanych
obiektów na uwagę zasługują zlokalizowany przy Młynówce zamkowy młyn dwukołowy, którego jeden chód przeznaczony był do wymiału zboża, drugi do mielenia słodu, oraz dwie studnie na Rynku, dzisiaj już nieistniejące16. Dla upamiętnienia samego
faktu obecności studni w tym miejscu postawiono na Rynku atrapę pierwszej z nich.
Przykład studni miejskich świadczy o funkcji użytkowej mapy przez następne lata.
Po przeprowadzeniu kwerendy archiwalnej można z całą pewnością stwierdzić, że
studnia od strony zamku powstała w 1811 roku, a ta po przeciwnej stronie w 1827
roku. Nieistniejące dzisiaj stare koryto rzeki Pszczynki pierwotnie zaznaczono za pomocą samej nazwy „Pszynka”. Wymieniono ją 3 razy wzdłuż nienarysowanego cieku.
W późniejszym czasie niebieską kredką wykreślono jej bieg17.
Także ulice wiele mówią o zmianach, jakie przez lata zachodziły w Pszczynie.
Przy Stockhaus Gasse (ul. Więzienna, obecnie ul. Bramkowa) działało więzienie
miejskie, przy Hospital Gasse (ul. Szpitalna, obecnie ul. Bednarska) książęcy przytułek. Ten pierwszy budynek stoi do dzisiaj. Znajduje się w nim archiwum zakładowe
Urzędu Miejskiego w Pszczynie, przytułku już nie ma. Ciekawym źródłem do badań
nad pszczyńskim rzemiosłem są ulice Sukiennicza, Farbiarska, Pasterska i Postrzygaczy, źródłem do badań nad religią mieszkańców miasta – ulice Żydowska, Kościelna
i Pastorska. Na koniec wypada jeszcze wspomnieć o szkicach dwóch budynków na
Polskim Przedmieściu wykonanych ołówkiem, opisanych lecz nieczytelnie. Pierwszy
z nich to na pewno stajnie wojskowe (Garnisonsställe), drugi jest nadal niezidentyfikowany. Oba naniesiono w II połowie XIX wieku.
Opisana wyżej mapa jest jednym z czterech planów miast górnośląskich z pomiarowo-kartograficznej pruskiej akcji z 1811 roku, przechowywanych w Archiwum
Państwowym w Katowicach. Trzy pozostałe: Lublińca, Olesna i Rybnika są przechowywane w katowickiej Centrali w zbiorze kartograficznym18. Większość, bo 49
egzemplarzy, w tym mapa Pszczyny w skali 1:7200, jest częścią zespołu Rejencja
Opolska w Archiwum Państwowym w Opolu19.
Dodać należy, że w 1878 roku z jakichś nieznanych do dzisiaj przyczyn Magistrat
pszczyński stał się posiadaczem rękopiśmiennej kopii mapy G. Brettschneidera
z 1811 roku w skali 1:14 400, wykonanej przez książęcego geometrę Altrocka.
Mapa została zatytułowana Plan von der Stadt Pless und deren Vorstädten20. Zaznaczono na niej należące do księcia pszczyńskiego posesje o numerach Ksiąg Wieczystych 45, 47, 49, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 72, 73, 170, 5, 107, dlatego można
L. Musioł: Pszczyna..., s. 74–75.
Tamże, s. 80.
18
Archiwum Państwowe w Katowicach, zespół 12/181 Zbiór kartograficzny I; P. Greiner: Plany miast
pruskiego Górnego Śląska…, s. 15.
19
Archiwum Państwowe w Opolu, zespół 45/1191 Rejencja Opolska. Kartografia; P. Greiner: Plany miast
pruskiego Górnego Śląska…, s. 15.
20
AP Pszczyna, AKP, sygn. XVIII 1479.
16
17
57
pokusić się o stwierdzenie, że była załącznikiem do jakichś akt w sprawie związanej
z nieruchomościami książęcymi. Dla przykładu posesja nr 5 już za Bramą Polską,
a więc na przedmieściu Pszczyny, to książęcy Zajazd Szczęść Boże (Zum Glück Auf),
kupiony w 1850 roku od szklarza miejskiego Franza Sobczyka. Numery 63–69 to
nieistniejące dzisiaj domy na Niemieckim Przedmieściu, a nr 170 to już wyburzony
budynek królewskiego gimnazjum (Königliches Gimnasium-Evangelische Fürstenschule Hochbergianum). Na planie także zaznaczono czerwonym tuszem dwie posesje graniczące z łąkami Chwistka; przy pierwszej wymieniono nazwisko Sliwinski
Richard, przy drugiej Kapusta Ignatz. Plan ten, przez lata przechowywany w archiwum miejskim, trafił do pszczyńskiego Archiwum, niestety tylko we fragmencie
pierwotnego kształtu21.
Plan Pszczyny z 1878 roku (AP Pszczyna, AKP, sygn. 1479)
Układ miasta na przestrzeni lat wielokrotnie się zmieniał. Na odnalezionych planach można częściowo te zmiany zaobserwować. Plany służyły przez wiele lat. Ponieważ nie posiadano wystarczających środków technicznych do tworzenia kopii
(lub nie uważano tego za konieczne), zmiany nanoszono bezpośrednio na oryginały
bez zaznaczania dat tych zmian. Postępowanie takie, w połączeniu z uszkodzeniami
powstałymi na przestrzeni lat oraz brakami w dokumentacji aktowej, bardzo utrudnia ich analizę i opis. Artykuł niniejszy stanowi próbę przybliżenia odnalezionych
planów i należy traktować go jako wstęp do dalszej analizy. Plany te stanowią niejako wzór, początek, fundament, od którego należy rozpocząć studia nad kształtem
architektonicznym Pszczyny po wielkim pożarze. Wymaga to dalszych, żmudnych,
pogłębionych i długotrwałych studiów z pomocą zachowanych źródeł archiwalnych
oraz odnalezionych planów.
21
AP Pszczyna, AKP, sygn. XVIII 1479. Mapa ma takie samo pomniejszenie – 1:14 400 i stąd rozmiary
jak oryginał z 1811 roku. Różni się uaktualnioną z epoki kreską kartograficzną.
58
Nieznane
plany
wieku
Załączniki:
Tabela nr 1. Wykaz obiektów zaznaczonych na planie o sygnaturze AKP XVIII 1510
z pominięciem nazwisk właścicieli posesji
Rodzaj obiektu
Drogi i ulice
Obiekty zaznaczone na planie
(oryginalna pisownia)
Stock Gasse
Schloss Strasse
Breslauer Strasse
Cracauer Strasse
Canal
Schloss Brücke
Schwem Brücke
Tłumaczenie22
ul. Więzienna
ul. Zamkowa
Nazwa obecna
ul. Bramkowa
fragment ul. Warownej od
Rynku do klasztorku
ul. Wojska Polskiego
ul. Piastowska
ul. Wrocławska
ul. Krakowska
Wody
kanał (Młynówka)
Mosty
most zamkowy
most do wodopoju
most na Młynówce zaznaczony nieopisany
Budynki wymienione
Gräffl. Schloss
zamek
w planie z nazwy, nieujęte Gewesene Mühle so Cassiret
miejsce, na którym stał
w legendzie
wor[den]
młyn, obecnie zlikwidowany
[Thor Hauss]
dom wartownika
4 budynki na przedmieściu Pszczyny jeden z nich opisany literą M
za Bramą Krakowską
8 Stadtisches Schankhaus
miejska karczma
Ring
Rynek
Rynek
Budynki użyteczności
A. Katholiche Kirche
kościół katolicki
publicznej
B. dito Pfarr Haus
fara (plebania)
D. Capellan Wohnung
mieszkanie organisty
E. Gräfl. Hospital
książęcy przytułek
F. Evangelische Beth-Haus
świątynia ewangelicka
(dom modlitw)
G. dito Schulle
szkoła ewangelicka
H. Rath Haus
ratusz
I. Stadt Brau Haus
browar miejski
K. Stock Haus
więzienie
L. Scharf Richter Wohnung
mieszkanie kata
M. Stadt Hospital
miejski przytułek
e Ort wo die Bauden zu verwa[h]ren miejsce, w którym zabudowania mają być zachowane
f Fleischer Bänke
ławy rzeźnicze
22
22
AP Pszczyna, M Pszczyna, sygn. 2243, s. 37–38, jednostka dotyczy zmiany nazw ulic w latach
1921–1939.
59
Tabela nr 2. Wykaz obiektów zaznaczonych na planie o sygnaturze AKP XVIII 1477
z pominięciem nazwisk właścicieli posesji
Rodzaj obiektu
Drogi i ulice
Wody
Mosty
Stock Gasse
Schloss Strasse
Breslauer Strasse
Cracauer Strasse
Canal
Schloss Brücke
Schwem Brücke
Budynki wymienione
Gräffl. Schloss
w planie z nazwy, nieujęte Gewesene Mühle so Cassiret
w legendzie
worden
[Thor Hauss]
4 budynki na przedmieściu Pszczyny za Bramą Krakowską
8 Stadtisches Schankhaus
Ring
Budynki użyteczności
A. Katholiche Kirche
publicznej
B. dito Pfarr Haus
C dito Capellan Wohnung
D. dito Schule
E. Gräfl. Hospital
F. Evangelische Beth-Haus
G. dito Schule
H. Rath Haus
I. Stadt Brau Haus
K. Stock Haus
L. Scharf Richter Wohnung
M. Stadt Hospital
e Orte wo die Baude zu verwa[h]
ren
f Fleischer Bänke
23
23
Tamże.
60
Tłumaczenie23
ul. Więzienna
ul. Zamkowa
ul. Wrocławska
ul. Krakowska
kanał (Młynówka)
most zamkowy
most do wodopoju
most na Młynówce zaznaczony nieopisany
zamek
miejsce, na którym stał młyn
obecnie zlikwidowany
Dom wartownika
jeden z nich opisany literą M
Nazwa współczesna
ul. Bramkowa
Rynku do klasztorku
ul. Piastowska
miejska karczma
Rynek
Rynek
fara (plebania)
mieszkanie organisty
szkoła katolicka
książęcy przytułek
świątynia ewangelicka (dom
modlitw)
szkoła ewangelicka
ratusz
browar miejski
więzienie
mieszkanie kata
miejski przytułek, szpital
miejsca, w którym zabudowania mają być zachowane
ławy rzeźnicze
Nieznane
plany
wieku
Tabela nr 3. Wykaz obiektów i ich nazw przedstawionych na planie o sygnaturze
AKP XVIII 1478
Rodzaj obiektu
Drogi prowadzące z i do
miasta
oryginalne opisy
Ulice
Przedmieścia
Folwarki
Łąki i pola
nach Czwiklitz
nach Nikolai und Berun
nach Sorau
von Bielitz (narysowano strzałkę
grotem w kierunku Żor)
von Schwartzwasser
Prediger Gasse
Kirch Gasse
Schwan Gasse
Mühl Gasse
Graben Gasse – wpisana innym
charakterem pisma
Neumarkt – wpisany innym charakterem pisma
Lazareth Gasse
Färber Gasse
Ring – wpisany trzykrotnie innym
charakterem pisma
Tłumaczenie24
do Ćwiklic
do Mikołowa i Bierunia
do Żor
ul. Dworcowa
ul. Katowicka
ul. Żorska
droga od Bielska
ul. Bielska
droga od Strumienia
ul. Pastorska
ul. Kościelna
ul. Łabędzia
ul. Młyńska
ul. Cieszyńska
ul. Basztowa
ul. Ratuszowa
ul. Bankowa
ul. Tkacka
fragment ul. Długiej
ul. Piwowarska
Nowy Targ
ul. Piwowarska
ul. Szpitalna
ul. Farbiarska
ul. Bednarska
ul. Piwowarska
Rynek
Rynek
[Tuchscher] Gàsse
ul. Postrzygaczy
Jude[n] Gasse
Stokhaus Gasse
Mühl Wage Gasse
Schlosser Gasse
[Paster] Gasse
Lànge Gasse
Tuchmacher Gasse
Polnische Gasse
Polnische Vorstadt
Deutsche Vorstadt
Vorwerk Schädlitz
Cwisteker Wiese
ul. Żydowska
ul. Więzienna
ul. Wagowa
ul. Zamkowa
ul. Pasterska
ul. Długa
ul. Sukiennicza
ul. Polska
Polskie Przedmieście
Niemieckie Przedmieście
folwark Siedlice
Kwistkowe łąki
ziemie należące do folwarku
Siedlice
zagroda dla źrebiąt
Schädlitzer Vorwerks Gründe
Die Fohlen Gärte
Nazwa współczesna
Rynku do klasztorku
ul. Garncarska
ul. Bramkowa
ul. Strażacka
ul. Bolesława Chrobrego
ul. Tkacka
ul. Warowna
ul. Piekarska
ul. Piastowska
ul. Kopernika
1
24
Tamże.
61
Wody
Der Stadt Teich
Mühlgraben
Pszynka
Schloss
a) Rathhaus
b) ewangelische Kirche
c) dito Predigerwohnungen
d) dito Schulhaus
e) Spritzenschoppen
f) Fleischbänke
g) katholische Kirche
h) ewangel.(ische) Schulhaus
i) nieczytelny
Budynki i budowle
k) Kapellärei
wyszczególnione literowo
na planie i wymienione l) kathol.(ische) Schule
w legendzie o tytule
m) alten Baudenschoppen
Erklärungen (objaśnienia)
n) Stadtbrunnen
o) desgleichen
p) Schloßbrücke
q) das Deutsche Thor
r) Predigergarten
Brama Polska
Obiekty zaznaczone, ale
nie nazwane
62
młyn zamkowy dwukołowy na
Młynówce
mosty
halterze (zimochowy)
rów Chwistek
miejski staw
Młynówka
stare koryto rzeki Pszczynki
(rów miejski)
zamek
ratusz
kościół ewangelicki
dom pastora
szkoła ewangelicka
szopa z sikawką przeciwpożarową
ława rzeźnicza
szkoła ewangelicka
kapliczka
szkoła katolicka
szopa na materiał budowlany
– skład budowlany
studnia miejska
podobnie
obok tekst powtórzony
w późniejszym czasie, bo oryginalny jest prawie zatarty,
nieczytelny
most zamkowy
Brama Niemiecka
ogród pastora
nazywana zamiennie Polnische Thor
Młynówka
Nieznane
plany
wieku
Tabela nr 4. Wykaz obiektów i ich nazw zaznaczonych na planie o sygnaturze AKP
XVIII 1479
Rodzaj obiektu
Drogi wychodzące
z miasta
Ulice
Przedmieścia
Folwarki
Łąki i pola
Wody
Budynki i budowle
Nach Sohrau
Nach Nicolai
Prediger Gasse
Kirch Gasse
Schwan Gasse
Mühl Gasse
Graben Gasse
Neumarkt
Lazareth Gasse
Färber Gasse
Ring
Polnische Gasse
do Żor
do Mikołowa
ul. Pastorska
ul. Kościelna
ul. Łabędzia
ul. Młyńska
fragment ul. Długiej
Nowy Targ
ul. Szpitalna
ul. Farbiarska
Rynek
ul. Polska
Tuchscher Gasse
ul. Sukiennicza
Juden Gasse
Stockhaus Gasse
Mühlwage Gasse
Schlosser Gasse
Paster Gasse
Lànge Gasse
Tuchmacher Gasse
Deutsche Vorstadt
Polnische Vorstadt
Gut Grz[eblowietz]
Der Chwistek Wiesen
Der Fürstliche Park
Der Fürstliche Stadt Teich
ul. Żydowska
ul. Więzienna
ul. Wagowa
ul. Zamkowa
ul. Pasterska
ul. Długa
ul. Postrzygaczy
Niemieckie Przedmieście
Polskie Przedmieście
folwark Grzebłowiec
łąki Chwistka
park książęcy
książęco-miejski staw
Garnisonsstall – opisane na planie
stajnie wojskowe
Dwa kościoły – zaznaczone przy
pomocy wiernego obrysu bryły
z krzyżem w środku
kościoły katolicki
i ewangelicki
Tłumaczenie25
Nazwy współczesne
ul. Żorska
ul. Katowicka
ul. Basztowa
ul. Ratuszowa
ul. Bankowa
ul. Tkacka
ul. Piwowarska
ul. Piwowarska
ul. Bednarska
ul. Piwowarska
Rynek
ul. Piastowska
Rynku do klasztorku
ul. Garncarska
ul. Bramkowa
ul. Strażacka
ul. Bolesława Chrobrego
ul. Tkacka
ul. Warowna
ul. Piekarska
ul. Kopernika
dzisiaj powierzchnia
handlowa „Koszary
Ułańskie”
24
25
Tamże.
63
Unbekannte Karten von Pless aus dem 18. und Anfang des 19. Jahrhunderts
Zusammenfassung
Eine Analyse von drei bisher unbekannten Karten von Pless. Zwei davon stammen aus
der Mitte des 18. Jahrhunderts und wurden nach dem großen Brand der Stadt von 1748
ausgearbeitet, und eine stammt aus dem Jahr 1811 – diese wurde im Rahmen der preußischen Initiative der Kartenmäßigen Erfassung aller damals in Oberschlesien bestehenden
Städte erstellt.
Unknown maps of Pszczyna from the 18th and the beginning of the 19th century
Summary
The analysis of three, so far unknown, maps of Pszczyna. Two of them coming from
the second half of the 18th century and being made after the great fire of the town in 1748
and one from 1811, made as a part of the Prussian action to map all towns existing in
Silesia at that time.
64
nr
9 (2012)
Anna Kubica
Franciszek Michejda wobec polskiej sprawy
narodowej na Śląsku Cieszyńskim u schyłku
XIX wieku
Spuścizna Franciszka Michejdy1, jego pisma, notatki oraz listy, zachowały się
w Bibliotece i Archiwum imienia Tschammera w Cieszynie. Zgromadzony tam jego
dorobek piśmienniczy dobrze oddaje punkt widzenia pastora z Nawsia na kwestie
narodowe. Notatki te można datować na połowę lat 90. XIX wieku. Niniejszy artykuł, który powstał na ich podstawie, ma na celu przedstawienie poglądów F. Michejdy, sposobu w jaki rozumiał i definiował narodowość (w tym również narodowość
polską). Poruszone zostaną również problemy zależności pomiędzy religią a narodowością oraz roli języka w kształtowaniu tożsamości narodowej. Pokrótce zarysowana
zostanie kwestia rozumienia przez pastora z Nawsia pojęcia wolności, wzajemnych
relacji miedzy narodami oraz poglądów na egzystencję różnych nacji w ramach monarchii habsburskiej. Na zakończenie zestawione zostaną stanowiska F. Michejdy
i Romana Dmowskiego na kwestie narodowe.
Narody i narodowości
W poszukiwaniu istoty narodu i narodowości, a także sensu ich istnienia, retoryka
tekstów F. Michejdy bazuje głównie na zasadach chrześcijańskich. W wielu miejscach nawiązuje jednak także do filozofii Georga Hegla i Johanna Gotfrieda Herdera. W Biblii, przykazaniach oraz w postępowaniu postaci historycznych i religijnych
F. Michejda doszukiwał się ponadczasowych praw i prawd odnoszących się do bytu
narodów. Sposób formułowania tez ukazuje go jako człowieka o jasnych, sprecyzowanych poglądach, silnych przekonaniach, zaangażowanego i poświęconego bez reszty
sprawie polskiej. Przy tym wszystkim wyraźnie widać brak fanatyzmu i zacietrzewienia. F. Michejda podkreślał często, że i inne narodowości mają takie same prawa,
jakich domagał się dla narodowości polskiej. W swoich wypowiedziach kładł nacisk
na solidarność oraz rozwój silnej więzi narodowej, bez względu na różnicę wyznań,
politycznych przekonań, a także popieranych stronnictw:
1
Franciszek Michejda urodził się 3 marca 1848 roku w Olbrachcicach, jako najstarszy syn Franciszka
i Anny z Czechów. Podstawową edukację odebrał w szkole ludowej, a następnie ukończył niemieckie
gimnazjum ewangelickie w Cieszynie w 1867 roku. Studia teologiczne rozpoczął w Wiedniu, gdzie
należał do polskiego stowarzyszenia „Ognisko”, dalszą edukację kontynuował na uniwersytetach w Lipsku i Jenie. W 1870 roku został wikariuszem w Bielsku, gdzie współpracował z poznanym tam, swoim
późniejszym głównym oponentem, Teodorem Haasem. Dwa kolejne lata spędził w niemieckim zborze
w Brygidowie koło Stryja, by wreszcie w 1874 roku powrócić na Śląsk Cieszyński, gdzie pracował do
śmierci, jako pastor w zborze nawiejskim. W latach 1919–1921 pełnił również funkcję seniora Kościoła
ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim. Prowadził przez całe życie szeroko zakrojoną działalność: społeczną, polityczną, narodową, oświatową, publicystyczną oraz redaktorską na rzecz polskości Śląska
Cieszyńskiego.
65
Anna Kubica
„Biada narodowi, którego dzieci nad arystokracyą i demokracyą, postępem i reakcyą,
kastowością i socyalizmem, klerykalizmem i liberalizmem, wiarą i wyznaniem, zapomną, że są jednym narodem, jednej matki dziećmi, wspólnego domu domownikami”2.
Takie wewnętrzne skłócenie miało być niebezpieczne nawet dla narodów silnych,
a śmiertelne dla narodów słabych, a jak F. Michejda podkreślał, społeczność polska
na Śląsku Cieszyńskim była słaba. Oczywiste było, że w społeczności lokalnej zachodziły takie same procesy i ścierały się ze sobą wszystkie polityczne i społeczne
poglądy, jak to się działo w wypadku większej grupy. Jednak wobec tych różnic nie
należało zapominać, że przede wszystkim przedstawiciele danej społeczności byli
jednym narodem i interesy tego narodu powinny być stawiane na pierwszym miejscu. Dlatego solidarność miała być kluczem do przetrwania i zachowania własnej
narodowości3.
W obszernym zbiorze notatek (prawie 40-stronicowym), które Michejda zatytułował „Listy o narodowości”4, dokonał on próby zdefiniowania czym są narodowość
i naród. Zauważył, że „…ludzie […] o narodowość się skłócą, jedni o niej marzą,
drudzy ją przeklinają, a często jedni i drudzy nie wiedzą o co chodzi”5. W rozumieniu
F. Michejdy naród, podobnie jak ród, oznaczał społeczność, jakąś cząstkę ludzkości
połączoną jednością krwi, wspólnotę. Czynnikami łączącymi były: pochodzenie języka, obyczaje, terytorium i miejsca zamieszkania, a także wspólna historia i „usposobienie”6. To podejście miało swoje korzenie w filozoficznej koncepcji narodu stworzonej przez Herdera, który taką wspólnotę sprowadzał do więzi kulturowo-etnicznej7. Narodowość z kolei w jego postrzeganiu była cechą i właściwością odróżniającą
jeden naród od drugiego, całością zarówno fizycznych, jak i umysłowych przymiotów
cechujących naród. Te cechy charakterystyczne, wręcz dystynktywne każdego narodu miały wpływać na fizyczny, umysłowy i moralny rozwój, a także stanowić swoisty
skarb narodowy8.
Dzisiaj pojęcie narodu rozumiane jest w zbliżony sposób. Naród łączony jest ze
wspólnotą ludzi związanych ze sobą językiem, dzielonym terytorium, wspólnym
dorobkiem kulturalno-cywilizacyjnym, związkami gospodarczo-politycznymi oraz
historią9. Współczesna definicja narodu jest więc bliska tej, przedstawianej przez
F. Michejdę, przy czym w jego postrzeganiu naród to wspólnota na kształt rodziny,
więc łączące ją więzy krwi miały także czysto fizyczny wymiar i znaczenie, czemu
również służyło przypisywanie narodom jakiegoś konkretnego usposobienia. Z racji
2
3
4
5
6
7
8
9
Biblioteka i Archiwum Tschammera (dalej: BiAT), Archiwum Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie (dalej: APEAC), Franciszek Michejda (1848–1921); Prace twórcy spuścizny, sygn. XV/4, Przemówienia Ks. Fr. Michejdy na Wieczorku Mickiewicza w Czytelni Ludowej w Cieszynie dnia 6. Grudnia 1891, s. 3.
BiAT, APEAC, Franciszek Michejda (1848–1921); Prace twórcy spuścizny, sygn. XV/4, Przemówienia
Ks. Fr. Michejdy na Wieczorku Mickiewicza w Czytelni Ludowej w Cieszynie dnia 6. Grudnia 1891,
s. 3–4.
BiAT, APEAC, Franciszek Michejda (1848–1921); Prace twórcy spuścizny, sygn. XV/4, Listy o narodowości.
Tamże, s. 1.
A. Walicki: Kultura i myśl polska: naród, nacjonalizm, patriotyzm. T. 1. Kraków 2009, s. 170.
Tamże, s. 170.
BiAT, APEAC, Franciszek Michejda (1848–1921); Prace twórcy spuścizny, sygn. XV/4, Listy o narodowości, s. 2.
Porównaj: Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski. T. 4. Warszawa 1963, s. 1176, Słownik języka polskiego. Red. M. Szymczak. T. 2. Warszawa 1995, s. 270.
66
Franciszek Michejda wobec polskiej sprawy narodowej…
sytuacji politycznej w XIX wieku wspólnota ziemi, choć miała pewne znaczenie, to
jednak nie była ona tak decydująca, jak w wypadku wspólnoty dziejowej.
F. Michejda nie był odosobniony w swoich poglądach. Podobnie Bolesław Limanowski doszukiwał się przyczyn powstania narodu w więzach rodowych, które uważał
za podstawę rozwoju społecznego do XIX wieku. Naród był dla niego organizmem
społecznym, złączonym swego rodzaju więzią psychiczną. Jednym z najwcześniejszych czynników spajających naród w jedną całość była wspólnota plemienna oparta
na więzach krwi, a na przestrzeni wieków relacje te ulegały wzmocnieniu poprzez
religię, kulturę i oświatę. B. Limanowski również językowi przypisywał decydujące
znaczenie, ponieważ w jego przekonaniu umacniało to poczucie odrębności10.
Narodowość w rozumieniu F. Michejdy bliska była definicji Witolda Doroszewskiego11, który podobnie przypisywał pewne cechy narodowościom. Jednak nawiejski pastor wyznawał zasadę, że przymioty poszczególnych narodów determinują ich
rozwój, są przyrodzone i dziedziczne. Leżącymi u podstaw narodowości niemal fizycznymi jej cechami były według niego pochodzenie i język. Pochodzenie samo
wprawdzie nie decydowało jeszcze o narodowości i przynależności do niej, gdyż
często jednostki ze względu na swoje pochodzenie porzucały narodowość, do której
należały i łączyły się z inną, pierwotnie sobie obcą. Język i mowa według przekonań
F. Michejdy były kardynalnymi i niezbędnymi cechami narodowości:
„Jednostka która zatraciła swój narodowy język i już nim nie może mówić, nie należy
już właściwie do społeczności swego narodu, podobnie cały naród, który swój język zatracił, przestał właściwie być narodem. Według mego zdania, niesłusznie, więc mówią
o narodowości szwajcarskiej albo narodowości amerykańskiej. (…) Są to społeczności
polityczne, państwa, ale nie są to narody i narodowości. Z tego samego powodu wydaje
mi się wątpliwem, czy można mówić o narodzie i narodowości żydowskiej. Jest typ
żydowiaka, wyznanie żydowskie, rasa semicka, ale narodowości żydowskiej nie ma”12.
Język to dla F. Michejdy podstawa narodowości, a jego pochodzenie i przetrwanie ściśle związane były z relacjami rodzinnymi. Każdy człowiek ma swoje korzenie,
z racji urodzenia i wychowania. Wpisany jest w pewien krąg kulturowy związany
z konkretnym narodem, a przez to z językiem, jakim do niego mówiła matka i w jakim wymawiał on pierwsze swoje słowa. Z tego powodu pastor z Nawsia twierdził,
że wypieranie się swej narodowości było nie tylko niedorzecznością i głupotą, ale
również grzechem:
„Jeżeli czwarte przykazanie »czcij ojca twego i matkę twoją, którą ci dał Bóg« odnosi
się także do panów, do zwierzchności przełożonych, toć niemniej do tej szerszej rodziny naszej do narodu. Toć ta, ten rodzic nasz po któryśmeśmy [sic!] odziedziczyli naszę
mowę, kraj, w którym mieszkamy, język, którym mówimy, nie uczywszy się go mozolnie na książce, ale wyssawszy z piersi matki, nasze całościowości fizyczne i moralne,
charakter nasz, czyli duchową naszą istotę”13.
R. Kaczmarek: Bolesław Limanowski wobec problemu odrodzenia narodowego na Górnym Śląsk. [W:]
Nestor polskiego socjalizmu czy tylko demokrata? Studia o Bolesławie Limanowskim. Red. S. Michalkiewicz. Katowice 1987, s. 85.
11
Porównaj: Słownik języka polskiego…, s. 1170.
12
BiAT, APEAC, Franciszek Michejda (1848-1921); Prace twórcy spuścizny, sygn. XV/4, Listy o narodowości, s. 2.
13
Tamże, s. 3.
10
67
Anna Kubica
Trafna jest analogia, że skoro dobre dziecko nie może wyprzeć się rodziców i nie
może wzgardzić nimi, tak samo dobry obywatel, jako dziecko swojego narodu, nie
może wyprzeć się swojej narodowości i nie może nią wzgardzić. Co więcej, według F. Michejdy mowa wyniesiona z domu rodzinnego była naturalnie przypisana
do człowieka, który w niej się wychował, była niejako jego naturalnym odruchem
w przeciwieństwie do mowy obcej, narzuconej czy wyuczonej z książek. Język wobec
takiej interpretacji stawał się z jednej strony czymś właściwie wrodzonym, a z drugiej strony cechą niemalże zewnętrzną, dystynktywną, która pozwalała zaklasyfikować jednostkę do danej grupy ludzi – narodowości. Z tego powodu każdy powinien
języka macierzystego strzec, bronić i go pielęgnować:
„On [język – AK] bowiem jest arką przymierza między jednostką i narodem, między
przeszłością i przyszłością, on tą różdżką czarodziejską powrotującą naród uśpiony,
pogrzebany do nowego bytu i życia, on tym najściśliwszym węzłem łączącym jednostki
w jedno żywe ciało”14.
Język dla F. Michejdy był również kluczem tworzącym więź z narodem, w postaci
słowa pisanego stawał się nośnikiem świadomości narodowej i pomostem między
tym, co minęło, a tym, co nastąpi. Jak zauważał, samo pochodzenie i język o narodowości nie rozstrzygały. Choć były one spoiwem narodu, to jednak każdy człowiek,
jako jednostka obdarzona rozumem, nie powinien poprzestawać jedynie na tym, co
odziedziczył z natury lub od przodków, ale własną pracą, własnym dorobkiem materialnym i duchowym pracować na rozwój wspólnego dobra:
„Im wyżej stoi człowiek swoją oświatą, swoją cywilizacją, w tym większym stopniu
stanowi jego charakter, jego indywidualną właściwość, nie to co nauczone, ale to co
sam z siebie wydobył i w sobie wyrobił. Zupełnie tak samo ma się rzecz z narodem. Im
naród więcej rozwinięty, tym dalej postąpił w oświacie i cywilizacji”15.
Jak trzeźwo zauważał, sam język, trwanie przy obyczajach i tradycjach nie wystarczały, by naród mógł przetrwać wśród innych i wywalczyć sobie prawo bytu. Widać tutaj echo poglądów pozytywistycznych – organicyzm odwołujący się do monizmu przyrodniczego rozpatrywał stosunki międzyludzkie w kategoriach biologicznych. Naród lub
społeczeństwo traktowane były jako całościowy organizm, który tworzyły i budowały
poszczególne grupy społeczne i konkretne jednostki, więc jego prawidłowe funkcjonowanie zależało od kondycji poszczególnych elementów składowych. By naród mógł istnieć i się rozwijać, każda jego komórka musiała być zdrowa i silna16. Dlatego konieczne
były powszechna edukacja i rozwój w każdej możliwej dziedzinie życia, by dorównać
poziomowi cywilizacyjnemu innych narodów. Poziom cywilizacji objawiał się również
poprzez piśmiennictwo, które świadczyło o procesie rozwoju języka i kultury:
„(…) im bogatsze jego piśmiennictwo, starsze dawniejsze i sławniejsze jego dzieje, im
wybitniejszy jego obyczaj, te, więcej wszystkie te dane stanowią jego narodowy charakter, stają się znamienni cechami jego narodowości w życiu i rozwoju, a język i plemienne
czy rodowe pochodzenie ustępują (…) jako cecha narodowości na drugie miejsce”17.
Tamże.
Tamże.
Patrz szerzej rozdział: H. Spencer: Indukcyje socjologii. [W:] Dzieła Herberta Spencera. Systemat filozofii syntetycznej. Zasady socyologii. Przeł. I.K. Potocki. T. 2. Warszawa 1889, s. 9–133.
17
14
15
16
68
Według F. Michejdy w miarę rozwoju takiej grupy wchodziła ona na wyższy stopień wspólnoty. Język i więź fizyczna związana z rodziną oraz pochodzeniem były
pierwotną bazą, która później ewoluowała w kierunku silniejszej więzi kulturowej.
Religia i naród
Kolejnym problemem, któremu poświęcił F. Michejda sporo uwagi, była zależność pomiędzy religią i narodowością oraz wynikającymi z nich wszelkimi komplikacjami:
„Religia i narodowość są dziełem odwiecznym, porządkiem i ustanowieniem Bożem.
Pomijam mędrków, którzy mówią: nie masz Boga, pomijam półgłówków którzy religię
nazywają namiotem wyobraźni ludzkiej lub wymysłem księży i kapłanów wszystkich
czasów, aby ludy i narody utrzymywać w zabobonie i głupocie. Pominąwszy tych, nie
spotkam się chyba z zarzutem, że religia jest dziełem Bożem. (…) Zupełnie tak samo
dziełem i odwiecznym porządkiem Bożym jest narodowość. Choćby największy wróg
narodowości musi przecież przyznać, że ani języki i mowy, ani różne narody i ludy tej
ziemi, nie powstały przypadkowo, nie są wymysłem wynalazkiem ludzkim”18.
F. Michejda uznał, że różnorodność narodów była wpisana w boski plan świata
i chociaż pomieszanie języków pod wieżą Babel miało być w pierwotnym zamyśle
karą, to jednak z racji tego, że z boskich działań zawsze wynika coś dobrego, to
i w tym wypadku okazało się to błogosławieństwem. Ponieważ Bóg stworzył również
narodowość, to jak wnioskował F. Michejda, każdy naród miał prawo do swojego
bytu. Nie należało wobec tego ingerować w to boskie dzieło:
„Niechaj nikt nie poprawia dzieła Bożego ani go majstruje, ale raczej uznając takowe
stara się poznać w każdem dziele Bożem, a więc narodowości, w tych rozlicznych narodach ziemi, w tym cudownym bogatym i tak różnorodnym ustroju ludzkości Boską
mądrość i dobrotliwość”19.
Podążając tropem tego, że narodowość jest wytworem boskim, uznał, iż jako
taki podlega (tak samo jak i człowiek) przykazaniom oraz prawom przekazanym
przez Boga. W pierwszych trzech przykazaniach Bóg wyznaczył relacje między nim
a ludźmi, pozostałe przykazania odnosiły się do relacji międzyludzkich, a te według
F. Michejdy regulowały również stosunki międzynarodowe, tak że układy między
nimi były pod opieką boskiego prawa i powinny być oparte na danych przez niego
przykazaniach:
„Nie będziesz zabijał to jest napisane nie tylko dla jednostek ludzkich lecz także dla
narodów. I narodom kazuje Bóg w piątem przykazaniu aby jeden drugiemu nie wyrządzał żadnej szkody i krzywdy na ciele jego t.j. na jego narodowym bycie. Tępienie
i prześladowanie narodowości, języka i.t.d. czy to mieczem juże mocą, czy ustawami
i rozporządzeniem uczenia się mówienia i urzędowania obcym językiem jest nie tylko
niegodnem człowieka barbarzyństwem, lecz wprost naruszeniem prawa Bożego i boskiego przykazania”20.
Każda narodowość miała prawo rozwijać swój byt i nie powinna być w tym ograniczana ani poprzez rozwiązania siłowe, ani poprzez ustanowienia prawne. Można
w tych twierdzeniach dopatrzyć się aluzji wobec sytuacji panującej w monarchii
Tamże, s. 4–5.
Tamże, s. 5.
20
Tamże, s. 6.
18
19
69
Anna Kubica
habsburskiej, która zrzeszając pod swoim berłem wiele narodowości, powinna była
każdej zapewnić takie same prawa rozwoju i istnienia. Tę kwestię F. Michejda będzie
jeszcze wielokrotnie poruszał w swoich pismach.
Kolejnym rozważanym dylematem była hierarchia wartości i próba odpowiedzi
na pytanie: co jest ważniejsze − religia czy narodowość? Pastor nawiejski wyszedł
od konkluzji, że w pewnym sensie religia jest rzeczą wyższą, większym dobrem,
które w swoim znaczeniu przewyższa narodowość, ponieważ obejmuje ona w swym
spektrum zarówno sprawy doczesne, jak i wieczne. Narodowość to sprawa ziemska,
dlatego, jak zauważał F. Michejda, niektórzy uważali ją za mniej ważną od religii, przy
czym on sam tego poglądu ani nie podzielał, ani nie aprobował. Stosunki narodowościowe przyrównywał do relacji małżeńskich, które choć należały tylko do spraw
doczesnych, to nie można było umniejszać przez to ich wartości i twierdzić, że są
mniej ważne niż religia.
„Przewrotną rzeczą jest poniżać narodowość i uczyć obojętności i pogardy do niej tylko
dlatego, że jest mniej ważna od religii, a obowiązki wobec niej stoją na drugim miejscu, sytuacja jest analogiczna jakby stwierdzić, że przykazania drugiej tablicy są mniej
ważne niż pierwszej”21.
„W porządku chrystusowym przykazanie miłości Boga jest zrównane z przykazaniem
miłości Bliźniego. Obie, i religia i narodowość, są od Boga, a jedne i drugie obowiązki
są przykazaniem Bożem”22.
Zatem według pastora z Nawsia, religia i narodowość nie wykluczały się wzajemnie, co więcej, nie mogły stać również w sprzeczności względem siebie, tak samo jak
nie mogły stać w sprzeczności względem siebie przykazania Boga. W sytuacji, gdy
w kraju rodzinnym dochodziło do prześladowań wyznania religijnego mniejszej lub
większej części swych obywateli, popieranie takiego postępowania i przykładanie
do niego ręki było grzechem przeciw Bogu i ludziom. Ten pogląd wynikał z silnego
u F. Michejdy przekonania, że podobne praktyki wymierzone były w najcenniejsze
dobra człowieka, za jakie uważał wolność wiary i sumienia dane ludziom przez Boga.
Osoby, których dotknęły prześladowania religijne, miały wszelkie prawo opuścić kraj
i zamieszkać w innym, przyjaznym miejscu. Jednak mimo całego zła, jakie je dotknęło w rodzimym kraju, nie powinny się wyrzekać własnej narodowości23.
F. Michejda odnosił się również do cytatu z Biblii, który dla osób o odmiennych
od niego poglądach był argumentem przemawiającym za tym, że działania narodowców i ruchy narodowowyzwoleńcze były łamaniem zasad Pisma Świętego:
„Nie masz Żyda, ani Greka, nie masz niewolnika ani wolnego, nie masz mężczyzny
i niewiasty, albowiem wszyscy wy jednym jesteście w Chrystusie Jezusie” (Gal.
3:28.).
F. Michejda był przekonany, że tym zdaniem nie zostały zniesione podziały narodowe czy różne narodowości, jak również nie mógł się zgodzić, że walka o własną
tożsamość narodową i o jej byt mogła być chrześcijaństwu przeciwna. Wprawdzie
w jego osądzie dla Boga narodowość nie była ważna, bo wszyscy ludzie należeli do
Tamże, s. 8.
Tamże, s. 9.
23
Tamże, s. 10.
21
22
70
jednej rodziny i każdy z nich, jako stworzenie Boże, był mu miły, ale wśród ludzi
każdy powinien być wierny swojej rodzinie, a szerzej narodowości. Chrześcijaństwo
nie likwidowało różnic narodowościowych, ale zrównywało je ze sobą tak, jak zrównywało braci w rodzinie Bożej. Koronnym argumentem przemawiającym za tym, że
wiara i narodowość nie stały ze sobą w sprzeczności, był fakt, iż Chrystus, wysyłając
uczniów, by szli nauczać inne narody, zesłał Ducha Świętego, który dał im dar języków. Uczniowie zyskali możliwość mówienia wieloma językami, by głosić słowo Boże
w języku zrozumiałym dla każdej społeczności, do której zawędrowali. Teza o zrównaniu między sobą narodów prowadziła Michejdę do już wcześniej formułowanego
wniosku, że wszelkie prześladowania i tępienie innych narodowości sprzeciwiają się
na wskroś zasadom chrześcijaństwa24.
Ciekawym zabiegiem jest dokonana przez Michejdę interpretacja narodowych
preferencji biblijnych proroków i przywódców religijnych. Mojżesza nazywał żarliwym narodowcem, ponieważ chciał on przywrócić swojemu ludowi Boga i jego
ojczyznę − ziemię ojców, ziemię obiecaną. Pomimo że wychował się na dworze
faraona, w obcej kulturze, to jednak wrócił do ludu, z którego pochodził. Wyzwolił
Izraelitów i poprowadził ich ku lepszej przyszłości. Chociaż często byli wobec niego
niewdzięczni i w trudnych chwilach żałowali wyjścia z Egiptu, Mojżesz niezmiennie
wiódł ich do nowej ojczyzny25. Można tutaj doszukiwać się analogii pomiędzy historią i postępowaniem Mojżesza a losami i pracą narodowców, których aktywność nie
zawsze spotykała się z aprobatą otoczenia, a znacznie częściej z wieloma zarzutami
i oskarżeniami o działanie na szkodę własnej społeczności. Ponownie przywołana
została również kwestia znaczenia więzów rodowych. Mojżesz pomimo wychowania
i wyrastania w obcej kulturze (tak jak działacze narodowi pobierający wykształcenie
w niemieckich szkołach i uniwersytetach) wrócił na łono własnego narodu, a co więcej, stał się jego przywódcą. Owe więzy rodowe, jak je nazywał F. Michejda, czy też
pokrewność plemienna, jak ją określał B. Limanowski, były siłą i podstawą spajającą
naród26. Paralela nie ograniczała się jedynie do osoby Mojżesza. Sytuacja Izraelitów
w Egipcie również była podobna do położenia Polaków w obcych organizmach państwowych. Państwo zazwyczaj było czynnikiem sprzyjającym tworzeniu się narodu,
jednak w warunkach Śląska, jak pisał B. Limanowski, rozpad wspólnoty narodowej
po rozbiciu dzielnicowym zbiegł się z ekspansją niemieckiej kultury, przez co z czasem obce państwo zaczęło działać sprzecznie z interesami polskiej ludności. Zarówno
F. Michejda opisując sytuację Śląska austriackiego, jak i B. Limanowski, analizując
realia Śląska pruskiego, zwracali uwagę, że zachowanie pierwiastka i elementów polskiej tradycji wiązało się nieodzownie z własną religią i jej opozycją względem ogólnej religii państwowej27. Z jednej strony polscy ewangelicy zainicjowali i rozbudzili
ducha narodowego w katolickiej monarchii habsburskiej, z drugiej strony katolicka
ludność Górnego Śląska sprzeciwiała się protestanckim Prusom. Rozdźwięk pomiędzy religią państwową a religią mniejszości etnicznej pozwalał na zachowanie własnej
odrębności, na tej samej zasadzie, co w przypadku Izraelitów w Egipcie.
Tamże, s. 14–15.
Tamże, s. 17–18.
26
R. Kaczmarek: Bolesław Limanowski…, s. 85.
27
Tamże, s. 87.
24
25
71
Anna Kubica
Dalsze postaci biblijne, np. Izajasza i Jeremiasza, F. Michejda uznawał za patriotów, ponieważ płakali po utracie wolności i ojczyzny. Św. Paweł zaś gorąco kochał
swój naród, bo najpierw chciał go nawrócić, zanim wyruszył ewangelizować inne
ludy Imperium Rzymskiego. Z kolei Marcin Luter, choć życie poświęcił religii, to
również i naród chciał oswobodzić z jarzma duchowej i materialnej niewoli. Postać
kaznodziei Jana Amosa Komeńskiego, którego F. Michejda bardzo poważał, przywołana została, ponieważ ten czeski kaznodzieja i pedagog zapisał w swoim testamencie
słowa podobne w wymowie do znanej sentencji Mikołaja Reja. U Komeńskego ta
konstatacja brzmiała:
„W języku naszym piszemy, ponieważ naszemu narodowi piszemy. Mają inni co ich
budzą, napominają i kształcą, miejmy i my”28.
Przytaczając te wszystkie przykłady, F. Michejda chciał dowieść, że religia i narodowość się nie wykluczały, ponieważ nawet zasłużeni dla religii ludzie byli w jego
mniemaniu patriotami. Religia i narodowość to, jak powiedział wielki słowacki poeta
i kaznodzieja Ján Kollár, dwie rodzone siostry29.
Język a proces narodowościowy
F. Michejda w swoich rozważaniach dotykał również problemu celowości istnienia różnorodności narodowości i języków. W przyrodzie spotykał się wielokrotnie
z jej niezwykłym bogactwem, a czasem przepychem form, rodzajów, rodzin i gatunków, występujących zarówno wśród przyrody ożywionej, czyli roślin i zwierząt, jak
i w świecie nieożywionym – za przykład podawał minerały. W przypadku stworzeń
żywych, do których zaliczał oczywiście i człowieka, każde z nich porozumiewało
się własną mową. Można było tę różnorodność uznać za marnotrawstwo przyrody,
bezcelowość produkowania organizmów różniących się między sobą jedynie jedną
lub kilkoma cechami. Jednak świat w swym bogactwie form byłby efektem zamysłu boskiego, a dodatkowo ta wielość i tajemniczość byłaby dla człowieka źródłem
niezmiennego oraz ciągłego zachwytu światem, który wciąż można badać, odkrywać
i który wciąż dostarcza intelektualnych wyzwań lub wrażeń natury estetycznej:
„Dzięki różnorodności jest wiele zastosowań: są rośliny lecznicze, jadalne, ozdobne,
użytkowe, drzewa do budowania, drzewa do wytwarzania narzędzi, jedno twarde,
drugie miękkie i tak samo w królestwie zwierząt. Podobnie z ludzkością, która też nie
jest jednakowa mową, liczebnością, rasą, ludzkość jest bogatym i żywym organizmem
i ciałem różnie rozczłonkowanym: to różne szczepy, rasy, narodowości, z ich różnorodnymi językami, gwarami, budową, kształtem, kolorem i tysiącem innych właściwości,
fizycznymi i duchowymi”30.
W tym bogactwie i rozmaitości widział F. Michejda piękno oraz mądrość Boga.
Ludzkość niejednorodna pod względem rasy i narodowości, jak również pod względem obfitości strojów, obyczajów odpowiadała różnorodności występującej w przyrodzie. Choć wydawało się to na pozór błahe, to jednak najdrobniejsze różnice były
29
Tamże, s. 22.
30
Tamże, s. 25.
28
72
ważne, ponieważ tworzyły piękno. W tych wszystkich wytworach działalności materialnej i duchowej odzwierciedlało się bogactwo duszy ludzkiej.
Tak samo w przypadku języków ich misterna budowa i składnia potrafiły F. Michejdę zachwycić swoją złożonością oraz pięknem. W swoich przekonaniach ujawnił
duszę filologa, ponieważ uważał, że każdy język to nowy świat, który daje świadectwo bogactwa intelektualnego i złożoności cech ducha ludzkiego31. Można się zastanowić, dlaczego język zajmował tak ważne miejsce w pismach pastora z Nawsia?
W jego percepcji mowa była najdoskonalszym narzędziem człowieka, służącym wyrażaniu uczuć, myśli i doświadczeń, świadczącym o pracy umysłowej oraz duchowej.
Podkreślana wielokrotnie różnorodność, traktowana była jako największe dobro.
Stawiało to F. Michejdę po stronie przeciwników unifikacji czy to językowej, czy
narodowej:
„Najnędzniejszym i najpłytszym pomysłem naszego wieku jest jakiś ogólno-ludzki wolapik [Wolapik lub Volapük, nazwa oznacza język światowy; to sztucznie stworzony
w 1879 roku międzynarodowy język opracowany przez niemieckiego księdza Johanna Martina Schleyera. Opierał się on na łacinie, języku niemieckim, francuskim i angielskim, jednak w późniejszym okresie został wyparty przez esperanto
– AK]”32.
Dążenie do jednorodności było według niego drogą do niechybnego upadku, a ci,
którzy sądzili, że jeden wspólny język i jedna mowa to świadectwo postępu, byli według niego w błędzie. Każdy naród swoim istnieniem wnosił swój wkład w umysłowy
dorobek ludzkości, a to składało się na całość ludzkiej cywilizacji. Co więcej, każdy
naród tym, co wytworzył, oddziaływał na inne narody i wyciskał na nich trwale swój
ślad, dlatego nawet wymarłe języki stale wzbogacały ludzkość. F. Michejda uważał,
że tak jak Izrael odcisnął piętno religii i jej boskiego pochodzenia, tak Grecja nakreśliła odwieczny kanon piękna, sztuki, a w swoich dziełach dała ich nieśmiertelne
i niedoścignione wzory. Z kolei Rzym stworzył podwaliny prawa i położył fundamenty funkcjonowania społeczeństwa oraz państwa. Podobnie inne narody miały swój
wkład w budowę postępu i cywilizacji:
„Czy ludzkość gdyby zamiast stworzona z kunsztownego organizmu rozmaitych narodów o najróżniejszych zdolnościach była jedną całością, niby jedno wielkie stado
ludzi tego samego języka i pochodzenia, czy byłaby ludzkość dokonała tego ogromu
cywilizacyjnej pracy, czy byłaby się wspięła na te wyżyny postępu, jaki dziś widzimy?
Przenigdy!”33.
Rozwój ludzkości i całej cywilizacji według Michejdy był możliwy tylko dzięki
owej różnorodności narodów, dzięki temu, że każdy z nich, bazując na własnym wyjątkowym doświadczeniu, kulturze i tradycji, włączał swój wkład w ogólny dorobek
ludzkości, dając świadectwo wspaniałości umysłu ludzkiego. Ta idea z pewnością
miała swoje korzenie w heglowskiej historiozofii narodów, dzięki którym duch świata
wznosił się w dziejach coraz wyżej. Jednak o ile Hegel za narody prawdziwe uznawał
jedynie te, które utworzyły samodzielne państwo i tylko one mogły osiągnąć najwyższy szczebel rozwoju, o tyle F. Michejda, Polak żyjący w monarchii habsburskiej, nie
Tamże, s. 26–27.
Tamże, s. 28.
33
Tamże, s. 31.
31
32
73
Anna Kubica
odmawiał wkładu w ogólny rozwój ludzkości innym narodom, które stanowiły część
składową państw wielonarodowych34. To swoiste otwarcie na wieloetniczność było
znamiennym rysem charakteru F. Michejdy.
Pastor nawiejski swój zachwyt nad różnorodnością, wszechstronnością i pluralizmem kultur narodowych, jako niepowtarzalnych i niezastąpionych indywidualizacji człowieczeństwa, czerpał od Herdera. O ile postęp w koncepcji oświeceniowej
był postępem rozumu i powszechnej cywilizacji niwelującym różnice narodowe,
o tyle koncepcja romantyczna uświęcała indywidualności narodowe i pojmowała
ogólnoludzką historię jako wspaniały akord, w którym każdy naród był odrębnym
dźwiękiem. W hierarchii wartości to co narodowe było podporządkowane temu co
ogólnoludzkie, a realizacja poszczególnych zadań narodowych stawała się źródłem
powszechnego postępu35. Herder, twierdząc, że każdy naród ma do zrealizowania
swoje własne zadanie, musi wypełnić swoją niepowtarzalną misję, co było konieczne
dla postępu ludzkości36, przyznawał tym samym każdej narodowości prawo do istnienia i podkreślał jej rolę dziejową. Myśl ta w znacznej mierze organizowała wywody F. Michejdy na temat narodowości.
Warto bliżej przyjrzeć się poglądom F. Michejdy na temat wojen. Truizmem było
stwierdzenie, że wojny, zarówno te międzynarodowe, jak i te wewnętrzne, pomiędzy
różnymi narodami żyjącymi w jednym państwie, przynoszą materialne i moralne spustoszenie, kalectwo, choroby, głód, zubożenie kraju. Prowadzą przez to do upadku
obyczajów oraz narastającej nienawiści pomiędzy narodami, co dla pastora z Nawsia
było zdecydowanie negatywnym skutkiem wojny. Jednak uważał również, że narody
miały prawo do szeroko pojętej walki o swój byt i obrony swojej ziemi ojczystej (pojawia się tutaj aluzja do koncepcji wojny sprawiedliwej). Poprzez konflikty rozumiał
zarówno przychodzące od razu na myśl walki militarne toczone z bronią w ręku na
polach bitew, jak i walki natury ekonomicznej czy też umysłowej, toczone na płaszczyźnie gospodarczej lub kulturalnej. W jego mniemaniu wojna toczona w wymiarze
cywilizacyjnym, bez przemocy i barbarzyńskich metod, rywalizacja w sferze rozwoju
handlu, przemysłu czy też współzawodnictwa w dziedzinie nauki i sztuki mogła nieść
ze sobą pozytywny wydźwięk. Z jego perspektywy walka o przetrwanie wymuszała
aktywność, hartowała człowieka, wyrabiając w nim siłę, waleczność, odwagę i męstwo. A te cechy według F. Michejdy były źródłem miłości, poświęcenia, ofiarności
oraz dźwignią sztuki, nauki i umiejętności, czyli wszystkiego co rodzi postęp i cywilizację37. Ponownie w poglądach pastora nawiejskiego pojawia się inspiracja filozofią
Hegla, który uważał, że wojna z poszanowaniem pewnych zasad, szczególnie w stosunku do ludności cywilnej, była normalnym sposobem rozwiązywania sporów międzynarodowych, a na dodatek prowadzona od czasu do czasu sprzyjała utrzymaniu
zdrowia etycznego narodów38.
P. Szymaniec: Heglowski model nowoczesnego państwa, s. 23. [W:] Serwis Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego [dostęp: 20 grudnia 2011], www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=24595&from=publication.
35
A. Walicki: Kultura…, s. 240.
36
P. Szymaniec: Heglowski model…, s. 24.
37
38
P. Szymaniec: Heglowski model…, s. 33.
34
74
Z punktu widzenia F. Michejdy idee filozoficzne Hegla i Herdera realizowały się
na jego oczach, ponieważ w jego opinii motorem napędowym współczesnego mu
postępu były małe, wzgardzone i wyśmiewane do tej pory narody, które obudzone
z wiekowego snu własnej narodowej nieświadomości i niewoli stanęły w obronie
swojego języka, bytu i ziemi ojczystej. Odtwarzając rodzimą poezję, naukę i sztukę,
wzniosły się na wyższy poziom oświaty i cywilizacji. Postęp pojedynczych narodów
odbywał się w przekonaniu pastora z Nawsia dzięki wzajemnym bojom współzawodnictwa, które miały motywować poszczególne narody do rozwoju, co z kolei było
źródłem postępu całej ludzkości:
„Gdyby nie było tych różnych narodów i ich współzawodnictwa, a ludzkość była tylko
jedną masą, jednakową w języku i mowie, to by znikły wszelkie dążności i cele, a to
jednostajne stado ludzkości gryzłoby się o jaką niedogryzioną kość, o kawał chleba,
ludzkość całą by opanował zastój i zgnilizna moralna i umysłowa”39.
Istniejące narody wzajemnie mobilizowały się więc do rozwoju. W rozumieniu
F. Michejdy narody jako żywe organizmy wpisane były, jak każda żywa istota, w odwieczne prawo przyrody, dlatego ich naturalnym odruchem było dążenie do przetrwania i przedłużenia własnej ciągłości. Poglądy te nie były powszechnie podzielane,
jak pisał F. Michejda, niektórzy mówili, że dawniej było lepiej, bo nie słyszano o różnych narodowościach, a przez to nie było walk i panował spokój, który narodowcy
zwyczajnym wymysłem zakłócili. On sam zdecydowanie odrzucał sąd, że w przeszłości było lepiej, ponieważ pojawiające się protesty były dla niego naturalnym
odruchem w konserwatywnych środowiskach, które broniły się przeciwko nowym
ideom. Nowe prądy zakłócały stary, dobrze znany i ustalony porządek, a dodatkowo
ingerowały w zastany ład, co budziło zrozumiały sprzeciw konserwatystów. Jednak
dla F. Michejdy owe nowe idee były źródłem postępu i rozwoju cywilizacji, a także
przejawem odwiecznego i boskiego cyklu przemijania, w którym to co stare odchodziło i było zastępowane przez to co nowe.
W swoich poglądach pastor nawiejski, pomimo przynależności do stanu duchownego, który zwyczajowo postrzega się jako zwolennika tradycjonalizmu, był zdecydowanie bliższy ewolucjonizmowi prezentowanemu przez Edmunda Burke’a. Autor
„Rozważań o Rewolucji we Francji” uważał, że należało utrzymać równowagę pomiędzy reformowaniem a zachowywaniem, dzięki temu proces powolnych ewolucyjnych przemian, w których to co nowe harmonizowało się z tym co dawne, powoli
ale skutecznie oddziaływał na rzeczywistość40. W podobnym tonie utrzymywały się
przemyślenia F. Michejdy, który twierdził, że każda nowa idea miała swój czas, kiedy
pojawiała się w rozwoju świata, starając się wybić spośród innych poglądów myślowych swojej epoki41. Godzina narodowości wybijała właśnie w okresie życia pastora
z Nawsia i odciskała na tym czasie największe piętno. Stała się niczym oś, wokół
której obracały się najważniejsze zdarzenia epoki. W swoich zapiskach F. Michejda,
by zilustrować problem, odwołał się do metafory ogrodu:
40
Patrz szerzej: E. Burke: Rozważania o Rewolucji we Francji. Warszawa 2008, s. 247.
41
39
75
Anna Kubica
„Wszystko ma swój czas i nie wszystko dzieje się naraz i naród tak jak drzewo najpierw
tkwi w glebie, najpierw rozwija korzenie, potem rośnie, rozwija się, kwitnie i owocuje,
i chociaż drzewo rośnie, kwitnie lub owocuje w tym samym czasie, to zawsze jedno
z nich jest na pierwszym miejscu”42.
W myśl tego idea reformacji, która królowała w wieku XVI, zniosła język łaciński jako naukowy, piśmienniczy i towarzyski, zastępując go językami narodowymi.
Dzięki wyprowadzeniu języków narodowych z ukrycia i uśpienia, nastąpił ich rozwój, przez co reformacja stała się matką nowoczesnego piśmiennictwa, jak również
pośrednio podłożem dla rozwoju w późniejszym okresie idei narodowościowej.
Przy rozważaniach o narodowości i momencie jej wkroczenia na arenę dziejową
F. Michejda ujawnił swoje sympatie polityczne. Według niego to dzięki Rewolucji
Francuskiej idee narodowe stały się najważniejszym czynnikiem politycznym, a narodowość stała się główną ideą polityczną XIX wieku. Rewolucja dla F. Michejdy była
synonimem demokracji, wolności całego społeczeństwa, w którym przebudziły się
własna świadomość i tożsamość:
„Najprzód rewolucja francuska powołała do działania politycznego naród, ogłosiła
prawa i obudziła poczucie narodowości. Następnie zaś, gdy się rewolucja przerodziła w cezaryzm napoleoński, gdy Napoleon położył żelazną despotyczną swą dłoń na
wszystkie ziemie i narody, zdruzgotał trony panujących, taż idea narodowości obudziła
się w uciśnionych ludach i stała się pogromem dla despoty”43.
Jak wynika z zaprezentowanego cytatu, F. Michejda uważał Napoleona za despotę i tyrana, który nie tylko wystąpił przeciwko temu co zainicjowała Rewolucja
Francuska, czyli dążeniu do wolności, demokracji społecznej oraz rozwoju świadomości i tożsamości narodowej44, ale również w swojej niepohamowaną chęci władzy
chciał rządzić całym kontynentem. Zdecydowanie nieprzychylny rys cesarza był
tak odmienny od tego, co prezentowały poglądy znacznej części Polaków z zaborów, gdzie w Napoleonie widziano zbawcę, a co najmniej wskrzesiciela państwa polskiego. Trudno w tym wypadku jednoznacznie stwierdzić, czy na takie stanowisko
miały wpływ jedynie prywatne sympatie dla demokracji, czy też fakt pewnego przywiązania do monarchii habsburskiej, w ramach której F. Michejda chciał (na wzór
Węgrów) uzyskać prawa językowe dla Polaków. Mimo krytycznego podejścia do
postępowania Napoleona pastor z Nawsia przyznawał, że szczególnie w Niemczech
wyrosła pod uciskiem francuskiego cesarza niemiecka świadomość narodowa. Za jej
budzicieli uznawał niemieckich mężów stanu, poetów i filozofów. To właśnie dzięki
nim społeczeństwo odkrywało własną tożsamość oraz uczyło się miłości do własnego
kraju. Świadomość swojego pochodzenia i przynależności oraz przywiązanie do ojczyzny były duchową potęgą każdego narodu. W przypadku Niemiec doprowadziło
to do zrzucenia jarzma napoleońskiego:
„Rozwój ludów naszego wieku, ukształtowanie się stosunków politycznych, powstanie
i wewnętrzne dzieje państw stoi pod panowaniem idei narodowości. Napoleon zręcz42
43
44
Tamże, s. 36.
Tamże, s. 37.
Rewolucja Francuska doprowadziła do całkiem nowej sytuacji społeczno-politycznej: powołano organ
władzy państwowej – Zgromadzenie Narodowe, które miało być wyrazem woli całego narodu, a także
uchwalono Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która przyznała m.in. prawo do wolności, własności oraz formułowała prawa obywatelskie.
76
nie umiał korzystać z idei narodowości, poznał ducha czasu i ogłosił ideę narodowości,
jako ducha czasu. Na podstawie i przez potęgę tej idei powstały państwa narodowe:
Włochy, Niemcy, Grecja. Idea narodowości jest tą potęgą, która przeobrażała i przeobraża po dziś dzień naszą monarchię austriacką, która będzie związkiem wolnych
równoprawnych narodów i narodowości. Że proces ten właśnie w nas z takimi trudnościami i wysileniami jest połączony”45.
Idea narodowości była dla rozwoju i postępu ludzkości według F. Michejdy zbawienna, ponieważ nie tylko powołała narody do życia, obdarzyła świadomością, ale
przede wszystkim stworzyła nowe, polityczne organizmy państw na podstawie idei
narodowych. Idea narodowości, bazując na chrześcijańskich wartościach, a przede
wszystkim na równości i braterstwie, podniosła poziom moralny międzynarodowych
stosunków – jak oceniał F. Michejda; wojny nie wybuchały już z przyczyn ocenianych
przez niego jako błahe: o kochanki, z powodu intryg dworskich, w interesie jednostek, ale w imię wyższych, szczytnych celów, w interesie całych narodów – o prawo
do ich bytu. Idea obudziła uśpione i spoczywające na dnie duszy moralne, intelektualne oraz umysłowe siły narodów. Świadome własnej tożsamości, społeczeństwa powołane do życia wydały zaskakujące owoce − narody, które jeszcze wczoraj prawie
nic nie znaczyły, podniosły się na wysoki szczebel oświaty i cywilizacji:
„Kto się chce o tym przekonać niech zważy, co się w krótkim czasie stało z Czechami
Węgrami, Bułgarami, jak żywotną siłę i potęgę ducha mimo wiekowej niewoli i ucisku
okazał nasz polski naród, czym się zresztą stały Niemcy. Wszędzie narodowość, miłość
kraju ojczystego były tą czarodziejską różdżką, którą odmłodziła starych, uzdrowiła
chorych, wskrzesiła umarłych”46.
F. Michejda konkludował, że idea narodowości doprowadzając do rozwoju wymienionych wyżej wartości, zostawiła je jako pewny i niezachwiany wkład w dzieje
ludzkości i ustępowała na drugie miejsce. Pierwsze miejsce zaczynała zdobywać według F. Michejdy wschodząca i coraz szerzej znana kwestia socjalna.
Postawa Franciszka Michejdy wobec monarchii habsburskiej
W swoich poglądach politycznych F. Michejda prezentował postawę lojalnego poddanego monarchii. Nie było to niczym nadzwyczajnym, ponieważ zarówno
w Galicji, jak i na Śląsku Cieszyńskim, patriotyczne postawy względem monarchii
reprezentowali przedstawiciele większości polskich stronnictw (w tym także endecji, ku niezadowoleniu R. Dmowskiego)47. Swoje poglądy na temat relacji i stosunków monarchii wyrażał F. Michejda również w prasie:
„O tém, że »Nowy Czas« chce oddać cesarzowi, co jest cesarskie, a co jest bożego,
Bogu, że będzie się starał austryacki patryotyzm ludu naszego umacniać, że będzie stał
na stanowisku konstytucyi austryackiéj i wyznawał zasady, które poręcznją obywatelom
wolność zasadniczemi ustawami poręczoną, nie trzeba nam mówić. Nie ma w tém między nami i »Nowym Czasem« żadnej różnicy, jest to zupełnie i nasze stanowisko”48.
BiAT, APEAC, Franciszek Michejda (1848-1921); Prace twórcy spuścizny, sygn. XV/4, Listy o narodowości, s. 38.
Tamże, s. 40.
47
R. Kochnowski: Przy Tobie Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy… Monarchia habsburska w polskiej myśli politycznej lat 1860-1914. Kraków 2009, s. 171.
48
F. Michejda: W obronie i ku porozumieniu. „Przyjaciel Ludu” nr 16 z 16 VIII 1885 r., s. 123.
45
46
77
Anna Kubica
F. Michejda uważał, że monarchia, składając się z tylu odmiennych krajów i narodów, różniących się między sobą językiem, obyczajami, przeszłością historyczną i rozwojem cywilizacyjnym, powinna pozwolić, by te narody rządziły się same
według swoich potrzeb, a nad nimi powinna stać wspólna władza i zarząd. Pastor
nawiejski przyznawał oczywiście każdemu z tych narodów prawo do odrębności
języka, kultury, bytu i swobodnego rozwoju. W tym układzie Niemcy mieli być niczym Oktawian August, pierwszymi pośród równych z racji największego rozwoju
cywilizacyjnego. Jedność monarchii miała się opierać na zadowoleniu wszystkich
narodów, które w całości monarchii miały widzieć nie wroga i ciemiężyciela, ale
obrońcę swoich praw i wolności. Więzy pomiędzy poszczególnymi narodami miały
się opierać nie na odgórnej centralistycznej władzy, ale na wzajemnej miłości, przywiązaniu, szacunku i wspólnocie interesów49. Zrozumienie siebie i innych to według
F. Michejdy miał być pierwszy i najważniejszy krok do zgody oraz wspólnego spokojnego egzystowania obok siebie50.
Podobną koncepcję wyznawał Karol Renner, Morawianin i socjaldemokrata, który proponował funkcjonowanie państwa w oparciu o dwuwymiarowy federalizm.
Z jednej strony państwo miałoby się składać z prowincji o względnie jednorodnym
składzie narodowościowym, z drugiej strony miały istnieć wspólnoty narodowe ponadterytorialne, które dbałyby o sprawy kulturowe danych narodowości. Każdy poddany po zadeklarowaniu swojej narodowości, niezależnie od miejsca zamieszkania
miał mieć możliwość wyboru swojego samorządu kulturowego, który dbałby o jego
interesy. Koncepcja ta miała chronić wszelkie mniejszości zamieszkujące różne terytoria monarchii habsburskiej. Cały system federacji poszczególnych terytoriów
i instytucji ponadterytorialnych miał podlegać wspólnej władzy centralnej, gwarantującej jedność państwa w dziedzinie militarnej i gospodarczej51. Zresztą, jak dowodził Henryk Wereszycki, upadek lub rozpad monarchii naddunajskiej przed pierwszą
wojną światową wiązałby się z długotrwałymi wojnami między Niemcami a Rosją
o opanowanie krajów składowych Austro-Wegier. Łączyłoby się to nieodzownie ze
zniszczeniami gospodarczymi, ale również położyłoby kres rozwojowi kulturalnemu poszczególnych narodowości, które znalazłyby się pod uciskiem niemieckim lub
rosyjskim52. W przypadku Czechów i Polaków ze Śląska Cieszyńskiego dostanie się
w zasięg wpływów cesarskiej Rzeszy skutkowałoby z pewnością pozbawieniem odrębności narodowej obu nacji53. Słowa czeskiego polityka Karola Kramarza z 1906
roku, wypowiedziane w parlamencie wiedeńskim, odnosiły się również do sytuacji
ludności polskiej:
„Położenie naszego narodu w sercu Europy i układ stosunków międzynarodowych
zmusza nas bardziej niż kiedykolwiek, aby widzieć najlepszą gwarancję dla naszego
narodu w silnej, wewnętrznie zdrowej Austrii”54.
Dlatego zarówno F. Michejda, jak i inni politycy oraz mężowie stanu reprezentujący mniejszości narodowe dążyli wprawdzie do maksymalnego poprawienia poTamże, s. 124.
F. Michejda: W obronie i ku porozumieniu. „Przyjaciel Ludu” nr 17 z 6 IX 1885 r., s. 134.
H. Wereszycki: Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia narodowościowe. Kraków 1986, s. 255–256.
52
Tamże, s. 256–257.
53
Tamże, s. 271.
54
Tamże.
49
50
51
78
łożenia oraz praw własnej narodowości, jednak nie skłaniali się do rozbicia całości
monarchii. W państwie habsburskim widzieli jedyną szansę na harmonijne i spokojne
współistnienie oraz rozwój różnych narodów. Dopiero pod koniec pierwszej wojny
światowej, kiedy rozpad Austro-Węgier był nieunikniony, F. Michejda wszystkie siły
skierował na to, by ludność polska Śląska Cieszyńskiego połączyła się z nowo powstającym państwem polskim.
Franciszek Michejda a Roman Dmowski
Fakt, że F. Michejda podczas swojej działalności założył Polskie Stronnictwo
Narodowe (odłam Narodowej Demokracji, dalej: ND), mógł świadczyć o skłonnościach nacjonalistycznych. By się przekonać o trafności tego określenia, konieczne
jest choćby pobieżne zestawienie poglądów F. Michejdy z głównymi myślicielami
ND. Ideologowie endeccy z Janem Ludwikiem Popławskim na czele definiowali,
podobnie jak pastor z Nawsia, naród w kategoriach kulturowo-językowych, ale
sami siebie określali narodowcami, ponieważ patriota wydawał im się pojęciem
zbyt szerokim i niejednoznacznym, kojarzącym się raczej z miłością do kraju, a nie
narodu55. Z kolei w rozumieniu R. Dmowskiego wszelkie stosunki międzynarodowe podlegały prawom walki o byt, wyłączając z nich kategorię sprawiedliwości
i moralnej słuszności. Relacje pomiędzy narodami rozpatrywał w kategorii siły
i słabości. Dla niego interes narodu polskiego jako całości był najwyższą wartością
polityczną, dlatego należało podporządkować wolności obywatelskie dobru narodu, które wcale nie musiało być tożsame z interesem jednostki56. ND, z Janem
Ludwikiem Popławskim, Zygmuntem Balickim i Romanem Dmowskim na czele,
za punkt wyjścia brała etniczną koncepcję narodu, ale zarazem głosiła, że etniczne
polskie terytorium narodowe jest małe, a każdy naród wierzący w swoją przyszłość
musi mieć terytorium większe od etnicznego. Ekspansja była prawem przyrodzonym i nie wymagała usprawiedliwień ideologicznych. J. L. Popławski uważał, że
odbudowane państwo polskie obejmie część ziem litewsko-ruskich, a tamtejsza
ludność miała ulec polonizacji, ponieważ państwo narodowe powinno być kulturowo homogeniczne57. Stanowisko to podzielał R. Dmowski, który dzielił narody na:
państwowe − mające prawo do ekspansji (Polacy) oraz szczepy podrzędne, które
zadowolą się pewnymi prawami językowymi i pogodzą się z nadrzędną narodowością państwa (Rusini, Litwini). Dmowski w swoich poglądach, w zależności od
problemu, stosował kategorie etniczne w stosunku do Śląska i Mazur, a w wypadku Kresów Wschodnich cywilizacyjno-historyczne. Polscy endecy odrzucali prawo
podrzędnych szczepów do samostanowienia, więc projektowany zasięg państwa
polskiego obejmował w takim stopniu tereny wschodnie, w jakim można było je
spolonizować58. Poglądy R. Dmowskiego były zbliżone do poglądów niemieckich
liberałów, którzy mówili o wyższości kultury niemieckiej i asymilacji żywiołu polskiego poprzez wyższą kulturę.
A. Walicki: Kultura…, s. 385.
Patrz szerzej: tamże, s. 382–384.
57
Tamże, s. 494–495.
58
Tamże, s. 496.
55
56
79
Anna Kubica
Taka postawa stała w jawnej sprzeczności z poglądami F. Michejdy, który uważał, że wszystkie narody były równe i miały takie same prawa. Co więcej, pastor
z Nawsia uważał również, że należy stawiać na ekspansję w wymiarze kulturowym,
poprzez rozwój duchowy i cywilizacyjny. Z kolei walka zbrojna miała być metodą obrony własnego narodu, a nie środkiem agresywnej ekspansji. F. Michejda,
opowiadając się za harmonijnym rozwojem społeczeństwa wieloetnicznego, był
niczym romantyczny organicznik, który swoją pracą i szeroko zakrojoną aktywnością społeczną działał na rzecz rozbudzenia świadomości oraz walczył o utrzymanie
i respektowanie praw politycznych, związanych z odrębnością językową i kulturalną59. Ten rodzaj patriotyzmu o proweniencji romantycznej potępiał immoralizm
polityczny i egoizm państwowy, a więc stał w opozycji do poglądów głoszonych
przez R. Dmowskiego.
Zgodnie z definicją Andrzeja Walickiego, który różnicował pojęcie nacjonalizmu,
F. Michejda był przedstawicielem nacjonalizmu romantycznego, który zakładał, że
narody zostały stworzone przez Boga. W pismach F. Michejdy można znaleźć echa
poglądów polskich romantyków, którzy definiowali naród, jako gromadę duchów
o wspólnym przeznaczeniu60. Taką postawę negował R. Dmowski, który myśl polityczną ND zbudował na krytyce politycznego romantyzmu. Naród miał przede
wszystkim dbać o swoje interesy, dlatego Dmowski, formułując zadania ND, na
pierwszym miejscu postawił wytępienie resztek romantyzmu politycznego61.
F. Michejda w swoich poglądach był nacjonalistą, ale nie w rozumieniu endeckim, lecz nacjonalistą romantycznym, dalekim od zawziętości i zacietrzewienia.
Mimo znacznych różnic i rozbieżnych poglądów na współistnienie poszczególnych
narodów, prezentowanych przez pastora z Nawsia oraz przywódcę ND, stronnictwo stworzone przez F. Michejdę było odłamem partii endeckiej. Prawdopodobnie
wynikało to z ciążenia ku polskiej Galicji i chęci połączenia z pozostałym, etnicznie
polskim, terytorium monarchii habsburskiej. Na przyłączenie stronnictwa założonego przez pastora z Nawsia do ugrupowania endeckiego mogło mieć również wpływ
to, że przed pierwszą wojną światową narodowi demokraci wykazywali największe
zainteresowanie Śląskiem Cieszyńskim i jego problemami, a w swoich oficjalnych
pismach traktowali jego całość jako integralną część polskiego terytorium, które
w przyszłości powinno znaleźć się w granicach państwa polskiego62. Nagłośnienie
oraz niejako rozpowszechnienie sprawy cieszyńskiej przez narodowców galicyjskich
miało również swoje wymierne skutki w postaci wsparcia materialnego z Królestwa
Polskiego, umożliwiającego rozwijanie i funkcjonowanie instytucji kulturalno-oświatowych na Śląsku Cieszyńskim63.
Tamże, s. 381–382.
Tamże, s. 402.
Tamże, s. 382–383.
62
J. Gruchała: Śląsk Cieszyński w polskiej myśli politycznej w końcu XIX i na początku XX w. (do 1918 r.).
„Pamiętnik Cieszyński” t. 8, 1994, s. 14.
63
Tamże, s. 16–17.
59
60
61
80
Anna Kubica
Franciszek Michejda vs. polnische Nationalsache im Teschener Schlesien gegen Ende des
19. Jahrhunderts
Zusammenfassung
Der umfassende Archivnachlass des Pfarrers Franciszek Michejda, gesammelt in der
Bibliothek und im Archiv „Tschammer“ in Teschen, bildete eine Grundlage für die von der
Autorin vorgenommene Analyse seiner politischen und gesellschaftlichen Anschauungen.
Dieser Führer der polnischen, evangelischen Nationalbewegung im tschechischen Schlesien war ein Vertreter der damals engen Schicht der ausgebildeten Polen. Er vermochte es,
seine nationalsozialistischen Anschauungen mit der Treue gegenüber der Habsburgermonarchie und einer konservativen Weltanschauung in Einklang zu bringen.
Anna Kubica
Franciszek Michejda in view of Polish national affair in Cieszyn Silesia at the turn of the
19th century
Summary
Thanks to the rich archival legacy from the Reverend Franciszek Michejda preserved
in Tschammer Library and Archives in Cieszyn, the author took on the analysis of his political and social views. This leader of the Protestant Polish national movement in Cieszyn
Silesia was the representative of a narrow class of educated Polish people of that time. He
could combine his nationalistic views with loyalism to Habsburg Monarchy and conservative worldview.
81
nr
9 (2012)
Joanna Sowa
Sosnowiec w fotografii. Materiały
fotograficzne do dziejów Sosnowca w zasobie
Archiwum Państwowego w Katowicach
W 2012 roku przypada 110. rocznica powstania miasta Sosnowiec. Archiwum
Państwowe w Katowicach postanowiło przyłączyć się do obchodów rocznicy i zaprezentować materiały z własnego zasobu, które obrazują rozwój historyczny miasta.
W zasobie katowickiego Archiwum znajdziemy około 200 zespołów archiwalnych
z 90 000 jednostek archiwalnych, co równa się ponad 1000 m.b. akt, w których
można przeprowadzać badania nad dziejami Sosnowca oraz miejscowości historycznie z nim związanych1. Ze względu na tak ogromną ilość materiałów archiwalnych
dotyczących Sosnowca oraz miejscowości, które obecnie znajdują się w jego granicach, zdecydowano się na przedstawienie w niniejszym artykule tylko dokumentacji
fotograficznej.
Celem artykułu nie jest przedstawienie historii miasta Sosnowca, jednak krótki
rys historyczny powinien ułatwić korzystanie z zaprezentowanego materiału źródłowego. Miasto Sosnowiec uzyskało prawa miejskie na mocy ukazu cara rosyjskiego
Mikołaja II Romanowa z dnia 10 czerwca 1902 roku2. Swoją nazwę wzięło od osady
młyńskiej, która znajdowała się nad rzeką Brynicą już w początkach XVIII wieku3.
W granicach miasta Sosnowca (Sosnowic) w 1902 roku znalazły się: Stary Sosnowiec, Pogoń, Ostra Górka, Sielec, Kolonia Radocha i osada Blumenthala oraz grunta
drogi żelaznej warszawsko-wiedeńskiej. Nowo utworzone miasto obejmowało 1875
ha i liczyło ok. 60 000 mieszkańców. Tuż przed wybuchem I wojny światowej ludność miasta Sosnowca stanowiła prawdziwą mozaikę narodowościową i wyznaniową.
Według danych z 1911 roku w Sosnowcu zamieszkiwało 68,05% Polaków, 11,55%
Niemców, 18,24% Żydów oraz 2,16% Rosjan. Różnorodnemu składowi narodowościowemu odpowiadał podział wyznaniowy na katolików, ewangelików, prawosławnych, wyznawców judaizmu i mariawitów4. W 1915 roku, kiedy miasto Sosnowiec
znajdowało się pod okupacją niemiecką, powiększono je o: Konstantynów z Pekinem
i Środulą oraz Fabryką Kotłów Parowych W. Fitzner i K. Gamper, majątek Zagórze,
1
2
3
4
Przy prowadzeniu poszukiwań niezbędną pomoc stanowi, zob.: Archiwum Państwowe w Katowicach:
Informator po zasobie. Red. P. Matuszek. Warszawa 2007. Por. internetowa baza danych SEZAM –
będąca spisem wszystkich zespołów i zbiorów przechowywanych w archiwach państwowych w Polsce
oraz w archiwach i instytucjach współpracujących z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych –
www.archiwa.gov.pl.
Alfavitnyj ukazatel' k Sobraniu uzakoneníj i rasporâženíj Pravitel’stva, Izdavaemomu pri
Pravitel’stvuûŝem Senat. Za pervoe polugodíe 1902 goda. C.-Peterburg” 1902, s. 925.
J. Sobczykowa: Dzieje nazwy „Sosnowiec” (szkic onomastyczny). „Rocznik Sosnowiecki” t. V, 1996,
s. 121–131; A. Konias: Sosnowiec w kartografii – plany i mapy miasta. [W:] Sosnowiec. Problemy
ekologii, socjologii, historii i kultury. Sosnowiec 1992, s. 63–80; M.E. Nita: Narodziny miasta. [W:]
Sosnowiec. 100 lat dziejów miasta. Red. J. Walczak. Sosnowiec 2002, s. 13–25.
Z. Studencki, M. Śmiałek, M. Węcel: Sosnowiec na dawnej widokówce. Sosnowiec 2010, s. 16.
83
Joanna Sowa
gminę Modrzejów i gminę Milowice z Hutą i Kopalnią „Milowice”, Walcownię Rur
i Cegielnię „Hrabia Renard” i Fabrykę Drutu A. Deichsla położone w miejscowości
Dębowa Góra5. Teren miasta wzrósł do 3050 ha i pozostał niezmieniony do 1953
roku, liczba ludności w 1915 roku wynosiła 140 000 mieszkańców6. Do powstania
i ukształtowania się miasta Sosnowca przyczyniło się wiele czynników. Najważniejszy
był przemysł. Powstał on w oparciu o miejscowe złoża naturalne węgla kamiennego,
żelaza, galmanu oraz gliny i piaskowca. Duże znaczenie dla rozwoju miasta miały
rzeki Czarna i Biała Przemsza oraz Brynica i Bobrek. Do rozwoju przemysłu i handlu
zdecydowanie przyczyniło się zbudowanie i uruchomienie w 1848 roku linii kolejowej warszawsko-wiedeńskiej. Duże znaczenie miało także przygraniczne położenie
miasta i związane z tym zainteresowanie przemysłowców z Górnego Śląska7.
Odzyskanie w 1918 roku niepodległości, a także prężny rozwój przemysłu, handlu i usług stworzyły klimat do przekształcenia się Sosnowca w ośrodek wielkomiejski. W latach 1918–1939 Sosnowiec administracyjnie znalazł się w województwie
kieleckim. W okresie tym rozkwitło życie kulturalne. Czołową instytucją kulturalną
Sosnowca był teatr, działały stowarzyszenia kulturalno-naukowe: Towarzystwo Artystyczne Zagłębia Dąbrowskiego (później Klub Literacki) i Towarzystwo Naukowe
Zagłębia Dąbrowskiego. W Sosnowcu wychodziły trzy dzienniki: „Expres Zagłębia”,
„Kurier Zachodni” i „Torpeda”. Rozszerzona została sieć szkolnictwa średniego: 7 gimnazjów męskich i żeńskich. Skład narodowościowy i wyznaniowy ludności Sosnowca
zmienił się, z licznych grup narodowościowych pozostały w zasadzie dwie: polska i żydowska. Sosnowiec w dwudziestoleciu międzywojennym utrwalał swoją pozycję jako
najważniejszy ośrodek Zagłębia i najbardziej uprzemysłowione miasto województwa
kieleckiego. Świadczyć o tym miało utworzenie w 1934 roku powiatu grodzkiego,
a także umiejscowienie w Sosnowcu Sądu Okręgowego i Izby Przemysłowo-Handlowej. W latach 1933–1936 wybudowano także nowy imponujący gmach ratusza.
Podczas okupacji hitlerowskiej Sosnowiec miał odgrywać rolę nowego centrum
administracyjnego na niemieckich terenach wschodnich przyłączonych do Górnego Śląska. Wprowadzenie tego planu w życie poprzedziła eksterminacja ludności
żydowskiej i polskiej. Sosnowiec zajmował wtedy powierzchnię 33 km2 i zamieszkiwało go 136 000 mieszkańców, w przeważającej części narodowości polskiej. Funkcję nadburmistrza komisarycznego pełnili: najpierw Schneider, a następnie Martin
Schoenwalder. Jednak działania wojenne, deportacja w latach 1942–1943 ludności
5
6
7
Ogłoszenia niemieckiego Naczelnika powiatu będzińskiego, zamieszczone w: „Gazeta Urzędowa Powiatu Będzińskiego”, nr 21 z dnia 13.07.1915 r., nr 23 z dnia 27.07.1915 r., nr 32 z dnia 20.09.1915 r.,
nr 38 z dnia 27.10.1915 r.
M.E. Nita: Narodziny miasta…, s. 24.
Tamże, s. 13–15. Opracowania dotyczące dziejów Sosnowca, zob.: M. Kantor-Mirski: Z przeszłości
Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy. T. I i II. Sosnowiec 1931–1932; J. Ziółkowski: Sosnowiec. Drogi
i czynniki rozwoju miasta przemysłowego. Katowice 1960; Sosnowiec. Zarys rozwoju miasta. Red. H.
Rechowicz. Warszawa – Kraków 1977; Sosnowiec. 100 lat… Warto zapoznać się z publikacjami Muzeum w Sosnowcu, m.in.: „Rocznik Sosnowiecki”; M. Śmiałek: Sosnowieckie ABC. T. I-VI. Sosnowiec
2002–2007; Z. Studencki, M. Śmiałek, M. Węcel: Sosnowiec na dawnej… Zobacz także publikacje
o charakterze popularnym dotyczące Zagłębia Dąbrowskiego i Sosnowca, m.in.: J. Przemsza-Zieliński:
Historia Zagłębia Dąbrowskiego. Sosnowiec 2006; tenże: Sosnowiec znany i nieznany. Sosnowiec 1992;
tenże: Sosnowiecka encyklopedia historyczna. Sygnały biograficzno-historyczne. Sosnowiec 1994–2000,
z. 1–5; D. Kmiotek: Sosnowiec. Fotoarchiwum. Dąbrowa Górnicza 2008; tenże: Sosnowiec. Spacerownik
historyczny. Dąbrowa Górnicza 2011.
84
Sosnowiec
w fotografii.
Materiały
fotograficzne do dziejów
Sosnowca…
żydowskiej do obozów koncentracyjnych oraz częściowe wysiedlenia ludności polskiej powstrzymały dalszy rozwój miasta. Spod okupacji niemieckiej Sosnowiec został wyzwolony 27 stycznia 1945 roku przez oddziały 1. Frontu Ukraińskiego8.
Po wyzwoleniu w 1945 roku Sosnowiec znalazł się w województwie śląskim9. Stał
się wtedy tylko jednym z sześciu większych miast nowego województwa obok Katowic, Chorzowa, Bytomia, Zabrza i Gliwic. Nastąpiło dalsze obniżanie rangi miasta.
W roku 1946 Sosnowiec liczył tylko 77 000 mieszkańców10, w przeważającej mierze
narodowości polskiej. Polityka władz i rozwój sosnowieckiego przemysłu w latach 50.
XX wieku przyczyniły się do ponownego rozwoju miasta. W 1953 roku rozszerzono
granice miasta, w którym znalazły się: Niwka, Dańdówka, Bór i Jęzor11. Wzrosła także liczba ludności, przekraczając zaludnienie przedwojenne, w 1960 roku w Sosnowcu zamieszkiwało ponad 131 000 mieszkańców. W latach 1973–1977 zaszły istotne
zmiany na mapie administracyjnej ówczesnego województwa katowickiego. Jedną
z najbardziej zauważalnych było powstanie kilku rozległych miast, których genezy
należy szukać w integracji małych i średnich miast wyspecjalizowanych z sąsiednimi,
większymi metropoliami. W 1975 roku do Sosnowca włączono bezpośrednio trzy,
a pośrednio cztery miasta: Kazimierz Górniczy, Klimontów, Porąbkę i Zagórze, oraz
dwa osiedla miejskie: Maczki (Granica) i Ostrowy Górnicze (Niemce)12. Najlepiej
łączenie odrębnych jednostek administracyjnych w jedno miasto Sosnowiec przedstawia poniższa tabela.
Jednostki administracyjne związane z umiastowieniem współczesnego Sosnowca
Miejscowość
Modrzejów
Niwka
Sosnowiec
Kazimierz Górniczy
Klimontów
Porąbka
Zagórze
Ostrowy Górnicze
Maczki
Miejscowości
umiastowione
1706–1870
1780–1801
1902
1967–1975
1967–1975
1967–1975
1967–1975
–
–
Miejscowości
nieumiastowione
–
1947–1953
–
–
–
–
–
1956–1967
1958–1973
W granicach Sosnowca
od roku
1915
1953
1902
1975
1975
1975
1975
1975
1975
Źródło: Tabela opracowana przez Roberta Krzysztofika, z artykułu: R. Krzysztofik: Proces umiastowienia
obszaru współczesnego Sosnowca i jego efekty. [W:] „Rocznik Sosnowiecki. Oblicza miasta” t. XV, 2007,
s. 103.
Oznaczenia:
–w kol. 1 kursywą zaznaczono miejscowości, które nie uzyskały praw miejskich;
–w kol. 2 zaznaczono okres posiadania praw miejskich;
–w kol. 3 wskazano okres posiadania praw osiedla miejskiego, a w przypadku Niwki statusu gminy wiejskiej o miejskim trybie finansowania.
R. Kaczmarek, M. Węcki: Miasta Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego 1939–1945. Katowice
2009, s. 54–55.
9
„Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” nr 27 z 1945 r., poz. 167.
10
Z. Woźniczka: Sosnowiec pod rządami PZPR w latach 1949–1960. [W:] Sosnowiec. 100 lat…, s. 256–257.
11
„Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” (dalej: Dz. U. PRL) nr 41 z 1953 r., poz. 186.
12
R. Krzysztofik: Proces umiastowienia obszaru współczesnego Sosnowca i jego efekty. [W:] „Rocznik Sosnowiecki. Oblicza miasta” t. XV, 2007, s. 83–106; Dz. U. PRL nr 15 z 1975 r., poz. 87.
8
85
Joanna Sowa
Obecnie Sosnowiec liczy ponad 217 000 mieszkańców i jest położony na powierzchni 9126 ha13.
Kwerenda dotycząca materiałów fotograficznych do dziejów Sosnowca została
przeprowadzona tylko w zasobie centrali Archiwum Państwowego w Katowicach,
nie uwzględniono akt oddziałów zamiejscowych Archiwum. Poszukiwania przeprowadzono w dwóch etapach. W pierwszym etapie do poszukiwań wytypowano ok.
200 zespołów i zbiorów, w tym: administracji ogólnej, władz szczebla centralnego,
wojewódzkiego i prowincjonalnego, powiatowego, miejskiego i gminnego, administracji specjalnej, instytucji wymiaru sprawiedliwości, samorządu gospodarczego,
zawodowego i związków zawodowych, spółdzielczości, urzędów i instytucji gospodarczych, przedsiębiorstw, stowarzyszeń i związków, partii politycznych, organizacji
i ruchów społecznych, instytucji nauki, oświaty i kultury, instytucji ochrony zdrowia
i opieki społecznej, zbiorów, kolekcji i spuścizn. Drugi etap poszukiwań przeprowadzono, w wytypowanych wcześniej zespołach archiwalnych, w oparciu o pomoce ewidencyjne (inwentarze, spisy robocze, spisy zdawczo-odbiorcze), w wykazie
uwzględniono jednostki archiwalne opisane jako materiał fotograficzny. Należy zaznaczyć, iż przeprowadzona kwerenda nie wyczerpuje całego zagadnienia i będzie
systematycznie kontynuowana, stanowi jednak próbę usystematyzowania materiałów i może okazać się pomocna dla użytkowników prowadzących badania nad dziejami miasta Sosnowca. W wykazie zamieszczono tylko odbitki pozytywowe, w 99%
czarno-białe, oraz drukowane materiały ikonograficzne takie jak pocztówki, katalogi
i albumy. Ze względu na to, że odnaleziony materiał źródłowy w przeważającej mierze posiada robocze pomoce ewidencyjne, zmodyfikowano opis tematów i fotografii,
w niektórych przypadkach zweryfikowano tytuły oraz gdy się to udało, ustalono
przybliżoną datację fotografii14. Postanowiono nie zmieniać nadanych w pomocach
ewidencyjnych informacji dotyczących nazw miejscowości i ulic oraz powszechnie
stosowanych skrótów.
Zespoły zawierające materiały fotograficzne do dziejów Sosnowca z zasobu Archiwum
Państwowego w Katowicach
13
14
Numer
zespołu
12/187
12/224
Nazwa zespołu
Daty skrajne
Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Katowicach
Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach
12/361
12/543
Giesche Spółka Akcyjna Dyrekcja Zakładów Hutniczych w Szopienicach
Urząd Wojewódzki w Katowicach
1945–1947
[1928]
1950–1973
[1991]
1873–1944
[1946]
1974–1998 [2001]
Strona internetowa miasta Sosnowiec – www.sosnowiec.pl.
Jako materiał porównawczy wykorzystano: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego (dalej: NAC),
zespół 3/1 Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, dostępne na stronie internetowej www.audiovis.nac.pl lub www.nac.gov.pl; zbiory fotografii Śląskiej Biblioteki Cyfrowej dostępne
na stronie internetowej www.sbc.org.pl/dlibra/collectiondescription; fotografie i pocztówki zamieszczone w publikacjach: J. Ziółkowski: Sosnowiec…; Sosnowiec. Zarys rozwoju miasta…; Z. Studencki,
M. Śmiałek, M. Węcel: Sosnowiec na dawnej…; D. Kmiotek: Sosnowiec. Fotoarchiwum…
86
Sosnowiec
w fotografii.
Materiały
12/766
12/776
Wojewódzkie Biuro Projektów w Katowicach
Akta miasta Sosnowca
12/1793
Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Katowicach
12/2180
12/2434
12/2497
Związek Strzelecki w Niwce k. Sosnowca
Kolekcja Olgi Koziełkow z Sosnowca
Zakład Silników Elektrycznych Małej Mocy „EMA – SILMA” w Sosnowcu
12/2498
Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej – Jednostka Zakładowa Zakładu
Silników Elektrycznych Małej Mocy „EMA – SILMA” w Sosnowcu
Sosnowca…
1952–1997
[1854]
1902–1945
[1871]
1948–1990
1934–1937
1894–1992
[1963]
1969–1992 [2003]
1978–1986
Wykaz materiałów fotograficznych do dziejów Sosnowca z zasobu Archiwum Państwowego
w Katowicach
Fotografie zostały podzielone na grupy i podgrupy rzeczowe, a następnie ułożone
w ramach tych grup i podgrup chronologicznie.
W wykazie, biorąc pod uwagę układ tematyczno-chronologiczny, uwzględniono
następujące elementy:
1) temat lub opis fotografii;
2) daty skrajne;
3) autor fotografii;
4) nr zespołu;
5) sygnatura.
1. Fotografie dotyczące miasta
1.1. Widok ogólny
– Sosnowiec Środula – panorama; 1985–1987; autor: nieznany; 12/766; sygn. Fotografie P/27/531-224-0001 – P/27/531-224-0004 i P/7/531-22-0001.
– Sosnowiec Pogoń – na drugim planie kościół św. Tomasza; lata 30. XX wieku;
autor: Koziełkow; 12/2436; sygn. 1/14 k. 27 f. 24.
– Sosnowiec Pogoń – na drugim planie budynek Gimnazjum im. H. Rzadkiewiczowej; lata 30. XX wieku; autor: Koziełkow; 12/2436; sygn. 1/14 k. 1 f.22.
1.2. Osiedla i ulice
– Budowa osiedla Juliusz; 1958; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 33.
– Osiedla: Sienkiewicza, Rudna i Modrzejów, X-lecie Międzyzakładowej Górniczej
Spółdzielni Mieszkaniowej „Zagłębie” w Sosnowcu; 1963–1973; autor: Jerzy
Łakomski; 12/1793; sygn. Albumy 149.
– Osiedla: A. Kowalczyka, Wagowa I i Wagowa II; 1974; autor: nieznany; 12/1793;
sygn. Albumy 218.
– Osiedle Rudna, Basen kąpielowy na osiedlu Rudna; 1977; autor: St. Jakubowski
z KAW15; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1192.
15
Krajowa Agencja Wydawnicza, w tekście KAW.
87
Joanna Sowa
– Osiedle Piastów budowane przez KBO Zagłębie; 1977; autor: J. Mirski z KAW;
12/1793; sygn. Foto Z/IV/1214.
– Ulice Żeromskiego i Orla; przed 1939; autor: nieznany; 12/808; sygn. 177.
– Ulice Sosnowca w okresie II wojny; 1941; autor: nieznany; 12/808; sygn. 177.
– Widoki ulic w Zagórzu z lipca 1941 roku; 1941; autor: nieznany; 12/808; sygn.
196.
– Założenie ogrodowe w Małym Zagórzu z lipca 1941 roku; 1941; autor: nieznany;
12/808; sygn. 197.
1.3. Budynki
– Budynki użyteczności publicznej w Sosnowcu: I. siedziba Magistratu, ul. Mikołajewska (dzisiaj Kołłątaja 8), II siedziba Magistratu miasta Sosnowca, ul. Warszawska 6; 1902–1934; autor: Bracia Altman; 12/808; sygn. 164.
– Ratusz w Sosnowcu: budowa Ratusza, budynek Ratusza; 1934–1939; autor: Lazar, Bracia Altman; 12/808; sygn. 165.
– Budynki użyteczności publicznej w Sosnowcu: Ratusz, plac przed Ratuszem;
1941; autor: nieznany; 12/808; sygn. 178.
– Budynki użyteczności publicznej i domy w Zagórzu; 1939–1945; autor: nieznany;
12/808; sygn. 198.
– Stary i nowy kościół w Zagórzu; 1941; autor: nieznany; 12/808; sygn. 199.
– Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego osiedle Środula, ul. Krasińskiego 5, Sosnowiec, Dobudówka i dzwonnica, 21.01.1961; 1961; autor: nieznany; 12/543;
sygn. Wyzn. 1/46416.
– Kościół Świętego Jacka, Walcownia i Dańdówka, ul. Braci Smółków, Sosnowiec,
Kościół i dzwonnica; 1959–1962, autor: nieznany; 12/543; sygn. Wyzn. 1/470.
– Kościół Matki Bożej Częstochowskiej i Wspomożenia Wiernych, Porąbka, Osiedle Juliusz, Kaplica murowana na cmentarzu parafii Klimontów; 1968; autor:
nieznany; 12/543; sygn. Wyzn. 1/478.
– Kościół św. Franciszka, ul. Partyzantów w Sosnowcu, Kościół, stan lipiec 1985
roku; 1985; autor: nieznany; 12/543; sygn. Wyzn. 1/479.
– Widok cerkwi prawosławnej [św. Mikołaja] w Sosnowcu; 1928; autor: nieznany;
12/361; sygn. P 37/7.
– Cerkiew św. Mikołaja w Sosnowcu; 1934; autor: A. Koffmahn; 12/2434; sygn.
1/14 k. 22 f. 22.
– Cerkiew św. Mikołaja w Sosnowcu; przed 1938; autor: Koziełkow; 12/2434;
sygn. 1/14 k. 20 f. 46.
– Cerkiew [Prawosławna pw. św.św. Wiery, Nadziei i Luby i matki ich Zofii w Sosnowcu]; 1985–1987; autor: nieznany; 12/766; sygn. Fotografie P/27/531-2240005 – P/27/531-224-0010.
– Dom Związku Strzeleckiego w Niwce; 1935; autor: nieznany; 12/2180; sygn. 1.
– Budynki w Sosnowcu; 1934; autor: Lazar; 12/808; sygn. 166.
16
W dokumentacji Wydziału ds. Wyznań Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach najczęściej występują fotografie obiektów sakralnych sporządzone przez służby dozoru budowlanego, dokumentujące niezgodność prowadzonych budów z przepisami. Por. Archiwum Państwowe w Katowicach, zespół 12/543
Urząd Wojewódzki w Katowicach [1946] 1974–1998 [2001], Wydział ds. Wyznań (Wyzn.), sygn.
Wyzn. 1/470, 1/478 –1/479.
88
Sosnowiec
w fotografii.
Materiały
Sosnowca…
– Fotokopie dokumentacji technicznej Budynku Stowarzyszenia Techników w Sosnowcu; 1926; autor: nieznany; 12/808; sygn. 166.
– Budynek restauracji „Savoy” w Sosnowcu; 1934; autor: Lazar; 12/808; sygn.
166.
– Budynek hotelu i restauracji „Savoy” oraz kina „Zagłębie” w Sosnowcu; około
1939 ze zbiorów niemieckich; autor: R. Radzikowski; 12/808; sygn. 181.
– Trzeci pałac Schöna nad Czarną Przemszą w Sosnowcu, Dziedziniec, ul. 1 Maja;
II połowa XX wieku; autor: nieznany; 12/808; sygn. 170.
– Zakładowy Dom Kultury kopalni „Kazimierz-Juliusz” – budynek; 1974; autor:
nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 218.
– Budynek Przedsiębiorstwa Robót Górniczych w Sosnowcu; 1978; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 117.
– Budynek Rady Delegatów Robotniczych Zagłębia Dąbrowskiego; 1918–1919,
autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/146.
– Budynek przy ul. Czerwonego Zagłębia, w którym mieścił się w latach 1945–1950
KM PPR i KM PZPR; 1950; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/318.
1.4. Mosty i wiadukty
– Nowy most na Przemszy; 1941; autor: nieznany; 12/808; sygn. 183.
– Most na Czarnej Przemszy, Odbudowa mostu na Czarnej Przemszy uszkodzonego
przez Niemców; autor: nieznany; 1945; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/157.
– Most na Czarnej Przemszy, ul. 1 Maja (Most został wysadzony przez uciekające
wojska niemieckie); 1946; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1105.
– Uroczystość poświęcenia wiaduktu kolejowego przy ul. Piłsudskiego w Sosnowcu; 1931; autor: Stelmaszczyk; 12/808; sygn. 174.
1.5. Pomniki i tablice pamiątkowe
– Pomnik Czynu Rewolucyjnego; 1967; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/
IV/414 – Foto Z/IV/415, Foto Z/IV/653, Foto Z/IV/773, Foto Z/IV/1610.
– Pomnik L[eona] Kruczkowskiego, Odsłonięcie pomnika Leona Kruczkowskiego
w 80 rocznicę urodzin. Pomnik dłuta Mariana Koniecznego; 1980; autor: K. Seko
z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1508.
– Tablica pamiątkowa Związku Strzeleckiego w Niwce; 1935; autor: nieznany;
12/2180; sygn. 1.
– Tablica pamiątkowa przy bramie Huty Katarzyna odsłonięta w 30. rocznicę
„Krwawej Środy” w Sosnowcu i płyta nagrobna Aleksandra Masłońskiego; 1936;
autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/520, Foto Z/II/522–Foto Z/II/524.
– Tablice pamiątkowe ku czci poległych w II wojnie: Polacy zamordowani przez
Niemców 03.09.1939 roku, przy ul. Żeromskiego; po 1945 roku; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/202.
– Tablice pamiątkowe ku czci poległych w II wojnie: Tablica ku czci Żydów powieszonych w 1940 roku, skrzyżowanie ul. B. Bieruta i Modrzejowskiej; po 1945
roku; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/203.
89
Joanna Sowa
– Tablice pamiątkowe ku czci poległych w II wojnie: Tablica ku czci powieszonych
przez Niemców 4 członków PPS GL, 01.02.1944 roku, przy ul. Ciepłej; po 1945
roku; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/210.
– Tablice pamiątkowe ku czci poległych w II wojnie: Tablica ku czci poległych
w walce z okupantem żołnierzy PPS GL, 14.03.1944 roku, przy ul. Przechodniej;
po 1945 roku; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/211.
– Tablice pamiątkowe ku czci poległych w II wojnie: Budynek Sosnowieckich Zakładów Przemysłu Bawełnianego i tablica ku czci Anastazego Kowalczyka „Nastka” zamordowanego przez Niemców w 1943 roku, zakłady jego imienia; 1962;
autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/628.
– Nagrobek Władimira Koziełkowa, Sosnowiec; 1908; autor: Bracia Altman;
12/2434; sygn. 1/14 k. 2 f. 46.
2. Fotografie dotyczące administracji państwowej i samorządowej
– Personel magistratu Sosnowca wraz z I prezydentem od założenia miasta Aleksandrem Sofronowem na czele; 1902; autor: nieznany; 12/808; sygn. 173.
– Urzędnicy magistratu miasta Sosnowca z 1917 roku; 1917; autor: Bracia Altman;
12/808; sygn. 164.
– Rady Miejskie w Sosnowcu – zdjęcia grupowe; 1919–1928; autor: nieznany;
12/808; sygn. 162.
– Rada Miejska Sosnowca – zdjęcie grupowe; 1928; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Foto Z/II/459.
– Zarządy Miejskie w Sosnowcu – zdjęcia grupowe; 1918–1934; autor: Bracia Altman; 12/808; sygn. 163.
– Zarząd Miasta Sosnowca – zdjęcie grupowe; 1928; autor: Bracia Altman; 12/1793;
sygn. Foto Z/II/458.
– Niemiecka Rada Miejska w Sosnowcu; czerwiec 1941; autor: nieznany; 12/808;
sygn. 183.
– Referat nadburmistrza Schoenwaldera w Sosnowcu; 10.06.1941; autor: nieznany;
12/808; sygn. 184.
– Wprowadzanie niemieckiego statusu gminnego w Sosnowcu; 10.06.1941; autor:
nieznany; 12/808; sygn. 185.
– Objazd Gauleitera Fritza Brachta przez powiat będziński. Sosnowiec; 10.06.1941;
autor: nieznany; 12/808; sygn. 182.
– Granica miasta Sosnowca w oczekiwaniu na Gauleitera Fritza Brachta; 10.06.1941;
– Starosta Klausa podczas zwiedzania fabryki drutu w Sosnowcu; początek lat 40.
XX wieku; autor: nieznany; 12/808; sygn. 186.
– Starosta Klausa podczas zwiedzania kopalni „Klimontów”; początek lat 40. XX
wieku; autor: nieznany; 12/808; sygn. 193.
– Zebranie przedwyborcze w Sosnowcu; 1947–1948; autor: B. Jaśkiewicz; 12/187;
sygn. Fot. 28.
– Spotkanie wyborców 25 okręgu wyborczego w Sosnowcu z Edwardem Gierkiem,
kandydatem tego okręgu na posła do Sejmu PRL. Prezydium; 6.03.1980; autor:
nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1466.
90
Sosnowiec
w fotografii.
Materiały
Sosnowca…
– Sosnowiec spotkanie przedwyborcze I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka;
1980; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 173.
3. Fotografie dotyczące instytucji wymiaru sprawiedliwości.
– Niemieckie budynki użyteczności publicznej w Sosnowcu: Sąd Okręgowy w Sosnowcu – pocztówka; 1939, ze zbiorów niemieckich z 1941 roku; autor: R. Brandys; 12/808; sygn. 178.
– Grupa więźniów w Sosnowcu; 1907; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto
Z/I/17.
– Policjanci przed więzieniem w Sosnowcu; 1933; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Foto Z/II/124.
4. Fotografie dotyczące ochrony zdrowia i opieki społecznej
– Zarząd Główny Kasy Brackiej Zagłębia Dąbrowskiego; 1936; autor: nieznany;
12/1793; sygn. Foto Z/II/462.
– Niemiecka służba zdrowia w Sosnowcu: 1. budynek Ubezpieczalni Społecznej,
2. Budynek Szpitala; 1939, 1940, ze zbiorów niemieckich; autorzy: R. Brandys,
R. Radzikowski; 12/808; sygn. 179.
– Nowa przychodnia zdrowia przy Kopalni „Sosnowiec”, budynek i wyposażenie;
1978; autor: K. Seko z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1246.
5. Fotografie dotyczące obchodów świąt i uroczystości
– Wystawa przemysłowo-handlowa w budynku Zakładów Schöna przy ul. 1 Maja;
1930; autorzy: Stelmaszczyk; Bracia Altman; 12/808; sygn. 174.
– Wystawa przemysłowo-handlowa, zdjęcie grupowe przed budynkiem Zakładów
Schöna; 1930; autor: nieznany; 12/2434; sygn. 1/13.
– Wystawa Polskiego Przemysłu, Handlu i Rzemiosła Zagłębia Dąbrowskiego –
katalog opracowany przez Szymona Wodzińskiego, otwarcie wystawy, zdjęcia
stoisk; 1939; autor: nieznany; 12/776; sygn. 2683.
– 1 Maja 1933, Manifestacja Fabryka Deichsla; 1933; autor: nieznany; 12/1793;
– Ratusz w Sosnowcu, Uroczystości poświęcenia Ratusza; 1934; autorzy: Bracia
Altman, Lazar, Stelmaszczyk; 12/808; sygn. 165.
– Nadanie nazwy ulicy w Sosnowcu im. POW; 1936; autor: Lazar; 12/808; sygn.
177.
– 30. rocznica „Krwawej Środy” w Sosnowcu, uroczystości przed Ratuszem, pochód ulicami Pogoni, tablica pamiątkowa przy bramie Huty Katarzyna, płyta
nagrobna Aleksandra Masłońskiego; 1936; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto
Z/II/511 – Foto Z/II/524.
– Flaga polska, Wciąganie na maszt flagi polskiej, po latach okupacji; styczeń 1945;
– Wyzwolenie 1945, Pierwsza manifestacja ludności z okazji wyzwolenia spod okupacji niemieckiej; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/723.
– Pogrzeb działacza ruchu robotniczego Zdzisława Cierpisza; 1947; autor: nieznany;
12/1793; sygn. Foto Z/IV/854.
91
Joanna Sowa
– Urodziny Józefa Stalina, Dekoracje budynków z okazji 70. rocznicy urodzin Józefa Stalina; 1949; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/546.
– 40-lecie powstania Komunistycznej Partii Polski w Sosnowcu, Obchody rocznicy
we wrześniu 1958 roku, na zdjęciach m.in. Aleksander Zawadzki, przewodniczący Rady Państwa, odbieranie sztandaru Związku Młodzieży Socjalistycznej, wiec
w parku sieleckim i przed budynkiem, w którym miała siedzibę Rada Delegatów
Robotniczych w Sielcu, odsłonięcie tablicy pamiątkowej, składanie wieńców na
grobie Władysława Dyląga – organizatora Czerwonej Gwardii; 1958; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/384 – Foto Z/IV/395, Foto Z/IV/591.
– 40. rocznica powstania Rad Delegatów Robotniczych, na zdjęciach: Gmach Partii w Sosnowcu, Gmach Prezydium MRN w Sosnowcu, obchody uroczystości
w parku sieleckim; 1958; autor: M. Wesołowski; 12/1793; sygn. Albumy 2.
– Spotkanie delegacji radzieckiej, uczestników Rewolucji Październikowej, z mieszkańcami Sosnowca; 1957; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/578.
– 30. rocznica powstania Polskiej Partii Robotniczej. Akademia z okazji 30. rocznicy
powstania Polskiej Partii Robotniczej, sala prezydium, na zdjęciach m.in.: I sekretarz KW PZPR Zdzisław Grudzień; 26.01.1971; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Foto Z/IV/427 – Foto Z/IV/429.
– Pomnik Czynu Rewolucyjnego, Uroczystości związane z odsłonięciem Pomnika
Czynu Rewolucyjnego, dekoracja sztandaru miasta Orderem Sztandaru Pracy
I klasy, manifestacja przed pomnikiem, spotkania po uroczystościach, na zdjęciach
m.in.: Władysław Gomułka, Edward Gierek; 1967; autor: nieznany; 12/1793;
sygn. Foto Z/IV/414 – Foto Z/IV/415, Foto Z/IV/773, Foto Z/IV/1610.
– Pomnik Czynu Rewolucyjnego, warta honorowa z okazji 61. rocznicy Rewolucji;
1978; autor: P. Sokołowski z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1302.
– Rocznica rewolucji, Złożenie kwiatów przez władze wojewódzkie Katowic, Bielska i Częstochowy pod Pomnikiem Czynu Rewolucyjnego z okazji rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej; 1980; autor: K. Seko z KAW;
12/1793; sygn. Foto Z/IV/1510.
– Manifestacja młodzieży województwa katowickiego przed Pomnikiem Czynu
Rewolucyjnego. Uczestniczy m.in.: Zdzisław Grudzień; 1980; autor: K. Seko
z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1470.
– Obchody Dni Sosnowca, Uroczystości; 1978; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Albumy 117.
6. Terror hitlerowski
– Oddziały szturmowe SA w Zagórzu; 1941; autor: nieznany; 12/808; sygn. 200.
– Egzekucja obywateli polskich w Sosnowcu; 08.08.1940; autor: Marian Mielczarek; 12/180; sygn. 145.
– Egzekucja 10 Polaków na nieużytkach nad Przemszą, zaplecze budynku Ratusza;
08.08.1940; autor: Marian Mielczarek; 12/1793; sygn. Foto Z/III/296.
– Egzekucja obywateli polskich przeprowadzona przez żołnierzy Wehrmachtu, Sosnowiec?; 1939–1945; autor: nieznany; 12/180; sygn. 603.
– Sosnowiec, obóz Radocha; 1939–1945; autor: nieznany; 12/180, sygn. 794.
92
Sosnowiec
w fotografii.
Materiały
Sosnowca…
– Obóz przejściowy przy ul. 1 Maja 21, z którego wysyłano transporty do obozów
koncentracyjnych, m.in. pierwszy transport księży i inteligencji z Zagłębia Dąbrowskiego; 1940; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/277.
– Więzienie przy ul. Ostrogórskiej; 1940; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/
III/281.
– Budynek, w którym znajdowała się placówka Gestapo, przy ul. Czerwonego Zagłębia?; 1942; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/328.
– Więzienie przy ul. Towarowej (w okresie okupacji więzienie dla kobiet); 1967;
7. Fotografie dotyczące gospodarki: przemysłu, rolnictwa, rzemiosła i handlu
7.1. Przemysł
7.1.1. Górnictwo
– Gwarectwo „Hrabia Renard” w Sosnowcu, Personel kopalni „Renard” Sosnowiec;
1900; autor: nieznany; 12/808; sygn. 173.
– Centralna Stacja Ratunkowa Górnicza w Sosnowcu – Ostra Górka; ok. 1914;
– Kopalnie; I połowa XX wieku; autor: Lazar; 12/808; sygn. 174.
– Kopalnia „Dorota” w Ostrowach Górniczych; 1940; autor: nieznany; 12/808;
sygn. 192.
– Kopalnia „Ludmiła”, Robotnicy kopalni „Ludmiła”; 1936; autor: nieznany;
12/1793; sygn. Foto Z/II/744.
– Kopalnie w Sosnowcu, Czyn społeczny Kopalni Węgla Kamiennego „Czerwone
Zagłębie”; 1948; autor: Mielczarek; 12/808; sygn. 189.
– Kopalnia „Niwka”, Delegacja radziecka z Nikitą Chruszczowem podczas spotkania z załogą kopalni „Niwka”; 1959; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/
IV/748.
– Kopalnie w Sosnowcu, Czyn społeczny Kopalni Węgla Kamiennego „Milowice”;
1948; autor: Mielczarek; 12/808; sygn. 189.
– Kopalnia Węgla Kamiennego „Milowice”, Dyspozytornia kopalni „Milowice”;
1970; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/670.
– Kopalnia Węgla Kamiennego „Klimontów”, Zdjęcia kopalni „Klimontów”, uroczyste obchody wręczenia przechodniego sztandaru Rady Ministrów i Centralnej
Rady Związków Zawodowych w dniu 20.07.1965 roku; 1965; autor: nieznany;
12/1793; sygn. Albumy 35.
– Obchody 40. rocznicy obrony kopalni „Klimontów” przed zatopieniem; 1973;
– Kopalnia Węgla Kamiennego „Kazimierz-Juliusz” w Kazimierzu, Zdjęcia kopalni,
obchody święta Barbórki, na zdjęciach m.in.: Władysław Gomułka i Edward Gierek; 1958; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 33.
– Kopalnia Węgla Kamiennego „Kazimierz-Juliusz” w Kazimierzu, Złota księga –
Polsce – ojczyźnie ludowej w jej XXX-lecie i XL-lecie – górnicy kopalni „Kazimierz-Juliusz” w Sosnowcu, zdjęcia kopalni, biogramy z fotografiami; 1974;
12/1793; sygn. Albumy 218.
93
Joanna Sowa
– Kopalnia Węgla Kamiennego „Kazimierz-Juliusz” w Kazimierzu, Złota księga – 35
lat PRL, ojczyźnie ludowej górnicy kopalni „Kazimierz-Juliusz” w Sosnowcu, fotografia kopalni; 1978–1979; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 219.
– Kopalnia „Porąbka”, Otwarcie zautomatyzowanej sortowni Kopalni „Porąbka”
Zagórze w dniu 30.04.1965 roku; 1965; autor: Franciszek Stobik; 12/1793; sygn.
Albumy 29.
– Kopalnia „Sosnowiec”, Wystawa: Postęp techniczny kopalni „Sosnowiec”;
26.02.1961; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 23.
– Biedaszybianie, Niwka koło Sosnowca; 1934; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Foto Z/II/297.
– Barbórka. Prezydent PRL Bolesław Bierut na święcie górników; 1948; autor: nieznany; 12/1793, sygn. Foto Z/IV/728.
– Barbórka. Zabawa barbórkowa w Domu Górnika; 1957; autor: nieznany; 12/1793;
sygn. Foto Z/IV/586.
– Barbórka. I sekretarz Władysław Gomułka w Klimontowie, w gościnie u górników
kopalni „Klimontów” w dniu święta górnika; 1958; autor: nieznany; 12/1793;
sygn. Z/IV/733.
– Międzynarodowy Kongres Górników w Sosnowcu, Zdjęcia z pobytu i uczestnictwa Nikity Chruszczowa na Międzynarodowym Kongresie Górników w Sosnowcu, na zdjęciach m.in.: Nikita Chruszczow i I sekretarz KC PZPR Władysław
Gomułka; 1959; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/744.
7.1.2. Huty, fabryki i zakłady przemysłowe, przedsiębiorstwa komunalne, spółdzielnie
– Huta „Katarzyna”, budynki; 1932; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/
II/259.
– Zdjęcie grupowe, Buchalteria Modrzejowskich Zakładów Górniczo-Hutniczych;
22.12.1922; autor: L. Zalega; 12/2434; sygn. 1/14 k. 22 f. 49.
– Fabryka Kotłów Przemysłowych FAKOP Sosnowiec, Album z okazji 100-lecia
zakładu (wcześniej Fitzner i Gamper, Polskie Zakłady Babcock-Zieleniewski),
zdjęcia współczesne oraz reprografie fotografii od 1918 roku; 1980; autor: zdjęcia
współczesne kolor – Tadeusz Szklarczyk, zdjęcia czarno-białe z archiwum FAKOP-u; 12/1793; sygn. Albumy 161.
– Fabryka samochodów w Sosnowcu, Zakład nr 7 fabryki samochodów małolitrażowych produkujący armaturę oświetleniową i drzwiową do samochodów osobowych (…) „Żiguli” i „Łada”; 1979; autor: K. Seko z KAW; 12/1793; sygn. Foto
Z/IV/1370.
– Fabryka Łożysk Tocznych, Rozruch mechaniczny Fabryki. Na zdjęciu przedstawiciel firmy angielskiej John Hanson i Andrzej Zając podczas regulacji automatycznych przetworników tyrystorowych; 1980; autor: K. Seko z KAW; 12/1793;
– Fabryka Łożysk Tocznych w budowie i ZPP „PREMA-MILMET” w Sosnowcu,
Zdjęcia z wizyty I sekretarza KW PZPR Zdzisława Grudnia, zdjęcia obiektów;
– Produkcja mikrokomputerów Sosnowiec, Pracownicy zakładu urządzeń automatyki przemysłowej opanowali przy wspólnej pracy z Instytutem Systemów
94
Sosnowiec
w fotografii.
Materiały
Sosnowca…
Sterowania produkcję minikomputerów. Uruchamianie pakietów do „Mery60”;
1980; autor: R. D'antoni z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1451.
– Przędzalnia „Intertex” Sosnowiec; 1980; autor: J. Makał z KAW; 12/1793; sygn.
Foto Z/IV/1527.
– Stacja kontenerowa PSK Sosnowiec; 1978; autor: St. Jakubowski z KAW;
12/1793; sygn. Foto Z/IV/1296.
– Zakłady Silników Elektrycznych Małej Mocy EMA-SILMA w Sosnowcu, Obchody 10-lecia zakładu, Obchody święta pracy, Zawody strzeleckie; 1979, lata 80.
XX wieku; autor: nieznany; 12/2497; sygn. 3/1, 3/2, 3/5.
– Zakłady Silników Elektrycznych Małej Mocy EMA-SILMA w Sosnowcu, Fotografie obiektów i urządzeń ZSEMM Ema-Silma, Fotografie produktów zakładu,
Technologia produkcji stojaków silników komutatorowych; lata 80. XX wieku;
autor: nieznany; 12/2497; sygn. 3/6 –3/9.
– Zakłady Silników Elektrycznych Małej Mocy EMA-SILMA w Sosnowcu, Delegacja do ChRL; lata 70. lub 80. XX wieku; autor: nieznany; 12/2497; sygn. 3/4.
– Zakłady Silników Elektrycznych Małej Mocy EMA-SILMA w Sosnowcu, Prezentacja Zakładu na targach Domexpo 96 – jesień; 1996; autor: nieznany; 12/2497;
sygn. 3/3.
– Pracownicy rzeźni w Sosnowcu: weterynarze – zdjęcia grupowe; 1914; autor:
Bracia Altman; 12/808; sygn. 172.
– Dyrekcja i Rada Towarzystwa, a także przedstawiciele samorządu nowo utworzonej spółki „Tramwaje Elektryczne” z Zagłębia Dąbrowskiego. Sosnowiec; lata 20.
– Zdjęcie grupowe przed budynkiem Ulen&Co., wejście do budynku Ulen&Co.
w Sosnowcu; 1926–1939; autor: nieznany; 12/2434; sygn. 1/14 k.25 f.45 i 1/14
k. 2 f.37.
– Robotnicza Spółdzielnia Spożywców Zagłębia Dąbrowskiego, Zdjęcia grupowe,
budynek Spółdzielni w Sosnowcu; 1923, 1929–1930, 1937; autor: nieznany; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/242 – Foto Z/II/245.
7.1.3. Bezrobocie
– Bezrobotni; 1933; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/295.
– Bezrobotni – zatrudnieni tymczasowo do porządkowania ulic; 1935; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/743.
7.1.4. Strajki
– Strajk, robotnicy Fabryki Hulczyńskiego; 1931; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Foto Z/II/485.
– Strajk. Delegacja do Warszawy – zdjęcie grupowe; 1936; autor: nieznany; 12/1793;
7.2. Rolnictwo
– Praca chłopów; 1927; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/200.
– Sianokosy w parku sosnowieckim [Park Sielecki] – pocztówka; I połowa XX wieku; autor: nieznany; 12/2434; sygn. 1/14 k. 27 f. 7.
95
Joanna Sowa
7.3. Rzemiosło i handel
– Polska piekarnia w Zagórzu; lipiec 1941; autor: nieznany; 12/808; sygn. 195.
– Fotografie kiosków do sprzedaży gazet przy ulicach: Kattowitzer Strasse, Hauptstrasse, Modraugasse, Breslauer Strasse, Myslowitzer Strasse, Poggenweg; 1940–
1941; autor: nieznany; 12/776; sygn. 1/6325.
8. Fotografie dokumentujące działalność organizacji
8.1. Partie polityczne
– Członkowie SDKPiL w Sosnowcu; 1907; autor: Bracia Altman; 12/1793; sygn.
Foto Z/I/1.
– Polska Partia Socjalistyczna w Sosnowcu, Kurs – zdjęcie grupowe; 1919; autor:
nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/53.
– Polska Partia Socjalistyczna w Sosnowcu, Okręgowy Komitet PPS – zdjęcie grupowe; 1930; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/56.
– Polska Partia Socjalistyczna w Sosnowcu, PPS Konstantynów – pochód;
03.05.1935; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/57.
– Komunistyczna Partia Polski w Sosnowcu, Odznaczeni krzyżykiem – zdjęcie grupowe; 1932; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/38.
– Komunistyczna Partia Polski w Sosnowcu, Członkowie KPP i Komunistycznego
Związku Młodzieży Polskiej – zdjęcie grupowe; 1932–1933; autor: nieznany;
12/1793; sygn. Foto Z/II/42.
– Komitet Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Sosnowcu, Spotkania
aktywu polityczno-gospodarczego z Sekretarzem KM PZPR w Sosnowcu, zwiedzanie zakładów, uroczystości; 1978; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 114.
– Komitet Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Sosnowcu, Wizyta
delegacji Komunistycznej Partii Ukrainy; 06.03.1978; autor: nieznany; 12/1793;
sygn. Albumy 116.
– Album pamiątkowy z okazji wręczenia 10-tysięcznej legitymacji partyjnej, Sosnowiec; 1959; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 159.
– Górnik Longin Raczyński, delegat załogi kopalni „Sosnowiec” na VIII Zjazd Partii, na
zdjęciu grupowym; 1979; autor: K. Seko z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1433.
– Konferencja sprawozdawczo-wyborcza organizacji partyjnej kopalni „Sosnowiec”,
w której uczestniczyli I sekretarz KC PZPR Edward Gierek i Zdzisław Grudzień;
– Spotkanie aktywu partyjnego Kopalni Węgla Kamiennego „Czerwone Zagłębie”
w Sosnowcu z sekretarzem KW PZPR w Katowicach, wizyta w kopalni, szpitalu,
uroczystości; 1978; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 115.
– Sosnowiecka Organizacja Partyjna, Kronika wydarzeń, spotkania, obchody święta
miasta, zdjęcia zakładów pracy itp.; 1975–1980; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Albumy 176 i 176a.
8.2. Komunistyczny ruch oporu w okresie II wojny światowej
– V obwód PPR, I okręg AL, Dom Stanisława Stefaniaka, sekretarza KP PPR w Jęzorze koło Niwki, tu odbywały się zebrania zarządu i drukowano prasę; 1943;
autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/28.
96
Sosnowiec
w fotografii.
Materiały
Sosnowca…
– V obwód PPR, I okręg AL, Mieszkanie Stanisława Jarosińskiego, dowódcy grupy
AL, przy ul. Dąbrowskiego w Modrzejowie, tu znajdował się skład broni. Jarosiński zginął po jego wykryciu przez Niemców; 1943; autor: nieznany; 12/1793;
sygn. Foto Z/III/29.
– V obwód PPR, I okręg AL, Mieszkanie Chmurzyńskiej w Modrzejowie, tu odbywały się zebrania członków AL; 1943; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/
III/30.
– V obwód PPR, I okręg AL, Las w Kazimierzu koło Sosnowca, miejsce spotkań
Komitetu Obwodowego PPR i AL; 1943; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto
Z/III/40.
– V obwód PPR, I okręg AL, Mieszkanie Stefana Cencka przy ul. Tabelnej w Sosnowcu; 1943; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/47.
– V obwód PPR, I okręg AL, Dom Franciszka Bednarowicza „Muszka”, tu organizowano I sekcję GL i zebrania KO PPR; 1943; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Foto Z/III/48.
– V obwód PPR, I okręg AL, Na zdjęciu z lewej uciekinier z obozu jenieckiego dla
Anglików Kenneth Vebb – żołnierz AL i Franciszek Bednarowicz – komendant
I okręgu AL, Kazimierz; 1943; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/242.
– V obwód PPR, I okręg AL, Dom przy ul. Nowej, siedziba zebrań Komitetu Okręgowego PPR; 1944; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/III/73.
– V obwód PPR, I okręg AL, Mieszkanie przy ul. Dąbrowskiego 9, w którym aresztowano Adama Śliwę, członka I Okręgu PPR, na zdjęciu Janina Śliwa, żona Adama, Sosnowiec – Modrzejów; 1944; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/
III/92.
– V obwód PPR, I okręg AL, Ręczna drukarnia do produkcji gazetek AL i PPR
w mieszkaniu Cencka i Jarosińskiego, na zdjęciu Bolesław Sokół „Szary” – zecer
i Niezgoda „Łukasz” – drukarz; 1944; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/
III/113 – Foto Z/III/114.
– Ruch oporu, Grupa sabotażowa GL PPS; 1943; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Foto Z/III/139.
8.3. Organizacje społeczne
– Straż Pożarna w Sosnowcu – zdjęcia grupowe; 1934; autor: nieznany; 12/808;
sygn. 175.
– Działalność Zakładowej Ochotniczej Straży Pożarnej przy Zakładach Silników
Elektrycznych Małej Mocy EMA-SILMA w Sosnowcu: ćwiczenia, zawody, zebrania, obrady, uroczystości wręczania odznaczeń; 1973, 1977; autor: nieznany;
12/2497; sygn. 3/11.
– Związek Strzelecki w Niwce, Władze i członkowie Związku Strzeleckiego w Niwce, zdjęcia portretowe i grupowe, budowa i poświęcenie domu strzeleckiego, uroczystości strzeleckie; 1934–1937; autor: nieznany; 12/2180; sygn. 1.
– Stowarzyszenie Byłych Więźniów Politycznych, Zarząd, V Zjazd Stowarzyszenia
– zdjęcia grupowe; 1928–1929, 1931; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/
II/438 – Foto Z/II/441.
97
Joanna Sowa
– Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego w Sosnowcu (dalej: TUR), Otwarcie
TUR; 1923; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/65.
– TUR w Sosnowcu, Wycieczka na Dębową Górę – zdjęcie grupowe; 1929; autor:
– TUR w Sosnowcu, Modrzejów – zdjęcie grupowe; 1930; autor: nieznany; 12/1793;
sygn. Foto Z/II/67.
– TUR w Sosnowcu, Modrzejów, esperantyści – zdjęcie grupowe; 1930; autor:
– TUR w Sosnowcu, Wycieczka Oddziału Młodzieżowego TUR w Sosnowcu do
Ząbkowic Będzińskich; 1932; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/71.
– TUR w Sosnowcu, Odsłonięcie sztandaru Oddziału Młodzieżowego TUR w Modrzejowie; 18.06.1933; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/73.
– TUR Sosnowiec, Wycieczka Oddziału Młodzieżowego TUR w Sosnowcu do
Ogrodzieńca i Siewierza; 1934; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/78.
– Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej i Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego w Sosnowcu, Zdjęcia grupowe esperantystów w Modrzejowie; 1930;
autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/161.
– Młodzież robotnicza na wycieczce, Skałka koło Sosnowca – zdjęcie grupowe.
Wśród wycieczkowiczów członkowie Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej; 1932; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/141.
– Związek Walki Młodych, Zdjęcie grupowe ZWM z Niwki; 1945; autor: nieznany;
12/1793; sygn. Foto Z/IV/225.
– Związek Walki Młodych, Grupa członków ZWM przed wyjazdem na akcję żniwną; lipiec 1945 roku; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1639.
– Związek Walki Młodych, Zlot ZWM w Warszawie – zdjęcie grupowe. Na zdjęciu Jan Zygmunt, przewodniczący ZMW z Sosnowca; 1946; autor: nieznany;
12/1793; sygn. Foto Z/IV/236.
– Związek Walki Młodych, Aktywistki i aktywiści ZWM z Środuli i Sosnowca;
1946–1947; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/245 – Foto Z/IV/246,
Foto Z/IV/253.
– Związek Walki Młodych, Koło ZWM w Niwce; 1947; autor: nieznany; 12/1793;
– Związek Młodzieży Socjalistycznej, Kronika Miejskiej Organizacji ZMS w Sosnowcu: dokonania, junacy, zakłady pracy, czyny społeczne, uroczystości; 1957–
– Konferencje jednostki zakładowej ORMO przy Zakładach Silników Elektrycznych Małej Mocy EMA-SILMA w Sosnowcu; 1979–1986; autor: nieznany;
12/2494; sygn. 4.
8.4. Związki Zawodowe
– Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Chemicznego w Zagłębiu Dąbrowskim, Uczestnicy konferencji delegatów; 1920; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Foto Z/II/723.
– Zarząd Okręgowy Związku Zawodowego Przemysłu Metalowego – zdjęcie grupowe; 1924; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/206.
98
Sosnowiec
w fotografii.
Materiały
Sosnowca…
– Poświęcenie sztandaru oddziału Związku Górników w Sosnowcu; 1947; autor:
nieznany; 12/808; sygn. 187.
9. Fotografie dotyczące oświaty
9.1. Przedszkola
– Przedszkola Nr 2, 5 i 7 w Sosnowcu, Wnętrza sal przedszkolnych, kadra; I połowa
XX wieku; autor: Stelmaszczyk; 12/808; sygn. 167.
– Plac zabaw przedszkola w Kazimierzu; 1958; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Albumy 33.
– Przedszkola i żłobki, Dzieci w miniprzedszkolu na osiedlu Piastów; 1980; autor:
Z. Wieczorek z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1478.
9.2. Szkoły podstawowe i ponadpodstawowe
– Szkoły Powszechne: Szkoła przy ul. Okrzei i Szkoła przy ul. Wawel; około 1920–
1939, autor: Lazar, Stelmaszczyk; 12/808; sygn. 168.
– Szkoła ludowa w Sosnowcu, Szkoła Powszechna im. Okrzei – pocztówka; około
1939, ze zbiorów niemieckich z 1940; autor: R. Brandys; 12/808; sygn. 180.
– Szkoła Podstawowa nr 15 im. Stefana Żeromskiego w Sosnowcu, ul. Wojska Polskiego 84; 1950–1973; autor: nieznany; 12/224; sygn. KOS 1797.
– Szkoła Podstawowa nr 1 im. Juliusza Słowackiego w Sosnowcu – Klimontowie,
Uroczyste ślubowanie klas I; 1973; autor: nieznany; 12/224; sygn. KOS 1498.
– Album Szkoły Realnej w Sosnowcu – drukowany, Fotografie budynku szkoły z zewnątrz oraz sale lekcyjne: rysunku i fizyki, pokój nauczycielski, gabinet dyrektora,
aula, zbliżenia plafonów z przedstawieniami miast i zabytków Rosji; 1898; autorzy: Ermułowicz i Bergman; 12/2434; sygn. 1/11.
– Seminarium Nauczycielskie i Uniwersytet Powszechny w Sosnowcu: 1. Tablo:
Maturzyści 1921-1931 i X-lecie P[państwowego] S[seminarium] N[nauczycielskiego] M[męskiego], 2. Otwarcie Uniwersytetu Powszechnego w Sosnowcu;
1930–1931; autorzy: fot. 1. St. Grządziel, fot. 2. Fot „Studjo” Sosnowiec, ul.
3 Maja 23; 12/808; sygn. 169.
– Uczniowie Państwowego Gimnazjum im. St. Staszica w Sosnowcu – zdjęcie grupowe; 01.06.1933; autor: Agencja Fotograficzna Światowid Kraków; 12/180;
sygn. 72.
– Święto szkoły, Dekoracja sztandaru Liceum Ogólnokształcącego im. St. Staszica
Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski przez I sekretarza KW PZPR
w Katowicach Zdzisława Grudnia; 1979; autor: Z. Wieczorek z KAW; 12/1793;
– Księga pamiątkowa LO im. Bolesława Prusa w Sosnowcu: budowa Liceum, otwarcie Liceum; 08.09.1964; 12/1793; sygn. Albumy 114a.
– Deklaracja fundatorska Zarządu Głównego Związku Zawodowego Górników
w Katowicach na budowę Technikum i Szkoły Zawodowej Pomnika 1000-lecia
w Zagórzu: 1. Podpisanie deklaracji fundatorskiej w dniu 04.01.1969 roku, na
fotografiach Jerzy Ziętek i Edward Gierek, 2. Makieta szkoły; 1969; autor: Zdzisław Kempa; 12/224; sygn. KOS 670.
99
Joanna Sowa
– Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Bieruta, Sala gimnastyczna w Liceum;
1979; autor: B. Kułakowski z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1371.
– Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia w Sosnowcu – tabla: absolwenci 1964–
1965, absolwenci 1970–1971; 1965, 1971; autor: nieznany; 12/2434; sygn.
1/14.
– Grono pedagogiczne Szkoły Muzycznej w Sosnowcu; 01.12.1970; autor: Stelmaszczyk; 12/2434; sygn. 1/14 k. 4 f. 6 i 1/14 k. 4 f. 36.
– Budowa Stadionu Szkolnego w Sosnowcu przy Liceum Pedagogicznym w Sosnowcu – czyn społeczny; II połowa XX wieku; autor: nieznany; 12/1793; sygn.
Albumy 76.
– Nowa szkoła, Zespół szkół budowlanych otrzymał nowy budynek, w którym
kształcić się będzie 1500 uczniów w 15 zawodach. […]; 1977; autor: nieznany;
12/1793; sygn. Foto Z/IV/1138.
– Inauguracja roku szkolnego 1979/1980 z udziałem I sekretarza KW PZPR Zdzisława Grudnia, Sosnowiec; 1979; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Albumy 120.
– Zdjęcia uczniów szkół dla dziewcząt i chłopców – zdjęcia grupowe; początek XX
wieku; autor: Bracia Altman; 12/2434; sygn. 1/13.
– Akta nauczycieli szkół ludowych, zdjęcia dowodowe; 1940–1944; 12/776; sygn.
1/6076 i 1/6083.
9.3. Kursy i działalność oświatowa
– Komplet tajnego nauczania w Sosnowcu z 1941 roku, na zdjęciu: Hanna Walc,
Lucyna Godecka, Danuta Gabrys-Dercz, Julia Goebel; 1941; autor: nieznany;
12/180; sygn. 697.
– Kurs dozorców kamienic w Szkole Przemysłowo-Górniczej w Sosnowcu; 1948;
– Kursy dla analfabetów, Zdjęcia kursów dla analfabetów prowadzonych w Sosnowcu w 1945 roku; 1945; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1615.
– Pamiętniki osób, które ukończyły kursy dla analfabetów w Sosnowcu w dzielnicach: Pogoń, Sielec, Środula. Zdjęcia grupowe uczestników kursów z Sielca
i Środuli; 1951; autor: nieznany; 12/224; sygn. KOS 1448, s. 11, 24, 25, 31.
– Kronika pracy społecznej w Sosnowcu, przebieg akcji zwalczania analfabetyzmu i nauczania początkowego. Zdjęcia grupowe uczniów z nauczycielami
z poszczególnych kursów, m.in.: 8. Brygady Służby Polsce, pielęgniarek Ubezpieczalni Społecznej, pracowników Huty Katarzyna, Państwowych Zakładów
Przemysłu Włókienniczego, członków Związku Zawodowego Pracowników
Kolejowych, uroczystości w Sali Miejskiej Rady Narodowej w Sosnowcu;
[1949] 1950–1951; autor: nieznany; 12/224; sygn. KOS 1450.
– Fotografie z ćwiczeń Ochotniczego Hufca Pracy przy Zakładach Silników Elektrycznych Małej Mocy EMA-SILMA w Sosnowcu; lata 80. XX wieku; autor:
nieznany; 12/2497; sygn. 3/10.
– Kolonie letnie dla młodzieży kopalni „Kazimierz Juliusz” w Maczkach; I połowa
100
Sosnowiec
w fotografii.
Materiały
Sosnowca…
10. Fotografie dotyczące kultury i sportu
10.1. Kultura i sztuka
– Teatr Miejski w Sosnowcu, Wnętrza teatralne wraz ze sceną; 1933; autor: Bracia
Altman, 12/808; sygn. 17117.
– Teatr Zagłębia, Jubileusz 80-lecia Teatru Zagłębia, spektakl Leona Schillera
„Kram z piosenkami”; wrzesień 1978; autor: J. Hanusik z KAW; 12/1793; Foto
Z/IV/1288.
– Teatr Zagłębia, Prapremiera widowiska „Czarne Skrzydła” wg Juliusza KadenaBandrowskiego, w adaptacji Jana Pierzchały. Inscenizacja i reżyseria Zbigniewa
Bogdasińskiego. Na zdjęciu Leonora – Ewa Leśniak, Tadeusz – Wojciech Leśniak;
1979; autor: K. Seko z KAW; 12/1793; Foto Z/IV/1336.
– Teatr Zagłębia, Otwarcie sezonu teatralnego 1980/1981. „Niemcy” Leona Kruczkowskiego w reżyserii Tadeusza Aleksandrowicza, scenografia Julianny Palki.
Na zdjęciu Emir Buczacki – profesor Sonnebruck, Grzegorz Górny – Willi, E.
Trojanowska – Berta; 1980; autor: J. Hanusik z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/
IV/1498.
– Muzeum Górnicze, Związkowe Muzeum Górnicze, sale wystawowe i gmach
Górnika w Sosnowcu; II połowa XX wieku; 12/1793; sygn. Albumy 19.
– Sielańczyk Stefan, obrazy: Aresztowanie członków KPP, Wiec narodowych socjalistów, Bojówkarze sanacyjni, 1 Maja 1930, Wiec na hałdach; 1930, 1935; autor:
nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/II/26, Foto Z/II/136 – Foto Z/II/138, Foto Z/
II/480 – Foto Z/II/481.
10.2. Sport
– Sport – boks: Mistrzostwa Polski w Boksie w 1977 roku. Okręg katowicki zajął
II miejsce. Na zdjęciu A. Rogalski podczas pojedynku z A. Kuskowskim; 1977;
autor: K. Seko z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1187.
– Sport – piłka nożna: Finał Pucharu Polski, Zagłębie Sosnowiec wygrało z Polonią
Bytom 1:0. Na zdjęciu zawodnicy Zagłębia prezentują cenne trofeum; 1977; autor: K. Seko z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1201.
– Sport – piłka nożna: Pierwsze ligowe spotkanie piłkarskie rozegrane na boisku
w Sosnowcu między GKS Zagłębie i Ruchem Chorzów. 2:0 dla GKS Zagłębia;
– Sport – piłka siatkowa kobiet: Siatkarki „Płomienia” zdobyły tytuł mistrza Polski
na 1979 rok. Na zdjęciu zwycięska drużyna z trenerką Krystyną Rawską; 1979;
autor: K. Seko z KAW; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/1345.
11. Fotografie osób związanych z Sosnowcem
– Honorowi obywatele miasta Sosnowca: Andrzej Strug i Tomasz Arciszewski –
poseł, zdjęcia zbiorowe; 1927; autor: Bracia Altman; 12/1793; sygn. Foto Z/
II/455– Foto Z/II/456; oraz 12/776; sygn. 1/3392.
17
Jedno ze zdjęć przedstawia prawdopodobnie scenografię do przedstawienia „Sobowtór”, por.: NAC,
Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 1-K-10688, dostępne na stronie
internetowej: www.audiovis.nac.gov.pl.
101
Joanna Sowa
– Portret Henryka Dietla, Album Szkoły Realnej w Sosnowcu – drukowany; 1898;
autor: Ermułowicz i Bergman; 12/2434; sygn. 1/11.
– Rodzina przemysłowców sosnowieckich Dietlów, zdjęcia z podróży; lata 30. XX
wieku; autor: nieznany; 12/180; sygn. 395.
– Fotografie portretowe mieszkańców Sosnowca; I połowa XX wieku; autor: nieznany; 12/808; sygn. 171.
– Zdjęcia portretowe i grupowe rodziny Koziełko; XX wiek; autorzy, m.in.: Bracia
Altman, M. Arbus i Synowie, E. Ćwirko-Godycka, L. Zalega, Mielczarek, Stelmaszczyk, Ekhard, Okularium, Foto Sztuka, J. Zorski, Foto Studio; 12/2434;
sygn. 1/19, Albumy 2 i 5 oraz sygn. 1/13.
– Zdjęcia do kwestionariuszy dowodów osobistych; 1929–1930; autor: nieznany;
12/776; sygn. 1/2553–1/2568, 1/4345–1/4354, 1/4703.
– Zdjęcia do zaświadczeń o miejscu zamieszkania; 1931, 1934; autor: nieznany;
12/776; sygn. 1/3374, 1/3383.
– Kapitan Szczepański w Sosnowcu; kwiecień 1947; autor: nieznany; 12/808; sygn.
188.
– Pobyt kapitana A. Czechowicza w województwie katowickim. Kapitan Czechowicz składa kwiaty pod Pomnikiem Czynu Rewolucyjnego; 1971; autor: nieznany; 12/1793; sygn. Foto Z/IV/686.
– Złota księga zasłużonych dla miasta Sosnowca, Biogramy z fotografiami; 1978–
Joanna Sowa
Sosnowitz in Bildern. Bildmaterial zur Geschichte von Sosnowitz im Staatsarchiv
Kattowitz
Zusammenfassung
Anlässlich des 110. Jubiläums der Gründung der Stadt Sosnowitz wurde eine Auswahl
an Fotografien präsentiert, die die Geschichte der Stadt illustrieren. Das Staatsarchiv Kattowitz beinhaltet 200 Sammlungen mit 90 000 Archiveinheiten (1000 lfd. Meter) Akten,
anhand derer die Geschichte von Sosnowitz untersucht werden kann. Nur ein Bruchteil
davon enthält auch Fotografien. Ein detailliertes Verzeichnis samt Archiv-Kennzeichen ist
dem Beitrag beigelegt.
Joanna Sowa
Sosnowiec in photography. Photographic materials on the history of Sosnowiec in the
fonds of the State Archives in Katowice
Summary
Celebrating the 110th anniversary of the founding of Sosnowiec, a review of photographic documentation of its history was presented. 200 fonds with 90 000 archival units
(1000 linear metres) of documents, which can be used for research on the history of
Sosnowiec, were found in the fonds of the State Archives in Katowice. Only a small part
of them contains also photographs. A detailed list with catalogue numbers is attached to
the article.
102
nr
9 (2012)
Iwona Pogorzelska
Źródła do dziejów Sosnowca z okresu
dwudziestolecia międzywojennego
znajdujące się w zasobie Archiwum
Państwowego w Kielcach
W obecnym, 2012 roku, mija 110 lat od momentu uzyskania przez Sosnowiec
praw miejskich. Miało to miejsce w 1902 roku. Wówczas powstałe w wyniku połączenia okolicznych osad osiedle sosnowieckie, otrzymało status miasta powiatowego,
licząc najpierw około 60 tysięcy, potem ponad 118 tysięcy mieszkańców. Przed wybuchem I wojny światowej Sosnowiec był największym miastem Zagłębia.
Po odzyskaniu niepodległości, w 1919 roku, został włączony do województwa
kieleckiego, stając się, mimo zniszczeń wojennych, nie tylko jednym z największych
miast województwa, ale i jego centrum przemysłowym.
Dzieje miasta Sosnowca okresu dwudziestolecia międzywojennego dokumentują
archiwalia znajdujące się w zespole archiwalnym: Urząd Wojewódzki Kielecki z lat
1919–1939 [1949] przechowanym w zasobie Archiwum Państwowego w Kielcach.
Zawartość zespołu to akta poszczególnych Wydziałów ówczesnego Urzędu.
W referacie ogólnym Wydziału Prezydialnego zachowały się zarządzenia władz
centralnych, sprawy nadzoru nad działalnością starostw, współpracy z władzami
samorządowymi i niezespolonymi, opieki nad uchodźcami, ofiarami powodzi, nadzoru nad widowiskami, sprawozdania z uroczystości narodowych czy wyborów,
referat spraw personalnych: zarządzenia dotyczące spraw personalnych, wykazy
urzędników, dokumentacja prac Komisji Weryfikacyjnej. Oddział Bezpieczeństwa
Publicznego stanowiły okólniki, mówiące o stanie bezpieczeństwa ogólnego, przepisy i ordynacje do Sejmu i Senatu, sprawozdania z zebrań przedwyborczych różnych ugrupowań, roczne i miesięczne sprawozdania sytuacyjne wojewody kieleckiego, sprawy obchodów uroczystości, strajków, ruchów robotniczych, wystąpień
różnych organizacji, informacje o działalności organizacji partyjnych oraz sprawy
prasy i widowisk.
Odnajdujemy tu wiele materiałów archiwalnych dotyczących Sosnowca. Sygnatura archiwalna 103 Sprawy budżetowe m. Sosnowca z 1927 roku zawiera, oprócz
innych dokumentów, rejestr stanu majątkowego miasta z 1927 roku. Sygnatura archiwalna 346 to wykaz wszystkich urzędników województwa i starostw do kalendarza urzędników administracyjnych z 1923 roku. W materiałach archiwalnych dotyczących wyborów do Sejmu i Senatu z 1922 roku, w jednostce o sygnaturze 411
Wybory do Sejmu i Senatu 1922 roku, podział powiatu będzińskiego na obwody
głosowania oraz wykaz lokalów wyborczych i urzędowych Obwodowych Komisji
Wyborczych, znajduje się afisz wyborczy z 28 sierpnia 1922 roku, gdzie pośród in-
103
Iwona Pogorzelska
nych miejscowości powiatu będzińskiego wymieniony jest Sosnowiec z przyporządkowanymi mu obwodami głosowania od numeru 98 do 1291.
W aktach Wydziału Prezydialnego odnaleźć można także meldunki dotyczące wystąpień i strajków, które wobec trudnej sytuacji gospodarczej i społecznej dwudziestolecia były dosyć częste, szczególnie w przeważającym na tym terenie, środowisku
robotniczym. Sygnatura archiwalna 415 Wybory do Sejmu i Senatu – sprawozdania
z zebrań przedwyborczych w powiecie będzińskim z 1922 roku zawiera na przykład
zawiadomienie I Komisariatu Policji w Sosnowcu o wiecu przedwyborczym, jaki odbył się 26 października 1922 roku przed kinem „Sfinks”2, sygnatura 466 to roczne
sprawozdania sytuacyjne starostów (1920 rok) między innymi z powiatu będzińskiego. Kolejna sygnatura – 540 zawierająca sprawozdania z przebiegu strajku powszechnego w 1921 roku prezentuje raport starosty będzińskiego do Prezydium Wojewody
w Kielcach z 30 maja 1921 roku informujący o tym, iż w strajku udział brali również
pracownicy Huty „Milowice”, Walcowni „Hr. Renard”, Huty „Katarzyna”, Walcowni
Hulczyńskiego i Walcowni „Milowice”3. Sygnatura archiwalna 541 – Strajki i ruchy
robotnicze 1921 roku mówi, iż 17 września 1921 roku, na kopalni Wiktor (za wiedzą
władz państwowych) odbył się wiec, którego uczestnicy żądali wydania zgromadzonej
w magazynach żywności4. Sygnatury 533 i 535 zawierają natomiast informacje i relacje z przebiegu manifestacji, jaka miała miejsce w Sosnowcu 1 maja 1922 roku.
W aktach tego Wydziału znajdują się także jednostki archiwalne, które jak np.
sygnatura 608 Stowarzyszenie Zawodowe Właścicieli Zakładów Restauracyjnych na
powiat będziński z lat 1919–1922, dotyczą rejestracji i funkcjonowania stowarzyszeń, w tym także tych z terenu powiatu będzińskiego.
Wydział Budżetowo-Gospodarczy to sprawy pożyczek państwowych, preliminarze budżetowe poszczególnych wydziałów Urzędu i starostw, kredyty i subwencje,
wykazy strat wojennych i żywiołowych, opłaty z tytułu czynności administracyjnych
związane z uposażeniem i ubezpieczeniem pracowników, sprawy emerytalne, lecznictwo. Oddział Rachunkowy to przepisy rachunkowe i kasowe, sprawy dochodów
i wydatków Urzędu, zmiany ustroju monetarnego, zaś Oddział Gospodarczy – sprawy gospodarcze, utrzymanie i wyposażenie gmachu, wydatki gospodarcze z tytułu
urzędowania starostw.
Wśród archiwaliów należących do powyższego Wydziału znajdują się między innymi sygnatury takie jak: 716 – Likwidacja delegatur Opieki Społecznej w Kielcach,
Radomiu i Sosnowcu 1921–1923, sygnatura 824 – Sprawozdania kasowe Urzędów
Pośrednictwa Pracy i Opieki nad wychodźcami w Częstochowie, Radomiu i Sosnowcu z lat 1921–1922 oraz sygnatura 908 – Sprawy lokalowe Powiatowego Urzędu
Pracy w Sosnowcu z lat 1921–1931.
Następna w kolejności sygnatura 932 mówi o przewiezieniu inwentarza zlikwidowanej ekspozytury Urzędu Pośrednictwa Pracy w Zawierciu do PUPP w Sosnowcu –
1
2
3
4
Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej: APK), zespół 21/100 Urząd Wojewódzki Kielecki I 1919–
1939[1949] (dalej: UWK I), sygn. 411, s. 199.
APK, UWK I, sygn. 415, s. 149.
Tamże, sygn. 540, k. 32.
Tamże, sygn. 541, s. 76–88.
104
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
dwudziestolecia międzywojennego...
1924–1931, sygnatura 933 to sprzedaż inwentarza biurowego po okupantach (byłym
niemieckim Sądzie Wojskowym)5 w Sosnowcu i Częstochowie za lata 1925–1929.
Z kolejnej zachowanej jednostki archiwalnej – 843 dowiadujemy się o prowadzonych kontrolach Państwowych Urzędów Pośrednictwa Pracy w Kielcach i Sosnowcu
z lat 1928–1929, zaś sygnatura 908 zawiera dane o sprawach lokalowych Państwowego Urzędu Pośrednictwa Pracy w Sosnowcu z lat 1921–1931.
W Wydziale Administracyjnym dzielącym się na: Oddział Spraw Stanu Cywilnego i Ruchu Ludności – przepisy ogólne, nabywanie i utrata obywatelstwa,
zmiany nazwisk określanie wyznania dzieci nieznanych rodziców, spisy ludności,
sprawy związane z organizacją urzędów stanu cywilnego dla wyznań niechrześcijańskich, nadzór nad prowadzeniem ksiąg metrykalnych; Oddział Wyznaniowy
– sprawy osobowe duchowieństwa, sprawy podziału terytorialnego, sprawy organizacyjne dekanatów, parafii, kościołów, cmentarzy, klasztorów, sprawy związane
z dozorem kościelnym, rejestracja gmin wyznaniowych żydowskich, sprawy kościoła prawosławnego; Oddział Aprowizacyjny – sprawy zaopatrzenia ludności w produkty spożywcze, lustracje młynów, piekarń, punktów sprzedaży, walka z lichwą;
Oddział Ogólny – sprawy uzdrowisk, wywłaszczenia, oraz Oddział Kultury i Sztuki – sprawy odbudowy, sprawy wodne, sprawy daniny lasowej, melioracje, spółki
wodne, sprawy łowieckie, zachowały się następujące jednostki archiwalne: sygnatura 1236 zawierająca dane z 1921 roku, zebrane dla potrzeb pierwszego spisu powszechnego, a mianowicie – Wykaz ludności w powiecie będzińskim. W wykazie
tym odnaleźć można dane mówiące, iż w 1921 roku w Sosnowcu mieszkało 54 000
mężczyzn, 55 188 kobiet, z czego katolicy stanowili liczbę 90 388 osób, ewangelicy – 500 osób, prawosławni – 800 osób, a starozakonni – 17 500 osób. Ogółem
w 1921 roku w Sosnowcu mieszkało 109 188 osób6. Jednostka archiwalna o numerze 1304 to spis ludności, mieszkań i budynków z dnia 9 grudnia 1935 roku,
w której znaleźć można wykazy okręgów spisowych Sosnowca7. Inne jednostki archiwalne znajdujące się w tym Wydziale to: sygnatura 1490 Wybory rabina w Sosnowcu w 1934 roku, dotyczy ona konfliktu związanego z osobą pełniącą tą funkcję
w sosnowieckiej gminie wyznaniowej. Sygnatura 1705 to budżety i sprawy majątkowe żydowskiej gminy wyznaniowej w Sosnowcu z 1933 roku, które zawierają
informacje o stanie tej gminy wyznaniowej. Dowiadujemy się tu, że liczba mieszkańców należących do sosnowieckiej gminy wyznaniowej wynosi 16 724 osoby, z czego
w Sosnowcu mieszka 5 166 osób wyznania mojżeszowego, w Pogoni – 861 osób,
Sielcu – 379 osób, Konstantynowie – 310 osób8. W gminie działają też towarzystwa,
takie jak: Talmud Tora, Mizrachi, Tarbut, Małbusz Arumim9. Sosnowiecka gmina
dysponuje gruntami – cmentarz, 2 synagogi i 1 w budowie, place pod dom modlitwy
na ul. Wiejskiej czy Floriańskiej. Protokoły posiedzeń gminy z rozliczeniami przychodów i rozchodów dają też obraz jej stanu finansowego z 1933 roku.
Wśród akt tego Wydziału znaleźć także można materiały dotyczące spraw jednostkowych, jak np. sygnatura 1847 – Regulowanie cen mleka w Sosnowcu 1932 roku.
5
6
7
8
9
Tamże, sygn. 933, s. 1.
Tamże, sygn. 1304, s. 513–534.
Tamże, sygn. 1705, s. 221.
Tamże, sygn. 1705, s. 504.
105
Iwona Pogorzelska
Wspomnieć tutaj można iż danych dotyczących Sosnowca poszukiwać także należy w jednostkach archiwalnych o tak ogólnych tytułach, jak: nadanie i utrata obywatelstwa czy sprawy kościołów, świątyń, klasztorów i cmentarzy.
W Wydziale Ogólnym – w ramach Oddziału Organizacyjnego znajdują się zarządzenia i okólniki dotyczące poszczególnych wydziałów Urzędu, wykazy przepisów, materiały na temat sytuacji gospodarczej, sprawozdania wojewody o sytuacji
związanej z bezrobociem, składy osobowe magistratów i rad miejskich, materiały ze
zjazdów starostów, sprawy ochrony zabytków, zmiany granic terytorialnych, wnioski
na odznaczenia, organizacja wewnętrzna starostw. Oddział Administracyjno-Prawny
to sprawy nadania obywatelstwa, zmiany nazwisk, sprawy administracyjno karne,
wywłaszczenia gruntów na cele państwowe, sprawy budowlane, sanitarne i wodne.
Tu na szczególną uwagę zasługuje sygnatura archiwalna 2495, nosząca tytuł: Sprawa placu pocerkiewnego w Sosnowcu 1938 roku. Nad tą jednostką należy zatrzymać
się na chwilę. Z zachowanych dokumentów wynika, iż mimo dużej wartości historycznej i religijnej, istniejąca w Sosnowcu cerkiew świętego Mikołaja Cudotwórcy
została zburzona, rzekomo z uwagi na duże zniszczenia, choć istotnie ta decyzja wyniknęła, jak daje się wywnioskować z zawartych tam zapisów, z tendencji do zacierania śladów przypominających o czasach zaborów i symbolach tego okresu. Bezmyślnego zniszczenia uniknęła na szczęście druga z istniejących tam cerkwi pw. Wiary,
Nadziei, Luby i Matki ich Zofii (tzw. kolejowa) wzniesiona w latach 1887–1888.
Kolejna z jednostek archiwalnych – 2505 – to akta mówiące o założeniu rurociągu
Dąbrowskiego i Górnośląskiego w latach 1929–1939, wśród zachowanych tu materiałów znajduje się np. plan sytuacyjny rurociągu Górnośląskiego w obrębie miasta
Sosnowca w skali 1:5000.
Inne znajdujące się w tym Wydziale jednostki archiwalne to: sygnatura 2108
Wiktor Golis z Sosnowca, działacz KPP. Opinia z 1934 roku; sygnatura 2117 Wroński
Stanisław z Sosnowca, kandydat na posadę państwową. Opinia z 1935 roku; sygnatura 2517 Odwołanie w sprawach budowlanych Towarzystwa Kopalni i Zakładów
Hutniczych w Sosnowcu z lat 1937–1939 oraz sygnatura 2519 A. Szapiro Glikschau
w Sosnowcu w sprawie parcelacji z lat 1937–1939; sygnatura 2520 Odwołanie Towarzystwa Górniczo-Przemysłowego „Saturn” w Sosnowcu w sprawie planu parcelacji
gruntów w Sosnowcu z lat 1934–1939, sygnatura 2382 Ochrona dzielnicy Pogoń od
powodzi z lat 1932–1936. W skład archiwaliów tam się znajdujących wchodzi korespondencja dotycząca wywłaszczeń oraz plany gruntów wywłaszczonych dla potrzeb
budowy rowów powodziowych.
Wydział Bezpieczeństwa – Oddział Porządku Publicznego to sprawy administracyjno-porządkowe, handel żywym towarem, pozwolenia na posiadanie broni, sprawy
dowodów osobistych i paszportów, ewidencja cudzoziemców i nadzór na ich pobytem, ochrona granic państwa, nielegalna emigracja do Niemiec, nieruchomości w pasie przygranicznym, nadzór nad działalnością stowarzyszeń i widowiskami.
Archiwalia tego Wydziału wiążą się z problematyką utrzymania porządku publicznego, zarówno w dniach powszednich, jak i podczas wyborów. Znajdujemy tu następujące jednostki archiwalne: sygnatura 2638 o tytule: Wybory do Rad Miejskich
powiatu będzińskiego 1934 roku; sygnatura 2669 Sprawozdania sytuacyjne starosty
będzińskiego z 1926 roku, sygnatura 2717 Sprawozdania kwartalne starostów po106
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
wiatowych z życia polskich legalnych związków i stowarzyszeń za 1934 rok. Będzin,
Częstochowa lata 1934–1935; sygnatura 2845 – Kandydaci na posłów z powiatu
będzińskiego 1928 roku.
Korespondencja dotycząca wyborów z 1930 roku znajduje się w archiwaliach
o sygnaturach archiwalnych: 2865 Wybory. Będzin, korespondencja ze starostwami,
magistratami i gminami z 1930 roku, nr 1–200; 2866 Wybory. Będzin, korespondencja ze starostwami, magistratami i gminami z 1930 roku, nr 201–500; 2867 Wybory. Będzin, korespondencja ze starostwami, magistratami i gminami z 1930 roku,
nr 501–700; 2868 Wybory. Będzin, korespondencja ze starostwami, magistratami
i gminami z 1930 roku, od nr 701–900; 2869 Wybory. Będzin, korespondencja ze
starostwami, magistratami i gminami z 1930 roku, nr 901–1364.
Na uwagę zasługiwać tu może ponadto sygnatura 3014 Biuletyn Związku Obrony
Kresów Zachodnich z lat 1926–1927.
Inne jednostki archiwalne to: sygnatura 3064 Statuty i rejestracja Klubu Inteligencji Demokratycznej w Zagłębiu Dąbrowskim i Radomskim lata 1926–1927,
sygnatura 20741 Stowarzyszenia dobroczynne żydowskie, miasto Sosnowiec lata
1907, 1919–1937 oraz sygnatura 20744 Statuty i działalność żydowskich stowarzyszeń dobroczynnych, miasto Będzin i powiat lata 1919–1939.
Wśród akt tego Wydziału znajdujemy też wiele jednostek archiwalnych o tytułach ogólnych, co do których, dopiero po przeprowadzeniu drobiazgowej kwerendy
można określić, jak wiele znajduje się tam materiałów dotyczących np. stowarzyszeń
działających na terenie powiatu będzińskiego, w tym również Sosnowca.
Rejestr tychże stowarzyszeń – sygnatura 20308 – pozwala stwierdzić, że w Sosnowcu, w dwudziestoleciu międzywojennym, działało ich ponad 130. Były to między innymi: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”; Żydowskie Stowarzyszenie Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”; Związek Byłych Wojskowych Wojsk Polskich Zagłębia Dąbrowskiego; Towarzystwo Kolonii Letnich; Towarzystwo Lekarskie Zagłębia
Dąbrowskiego; Koło Opieki przy Gimnazjum Żeńskim im. Emilii Plater; Sosnowieckie Towarzystwo Cyklistów; Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego; Żydowskie
Towarzystwo Dobroczynności; Towarzystwo Sportowe „Pogonianka”; Koło Opieki
przy Gimnazjum Państwowym Męskim. im St. Staszica; Stowarzyszenie Jubilerów,
Zegarmistrzów i Rytowników Zagłębia Dąbrowskiego; Oddział Związku Strzeleckiego; Związek Samodzielnych Kupców; Komitet Szkolenia Młodzieży w Radiotechnice dla Przysposobienia Wojskowego; Koło Oświatowo-Towarzyskie przy Hucie „Staszic”; Stowarzyszenie Abstynentów; Sosnowieckie Towarzystwo Śpiewacze „Echo”;
Żydowska Organizacja Skautowa „Haszomer Hacair”; Towarzystwo Radjoklub Zagłębia Dąbrowskiego; Sosnowieckie Towarzystwo Muzyczne; Rosyjskie Towarzystwo
Dobroczynności; Związek Lekarzy Państwa Polskiego; Związek Oficerów Rezerwy; Towarzystwo Hodowców Kanarków; Oddział Polskiej Macierzy Szkolnej; Liga
Obrony Powietrznej Państwa; Sosnowieckie Towarzystwo „Talmud Tora”; Zrzeszenie
Księgowych Przysięgłych; Polskie Stowarzyszenie Katolików z Wyższym Wykształceniem; Towarzystwo Młodzieży Ewangelickiej; Związek Kupców Polskich; Związek
Akuszerek RP; Polskie Towarzystwo Miłośników Ogrodnictwa; Towarzystwo Opieki
nad Zwierzętami; Klub Młodzieży im. Marszałka Józefa Piłsudskiego; Liga Pomocy
107
Iwona Pogorzelska
Pracującym w Palestynie; Klub Motocyklowy Zagłębia Dąbrowskiego; Towarzystwo
Przyjaciół Teatru; Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju.
Ponadto w sygnaturach archiwalnych 3194 i 3195 znajdują się następujące statuty: Klubu Jeździeckiego Zagłębia Dąbrowskiego w Sosnowcu, Robotniczego Klubu
Sportowego „Czarni” w Sosnowcu, Robotniczego Klubu Sportowego „Przyszłość”,
Klubu Sportowego „Sosnowiec” w Sosnowcu, Towarzystwa Sportowego „Victoria”
w Sosnowcu, Sosnowieckiego Towarzystwa Sportowego „Unja” w Sosnowcu, Klubu
Sportowego „Arja” w Sosnowcu oraz Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego
„Gwiazda” w Sosnowcu. Kwerendzie należy również poddać chociażby sygnatury
3650–3655 zawierające materiały dotyczące stowarzyszeń i klubów sportowych,
sygnatury 2788–2790 i 3457–3459, gdzie znajdują się informacje o obchodach święta 1 Maja, sygnatury 3469–3474 – jednostki archiwalne dotyczące strajków oraz
sygnatury 2557–2569 i 2735–2750 – jednostki archiwalne omawiające działalność
związków i organizacji politycznych.
Wydział Społeczno-Polityczny składający się z Oddziału Ogólnego zawiera sprawozdania z działalności Wydziału oraz Oddziału Polityczno-Narodowościowego dotyczącej spraw polskich legalnych stronnictw politycznych, sprawozdania z życia
mniejszości narodowych, sprawozdania z sytuacji politycznej w czasie wyborów do
Sejmu i Senatu, informacje o działalności organizacji młodzieżowych, organizacji
żydowskich, sprawozdania z działalności organizacji komunistycznych i związków
zawodowych, informacje o strajkach wśród bezrobotnych oraz meldunki ze stanu
bezpieczeństwa w województwie.
Zachowane tu jednostki archiwalne to: 3293 – Sprawozdania sytuacyjne miesięczne starosty powiatu będzińskiego z 1937 roku; 3294 – Sprawozdania sytuacyjne
miesięczne starosty powiatu będzińskiego z lat 1938–1939; 3295 – Sprawozdania sytuacyjne miesięczne starosty powiatu będzińskiego z 1939 roku oraz 3366 – Budżety
gminy wyznaniowej żydowskiej w Sosnowcu z lat 1938–1939. Są to księgi oprawne,
utrzymane w wyjątkowo dobrym stanie, dotyczące rozkładu składki gminnej i składki
dodatkowej na rok 1939 oraz budżetu gminy na ten rok, sporządzone 31 stycznia
1939 roku i opatrzone pieczęcią gminy wyznaniowej żydowskiej w Sosnowcu.
W ramach dokumentacji tego Oddziału znajdują się również: sygnatura 3370 –
sprawa gmin wyznaniowych żydowskich, powiat Będzin lata 1938–1939; sygnatura
3585 zawierająca między innymi statuty stowarzyszeń i związków z 1938 roku, np.
Statut Towarzystwa Sportowego „Polonia” w Sosnowcu; sygnatura 3702 – Statuty
i działalność Towarzystwa Hodowców Gołębi Pocztowych z lat 1935–1939. Z informacji w niej zawartych wynika że w 1933 roku w Sosnowcu utworzono Towarzystwo Hodowców Gołębi Pocztowych Zagłębia Dąbrowskiego pod nazwą „Czarny
Diament”. Materiały znajdujące się w jednostce archiwalnej 3761 dotyczą natomiast Towarzystwa Domu Społecznego Pracy dla Państwa w Sosnowcu z 1935 roku,
a sygnatura archiwalna 3882 to akta dotyczące rejestracji stowarzyszeń żydowskich
w Będzinie i Sosnowcu z lat 1934–1939.
W jednostkach archiwalnych: 3810, 3813, 3841, 3871 i 20738 zachowały się
dokumenty dotyczące rejestracji i działalności Straży Ogniowej z Sosnowca, między innymi: statut stowarzyszenia Straży Ogniowej w Sosnowcu, Straży Ogniowej
C. G. Schoen w Sosnowcu oraz Straży Ogniowej w kopalni „Milowice”.
108
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
Wśród akt Wydziału Samorządowego zajmującego się sprawami organizacji
związków komunalnych i ich organów kolegialnych, uzgadnianiem planów gospodarczych powiatów, nadzorem nad związkami komunalnymi czy sprawami podziału
administracyjnego znajdujemy poszyty mówiące pośrednio lub bezpośrednio o organizacji i działalności sosnowieckiego samorządu. Te odnoszące się bezpośrednio do
Sosnowca to: sygnatura 4103 sprawy dotyczące wyborów do organów ustrojowych
miasta Sosnowca (lata 1921–1937), a także sygnatura 4147 dane ogólne dotyczące
wyborów do Rady Miejskiej w Sosnowcu, mianowicie: listy kandydatów na radnych,
podział na okręgi wyborcze, powołania do komisji wyborczych oraz sprawozdania
z wyborów. W skład tego poszytu wchodzi również dobrze zachowany plan miasta
w skali 1:10 000 z podziałem na okręgi wyborcze, wykonany w Wydziale Mierniczym Zarządu Miejskiego w Sosnowcu. Zawiera on spis ulic oraz ważniejszych
obiektów, takich jak: Ratusz, Starostwo Grodzkie, Izba Przemysłowo-Handlowa,
Ubezpieczalnia Społeczna, banki, poczta, Teatr Miejski, hale targowe, sądy: okręgowy i grodzki, Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych, apteka, kolonia pracowników miejskich, Dom Społeczny, Związek Metalowców, 6 gimnazjów, 19 szkół
powszechnych, Średnia Szkoła Rzemiosł, Średnia Szkoła Zawodowa, łaźnia miejska, baraki zakaźne, stadion STS Unia, Fabryka Waty, Miejska Straż Pożarna, boisko
KS Policyjny, Stadion WF i PW, Rzeźnia Miejska, huty: „Milowice”, „Katarzyna”,
„Staszic”, Walcownia „Hr. Renard”, Fabryka Rur i Żelaza Hulczyński, Fabryka Lin
i Drutu Deichsel, Babcok-Zieleniewski, Przędzalnia H. Dietel, Fabryka Chemiczna
„Radocha”, Odlewnia Stali Piwonniak, Fabryka Chemiczna Gzichów, Zakłady Chemiczne „Dźwignia”, Piątkowski, Czechowski10.
W oparciu o dane, jakie znajdujemy w tej jednostce archiwalnej, dowiadujemy
się, że liczba mieszkańców Sosnowca w 1939 roku wynosiła 126 873, w tym: 98 438
Polaków, 28 435 Żydów11, z czego uprawnionych do głosowania w 1939 roku było
65 924 – 50 641 Polaków i 15 283 Żydów.
Sygnatury archiwalne 4148–4152 to wybory do Rady Miejskiej w Sosnowcu
z 1939 roku. Pierwsza z teczek – 4148 to wybory do Rady Miejskiej w Sosnowcu. Akta okręgu nr I z 1939 roku. W tym okręgu odnotowano 8 list wyborczych:
Nr 1 Chrześcijańsko-Społeczne Zjednoczenie Narodowe; Nr 2 Polska Partia Socjalistyczna i Klasowe Związki Zawodowe; Nr 3 Katolicki Obóz Narodowy; Nr 4 Bund
i Żydowskie Klasowe Związki Zawodowe; Nr 5 Żydowski Blok Zjednoczonych Organizacji Narodowych, Gospodarczych i Ortodoksyjnych; Nr 6 Żydowski Blok Bezpartyjno-Gospodarczy, Ortodoksyjny; Nr 7 Ogólno-Żydowski Robotniczy Komitet
Wyborczy (Poalej-Sjon, Klasowe Związki Zawodowe i Pracująca Inteligencja); Nr 8
Syjonistyczna Partia Pracy Hitachdut12. Kolejna sygnatura – 4149 to Wybory do
Rady Miejskiej w Sosnowcu. Akta okręgu nr III, 1939 rok. Zgłoszono tu 8 osób, nienależących do partii13. Dokumentacja znajdująca się w jednostce archiwalnej 4150
– Wybory do Rady Miejskiej w Sosnowcu. Akta okręgu nr IV, 1939 rok, wymieniała
w tym okręgu 12 zgłoszonych osób14. W sygnaturze archiwalnej 4151 – Wybory do
Tamże, sygn. 4147, s. 172.
12
Tamże, sygn. 4148, s. 163.
13
14
10
11
109
Iwona Pogorzelska
Rady Miejskiej w Sosnowcu. Akta okręgu nr XI, 1939 rok, zachowała się dokumentacja mówiąca o 3 listach: Nr 1 Chrześcijańsko-Społeczne Zjednoczenie Narodowe,
Nr 2 Polska Partia Socjalistyczna i Klasowe Związki Zawodowe, Nr 3 Katolicki Obóz
Narodowy15. Następna sygnatura: 4152 – Wybory do Rady Miejskiej w Sosnowcu.
Akta okręgu nr XV, 1939 rok, to 4 listy: Nr 1 Chrześcijańsko-Społeczne Zjednoczenie Narodowe, Nr 2 Polska Partia Socjalistyczna i Klasowe Związki Zawodowe, Nr 3
Katolicki Obóz Narodowy, Nr 4 Żydowski Blok Zjednoczonych Organizacji Narodowych, Gospodarczych i Ortodoksyjnych16. Znajdujące się tu obwieszczenia Głównej
Komisji Wyborczej zawierały też informację o podziale Sosnowca na 16 okręgów
wyborczych i 49 obwodów głosowania.
W zachowanej jednostce archiwalnej 4153 znajdują się natomiast protesty przeciwko wyborom do Rady Miejskiej, oskarżające o prowadzenie agitacji wyborczej oraz
stosowanie terroru wobec różnych ugrupowań np. członków PPS17, bowiem sprawująca swe zadania Rada Miejska nie zadowalała wszystkich obywateli. Na przykład
w sygnaturze 4162 zachowały się zażalenia, choć w nieznacznej liczbie, na działalność
organów ustrojowych i pracowników miejskich w Sosnowcu z lat 1924–1939
W aktach Wydziału Samorządowego zachowały się również informacje o sprawach związanych z pracą Wydziału, a mianowicie: sygnatura 4223 to statuty emerytalne miasta Sosnowca. W tej jednostce znajduje się np. broszura wydana przez Drukarnię i Introligatornię Powiatowego Związku Komunalnego powiatu będzińskiego
w Będzinie – Statut o warunkach uzyskiwania odpraw i zabezpieczeniu emerytalnem
pracowników miejskich miasta Sosnowca uchwalony na posiedzeniu Rady Miejskiej
m. Sosnowca 30 maja 1923 roku18, mówiący, między innymi, o zasadach odpraw,
emeryturach, zaopatrzeniu wdów i sierot. Drugi z takich statutów datowany jest 22
lutego 1934 roku i zatwierdzony reskryptem Wojewody Kieleckiego z 30 maja 1934
roku19. Ponadto znajdujemy tu wykazy stałych i niestałych pracowników magistratu
korzystających z uprawnień emerytalnych z lat 1923–193420.
Sygnatura archiwalna 4224 z lat 1922–1931 dotyczy statutów i etatów stanowisk
służbowych miasta Sosnowca. Znajdują się w niej: statut etatów stanowisk dla pracowników magistratu miasta Sosnowca z określeniem wymaganych dla tych stanowisk kwalifikacji i przyznanych do nich norm uposażenia z 1 października 1925 roku21
oraz dokument, na podstawie którego określić można stan liczbowy ludności miasta
Sosnowca w dniu 1 stycznia 1927 roku. Został on obliczony na podstawie dokonanego przez magistrat miasta Sosnowca, w styczniu 1925 roku, spisu dla celów podatkowych i wyborów do Rady Miejskiej. Spis ten sporządzono według ulic22, a wynikająca
z niego wówczas liczba ludności wynosiła 101 677 osób, w tym chrześcijan: mężczyzn
– 42 944, kobiet – 43 066, Żydów: mężczyzn – 7 714, kobiet – 7 953.
Kolejna jednostka archiwalna o numerze 4225 Ewidencja pracowników miejskich
w Sosnowcu z 1937 roku to wykaz pracowników Zarządu Miejskiego w Sosnowcu zaTamże, sygn. 4151, s. 56.
17
18
Tamże, sygn. 4223, s. 23–31.
19
Tamże, sygn. 4223, s. 32–53.
20
Tamże, sygn. 4223, s. 6–16.
21
Tamże, sygn. 4224, s. 14–18.
22
Tamże, sygn. 4224, s. 67–84.
15
16
110
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
trudnionych na dzień 1 października 1937 roku23, wykaz pracowników Wydziału Kanalizacyjno-Wodociągowego Zarządu Miejskiego zatrudnionych na dzień 1 października 1937 roku24 oraz wykaz pracowników czasowych Zarządu Miejskiego zatrudnionych w biurach Zarządu Miejskiego i Zakładach Miejskich na dzień 1 października
1937 roku25, a sygnatura 4226 o tytule: Sosnowiec magistrat, zawiera dane dotyczące
stosunków służbowych członków i pracowników Zarządu gminy z lat 1921–1931.
Związane z Sosnowcem są również akta dotyczące zmian granic powiatu będzińskiego z lat 1920–1939 – sygnatury 4420–4422, szczególnie zaś 4423 Zmiana
granic powiatu będzińskiego, Będzina, Dąbrowy Górniczej, Sosnowca i Czeladzi
z lat 1922–1939, np. sprawy wyłączenia terenów kopalni „Orion” i „Modrzejów”
z miasta Sosnowca, pozostawienie folwarku Zagórze w granicach miasta czy projekt
rozszerzenia granic Sosnowca26.
Działalność finansową magistratu miasta Sosnowca ukazują natomiast zachowane
budżety: od 1920 aż do 1940 roku znajdujące się w jednostkach 4641–4655. Sygnatura archiwalna 4641 to budżet magistratu m. Sosnowca na rok 1920–21 (i sprawozdanie z wykonania budżetu za 1921 rok), przedstawiający stan miasta tuż po odzyskaniu niepodległości, natomiast sygnatura archiwalna 4655 to budżet m. Sosnowca
na lata 1938/39 i 1939/1940 oraz obraz miasta tuż przed kolejną wojną i kolejną
utratą niepodległości.
Jednostki archiwalne 4770–4781 to sprawozdania budżetowe i rachunkowe Sosnowca. Pierwsze z nich pochodzi z lat 1919–1920 i może budzić największe zainteresowanie, podobnie jak ostatnie, znajdujące się w jednostce archiwalnej 4783,
sięgające już czasów II wojny światowej.
Wydział Samorządowy to również sprawy poboru podatków. O tej części działalności Wydziału mówią archiwalia przechowywane w zasobie kieleckiego archiwum
pod sygnaturami 4835–4843 (lata 1920–1939). Są to dane dotyczące między innymi
podatków od placów zabudowanych, niezabudowanych, nieruchomości, lokali, ale
również podatków od zabaw publicznych, plakatów, szyldów, anonsów, opłat stemplowych, a nawet ładunków kolejowych z lat 1929–1939, sygnatura 4860 to sprawy
oddłużenia gminy miasta Sosnowca z 1936 roku.
W ramach Wydziału Samorządowego spotykamy też sprawy nabywania nieruchomości na potrzeby miasta oraz dane dotyczące podziału majątku pozostałego po
okupantach – sygnatura 6012 (lata 1920–1929). Wśród powyższych dokumentów
zachowały się plany działek przy ul. Piłsudskiego, Dalekiej i Floriańskiej27. Kolejna
sygnatura – 6013 z lat [1928] 1931–1935 dotyczy między innymi dzierżawy budynku teatru, następne, oprócz zamian nieruchomości miejskich i prywatnych – tak jak
sygnatura 6014 – nabycia przez Sosnowiec piekarni mechanicznej ([1928] 1936,),
dotyczą: sygnatura 6015 – regulacji kanału w dzielnicy Pogoń oraz budowy domu dla
potrzeb kolonii letnich w Bukownie (1937), 6081 – Sprawy zakładów elektrycznych
zaopatrujących Sosnowiec w prąd 1922–1924
Tamże, sygn. 4225, s. 2–15.
Tamże, sygn. 4225, s. 16–19.
25
Tamże, sygn. 4225, s. 20–22.
26
Tamże, sygn. 4423, s. 192.
27
Tamże, sygn. 6012, s. 159, 171.
23
24
111
Iwona Pogorzelska
Interesująca jest także zawartość jednostki 6082 – sprawa budowy bocznicy kolejowej w Sosnowcu oraz nabycie akcji Sp. Akc. Tramwaje Elektryczne w Zagłębiu
Dąbrowskim przez miasto Sosnowiec (1928–1930). Sygnatura 6083 to sprawy rzeźni
i targowiska zwierzęcego w Sosnowcu ([1922–1931, 1936]), sygnatura 6084 dotycząca dzierżawy tejże rzeźni (1927–1937). Sygnatury 6085 i 6090 dotyczą budowy
i sprawy kanalizacji i wodociągów w Sosnowcu oraz warunków dostarczania „zdrowej” wody mieszkańcom nie tylko Sosnowca z Modrzejowem i Milowicami, ale także
Będzina, Czeladzi, Dąbrowy oraz gmin takich jak: Niwka, Zagórze, Grodziec, Gołonóg, Niemce, Porąbka, Klimontów, Dańdówka „oraz część Strzemieszyc Wielkich po
północnej stronie linii kolejowej Warszawsko-Wiedeńskiej” z lat 1924–193928. Zachowane sygnatury 6181–6185 to sprawy pożyczek m. Sosnowca oraz dotacji, subwencji
i zapomóg z lat 1920–1938, sygnatura 6302 to sprawy zakładów i urządzeń dobra
publicznego – urządzeń handlowych, szpitala i sierocińca (1926), sygnatura 6331 dotyczy natomiast spraw zwalczania bezrobocia w Sosnowcu (lata 1928–1939)
Wśród materiałów archiwalnych Wydziału Samorządowego zachowały się także
jednostki archiwalne o numerach: 6261 Sosnowiec m. skargi i zażalenia dotyczące
wywiązywania się Związku Samorządowego z przyjętych zobowiązań o bezsporności
roszczeń z tytułu zobowiązań Związku Samorządowego (1928–1937); 6687 Zestawienia dochodów i wydatków miast wydzielonych woj. kieleckiego na rok 1927/28,
zawierające m.in. dane na temat Sosnowca; 6713 Zestawienia dochodów i wydatków
budżetowych miast wydzielonych preliminowanych na rok 1930–31; 6736 Zestawienia zamknięć rachunków z wykonania budżetów miast wydzielonych na rok 1933/34;
6740 Zestawienia preliminarzy budżetowych miast wydzielonych na 1934/35 rok;
6744 Zestawienia zamknięć rachunków miast wydzielonych za 1934/35 rok; 6757
Zestawienia preliminarzy budżetowych miast wydzielonych 1937 rok; 6759 Zestawienia zamknięć rachunkowych miast wydzielonych za lata 1937–1938; 6764 Zestawienia preliminarzy budżetowych miast wydzielonych na 1938/39 rok; 6769 Zestawienia preliminarzy budżetowych miast wydzielonych na lata 1939–1940; 6771
Wykazy kwartalne dochodów i wydatków miast wydzielonych za lata 1932/33 (1 IV
1932 – 1 I 1933); 6795 M. Sosnowiec. Zestawienia zadłużeń i wyciągi z rejestru
pożyczek i zobowiązań długoterminowych za lata 1937/38–1938/39.
W jednostce archiwalnej o numerze 6830 Herby miast województwa kieleckiego
z 1933 roku znajdujemy pieczęć z herbem miasta. Herb ten zawiera wyobrażenie
połączenia dwóch rzek Czarnej i Białej Przemszy na granicy trzech państw – Rosji,
Austrii i Niemiec, przekrój ziemi z pokładami węgla oraz emblemat pracy i przemysłu. Herb miasta opracowano w 1904 roku29.
Sygnatura 6872 to sprawozdania ze stanu miast wydzielonych i działalności organów miejskich za lata 1919–1921. Tutaj na szczególną uwagę zasługuje sprawozdanie
ze stanu miasta Sosnowca i działalności organów miejskich za trzyletni okres kadencji, tj. 1919, 1920, 1921 rok30.
Uwagę zwrócić także należy na odnoszącą się co prawda do całego województwa,
w tym jednak i do Sosnowca, jednostkę archiwalną 6878 Wykaz ilości mieszkańców
Tamże, sygn. 6090, s. 1–3.
Tamże, sygn. 6830, s. 123.
30
Tamże, sygn. 6872, s. 137–150.
28
29
112
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
w woj. kieleckim na 31 XII 20 rok31. Odnotowano tam, że w Sosnowcu jest około
110 tys. mieszkańców, a powierzchnia wynosi 35 km2. Zachowana tu jest także sygnatura archiwalna 6880 to bogaty w informacje Kwartalnik statystyczny Wydziału
Statystycznego m. Sosnowca za lata 1922–1924. Poszczególne jego rozdziały dotyczą
zagadnień, takich jak: Spostrzeżenia meteorologiczne, Ruch ludności, Zdrowotność,
Szkolnictwo, Działalność Ochotniczej Straży Ogniowej, Działalność Rzeźni Miejskiej, Opieka Społeczna, Przegląd cen rynkowych artykułów pierwszej potrzeby,
Działalność Miejskiego Wydziału Budowlanego, Działalność Państwowego Urzędu
Pośrednictwa Pracy, Informacje bieżące.
Zagadnienia związane z funkcjonowaniem, rozwojem, ale i z problemami dwudziestolecia międzywojennego przedstawiają protokoły posiedzeń Rady Miejskiej
miasta Sosnowca sygnatury 7284–7302. Pierwsza z nich – sygnatura 7284 zawiera dane z lat 1920–1921, ostatnia 7302 – to sprawy poruszane podczas posiedzeń
zwoływanych w 1939 roku. W pierwszej z tych teczek, w protokóle 36 plenarnego
posiedzenia Rady Miejskiej, z czerwca 1920 roku, w porządku dziennym odnaleźć
można punkt mówiący o sprawie ustalenia nazwy miasta – Sosnowiec czy Sosnowice. Ponieważ, jak stwierdzono, na najdawniejszych planach nazwa miejscowości
brzmi Sosnowiec, a obecne Sosnowice to tłumaczenie, jakie obowiązywało podczas
zaborów, uznano za słuszne przywrócenie nazwy Sosnowiec jako właściwej32. W protokole z 65. posiedzenia Rady Miejskiej, z 29 marca 1939 roku, (sygnatura 7302)
prezydent Sosnowca Józef Kaczkowski, po przedstawieniu radnym aktualnej sytuacji
politycznej, odczytał rezolucję potwierdzającą solidarność mieszkańców z narodem
i armią polską oraz gotowość do obrony ojczyzny33.
Kolejne teczki Wydziału Samorządowego odnoszące się do Sosnowca to sygnatury
archiwalne: 7361 Lustracje gospodarki magistratu miasta Sosnowca lata 1923–1924;
7362 Lustracja działalności i gospodarki magistratu miasta Sosnowca przeprowadzona 20–29 XI 1929 roku; 7589 Statuty organizacyjne i instrukcje biurowe Zakładów
Miejskich w Sosnowcu lata 1923–1938; 7608 Wybory członków Rady Wojewódzkiej z miast Będzina, Dąbrowy Górniczej, Ostrowca, Sosnowca i Zawiercia z lat
1929–1930; 20870 Sosnowiec magistrat, budżet na rok 1932/33 wydanie broszurowe 1932 rok; 20871 Sosnowiec magistrat, budżet na rok 1936/1937 i 1936 rok
(wydanie broszurowe); 20873 Sosnowiec magistrat, sprawozdanie finansowe za rok
1927/28 i budżet na rok 1928/29 (broszury), 1928 rok również z planem Sosnowca
z 1927 roku; 20869 Sosnowiec magistrat, budżet na rok 1931/32 – 1931 rok.
Zachowane archiwalia Wydziału Wojskowego zawierają informacje o udziale Polski w wojnach 1914–1918 i 1918–1920, zarządzenia i okólniki dotyczące kwestii
obronności kraju, lustracje referatów mobilizacyjnych w starostwach, sprawy kwaterunkowe, plany komisji poborowych i zaciągów ochotniczych, sprawy organizacyjne
Komitetów Wychowania Fizycznego, sprawy Funduszu Obrony Narodowej, Obrony
Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej oraz istotne dla obronności sprawozdania ze stanu
przygotowań obrony przeciwlotniczo-gazowej w przemyśle i górnictwie.
Tamże, sygn. 7284, s. 118–124.
33
Tamże, sygn. 7302, s. 133–137.
31
32
113
Iwona Pogorzelska
Wśród tych materiałów znajdujemy sygnaturę 8078 Plan obrony Sosnowieckich
Fabryk Rur i Żelaza z 1939 roku. W jednostce tej zachował się drobiazgowy opis
warunków ochrony tego zakładu, mianowicie zasięg ochrony i opis terenu zakładu,
w tym jego położenia. W ramach tego dokumentu znajduje się także wykaz miejsc
czułych z podaniem etatów obsady i instrukcja dotycząca obsady tzw. punktów technicznych, czyli obsługi generatorów stacji elektrycznej, kotłowni itp. w razie alarmu
i napadu lotniczego lub gazowego. W dokumencie tym znajdują się też dane na temat
ochrony zakładu w czasie pokoju i instrukcje dla służby wartowniczej. Do dokumentów załączony jest plan zakładów z rozmieszczeniem posterunków na czas pokoju
oraz drugi z rozmieszczeniem służby alarmowo-rejestracyjnej i bezpieczeństwa podczas wojny, z 1936 roku.
Ponadto dane na temat Sosnowca odnaleźć można w aktach dotyczących obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, dokumentach planów mobilizacyjnych oraz
archiwaliach dotyczących pracy Komitetów Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego, np. sygnatura 7884 Skład osobowy i podział pracy powiatowego
komitetu PW i WF w Będzinie i Sosnowcu ,1932 rok, czy w sygnaturze 7803 Wykazy uchylających się od poboru (między innymi Sosnowca), 1936 rok.
Wydział Zdrowia to akta dotyczące nadzoru nad działalnością lekarzy, felczerów,
położnych, masażystów, gabinetów kosmetycznych. Znajduje się tu rejestr personelu
lekarskiego i pomocniczego, sprawozdania z działalności szpitali, zakładów leczniczych i komisji sanitarnych. Zachowane materiały dotyczą także funkcjonowania
kas chorych, opieki lekarskiej nad młodzieżą i dziećmi, zwalczania chorób zakaźnych, społecznych i zawodowych. Wśród archiwaliów znajdują się także dokumenty
nadzoru sanitarnego, produkcji i sprzedaży leków oraz artykułów żywnościowych.
Wśród zachowanych tu archiwaliów, danych na temat Sosnowca poszukiwać można
w jednostkach archiwalnych o tytułach: sprawy zakładów leczniczych, wykazy szpitali, sprawy zatrudnienia i rejestracji lekarzy woj. kieleckiego, rejestracja felczerów
i akuszerek woj. kieleckiego, sprawy zakładów leczniczych i kas chorych.
W aktach Wydziału Zdrowia zachowały się też dwie jednostki archiwalne dotyczące lecznictwa w Sosnowcu – sygnatura 8243 Pracownia chemiczno-bakteriologiczno-diagnostyczna w Sosnowcu (1932–1933) oraz sygnatura 8269 Gabinet lamp
kwarcowych oraz dentystyczny dla dzieci w Sosnowcu z 1932 roku.
Akta Wydziału Pracy i Opieki Społecznej zawierają informacje o organizacji przez
samorządy opieki społecznej, nadzorze nad organizacjami społecznymi, kwestiach
opieki nad dziećmi i młodzieżą czy inwalidami, w ramach tego Wydziału funkcjonował
Oddział Pośrednictwa Pracy – zajmujący się organizacją owych miejsc pracy, wydawaniem zapomóg dla bezrobotnych, a także emigracją zarobkową i reemigracją. W kompetencjach Oddziału Ubezpieczeń Społecznych pozostawały sprawy ubezpieczeń od
wypadków oraz ubezpieczenia pracowników i opieka nad inwalidami wojennymi.
Zachowane tu jednostki archiwalne dokumentują: sygnatura archiwalna 8795
akcję dożywiania bezrobotnych pracowników umysłowych w Zagłębiu Dąbrowskim,
1929 rok, sygnatura archiwalna 8885 zawiera raporty miesięczne ogólne Państwowych Urzędów Pośrednictwa Pracy w Częstochowie, Końskich, Radomiu, Kielcach,
Sosnowcu, Ostrowcu i ekspozytury w Zawierciu, 1931 rok.
114
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
Sygnatura 9137 zawiera raporty ze stanu zatrudnienia PUPP Kielce, Radom,
Częstochowa, Sosnowiec, 1929 rok a sygnatura 9215 raporty tygodniowe z rynku
pracy (również w Sosnowcu), 1930 rok. W jednostce archiwalnej 20946 znajdują
się natomiast tygodniowe sprawozdania z rynku pracy Ostrowiec, Końskie, Radom,
Sosnowiec, III i IV kwartał 1931 roku.
Jeśli chodzi o Wydział Rolnictwa i Weterynarii – tutaj dane dotyczące Sosnowca
znalazły się jedynie w aktach Wydziału Weterynaryjnego. W jego ramach zgromadzone zostały akta dotyczące zwalczania chorób zakaźnych wśród zwierząt, lecznictwa
weterynaryjnego, nadzoru nad obrotem zwierzętami, targowiskami, transportem
i ubojem zwierząt. Znajdują się też tutaj dwie jednostki archiwalne odnoszące się
bezpośrednio do omawianego miasta. Sygnatura archiwalna 11898 dotyczy rzeźni w Sosnowcu, 1924 rok, a 12052 zawiera dokumenty dotyczące pokątnych targów bydłem i mięsem w Sosnowcu z 1922 roku. Znajdują się tu również sygnatury:
11817 Sprawy przywiezionych i wywiezionych zwierząt i produktów zwierzęcych
w powiecie będzińskim w latach 1921–1925 oraz 11818 Wykazy zwierząt i produktów zwierzęcych załadowanych i wyładowanych na stacjach powiatów będzińskiego
i olkuskiego w obrocie krajowym i zagranicznym w latach 1924–1926.
Z kolei Wydział Przemysłowy to akta inżynierów przemysłowych, sprawozdania
o stanie przemysłu i sytuacji gospodarczej, sprawy kontraktów handlowych z zagranicą, sprawy dotyczące drobnego przemysłu, targów i wystaw, dane o działalności
stowarzyszeń rzemieślniczych i korporacji przemysłowych, sprawy aprowizacji pracowników, sprawozdania o pracy, stanie zatrudnienia i stanie produkcji. Można tu
też odnaleźć informacje o bogactwach naturalnych, poszukiwaniach geologicznych,
a przede wszystkim materiały dotyczące przemysłu wydobywczego, w tym dane
statystyczne o produkcji kamieniołomów i kopalń.
Danych na temat Sosnowca można poszukiwać praktycznie w każdym z zachowanych poszytów, lecz przede wszystkim są to: sygnatura 12494 Sprawy inżyniera
przemysłowego w Sosnowcu (dokumentacja ta dotyczy zezwolenia na rozbudowę
Huty Szklanej Sielec w Sosnowcu), 1921 rok; sygnatura 12675 Izba Przemysłowo
Handlowa w Sosnowcu. Kontrole firm eksportowo-jajczarskich, lata 1930–1933; sygnatura 12676 Izba Przemysłowo-Handlowa w Sosnowcu – sprawozdania eksportowe mówiące o stanie eksportu poszczególnych gałęzi przemysłu, jak np. górnictwo
i hutnictwo, przemysł, handel itp., 1933 rok34; sygnatura 12674 Izba PrzemysłowoHandlowa. Memoriał Izby Przemysłowo-Handlowej w Sosnowcu o stanie przemysłu
farbiarskiego na terenie woj. kieleckiego, 1930 rok; sygnatura 12708 Wystawy i targi.
Bracia Warman. Targi w Sosnowcu, 1935 rok; sygnatura 12709 Wystawy i targi. Targowisko zwierzęce w Sosnowcu (plan) z lat 1928–1931; sygnatura 12816 Statystyka
zatrudnienia. Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich sp. akc.
Miesięczne liczby urzędników i robotników zatrudnionych w CWM, lata 1934–1935;
sygnatura 12818 Statystyka zatrudnienia. Modrzejowskie Zakłady Górniczo-Hutnicze S. Cd. Miesięczne wykazy zatrudnionych robotników, 1934 rok; sygnatura 12834
Towarzystwo Rapaki i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich spółka. Krótkie sprawozdania o liczbie zatrudnionych robotników, silnikach i kotłach parowych, 1930 rok.
34
Tamże, sygn. 12676, s. 2–10.
115
Iwona Pogorzelska
Sygnatury archiwalne: 12891, 12892, 12893, 12894, 12895, 12896, 12897
i 12898 to miesięczne sprawozdania o wypłaconych, w latach 1936–1937, zarobkach oraz udzielonych świadczeniach w Hucie „Katarzyna”, Walcowni „Hr. Renard”,
Hucie Towarzystwa Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza oraz w hucie „Staszic” w Sosnowcu. Jednostki te zawierają wykazy statystyczne ilości i wysokości wynagrodzeń
zarówno dla urzędników, jak i robotników, zatrudnionych w tych zakładach.
Jednostka archiwalna 12955 to przepisy ogólne, postępowanie w sprawach Najwyższego Trybunału Administracyjnego, Akta sprawy Zjednoczonego Stowarzyszenia Nieruchomości w Sosnowcu z 1932 roku.
Kolejne materiały archiwalne dotyczą zatwierdzania projektów przemysłowych.
Zachowała się tu zarówno dokumentacja dużych zakładów, jak np. Huty „Milowice”,
czy „Katarzyna”, ale i mniejszych, również rodzinnych firm.
Sygnatura 13074 Zatwierdzenie projektów przemysłowych. Fabryka Maku i Muchołapek Zygmunt Mamlok. Sosnowiec – rozbudowa fabryki, 1930 rok; sygnatura
13077 Zatwierdzenie projektów przemysłowych. „Columbia” Wiklar Lorek w Sosnowcu. Fabryka Pilników i Warsztaty Mechaniczne, lata 1929–1930; sygnatura
13079 Zatwierdzenie projektów przemysłowych. Fabryka Lin i Drutu w Sosnowcu,
1938 rok; sygnatura 13081 Zatwierdzenie projektów przemysłowych. Fabryka Galanterii Metalowej, Goldberg i Kuczyński, Sosnowiec, lata 1928–1930; sygnatura
13089 Zatwierdzenie projektów przemysłowych. Stalownia Woźniak. Spółka akcyjna w Sosnowcu, 1930 rok; sygnatura 13095 Zatwierdzenie projektów przemysłowych. Kurier Zachodni „Iskra” w Sosnowcu, Drukarnia; sygnatura 13096 Zatwierdzenie projektów przemysłowych. Monsiorski Wiktor, drukarnia Expresu Zagłębia
w Sosnowcu, urządzenie drukarni przy ul. Teatralnej nr 1, lata 1931–1932; sygnatura
13103 Zatwierdzenie projektów przemysłowych. Fabryka Waty Pralnia i Bielarnia
odpadków bawełnianych w Sosnowcu, projekt składu do bielenia i prania odpadków
bawełnianych, 1935 rok. W jednostkach tych zachowały się plany projektowanych
budowli oraz korespondencja dotycząca zatwierdzania tychże projektów.
Pozostałe sygnatury archiwalne to: 13083 Zatwierdzenie projektów przemysłowych. Huta „Katarzyna” w Sosnowcu, Modrzejowskie Zakłady Górniczo-Hutnicze,
1935 rok, gdzie znajdujemy obliczenia statyczne konstrukcji hali piecowej Huty Katarzyna z opisem technicznym, obliczeniami i wykresami35; sygnatura 13084 Zatwierdzenie projektów przemysłowych Modrzejewskie Zakłady Górniczo-Hutnicze, Huta
„Milowice” w Sosnowcu – nadbudowa magazynu w Hucie „Milowice” pochodząca
z lat 1929–1930, korespondencja, plany nadbudowy magazynu, z przeznaczeniem na
biura36, zatwierdzone 30 grudnia 1929 roku; sygnatura 13088 Zatwierdzenie projektów przemysłowych Towarzystwo Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza Spółka Akcyjna
w Sosnowcu, lata 1927–1931; sygnatura 13092 Zatwierdzenie projektów przemysłowych Huta „Helena” w Sosnowcu, 1936 rok; sygnatura 13093 Zatwierdzenie projektów przemysłowych Towarzystwo Górniczo-Przemysłowe „Saturn” spółka akcyjna,
1. cementownia w Sosnowcu, 2. budowa laboratorium i biura, 1930 rok.
Dalsze jednostki archiwalne to: 13573 – dokumentacja Banku Rzemieślniczego
w Sosnowcu, 1933 rok; sygnatura 13610 informacja o utworzeniu Związku Cechów
35
36
Tamże, sygn. 13083, s. 1–19.
116
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
Budowlanych Zagłębia Dąbrowskiego w Sosnowcu, 1932 rok; sygnatura 13629 to
statuty korporacji Cech Metalowców w Sosnowcu z lat 1928–1935, a sygnatura
13630 to Statuty korporacji Związek Cechów Piekarzy Woj. Kieleckiego w Sosnowcu, lata 1928–1931.
W jednostce archiwalnej 13732 zachowała się dokumentacja Wydziału Czeladników przy Cechu Fryzjersko-Perukarskim w Sosnowcu, 1932 rok, natomiast w sygnaturze 13828 spis uprawnionych wyborców do Izby Rzemieślniczej w Kielcach
(Obwód wyborczy III, powiat sosnowiecki), 1934 rok.
Sprawy przymusowego zarządu państwowego nad elektrowniami w Ostrowcu i Sosnowcu z lat 1930–1932 znalazły się w sygnaturze 13885, a dokumentacja dotycząca
elektryfikacji Sosnowca w sygnaturach archiwalnych: 13891 Sprawy pozwoleń na
budowę i uruchomienie urządzeń elektrycznych przez Spółkę akcyjną Sieci Elektryczne w Sosnowcu (lata 1932–1934); 13914 Sprawa pozwolenia na budowę linii elektrycznej do osady Dolna Środula w Sosnowcu przez Elektrownię Okręgową Zagłębia
Dąbrowskiego (1936 rok); 13972 Plany sieci i urządzeń elektrycznych Towarzystwa
Kopalni i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich (lata 1933–1938). W tej ostatniej
sygnaturze znajduje się plan sieci elektrycznej Huty „Milowice” (500 i 600 wolt), projekty słupów bliźniaczych i stalowych oraz konstrukcji dla linii napowietrznej37 itp.
Kwestionariusze, plany sytuacyjne fabryk, schematy i opisy przebiegu produkcji
znajdują się w następujących zachowanych jednostkach archiwalnych: 14028 Spółka
Akcyjna Fabryk Chemicznych „Radocha” w Sosnowcu, 1939 rok; 14032 Fabryka Chemiczna „Gzichów” Spółka Akcyjna w Sosnowcu, 1938 rok; 14035 Zakłady
Przemysłu Budowlanego „Dźwignia” Spółka Akcyjna w Sosnowcu, 1938 rok; 14038
Iwiąciccy, bracia. Zakłady Mechaniczne i Elektromechaniczne w Sosnowcu, 1928
rok; 14041 J. Kruszyński Zakłady Przemysłowo-Handlowe w Sosnowcu, lata 1928–
1934; 14049 „Decorum” Sosnowiecka Fabryka Wyrobów Metalowych w Sosnowcu,
1937 rok; 14056 Ludwik Piątkowski Sosnowiecka Kotlarnia Wyrobów Miedzianych
i Metalowych w Sosnowcu z lat 1933–1938; 14057 „Galmet” Golbderg i Kuczyński
Fabryka Galanterii Metalowej Sosnowiec, lata 1933–1938; 14066 P. Lamprecht Fabryka Papieru w Sosnowcu, lata 1933–1938; 14067 Nasz sklep „Urania” drukarnia,
spółka akcyjna, oddział w Sosnowcu, 1930 rok; 14070 Miejski Zakład Wodociągowo-Kanalizacyjny w Sosnowcu, lata 1937–1938; 14073 Rzeźnia Miejska w Sosnowcu, 1930 rok; 14074 T. Zawadzki i s-ka w Sosnowcu; 20226 firma „Model”
w Sosnowcu, lata 1932–1936, Fabryka uszczelnień do maszyn, przędzalnia i tkalnia
azbestu, 1938 rok.
Z dokumentacji znajdującej się w sygnaturze archiwalnej 14043 Huta „Staszic”
Modrzejowskie Zakłady Górniczo-Hutnicze w Sosnowcu, lata 1934–1937, dowiedzieć się można, iż huta ta produkowała między innymi: żelazo handlowe, drut, żelazo szewskie, stal na łyżwy, metale półszlachetne38. Zachowana dokumentacja zawiera
również schemat organizacyjny zakładu oraz plan ze spisem zabudowań należących
do zakładu39. W jednostce 14045 i 14055 Huta „Katarzyna” Modrzejowskie Zakłady
w Sosnowcu z 1936 i 1939 roku, oprócz planu zakładu ze spisem zabudowań40 zaTamże, sygn. 13972, s. 2–5.
Tamże, sygn. 14043, s. 49.
39
Tamże, sygn. 14043, s. 2–8.
40
Tamże, sygn. 14045, s. 162.
37
38
117
Iwona Pogorzelska
chował się kwestionariusz, w którym odnaleźć można informacje na temat zakładu,
a mianowicie jego adres oraz dane dotyczące produkcji. W tym wypadku programowa produkcja to: surówka żelazna wielkopiecowa, bloki stalowe i żelazne, blacha,
rury żelazne, odlewy żeliwne, łopaty stalowe i cegła żużlowa. W hucie „Katarzyna”
produkowano także ważne dla celów wojskowych: sprzęt saperski, stal pociskową
i pociski. Zawarta tu dokumentacja zawierała także schemat administracji zakładu
oraz schemat organizacji produkcji, uzupełniony opisem jej przebiegu41. Kolejnym
elementem kwestionariuszy tego typu było zestawienie danych finansowych i transportowo-komunikacyjnych. Zachowała się też broszura Katalog łopat, szpadli i rydli
produkowanych przez omawiany tu zakład42. Sygnatura archiwalna 14047 Towarzystwo Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza, 1936 rok, to dane ewidencyjne zakładu43,
karty ewidencyjne służby OPL, plan sytuacyjny fabryki44, sygnatura 14048 Huta
„Milowice” Modrzejowskie Zakłady w Sosnowcu, lata 1934–1938, zawiera, oprócz
danych dotyczących zakładu (tj. zakresu produkcji), schematy administracji i organizacji produkcji, opis przebiegu produkcji45, specyfikacji budynków fabrycznych
i mieszkalnych huty „Milowice” z 1934 roku oraz plan zakładu46. Zachował się tu
także schemat organizacji koncernu Modrzejów-Hantke z 1934 roku47.
Dane dotyczące huty „Milowice” znajdują się także w sygnaturze 21133 Zatwierdzanie projektów przemysłowych Modrzejowskie Zakłady Górniczo-Hutnicze,
Huta „Milowice” w Sosnowcu, komin dla stalowni, 1930 rok, zawierającej plany
komina i stalowni oraz sygnaturze 20231 Huta „Milowice” w Sosnowcu, 1938 rok,
zawierającej plan oraz kwestionariusz zakładu.
Materiały archiwalne dotyczące Sosnowca to także sygnatura 20137 Statystyka
zarobków w hutach żelaza starostwa będzińskiego 1935 i 1937 rok; sygnatura 20435
Akta dotyczące elektrowni Okręgowej w Zagłębiu Dąbrowskim. Elektryfikacja
miast, 1925 rok; sygnatura 21091 Akta dotyczące elektryfikacji Polskiego Zagłębia
Węglowego w Sosnowcu, 1925 rok. Sygnatury archiwalne 21127, 21129 i 21130 to
zatwierdzanie projektów przemysłowych, okręg częstochowski dla powiatów częstochowskiego i będzińskiego (lata 1921–1925).
Wśród archiwaliów wytworzonych przez Dyrekcję Robót Publicznych i Wydział
Komunikacyjno-Budowlany znajdujemy sprawy budowy oraz utrzymania dróg i mostów, projekty budowy tych obiektów, zatwierdzenia planów budowli komunalnych
i użyteczności publicznej, opiniowanie planów zakładów przemysłowych, dane statystyczne dotyczące administracji i użytkowania gmachów państwowych, a także
sprawy ewidencji i konserwacji cmentarzy, pomników i kaplic.
Kształt ówczesnego miasta przedstawiają między innymi teczki zawierające dokumentację dotyczącą spraw zabudowy i regulacji miasta Sosnowca (sygnatury 14479
z lat 1921–1927, 14480 z lat 1930–1933 i 18691 z lat 1933–1937). Jednostki archiwalne 17067 to plan zabudowy miasta Sosnowca z lat 1938–1939, a 14448, 14449,
Tamże, sygn. 14045, s. 122–157.
43
Tamże, sygn. 14047, s. 2–12.
44
Tamże, sygn. 14047, s. 285.
45
Tamże, sygn. 14048, s. 10.
46
Tamże, sygn. 14048, s. 115.
47
Tamże, sygn. 14048, s. 113.
41
42
118
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
14450 i 17039 to opiniowanie planów budowy i przebudowy zakładów przemysłowych w Sosnowcu z lat 1920–1922, 1923 oraz 1925–1936. Sygnatura archiwalna
14415 dotyczy zatwierdzania projektów budowy i rozbudowy kin i teatrów (lata
1921–1927), a 15694 to sprawozdania z gospodarki drogowej z 1930 roku. W sygnaturze – 17067 znajdują się plany nieruchomości państwowych, powiat będziński,
Sosnowiec z lat 1927–1939, a w sygnaturze 18768 – dokumentacja z lat 1938–1939
związana z budową wiaduktu.
Kolejne jednostki archiwalne to: sygnatura 17337 Ewidencja terenów budowlanych państwowych i miejskich w powecie będzińskim, Sosnowiec, lata 1933–1939;
sygnatura 17383 Kartoteka inwentaryzacyjna nieruchomości państwowych w Sosnowcu, lata 1937–1939; sygnatura 17382 Plany nieruchomości państwowych powiat
będziński m. Sosnowiec, a dokumentacja w niej zachowana pochodzi z lat 1934–1938.
Sygnatura 14902 zawiera informacje o remontach budynków państwowych w Sosnowcu w latach 1929–1931. Jednostki archiwalne 17248 i 14944 dotyczą zagadnień
związanych z administracją i użytkowaniem gmachów państwowych w Sosnowcu
w latach 1923–1929 i 1934–1939, a dane o mieszkaniach urzędów celnych, skarbowych i innych resortów z lat 1928–1931 znajdują się w sygnaturze 14947. Materiały archiwalne, dotyczące przepisów i projektów wodociągowo kanalizacyjnych z lat
1926–1933 to jednostki archiwalne 14373 i 14378. Sygnatura 17110 zawiera projekt
przepisów budowlanych dla m. Sosnowca z lat 1933–1935, stanowi on załącznik do
decyzji kierownika Zarządu Miasta Sosnowca z 18 marca 1933 roku48.
Projekty regulacji ulic Sosnowca to sygnatury: 18746 – ul. Zgody, 18747 – ul.
Zagórska, 18748 – ul. Wiktora, 18749 – ul. Wielka, 18750 – ul. Szopena. Sygnatura
archiwalna 18751 dotyczy przebudowy ul. Piłsudskiego, z kolei zagadnienia regulacji
ulicy Okrzei na Środuli z 1926 roku znajdują się w sygnaturze 18752, a przebudowy
ul. Małachowskiego z 1926 roku w sygnaturze 18754. Ulicy Jasnej dotyczą: sygnatura 18762 i 18763, a ul. Floriańskiej sygnatura 18764. Tematyka regulacji ul. Dalekiej
to sygnatura 18765, ul. Dolnej sygnatura 18766, a ul. Cichej sygnatura 18767.
Ponadto wśród archiwaliów tego Wydziału zachowały się sygnatury noszące następujące tytuły: 14839 Sąd Okręgowy w Sosnowcu. Sprawa placu pod budowę,
lata 1921–1923; 14840 Urząd Pocztowy w Sosnowcu. Sprawa budowy gmachu, lata
1921–1928; 14841 Akta budowy gmachu Urzędu i Kasy Skarbowej w Sosnowcu,
1928 rok; 14842 Sosnowiec. Urząd Skarbowy i Kasa Skarbowa, budowa, 1929 rok;
14843 Sosnowiec. Budowa gmachu Urzędu Skarbowego, 1930 rok; 14844 Kolaudacja gmachu Urzędu Skarbowego i Kasy Skarbowej w Sosnowcu, lata 1930–1931;
14845 Budowa Urzędu Skarbowego Sosnowiec, lata 1920–1928; 17382 Dzierżawa
parku Sądu Okręgowego dla celów publicznych, lata 1926–1932; 18756–18758 Projekt mostu na Brynicy, 1938 rok; 18702, 18759 Projekt mostu na Czarnej Przemszy,
1929 rok (w jednostce tej znajduje się dobrze zachowany plan miasta, opracowany
w Wydziale Mierniczym Magistratu m. Sosnowca w 1932 roku). Sygnatura 18760 to
plan nieruchomości państwowej byłej komory celnej powiatu będzińskiego w mieście
Sosnowcu przy ul. Kilińskiego – dobrze zachowany wielobarwny plan nieruchomości
z 1929 roku49, sygnatura 14339 Projekt międzymiastowej kolei elektrycznej Sosno48
49
Tamże, sygn. 17110, s. 21–79.
119
Iwona Pogorzelska
wiec – Będzin – Dąbrowa, zezwolenie na uruchomienie, lata 1927–1928, zawierający
między innymi: sytuację trasy międzymiastowej kolei elektrycznej z Sosnowca przez
Będzin do Dąbrowy50 oraz opis techniczny trasy tej kolei z 1925 roku51.
Wśród zachowanych w archiwum projektów budowli znajdują się te, które dotyczą głównie nieruchomości publicznych. Wymienić tu można sygnatury: 17504
Projekt budowy szkoły powszechnej w Sosnowcu przy ul. Wawel, 1919 rok; 17543
Kolonia dla urzędników, szkic kolonii dla urzędników miejskich w Sosnowcu, 1921
rok; 17903 Magazyn projekt magazynu N. Cukiermana w Sosnowcu, 1924 rok;
17904 Domy na placu targowym przy ul. Dekerta 7. Projekt nadbudowy na domu
parterowym oraz wybudowania budynku targowego dla przekupniów na placu targowym przy ul. Dekerta 7 w Sosnowcu, 1924 rok; 17905 Oficyna mieszkalna, projekt oficyny mieszkalnej R. Pawlickiego w Sosnowcu, 1924 rok. Oprócz niewielkiej
ilości korespondencji dokumentację stanowi tu: plan sytuacyjny 1:2100, plan posesji
1:250 zatwierdzony przez Urząd Wojewódzki i Okręgową Dyrekcję Robót Publicznych z 4 września 1924 roku, rzut przyziemia i piętra52 oraz szczegół ściany od strony
dziedzińca kościelnego53.
Sygnatura 17906 to Fabryka haceli, pierwsza polska fabryka haceli „Podkowa” Sosnowiec, ul. Wiejska 5, 1924 rok54. Zgodnie z planem lokal ten uznany został jako
odpowiedni na urządzenie fabryki. Sygnatura 17907 Dom mieszkalny, ul. Targowa.
Projekt nadbudowy dwóch pięter na domu Szymona Wolfa Reissa na posesji przy ul.
Targowej w Sosnowcu, 1924 rok; sygnatura 17908 Magazyn i kancelaria przy Hucie
Szkła, projekt budowy prowizorycznej szopy i kantorku przy hucie szklanej „Swoboda” przy ul. Swobodnej w Sosnowcu, 1924 rok; sygnatura 17911 Oficyna i komin
fabryczny, plan przedłużenia oficyny jednopiętrowej oraz nowego komina przy istniejącej kotłowni na posesji P. Wł. Wasilewskiego w Sosnowcu, 1924 rok; sygnatura
17909 Synagoga w Sosnowcu, 1924 rok. Dokumentacja ta oprócz projektu budynku
składała się z planu sytuacyjnego w skali 1:2100 oraz orientacyjnego w skali 1:250,
a oprócz pieczęci Magistratu i Urzędu Wojewódzkiego opatrzono ją pieczęcią gminy
wyznaniowej żydowskiej.
Sygnatura 17910 Targowisko – projekt targowiska rozwój w Sosnowcu, 1924 rok;
sygnatura 17912 Targowisko – projekt targu na posesji M. Żmigroda położonej przy
ul. Kowalskiej w Sosnowcu, 1924 rok; sygnatura 18108 Hala rur spawanych, projekt
budynku hali rur spawanych Towarzystwa Akcyjnego Sosnowieckich Fabryk Rur
i Żelaza w Sosnowcu, 1926 rok; sygnatura 18109 Sosnowiec miasto, powiat będziński, szkoła. Projekt szkoły powszechnej w Sosnowcu, 1926 rok; sygnatura 18191
Sosnowiec – oranżeria, projekt przebudowy oranżerii przy Sądzie Okręgowym, przy
ul. Szenowskiej w Sosnowcu, 1927 rok. Projekt ten zakładał „przedzielenie oranżerii
w kierunku poziomym poprzez założenie stropu” i uzyskanie w ten sposób czterech
pokoi dla potrzeb Sądu55.
Tamże, sygn. 14339, s. 1–140.
Tamże, sygn. 14339, s. 213–221.
Tamże, sygn. 17905, s. 1–3.
53
Tamże, sygn. 17095, s. 11–13.
54
Tamże, sygn. 17096, s. 2–5.
55
50
51
52
120
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
Sygnatura 18192 Budynki na terenie fabryki A. Deischsel, projekt powiększenia
gabinetu i salonu w domu dla Naczelnego Dyrektora, przebudowy dawnej kręgielni
na kasyno robotnicze wraz ze sklepem i magazynem, wybudowanie nowego budynku
kasyna dyrektorsko-urzędniczego oraz pawilonu [….] na parceli należącej do Sp.
Akc. dawn. A Deischsel w Sosnowcu na Dębowej Górze przy ul. Lipowej, b.d.; sygnatura 18193 Tokarnia mechaniczna ul. Ostrogórska 8, 1927 rok; sygnatura 18194
Sosnowiec, żydowski dom starców, projekt budowy, 1927 rok; sygnatura 18284
Sosnowiec, synagoga, projekt domu modlitwy w Sosnowcu przy ul. Floriańskiej,
1928 rok; sygnatura 18285 Sosnowiec miasto, tartak elektryczny Saper i syn. Tartak
elektryczny projekt budowy, 1928 rok; sygnatura 18286 Dom III kolonii im. Bolesława Limanowskiego – projekt III domu kolonii im. Bolesława Limanowskiego przy
ul. Długiej i Pustej w Sosnowcu, 1928 rok. W jednostce tej zachował się opis – „Budynek dwupiętrowy na skrzydłach, w środku 3-piętrowy, podpiwniczony, kryty dachówką, stropy ceglane na dźwigarach żelaznych, klatki schodowe betonowe, podłogi z drzewa miękkiego, okna podwójne skrzynkowe, drzwi futrynowe. Dom zawiera
59 mieszkań składających się z pokoju, kuchni, przedpokoju i klozetu, 1 mieszkanie
z kuchni, przedpokoju i klozetu, garaż na 2 auta. W podziemiach mieszczą się natryski dla kobiet i mężczyzn”56.
Kolejne zachowane projekty to sygnatura 18287 Plan sali teatralnej w gmachu
Związku Metalowców przy ul. Mariackiej w Sosnowcu, gdzie projektuje się urządzenie kinoteatru, 1928 rok; sygnatura 18288 Projekt gmachu Urzędu Skarbowego
i Kasy Skarbowej w Sosnowcu, 1928 rok; sygnatura 18289 Sosnowiec miasto. Fabryka Wyrobów Metalowych, projekt nadbudowy sali oraz budowy nowego budynku
i ustępów w Fabryce Wyrobów Metalowych Goldberga i Kuczyńskiego w Sosnowcu,
1938 rok; sygnatura 18386 Sosnowiec miasto, powiat będziński, Gimnazjum ul.
Wysoka, Projekt dobudowy gimnazjum Zrzeszenia Rodzicielskiego przy ul. Wysokiej
w Sosnowcu, 1930 rok, ostatecznie zatwierdzony 7 października 1930 roku, ale sporządzony w dwóch wersjach.
Sygnatura 18388 Sosnowiec miasto, Kasa Chorych – zakład położniczy – Projekt
zakładu położniczego Powiatowej Kasy Chorych w Sosnowcu, 1930 rok; sygnatura
18389 Sosnowiec, łaźnia robotnicza, projekt przebudowy starego magazynu na łaźnię
robotniczą na parceli należącej do Polskich Zakładów Babock Zieleniewski SA w Sosnowcu, 1930 rok; sygnatura 18390 Sosnowiec miasto. Kino. projekt przebudowy
podium kinoteatru Zagłębie w Sosnowcu, 1930 rok; sygnatura 18412 Dom Związku
Zawodowego Pracowników Przemysłu i Handlu, projekt domu Polskiego Związku
Zawodowego Pracowników Przemysłowych i Handlowych w Sosnowcu przy ul. Sienkiewicza, 1931 rok; sygnatura 18413 Projekt na przebudowę hal targowych Towarzystwa „Rozwój” przy zbiegu ul. Krótkiej, Modrzejowskiej i Małachowskiego w Sosnowcu, 1931 rok; sygnatura 18524 Plan urządzenia kina „Rialto” przy ul. Warszawskiej
w Sosnowcu, 1935 rok (oprócz projektu samego budynku kina zachował się też plan
orientacyjny budynku w skali 1:5000 oraz sytuacyjny w skali 1:500). Dokumenty
opatrzono adnotacją „plan sytuacyjny jest zgodny z rzeczywistością” oraz pieczęcią
magistratu miasta Sosnowca i Wydziału Komunikacyjno-Budowlanego Urzędu Wojewódzkiego z podpisem naczelnika Wydziału Kazimierza Kruga.
56
121
Iwona Pogorzelska
Sygnatura 18617 Sosnowiec miasto powiat będziński Kino projekt instalacji centralnego ogrzewania parowego niskoprężnego w budynku kina „Eden” w Sosnowcu
przy ul. Dęblińskiej, 1938 rok; sygnatura 18618 Sosnowiec miasto, powiat będziński. Szkoła projekt szkoły powszechnej przy ul. Feliksa Perla i Okrzei w Sosnowcu,
1938 rok; sygnatura 18618 Sierociniec projekt 1-piętrowego domu dla sierot żydowskich im. O. i L. Szpigla należącego do Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynności
przy ul. Konrada, 1937 rok; sygnatura 18619 Projekt rozbudowy pawilonu przeciwgruźliczego przy szpitalu miejskim na Pekinie w Sosnowcu, 1928 rok; sygnatura
18685 Sosnowiec miasto, powiat będziński. Zarząd Miejski – plan gmachu Zarządu
Miejskiego w Sosnowcu, b.d.; sygnatura 18900 Plan gruntów i ogólnych zabudowań
Huty „Milowice”, 1934 rok; sygnatura 21747 Sosnowiec miasto, powiat Będzin,
cerkiew prawosławna, pomnik nieznanego żołnierza – projekt, parafia nowy Sielec
w Sosnowcu – budowa kościoła (1920, 1926, 1932 rok). Zachowana w tej teczce dokumentacja budowy kościoła w Sielcu pozwala na pozyskanie informacji co do ilości
mieszkańców, jak również terytorium podległego wspomnianemu tu kościołowi.
Wśród zachowanych materiałów archiwalnych tego Urzędu znajdujemy również
akta osobowe pracowników sosnowieckich urzędów, istniejących w dwudziestoleciu
międzywojennym. Informacje na ten temat przedstawione zostały w tabeli:
Sygnatura
Imię i Nazwisko
Stanowisko
Rok (lata)
21900
Adamski Stanisław
urzędnik Delegatury ds. opieki społecznej w Sosnowcu
1921
21924
Bałdys Henryk
goniec biurowy w Powiatowym Urzędzie Pośrednictwa Pracy
(P.U.P.P.) w Sosnowcu
1923
21979
Bielska Maria
urzędniczka kontraktowa, kancelistka w Starostwie Grodzkim
w Sosnowcu
1938–1939
21990
Bilnik Roman
dr med., państwowa pomoc lekarska w Starostwie Grodzkim
w Sosnowcu
1938
21997
Blinstrup Rudolf
dr med. lekarz powiatowy w Starostwie Grodzkim Sosnowieckim
1927–1939
22052
Brodzińska Daniela
urzędniczka kontraktowa, pomocnik kancelaryjny w Starostwie Grodzkim Sosnowieckim
1934–1939
22176
Czechowski Henryk
urzędnik Delegatury Pracy i Opieki Społecznej w Sosnowcu
1921
22202
Daniel Henryk
goniec kontraktowy w P.U.P.P. w Sosnowcu
1922
22241
Drabik Michał
dr praw, urzędnik wicestarosta w Starostwie Grodzkim Sosnowieckim
1934–1939
22283
Espenschit Józef
mgr prawa, praktykant I kategorii w Starostwie Grodzkim
Częstochowskim i Sosnowieckim
1937–1939
22289
Faliszewski Bolesław
urzędnik w P.U.P.P. w Sosnowcu i w Kielcach
1928–1931
22352
Gawroński Antoni
kierownik Państwowego Urzędu Pośrednictwa Pracy w Sosnowcu
1928–1929
22417
Gosek Bolesław
starszy rejestrator w Starostwie Grodzkim Sosnowieckim
1921–1939
22470
Eustachowicz Kazimierz urzędnik kontraktowy w P.U.P.P. w Sosnowcu
1923
22505
Heynar Henryk
1920–1938
wicestarosta grodzki w Sosnowcu
22509
Hernik Maria
pomocnik kancelaryjny w P.U.P.P. w Sosnowcu
1922–1938
22552
Janik Jan
kierownik P.U.P.P. w Częstochowie i Sosnowcu
1923–1933
122
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
22584
Jastrzyński Paweł
urzędnik P.U.P.P. w Sosnowcu
1921–1922
22750
Kawecki Norbert
goniec kontraktowy w P.U.P.P. w Sosnowcu
1922
22808
Kondracka Stanisław
wdowa po pracowniku Magistratu m. Sosnowca, archiwiście,
pensja wdowia
1922–1925
22795
Kolatorowicz Michał
urzędnik w P.U.P.P. w Sosnowcu
1922
22901
Lepiarz Eugeniusz
urzędnik P.U.P.P. w Sosnowcu
1922–1929;
22963
Łakomik Stefan Hipolit
urzędnik kontraktowy w P.U.P.P. w Sosnowcu
1928–1929
23070
Marcinow Stanisław
urzędnik kontraktowy w Starostwie Grodzkim Sosnowieckim
1934–1935
23136
Mierzwa Jan
adiunkt kancelaryjny w P.U.P.P. w Sosnowcu
1933, 1938
23232
Nowak Jan
woźny pomocniczy w Starostwie Będzińskim następnie
Grodzkim sosnowieckim
1921–1939
23256
Odechowski Julian
starszy referent w Biurze Inżyniera Przemysłowego w Sosnowcu
1921
23283
Olszyński Czesław
urzędnik, referendarz w Starostwie Grodzkim Sosnowieckim
1935–1936
23517
Przypkowska Jadwiga
urzędniczka w P.U.P.P. w Sosnowcu
1921–1922
23525
Puciłowski Wiktor
emerytowany kapitan, urzędnik kontraktowy, referent mobili- 1934–1936
zacyjny w Starostwie Grodzkim Sosnowieckim
23633
Sandalewski Wiarosław
mgr prawa, urzędnik prowizoryczny, referendarz w Starostwie 1935–1939
Grodzkim Sosnowieckim
23661
Sender Ludwik
woźny pomocniczy w Starostwie Grodzkim Sosnowieckim
1935–1939
23682
Sietrecki Józef
urzędnik, pomocnik kancelaryjny w P.U.P.P. w Sosnowcu
1930–1938
23859
Szacówna Jadwiga
Sosnowiec, zwolnienie
1921
23873
Szczerbiński Władysław
emerytowany porucznik, referent bezpieczeństwa, referendarz kontraktowy w Starostwie Grodzkim Sosnowieckim
1933–1938
1923–1926
23940
Święcicki Konstanty
urzędnik kontraktowy, w P.U.P.P. w Sosnowcu
23942
Świrad Stanisław
mgr prawa, prowizoryczny referendarz w Starostwie Grodzkim 1935–1939
w Sosnowcu
23975
Trąmpczyński Jędrzej
dr med., lekarz powiatowy w Starostwie Opoczyńskim następnie lekarz umówiony do udzielania pomocy w Starostwie
Grodzkim Sosnowieckim
1930–1939;
23991
Tuszyńska Zofia
kierowniczka kancelarii w Starostwie Grodzkim w Sosnowcu
1920–1939
24112
Wojnicz Bernard
urzędnik prowizoryczny w P.U.P.P. w Sosnowcu
1923
24141
Wróblewski Piotr
urzędnik w P.U.P.P. w Kielcach i Sosnowcu
1920–1930
21143
Wróblewski Piotr
adiunkt kancelisty w P.U.P.P. w Sosnowcu, sprawa dyscyplinarna
1929–1930
24144
Wróblewski Piotr
adiunkt kancelisty w P.U.P.P w Sosnowcu, sprawa dyscyplinarna
1929
Pozostałe archiwalia związane z Sosnowcem to np. akta Komisji Wyborczych
Województwa Kieleckiego z lat 1918–1938. Sygntury 1–3 to dokumenty dotyczące
wyborów do Sejmu Ustawodawczego 1918–1919 – protokóły posiedzeń Głównej
Komisji Wyborczej w Sosnowcu oraz korespondencja Komisji Wyborczej w Sosnowcu
z Generalnym Komisarzem Wyborczym. Działająca w latach 1927–1928 Obwodowa
Komisja Wyborcza nr 29 w Sosnowcu to sygnatura 56–72 – okólniki, zarządzenia,
123
Iwona Pogorzelska
protokóły posiedzeń – między innymi dotyczące organizacji i przeprowadzenia
wyborów, list wyborczych, reklamacji itp. Ostatnia z jednostek archiwalnych 133
zawiera korespondencję z obwodami wyborczymi m. Sosnowca z 1930 roku.
W aktach Sądu Okręgowego w Kielcach z lat [1916] 1917–1939 [1958] znajdują
się 3 jednostki archiwalne, które w swym tytule nawiązują do Sosnowca. Są to sygnatury: 7742 Jozef Fabisiak zam. Sosnowiec, podejrzany o kolportaż odezw komunistycznych na terenie Tumlina i Ćmińska powiat Kielce, 1935 rok; 8216 Jakub Giereś
skup nabiału, owoców, wyrobów masarskich i drobiu, wywóz takowych do Sosnowca
i na Górny Śląsk. Siedziba firmy w Złotej k. Pińczowa, lata 1924–1939; 7979 Akta
Sądu Dyscyplinarnego Okręgowego do spraw obrońców przy Sądach Grodzkich
w Kielcach sprawa obrońcy sądowego Józefa Żochowskiego w Miechowie ze skargi
Franciszka Rzymskiego z Sosnowca z lat 1938–1939.
Zespół archiwalny: Powiatowa Komenda Uzupełnień w Sosnowcu z lat 1921–
1928 to tylko jedna jednostka archiwalna nosząca tytuł: Akta rewizyjno lekarskie
Szurman Ryszard, lata 1921–1928.
Akta Więzienia w Sosnowcu to zbiór akt osobowych więźniów z lat 1918–1919
w liczbie 13 jednostek archiwalnych. W jedenastu wypadkach sprawy dotyczą kradzieży, w jednym przemytnictwa i w jednym wymuszania pieniędzy.
W zespole archiwalnym Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Będzinie
(1919–1939) należy zwrócić uwagę na sygnatura 2, 4 oraz 7–9 dotyczące meldunków i sprawozdań sytuacyjnych o stanie bezpieczeństwa, jak również strajkach z lat
1926, 1928, 1935–1939.
W aktach zespołu archiwalnego Państwowe Biuro Odbudowy w Częstochowie z lat
1919–1924 znajduje się jedna sygnatura archiwalna 22 pod tytułem Preliminarz budżetowy Powiatowej Komisji Rozdziału Drzewa w Sosnowcu na VI–VIII 1920 roku.
Więcej jednostek archiwalnych znajduje się jeszcze w Zbiorze kartograficznym
Archiwum Państwowego w Kielcach [1692] 1825–1958.
W ramach tzw. Kolekcji map, planów i szczątków atlasów od 1692 roku mamy
do czynienia z największą „sosnowiecką” perełką w kieleckim zasobie. Są to dwa
egzemplarze planu miasta Sosnowca sprzed I wojny światowej (sygnatury 136, 135).
Jest to druk jednobarwny, wykonany na delikatnym papierze o wymiarach 420 x 620
mm. Dokument ten uzupełniają reklamy: Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Superfosfatów i Przetworów Chemicznych w Strzemieszycach, Biura Budowlanego E. Kosicki Dąbrowa Górnicza, Radom, firmy Sambor i Krawczyk, Zawiercie, Fabryka Maszyn, Konstrukcji Żelaznych, Odlewnia Żelaza oraz Towarzystwa Akcyjnego Fabryki
Portland Cementu w Łazach.
W ramach Kolekcji map, planów i szczątków atlasów od 1692 roku występują
też: sygnatura 137 Plan sytuacyjny części Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec skala 1:20 000; sygnatura 133 Plan m. Sosnowca z 1936 roku wykonany w Wydziale
Mierniczym Zarządu Miejskiego w Sosnowcu, ze spisem ulic i ważniejszych obiektów (skala 1:10 000) oraz sygnatura 134 Plan wykonany w biurze Przedsiębiorstwa
Budowlanego Trelakowski i Uszyński w Sosnowcu (skala 1:5000).
Wśród znajdujących się w zasobie Archiwum kieleckiego planów zakładów przemysłowych zachowały się plany miasta Sosnowca z dwudziestolecia międzywojennego z zaznaczeniem terenów zakładów Tow. Hulczyński sygnatura 16, Fabryki
124
Źródła
do dziejów
Sosnowca z okresu
Plan miasta Sosnowca sprzed I wojny
światowej
„Radocha” i Druciarni Deischela
sygnatura 19, Polskich Zakładów
Babcok – Zieleniewski sygnatura
20. Znajdują się tutaj także plany
orientacyjne Kopalni i Huty „Milowice” sygnatury 18, 27; Walcowni
„Hr. Renard” sygnatury 23, 26; Kopalni „Modrzejów” sygnatura 25;
Huty „Staszic” sygnatura 24; Huty
„Katarzyna” sygnatura 21.
W zbiorze o nazwie Mapy i plany pod sygnaturą 53 znajduje się
plan miasta Sosnowca z 1927 roku,
opracowany w Wydziale Mierniczym Magistratu miasta Sosnowca.
Jego uzupełnieniem jest spis ulic
i ważniejszych obiektów przemysłowych. W lewym górnym rogu
zamieszczony jest herb miasta. Na
planie tym zaznaczono też miejsca
zbiórek pochodów i trasy przemarszów, zarówno dozwolonych, jak
i tych niedozwolonych. Sygnatura
88 to plan miata Sosnowic z orien-
Plan miasta Sosnowca z 1936 roku
Plan gruntów i ogólnych zabudowań Huty „Milowice”
125
Iwona Pogorzelska
tacją Fabryki Chemicznej „Radocha” z 1916 roku, wykonany przez geometrę S[…]
Kozłowskiego z dwujęzycznym, polskim i niemieckim, spisem ulic miasta.
W Zbiorze map topograficznych i planów kampanii i bitew występuje jeszcze
kilkanaście kart układu sekcji topograficznych terenu przemysłowego Zagłębia Dąbrowskiego z lat 1925–1926, w tym sygnatura 307 to Zagłębie Dąbrowskie – Sosnowiec (wym. 470 x 570 mm) skala 1:10 000.
Podsumowując zebrane tu wiadomości, należy stwierdzić, że powyższa praca nie
wyczerpuje do końca tematu i nie stanowi pełnej prezentacji, jak również analizy materiałów archiwalnych, w których zachowały się dane dotyczące Sosnowca.
Na przedstawienie ich pełnego obrazu potrzeba o wiele bardziej czasochłonnej,
drobiazgowej i wnikliwej kwerendy, jednakże i te informacje staną się, miejmy nadzieję, przyczynkiem do dalszych, już bardziej szczegółowych, badań historii omawianego tu miasta.
Iwona Pogorzelska
Im Staatsarchiv Kielce befindliche Quellen zur Geschichte von Sosnowitz in der
Zwischenkriegszeit
Zusammenfassung
Anlässlich des 110. Jubiläums der Gründung der Stadt Sosnowitz wurde ein umfassender Überblick über die Archivsammlungen des Staatsarchivs Kielce gegeben, in
denen Materialien zur Geschichte der Stadt an der Brynica enthalten sind. Die wichtigste
Sammlung ist die Sammlung des Woiwodschaftsamtes Kielce aus den Jahren 1919–1939.
Die Autorin nennt aber auch eine Reihe anderer Archivsammlungen sowie genaue Aktenzeichen der Akten, die bisher unbekannt waren und in die Untersuchung der Geschichte
der Stadt Sosnowitz nicht einbezogen wurden.
Iwona Pogorzelska
Sources of the history of Sosnowiec from the interwar period in the fonds of the State
Archives in Kielce
Summary
Celebrating the 110th anniversary of the founding of Sosnowiec, a detailed review of
fonds of the State Archives in Kielce, which contain materials on the history of a town on
the Brynica River, was presented. The most important is the fond of the Kielce Voivodeship Office from 1919–1939. The author also provides a number of other fonds and
detailed catalogue numbers of documents, still not known and not used in the research in
Sosnowiec history.
126
nr
9 (2012)
Zdeněk Kravar
Fondy z období nacistické okupace střední
Evropy se vztahem k území dnešního Polska
uložené v Zemském archivu v Opavě
Úvod
Zemský archiv v Opavě je v současné době třetím největším a třetím nejstarším
oblastním archivem v České republice. Zaujímá oblast severovýchodní části státu
(celý Moravskoslezský a Olomoucký kraj), geograficky české Slezsko a severní a severovýchodní Moravu. Historicky patří toto území z velké části do bývalé korunní
země Rakouské Slezsko, které zahrnovalo i celé Těšínského knížectví, tedy také území dnešního Polska1. Dále zde mělo specifické postavení území historického Hlučínska (Ratibořska), jež spadalo do roku 1920 pod pruskou státní správu. K uvedeným
zvláštnostem v přesahu historických a současných hranic je třeba ještě připočíst
uspořádání nacistické státní správy v letech 1938–1945, které bylo naprosto odlišné
od správy předchozí (předválečné) i poválečné. Tím je vymezen územní rámec pro
představení archivních fondů Zemského archivu v Opavě, které působností svých
původců pokrývají dnešní území Polské republiky.
Při představení fondů bylo respektováno tématické rozdělení původců podle oblasti státní správy, která je univerzální pro archivní fondy v jednotné evidenci fondů
České republiky. Hlavním kritériem pro výběr archivního fondu byly dvě okolnosti.
Většina vybraných institucí měla sídlo na dnešním území České republiky (Sudetská
župa, Protektorát), avšak zahrnovala do své kompetence také oblasti, jež dnes leží
v Polsku. V některých případech jde o instituce, které měly sídlo na dnešním území
Polska (tedy v provincii Horní Slezsko) a dnešního českého území se dotýkaly jen
okrajově, nebo vůbec.
A. Přehled fondů
1. Politická správa
Říšská pracovní služba, vedoucí pracovní župy XII Horní Slezsko, Opolí
(Reichsarbeitsdienst, Arbeitsgau XII Oberschlesien Oppeln)
Říšské ředitelství pošt Opava, Opolí
(Reichspostdirektion Troppau, Oppeln)
Pověřenec říšského vedoucího SS jako říšský komisař pro upevnění němectví, úřadovna Těšín
1
Základní informace o archivu na internetu: www.archives.cz. K historii archivu souhrnně články Leopolda Peřicha in: P. Šopák, K. Müller: Leopold Peřich – Texty. Opava 2007, s. 515–565; období okupace
shrnul B. Indra: 70 let Státního archivu v Opavě. [In:] Sborník Státního archivu v Opavě 1945–1968.
Opava 1969, s. 75–96.
127
Zdeněk Kravar
(Der Beauftragte des Reichsführers SS als Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums, Aussenstelle Teschen)
2. Finanční správa
Vrchní finanční prezident Opava
(Oberfinanzpräsident Troppau)
3. Policejní správa
Župní vedoucí a říšský komisař obrany pro obvod Horní Slezsko, úsek Ratiboř
a Hlubčice, Ketř
(Gauleiter als Reichsverteidigungskommissar für den Reichsverteidigungsbezirk
Oberschlesien, Unterabschnitt Ratibor und Leobschütz - Süd, Katscher)
4. Fondy NSDAP
NSDAP - okresní vedení Zabrze
(Kreisleitung NSDAP Hindenburg - Obeschlesien)
5. Hospodářské organizace, svazy a spolky
Průmyslová a obchodní komora Těšín
(Industrie und Handelskammer Teschen)
Horní úřad Karviná - východ, Horní úřad Karviná - západ
(Bergrevier Karwin - Ost, Bergrevier Karwin – West)
Říšská společnost pro obhospodařování zemědělské půdy - úřadovna Těšín
(Reichsgesellschaft für Landbewirtschaftung, zkráceně Reichsland)
Úřad pro vodní stavby Těšín
(Wasserbauamt Teschen)
B. Charakteristika fondů:
Pro představení fondů byl zvolen jednotný postup. V první části přehledu jsou
obsaženy informace o rozsahu a uložení fondu a také o formě archivní pomůcky.
Poté následuje stručné výklad o původci dnešního archivního fondu, přičemž důraz
je kladen na zvolené téma, tedy na přesah na dnešní území Polska. To platí rovněž
o třetí části, v níž jsou vybrány archiválie, které by mohly polského badatele zajímat.
Archiválie jsou uvedeny pouze stručnou charakteristikou a odkazem na inventární
čísla. V případech větších souborů je doplněn také rozsah archiválií, počet kartonů
nebo fasciklů.
Název fondu: Říšská pracovní služba, vedoucí pracovní župy XII Horní Slezsko,
Opolí
(Reichsarbeitsdienst, Arbeitsgau XII Oberschlesien Oppeln)
Časový rozsah fondu: 1940–1945
Přístupnost: inventární seznam, Opava 1964, 5 s.
Rozsah fondu: 8 inventárních jednotek, 3 kartony, 0,36 bm
128
Fondy z období
nacistické okupace střední
Evropy…
Dějiny původce fondu:
Pracovní služba byla v Německu zavedena zákonem ze dne 26. 6. 1935, podle
něhož byli všichni mladí Němci ve věku 18–25 let povinni vykonávat pracovní službu jako čestnou povinnost (kromě nemocných, trestaných a Židů) v délce půl roku.
Jednalo se o všeobecně prospěšné práce. V čele stál říšský vedoucí pracovní služby
v Berlíně podléhající ministru vnitra. Území Německa bylo rozděleno na pracovní
župy, které byly větší než obvody úřadů vládních prezidentů. Nižšími jednotkami
byly pracovní skupiny (Arbeitsdienstgruppen) a ohlašovny (Meldestellen). Říšská
pracovní služba, vedoucí pracovní župy XII Horní Slezsko Opolí zabírala také obvod
vládního prezidenta Katovice, podléhalo jí 8 pracovních skupin (č. 121–128) se
sídly v městech Bílsko (Bielsko), Kozlí (Koźle), Nisa (Nysa), Opolí (Opole), Těšín
(Cieszyn), Vadovice (Wadowice), Żywiec a Zawiercie. Služebna a ohlašovací úřad
byly v Katovicích, vedoucím župy byl Oberstarbeitsführer Schneider. V souvislosti
s postupem sovětské armády bylo sídlo župy překládáno do Nisy, Opavy, počátkem
února 1945 do Mariánských Lázní, v březnu do Teplic-Šenova, zde bylo sloučeno
s župou XXXVII. S kapitulací Německa tato instituce zanikla.
Charakteristika fondu:
Písemný materiál fondu je pouze torzem, které bylo uspořádáno podle věcných
hledisek. Nedochovaly se žádné registraturní pomůcky. Většina materiálu se týká
nacistické propagandy v oblasti pracovní služby (inv. č. 4–7), jsou zde také propagační
tiskoviny (Sonderdienst der Reichspropagandaleitung, Der politische Soldat, Rednerdienst). K organizaci pracovní služby, jejímu budování na nových územích, potírání
sabotáží, školení a cvičení se vztahují oběžníky, sdělení a pracovní plány (inv.č. 1–2,
1940–1945). Pro polské badatele by mohl být zajímavý materiál týkající se návrhů
a plánů vybudování pracovní služby ve východních územích (inv. č. 3, 1941).
Název fondu: Říšské ředitelství pošt Opava, Opolí
(Reichspostdirektion Troppau, Oppeln)
Časový rozsah fondu: (1884) 1938–1945 (1953)
Přístupnost: inventář, Opava 2011, 29 s, součástí je jmenný přehled osobních spisů.
Rozsah fondu: 51 inventárních jednotek, 55 kartonů, 5 fasciklů, 6, 30 bm
Úřad navázal na činnost svých předchůdců, protože v Opavě fungovalo již od
roku 1911 c. k. rakouské poštovní ředitelství a v letech 1918–1938 československé
ředitelství pošt a telegrafů. Na základě Výnosu vůdce a říšského kancléře o správě
sudetoněmeckých území z 1. října 1938 byla správa pošt a telegrafů na odtržených
územích podřízena říšské poštovní správě. Prováděcí nařízení bylo vydáno 23. října
1938 a fakticky začalo platit německé poštovní právo na sudetských územích 4.
listopadu 1938.
Dne 1. února 1939 byly zřízeny na sudetském území tři vrchní poštovní ředitelství (Oberpostdirektion). Organizace poštovnictví v říšské župě Sudety respektovala
dělení na tři vládní obvody. Krátce po svém vzniku nově přejmenovaná tři říšská poštovní ředitelství (Reichspostdirektion) měla svá sídla v Ústí nad Labem, Karlových
129
Zdeněk Kravar
Varech a Opavě. Jejich struktura i teritoriální záběr byly přibližně stejné. Říšské ředitelství pošt v Opavě bylo nadřízeným úřadem pro 44 poštovních úřadů, 75 poboček
a 435 poštovních stanic. Telegrafní úřad měl své sídlo v Šumperku. Ředitelství také
podléhal rozhlasový vysílač ve Svinově.
Vedením opavského poštovního ředitelství byl v únoru 1939 pověřen Erich Trittel, dosud vrchní poštovní ředitel v Opolí. Dne 28. listopadu 1939 byl Trittel jmenován prezidentem Říšského ředitelství pošt v Opavě. V červenci 1941 byl jeho
zástupcem jmenován vrchní poštovní ředitel Ziegler. Počet zaměstnanců opavského
ředitelství pošt v roce 1939 se pohyboval kolem 120 osob. Podle stavu v listopadu
1942 bylo v tomto úřadě zaměstnáno 144 osob (89 mužů a 59 žen) a do roku 1943
počet nadále stoupal. Sídlem úřadu bylo bývalé ředitelství pošt a telegrafů na Rochowanského (dnes Bezručovo) náměstí č. 13.
V rámci reforem říšskoněmecké státní správy došlo na počátku roku 1943 ke sjednocování a rušení říšských poštovních ředitelství, a to na základě Výnosu vůdce z 25.
ledna 1943, které se týkalo rušení a sjednocování úřadů druhé instance. V celém
Německu mělo být zrušeno mezi únorem a březnem 1943 celkem 13 říšských ředitelství pošt, a to ve dvou vlnách.
Podle plánu druhé vlny rušení ředitelství pošt mělo dojít k připojení opavského
obvodu k obvodu Říšského ředitelství pošt Opolí již k 6. březnu 1943. Na rozdíl od
splynutí karlovarského a ústeckého obvodu poštovního ředitelství vnímali představitelé Sudetské župy i Opavy připojení vládního obvodu Opava k území Horního
Slezska jako narušení celistvosti župy. Přes protesty opavského magistrátu i župního
vedoucího Henleina u ministra pošt Ohnesorgeho však došlo ke zrušení opavského
ředitelství, jež zaniklo dne 23. března 1943. Poštovní prezident Trittel byl přeřazen
zpět do Opolí jako zástupce tamějšího prezidenta Dehna. V poslední etapě druhé
světové války bylo z Opolí zdejší poštovní ředitelství evakuováno do Šumperku, kde
zaniklo současně s rozpadem říšskoněmecké státní správy v dubnu 1945.
Fond s názvem Ředitelství pošt (říšské) Opolí byl evidován jako zpracovaný
a vzniklý ze dvou původců, kterými bylo Ředitelství pošt (říšské) v Opavě 1938–
1943 a Ředitelství pošt (říšské) v Opolí 1943–1945. První archivní zpracování bylo
provedeno v roce 1964, kdy měl fond rozsah 7 kartonů s časovým rozsahem (1914)
1939–1945. Dne 29. ledna 2010 převzal Zemský archiv v Opavě z Poštovního muzea
v Praze – pobočky ve Vyšším Brodě osobní spisy zaměstnanců Říšského ředitelství
pošt v Opavě, resp. jeho nástupce v Opolí v rozsahu 7 bm (42 fasciklů). V roce 2011
byl fond reinventarizován a opatřen novou pomůckou.
Dotazem v berlínském archivu Geheimes Staatsarchiv – Preussischer Kulturbesitz,
který je územně kompetentní také pro historickou zemi Slezsko, bylo zjištěno, že
tato instituce neeviduje žádné písemnosti poštovního ředitelství v Opolí. Archiwum
Państwowe w Opolu uvádí pouze existenci písemností úřadu „Deutsche Reichspostdirektion Oppeln“ z let 1919–1926 v rozsahu 0,5 bm (www.archiwum.opole.pl).
Z těchto důvodů je oprávněný předpoklad, že z činnosti poštovního ředitelství, jehož
sídlo bylo v letech 1938–1943 v Opavě a poté bylo sjednoceno s ředitelstvím pošt
v Opolí, se kromě archivně zpracovaného fondu žádné další písemnosti nedochovaly.
130
Fondy z období
Evropy…
Písemný materiál fondu tvoří dva tématické soubory: osobní spisy a stavební
agenda úřadu. Vypovídací hodnota písemností je značně omezena jejich původem
a účelem vzniku. Osobní spisy mohou mít zcela konkrétní a nezastupitelný význam
ve vztahu k jednotlivým osobám, případně jejich žijícím příbuzným. Tento soubor se
může stát i předmětem prozkoumání profesní skupiny zaměstnanců pošt na určitém
území, a to i přesto, že spisy nejsou dochovány v úplnosti. Stavební agenda úřadu se
vyznačuje podobnými rysy. V některých případech je dokumentace velmi podrobná
a poskytuje informace o objektu (poštovním úřadě) za dlouhé časové období včetně
plánů. Také zde jde o v podstatě náhodně dochovaná akta objektů a v žádném případě nejsou podchycena v reprezentativním vzorku z území opavského poštovního ředitelství. Na rozdíl od osobních spisů má stavební dokumentace pouze zřídka přesah
na dnešní území Polska (inv. č. 24, 26).
Přes uvedené výhrady je materiál fondu významným dokladem existence a fungování říšskoněmecké poštovní správy na území Sudetské župy i Horního Slezska.
Fond obsahuje unikátní soubor okupačních písemností, které vypovídají alespoň
o některých stránkách činnosti nacistického poštovního ředitelství.
Název fondu: Pověřenec říšského vedoucího SS jako říšský komisař pro upevnění
němectví, úřadovna Těšín
(Der Beauftragte des Reichsführers SS als Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums, Aussenstelle Teschen)
Přístupnost: prozatímní inventární seznam, Opava 1961, 5 s.
Rozsah fondu: 9 inventárních jednotek, 1 karton, 0,12 bm
Úřadovna byla v Těšíně zřízena po skončení války Německa proti Polsku a okupaci Těšínska na podzim roku 1939. Zanikla spolu s rozpadem německé správy tohoto
území v roce 1945. Mezi náplň činnosti úřadu patřila mj. i agenda tzv. Volkslisty na
Těšínsku.
Písemnosti byly delimitovány do Státního archivu v Opavě v roce 1958 z tehdejšího Okresního archivu v Českém Těšíně. Torzo písemností pochází pouze z druhé
poloviny roku 1941. Protože se nezachoval žádný registraturní plán, byl fond uspořádán podle věcných hledisek. Dochované torzo je tvořeno přehledy a statistikami
pro oblast Těšínska, a to zejména v průmyslových podnicích, zemědělství a lesnictví,
resp. školství. Zřejmě nejcennější je Zpráva o politických, hospodářských a kulturních poměrech na Těšínsku z roku 1941 (inv. č. 2). Přes svou malou dochovanost
jsou jednotliviny z fondu důležitými prameny k válečným dějinám Těšínska, a to
především s ohledem na náplň úřadu a jeho germanizační roli.
Název fondu: Vrchní finanční prezident Opava
(Oberfinanzpräsident Troppau)
131
Zdeněk Kravar
Přístupnost: Inventář, Opava 1960, 136 s., součástí je rejstřík k osobním spisům,
katalog k zabavenému židovskému majetku z roku, Opava 2000, 96 s.
Rozsah fondu: 410 inventárních jednotek, 2695 evidenčních jednotek (kartony a šanony), 563 bm
Po připojení sudetského území na podzim 1938 byla první úprava finanční
správy v této oblasti provedena nařízením o říšské finanční správě ze dne 12. 10.
1938. Dosavadní úřady státní finanční správy tak byly začleněny do říšské finanční
správy, jejich řízení přešlo v nejvyšší instanci na říšského ministra financí. Dne 17.
10. 1938 byl vytvořen obvod úřadu vrchního finančního prezidenta v Karlových
Varech, 22. 10. 1938 byl vydán výnos o vytvoření úřadu Vrchního finančního prezidenta v Opavě (dále: VFP Opava). Obvod tohoto úřadu zahrnoval úřední obvod
vládního prezidenta Opava, úřední obvod vládního prezidenta Opolí a správní obvod Hlučín v provincii Slezsko. Definitivní úprava obvodů vrchních finančních
prezidentů v župě Sudety proběhla nařízením ministra financí ze dne 5. 7. 1939,
v oblasti působnosti VFP Opava však již oproti provizornímu rozdělení nedošlo
k žádné změně.
Vrchní finanční obvod Opava zahrnoval původně území s asi 2 400 000 obyvateli:
900 000 ve vládním obvodu Opava a 1 500 000 obyvatel ve vládním obvodu Opolí.
Po napadení Polska a získání nových území byl zřízen zcela nový obvod vládního prezidenta v Katovicích, který spadal v oblasti finanční správy rovněž pod obvod Opava.
Po této změně zahrnoval obvod VFP Opava tři obvody vládních prezidentů: v Opavě
(východní Sudety) s 811 103 obyvateli, v Opolí (západní Horní Slezsko) s 1 604
579 obyvateli a v Katovicích (východní území) s 2 728 446 obyvateli. Dohromady se
jednalo o oblast s 5 144 128 obyvateli2.
Vrchním finančním prezidentem byl v Opavě Dr. Herbert Jancke, úřad byl druhou instancí říšské finanční správy. Příslušelo mu vrchní řízení finanční správy v oboru daní a cel, dozíral na činnost všech úřadů finanční správy ve svém obvodu, rozhodoval jako odvolací instance o stížnostech proti rozhodnutí podřízených úřadů. Dále
mu příslušely funkce v oboru správy říšského nemovitého majetku a v oboru říšské
stavební správy. Vzhledem k tomu, že v župě Sudety byla říšská stavební správa organizována jinak než na ostatním území Říše, byly tyto funkce naplněny jen omezeného
rozsahu, a to pouze v oblasti vládního prezidenta Opolí a Katovice.
Organizace úřadu prošla během své existence úpravami tak jako jiné orgány nacistické státní správy. V prosinci 1943 byl vydán nový plán rozdělení agendy. Po
úpravách byl úřad rozdělen na tyto oddělení:
I. Oddělení daňové – St
II. Oddělení celní – Z
III. Oddělení majetkové – V
IV. Oddělení personální a správní
V. Vrchní finanční pokladna
2
J. Brzobohatý: Okupační finanční správa v odtržených českých oblastech v letech 1938–1945. „Sborník
archivních prací” 12, 1962, s. 68–86.
132
Fondy z období
Evropy…
Fond byl uspořádán podle následujícího schématu :
I. Knihy – 6 evidenčních knih
II. Spisový materiál (registraturní pomůcky se nedochovaly) :
1. Osobní spisy – 1898 jednotek (fasciklů nebo pořadačů)
2. Evidenční karty a seznamy zaměstnanců – 35 kartonů
3. Věcné spisy – 519 jednotek (kartonů nebo pořadačů)
4. Úřední pomůcky – 15 kartonů
III. Účetní materiál
1. Knihy – 99 účetních knih
2. Výplatní karty a platové výkazy – 218 kartonů
3. Účetní doklady – 9 kartonů
IV. Mapy a plány - 11 map, 33 rolí plánů, 1 karton nákresů
Plány budov jsou seřazeny podle místních německých názvů abecedně.
Věcné spisy fondu jsou uspořádány podle spisového plánu říšské finanční správy
z roku 1938:
Hlavní skupina P – personální záležitosti úředníků
Velká část spisového materiálu fondu, kterou tvoří osobní spisy zaměstnanců
finanční správy, může být využita při studiu konkrétních témat z oblasti personální nebo národnostní. Jsou zde různé seznamy bývalých i současných zaměstnanců
finanční správy (československých, polských, z území generálního gouvernementu,
zasloužilých nacionálních socialistů navržených na povýšení, čekatelů NSDAP apod.,
inv. č. 34, 1938–1945, 7 fasciklů). Značné množství osobních spisů zaměstnanců
nejen finančních úřadů představuje soubor, který může být využit pro badatelské
téma, které předpokládá statistické vytěžování osobních dat. Některé skupiny osobních spisů se týkají výlučně hornoslezských (tedy dnes polských) oblastí z obvodu
VFP Opava, jako např. zaměstnanci říšských stavebních úřadů (inv. č. 222), případně
převzatých polských zaměstnanců celní služby (inv. č. 24).
Hlavní skupina O –organizace a správa
K jednotlivým písemnostem: uvedení vrchního finančního prezidenta a přednostů jiných úřadů finanční správy do jejich funkcí (inv. č. 65, 1939–1944), normálie,
oběžníky a výnosy v organizačních a správních záležitostech říšské finanční a stavební
správy (inv. č. 66, 1938– 1944), plány rozdělení agendy VFP Opava (inv. č. 73,
1939–1943, inv. č. 184, 1938–1943), popisy obvodů jednotlivých finančních úřadů,
seznam finančních úřadů v obvodu VFP Opava (inv. č. 77, 1938–1944).
Značné množství agendy tvoří zprávy o využití tzv. volných nemovitostí říšské
finanční správy, které jsou řazeny podle míst, v drtivé většině z území dnešního Polska (inv. č. 83, 1938–1945, 13 fasciklů), což se týká i opatřování a výstavby bytů pro
říšské zaměstnance (inv. č. 87, 88, 23 fasciklů) a stavebně technických záležitostí
budov finančních úřadů (inv. č. 104,105, 106, 60 fasciklů). Podobného rázu jsou
písemnosti k budovám úřadů práce v obvodu VPF Opava (inv. č. 108, 10 fasciklů).
Významný materiál obsahuje skupina označená značkou O 5. Jsou zde směrnice
a výnosy o využití zabaveného židovského majetku, jeho převedení na říšské župní
muzeum Opava, seznam Židů, jejichž majetek byl konfiskován a vystěhovaných do
133
Zdeněk Kravar
Terezína a na Východ (inv. č. 91, 1940–1944), zpráva o využití nemovitého majetku konfiskovaného Čechům, Polákům a Židům a minoritům v Opavě za „činy
nepřátelské říši“ (inv. č. 93, 1940–1944, seřazeno abecedně, 44 fasciklů). K této
části fondu byl v roce 2000 zpracován katalog ke spisům. Další část písemností se
týká správy a využití bývalého polského státního i soukromého majetku (inv. č. 95,
96, 1941–1943, 7 fasciklů).V následující části této skupiny se nachází materiál ke
stavebně technickým záležitostem táborů říšské pracovní služby (RAD) (inv. č. 110,
17 fasciklů).
Ve skupinách S, L a V (státní, zemské a spotřební daně) jsou zastoupeny samozřejmě podniky na dnes polském území velmi silně, stejně jako ve skupině Z (cla).
Úřední pomůcky: rozbor hospodářské struktury obvodu VFP Opava, přehled německých názvů důležitých měst v západních částech Polska, seznamy obcí v Horním
Slezsku na území odtrženém ČSR, seznam zaměstnanců VFP Opava, seznam celních
služeben v Německu a na území Protektorátu (inv. č. 184, 1938–1940).
Mapy a plány: mapka obvodů a sídel finančních úřadů v obvodu VFP Opava podle
stavu k 1. 4. 1940 (inv. č. 364), mapka celních okrsků v obvodu VFP Opava podle
stavu z roku 1940 (inv. č. 365), mapka celních okrsků ve východním obsazeném území začleněných do obvodu VFP Opava (inv. č. 366–369). Stavební plány ve fondu
tvoří především podklady k výstavbě služeben či státních obytných domů a v drtivé
většině se vztahují k místům v dnešním Polsku (inv. č. 377–410, časový rozsah od
počátku do 40. let 20. století.
Samostatnou část fondu tvoří převzaté starší, již uzavřené spisy úřadu vrchního
finančního prezidenta ve Vratislavi a zemského finančního úřadu v Nise, které sahají do 20. let 20. století a ve výjimečných případech až na závěr 19. století (inv. č.
179–183, 24 fasciklů). Tento materiál se týká zejména umístění finančních úřadů,
stavebních záležitostí a údržby budov.
S ohledem na zaměření úřadu představuje fond Vrchní finanční prezident Opava
základní studijní materiál k organizaci a struktuře finanční správy nejen v župě Sudety a vládním obvodu Opava, ale také ve vládních obvodech Opolí a Katovice.
Název fondu: Župní vedoucí a říšský komisař obrany pro obvod Horní Slezsko, úsek
Ratiboř a Hlubčice, Ketř
(Gauleiter als Reichsverteidigungskommissar für den Reichsverteidigungsbezirk
Oberschlesien, Unterabschnitt Ratibor und Leobschütz – Süd, Katscher)
Časový rozsah fondu : 1945
Přístupnost: Inventář, Opava 1998, 7.s.
Rozsah fondu: 4 inventární jednotky, 1 karton, 0,12 bm
Organizací obrany jednotlivých správních celků byli na konci války pověřeny
mj. také složky NSDAP. Župní vedoucí Horního Slezska tak v součinnosti s okresními vedoucími (Kreisleiter) řídil v zimních a jarních měsících roku 1945 obranné
práce na neobsazeném území župy, kam patřilo také Ratibořsko a Hlubčicko. Při
opevňovacích pracích bylo využito také bývalé československé opevnění. Na úrovni
jednotlivých obcí a jejích představitelů bylo přistoupeno k budování zátarasů na
134
Fondy z období
Evropy…
příjezdových silnicích. Činnost župního vedoucího jako říšského komisaře obrany
skončila v této oblasti po jejím obsazení sovětskou armádou.
Materiál nepatrného rozsahu je tvořen výnosy, nařízeními a zápisy s porad týkajících se opevňovacích prací (inv. č. 1), dále pak hlášeními přednostů jednotlivých
obcí na Hlučínsku, Ratibořsku a Ketřsku o stavu těchto prací a počtu nasazených
osob (inv. č. 2). Dále je zde mapa inkriminované oblasti se zakreslenými plánovanými
a hotovými zátarasy a opevněním a 2 skici území podél řeky Opavy se zakreslenými
minovými poli a opevněním.
Název fondu: NSDAP – okresní vedení Zabrze
(Kreisleitung NSDAP Hindenburg – Obeschlesien)
Přístupnost: Inventář, Opava 1998, 7.s.
Rozsah fondu: 5 inventárních jednotek, 20 kartonů, 2,40 bm
Město Zabrze (německy Hindenburg) leželo ve vládním obvodu Opolí v provincii Horní Slezsko. Zdejší okresní vedení NSDAP bylo jedním ze 12 v župě NSDAP
Horní Slezsko, která vznikla v lednu 1941. Písemnosti okresního vedení NSDAP
v Zabrze jsou dnes uloženy v Archiwum Państwowe v Katovicích, kde patří mezi jeden z nejlépe dochovaných fondů svého druhu3. Opavský fond představuje rozsahem
i tématicky malou část agendy stranické organizace, která se na naše území dostala
dnes neznámým způsobem, zřejmě v posledních měsících druhé světové války.
Spisový materiál fondu je tvořen převážně abecedně řazenými osobními spisy
členů NSDAP v obvodu Okresního vedení NSDAP Hindenburg (inv. č. 4, kartony
č. 2–20). Dále je zde malé množství materiálu z oblasti propagandy, cenné situační
zprávy z prvního pololetí roku 1944 a seznamy vedoucích stranických buněk (inv. č.
3, 1944), či směrnice a organizační pokyny ke kulturně-politickým akcím. Kartotéka k akci „Dar Dr. Goebbelse“ se týká rozdělení rozhlasových přijímačů v obvodu
Okresního vedení NSDAP Hindenburg.
Název fondu: Průmyslová a obchodní komora Těšín
(Industrie und Handelskammer Teschen)
Časový rozsah fondu: (1937) 1939–1945
Přístupnost: Inventář, Opava 1998, 31 s.
Rozsah fondu: 226 inventárních jednotek, 26 evidenčních jednotek (11 knih a 15
kartonů), 2,20 bm
3
M. Węcki: Źródla do dziejów górnośląskiej NSDAP w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach.
„Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 3, 2007, s. 141–150.
135
Zdeněk Kravar
Po porážce Polska Německem na podzim 1939 byla na území Těšínska, jehož
československá část do roku 1938 spadala do kompetence Obchodní a živnostenské komory Opava, vytvořena Průmyslová a obchodní komora Těšín (Industrie und
Handelskammer Teschen). Nadřízenou institucí byl Oblastní hospodářský úřad pro
zbrojně-hospodářský obvod VIII ve Vratislavi, resp. Vrchní prezident provincie Slezsko. V další instanci pak říšská hospodářská komora a říšské ministerstvo hospodářství. Územní kompetence Průmyslové a obchodní komory Těšín byly vymezeny
přibližně hranicemi historického Těšínska, Osvětimska a Zátorska. Činnost úřadu
souvisela především s válečným průmyslem, zajišťováním pracovních sil a nasazením
mládeže v říšské pracovní službě. V lednu roku 1943 byl název úřadu změněn. Komora v Těšíně fungovala jako pobočka Župní hospodářské komory Horní Slezsko se
sídlem v Katovicích (Gauwirtschaftskammer Oberschlesien – Zweigstelle Teschen).
Svou činnost ukončil úřad na jaře 1945.
Charakteristika fondu :
Z činnosti úřadu se dochovalo torzo, přesto bylo možno při věcném uspořádání rozdělit dochovaný písemný materiál na následující celky:
I. Úřední knihy
II. Spisový materiál
A. Válečná výroba
B. Pracovní síly
C. Styk úřadu se zahraničím
D. Směrnice, nařízení a opatření pro průmysl
E. Situační zprávy a statistické materiály
F. Evidence firem
III. Účetní knihy
Úřední knihy: statistické přehledy o vývozu firem v obvodu Průmyslové a obchodní
komory Těšín (inv. č. 3–6, 1939–1941).
A. Válečná výroba: prohlášení podniků v obvodu Průmyslové a obchodní komory
Těšín za důležité z hlediska zbrojního průmyslu, za „podniky zvláštní důležitosti“
apod. (inv. č. 8–10, 1939–1944), pokyny k utajení pro firmy při provádění zakázek
pro armádu (inv. č. 14., 1939–1944), pokyny k uveřejňování informací o válečně
důležitých podnicích (inv. č. 17, 1940–1944), seznamy výrobků postradatelných
obyvatelstvem (inv. č. 23, 1940–1942).
B. Pracovní síly: záležitosti pracovního nasazení mládeže, povolávání zaměstnanců do
armády apod.
D. Směrnice říšského ministerstva hospodářství pro jednotlivá odvětví průmyslu
(inv. č. 49– 61, 1940–1941), výnos Vůdce o povolávání pracujících do armády a pracovním nasazení mužů a žen (inv. č. 62, 63, 1942–1943).
E. Situační zprávy o situaci v hospodářství v Horním Slezsku vyhotovené Hornoslezským institutem pro hospodářské bádání (inv. č. 66, 67, 1941–1944).
E. Evidence firem v obvodu Průmyslové a obchodní komory Těšín: seřazeno abecedně podle německých názvů firem. Materiál tvořen převážně jednáním o důvěrných
136
Fondy z období
Evropy…
osobách v podnicích (Vertrauenspersonenverhandlung), dotazníky o charakteru podniku a jeho vlastníku, počtu zaměstnanců, strojního vybavení apod. (inv. č. 68–221,
kartony č. 8–15).
Dochovaný materiál fondu umožňuje poměrně přesně rekonstruovat stav určitých
oblastí průmyslu v obvodu úřadu, a to se značným přesahem na dnešní území Polska.
Lze sledovat nejen souhrnné údaje, ale také zjistit podrobnosti o konkrétních firmách
v oblasti.
Název fondů: Horní úřad Karviná-východ, Horní úřad Karviná-západ
(Bergrevier Karwin - Ost, Bergrevier Karwin - West)
Časový rozsah fondů: (1859) 1939–1945
Přístupnost: Skupinový inventář, Opava 1961, 29 s., včetně místního a věcného
rejstříku
Dějiny původců fondů:
Po obsazení české části Těšínska Polskem na podzim 1938 byl obvod působnosti
Revírního báňského úřadu Moravská Ostrava rozdělen na dvě části. Část na území
budoucího Protektorátu byla spravována stávajícím úřadem v Ostravě, část na polském území spravoval nově zřízený Okręgovy urzad gorniczy w Orlowej. Po obsazení Polska Německem bylo Těšínsko výnosem Vůdce a říšského kancléře o členění
a správě východních území z 8. 10. 1939 připojeno k provincii Slezsko do vládního
obvodu Katovice. V oboru státní horní správy vznikl nový úřad Horní revír Karviná
se sídlem v Moravské Ostravě (Bergrevier Karwin), do jeho obvodu náležely doly
v Karviné, v Horní Suché, v Dolní Suché, v Petřvaldě, v Lazích, v Porubě a v Doubravě. Dále sem patřily koksovny Hohenegger v Karviné, Nová jáma v Lazích, koksovna
železáren v Třinci a briketárna v Petřvaldě.
Nařízením Vrchního horního úřadu ve Vratislavi z 28. 8. 1942 s platností od 1.
10. 1942 byl horní revír rozdělen na dvě části a název byl v roce 1943 změněn na
horní úřad. Vznikly tak Horní úřad Karviná-západ a Horní úřad Karviná-východ, oba
měly sídlo v Moravské Ostravě.
Pod Horní úřad Karviná-východ patřily kromě dolů na Karvinsku ještě důl Silesia
v Czechowicích a Ondřej v Brzeszcze v Polsku, dále tři koksovny a jedna briketárna.
Pod Horní úřad Karviná-západ patřily také doly, které náležely k Hornímu revíru
Hlivice jih, a dále všechny doly ve vládním obvodu Opava (a které patřily původně
pod Horní revír Waldenburg [Wałbrzych] jih a sever). Z revíru Hlivice sem patřily
ještě doly z Ratibořska. Tento stav trval do roku 1945. Nadřízenou instancí horních
úřadů byl od roku 1939 Vrchní horní úřad ve Vratislavi (Oberbergamt Breslau),
který podléhal říšskému ministerstvu hospodářství.
Do kompetence horních úřadů náležel hornopolicejní dozor nad provozem dolů,
záležitosti právní držby dolů, dozor nad bezpečností na dolech, záležitosti důlního
měřičství, evidenční a statistické zjišťování na dolech apod.
Charakteristika fondů:
Jedná se sice o dvě instituce, které ovšem měly jednoho předchůdce, při pořádní
spisového materiálu bylo zjištěno, že spisy Horního revíru Karviná byly většinou za137
Zdeněk Kravar
manipulovány do registraturního systému jeho nástupců. I když se spisový materiál
obou fondů nedochoval v úplnosti, je jeho stav relativně dobrý, k dispozici je i spisový plán platný pro úřady Vrchního horního úřadu Vratislav z roku 1939 (inv. č. 18),
který platil po celou dobu existence úřadů. Nedochovaly se žádné pomocné knihy,
z úředních knih se dochovaly knihy výhradních kutišť (Schurfbuch) a jejich majitelů
(1939–1942), katastr povolení výhradních kutišť (1940–1944) a knihy zrušených
výhradních kutišť (1941–1942).
Horní úřad Karviná-západ (219 inventárních jednotek, 13 knih a 58 kartonů, 7,9 bm).
Většinu spisového materiálu tvoří běžné provozní záležitosti jednotlivých dolů
a společností, především pak důlní oprávnění, povolování kutišť. Dále jsou oběžníky
a pokyny nadřízených úřadů (inv. č. 14, 1942–1945), různé statistické údaje o dolování a záležitostech s tím spojených (inv. č. 187 - 215, 1939–1945, 19 kartonů), výroční a měsíční zprávy, mj. o náladě dělníků (inv. č. 216, 217, 1940–1944, 1 karton).
Z dolů na dnes polském území je ve fondu materiál k personálnímu obsazení dolů
společnost Oberhütten v Hlivicích (inv. č. 97, 1939–1942).
Horní úřad Karviná-východ (91 inventárních jednotek, 31 kartonů, 3,7 bm).
Dochoval se materiál přibližně stejného charakteru. Statistické údaje o dolování
a nehodách, počtu zaměstnanců apod. (inv. č. 73–88, 1939–1945, 15 kartonů), výroční a měsíční zprávy mj. také o náladě dělníků (inv. č. 89, 90, 1940–1944, 1 karton). Z dnes polského území je ve fondu agenda k provozu dolů akciové společnosti
„Silesia” v Czechowicích (inv. č. 6, 1939–1943), společnosti „Solquellenbergwerk”
v Goczalkowicích (inv. č. 9, 1939–1944), dále materiály k výstavbě nového dolu
společnosti „Gummi- und Asbestgesesllschaft” v Pszczyně (inv. č. 10, 1944–1945).
Fondy Horní úřad Karviná východ, Horní úřad Karviná západ představují základní studijní materiál k problematice hornictví a dolování v inkriminované oblasti za
okupace, který vzhledem ke svému rozsahu dává možnosti poměrně solidního badatelského využití, a to i s přesahem na dnešní území Polska, i když jen okrajově.
Název fondu: Říšská společnost pro obhospodařování zemědělské půdy – úřadovna
Těšín
(Reichsgesellschaft für Landbewirtschaftung, zkráceně Reichsland)
Rozsah fondu: 36 inventárních jednotek, 5 kartonů, 0,72 bm
Nařízením z 12. 2. 1940 bylo stanoveno, že veškeré zemědělské a lesní závody
a pozemky na východním území připojeném k Německu (kam patřilo i Těšínsko),
které byly k 1. 9. 1939 v rukou neněmeckého vlastníka, podléhají ze zákona veřejnému obhospodařování. Mělo tak být usnadněno získávání tohoto majetku a jeho
převod na německé vlastníky. K výkonu veřejného obhospodařování byla říšským
ministrem výživy a zemědělství ustanovena do funkce generálního správce společnost „Ostland” (později „Reichsland”). Uvedené nařízení se nevztahovalo na majetek bývalého polského státu a korporací, pro jejichž zajištění byly vydány zvláštní
předpisy. Počátkem roku 1941 byly z kompetence společnosti „Ostland” vyňaty
138
Fondy z období
Evropy…
lesní a dřevařské pozemky, jejich veřejné obhospodařování bylo svěřeno správě
říšských lesů (resp. pruské zemské správě lesů). V rámci německé osídlovací politiky bylo obhospodařování určitých závodů či pozemků přeneseno na příslušné
osídlovací společnosti.
Společnost Reichsland měla svou pobočku v Katovicích a úřadovnu v Těšíně,
kterou vedl okresní hospodář (Kreislandwirt) Nowak. Na úrovni jednotlivých vesnic
působili obvodní hospodáři (Bezirklandwirt) a kontrolní asistenti (Aufsichtsassistent). Ve větších zemědělských závodech ustanovila společnost své vedoucí, s menšími podniky uzavírala smlouvu o obhospodařování a prováděla kontrolu. Úřadovna
v Těšíně zanikla na jaře 1945.
Dochovaný materiál z činnosti úřadu není úplný, vztahuje se převážně na československou část Těšínska. Byl vyčleněn z písemností těšínského landráta. Jedná
se pouze o spisy, chybí úřední knihy a registraturní pomůcky. Jelikož se nedochoval
spisový plán úřadu, byl fond uspořádán podle signatur. Většinu spisového materiálu
fondu tvoří záležitosti týkající se jednotlivých závodů kontrolovaných společností
Reichsland, převody statků do správy společnosti, vybírání a vymáhání dávek a pojistného apod. Dnešního území Polska se jednotliviny netýkají, proto je možné vybrat
pouze matriál širšího záběru. Jsou zde seznamy zemědělských závodů, které měly
být z důvodu české či polské národnosti majitele vyňaty k 1.4.1944 z veřejného
obhospodařování (inv. č. 8, 1944), podobné případy z důvodu zápisu vlastníků do
„Deutsche Volksliste“ (inv. č. 11, 1942–1944), zabavování a veřejné obhospodařování židovského a polského zemědělského majetku (inv. č. 13, 1941–1944). Dále
se zde nacházejí směrnice o usazování německých přesídlenců z oblasti Černého
moře na území župy Horní Slezsko (inv. č. 15, 1944), seznamy veřejně obhospodařovaných zemědělských závodů nad 20 ha (inv. č. 20, 1942–1944) a do 100 ha ve
správním okrese Těšín (inv. č. 24, 1940–1941) a pozemků převzatých do správy pobočkou společnosti Grundstücksgesellschaft der Haupttreuhandstelle v Těšíně (inv. č.
35, 1941), zápisy ze služebních porad obvodních hospodářů a kontrolních asistentů
společnosti „Reichsland” (inv. č. 21, 1940–1944), statistiky zemědělské půdy, dělníků a jejich mezd, dobytka a jiného z oboru zemědělství v celém obvodu společnosti
„Reichsland” v Katovicích (inv. č. 36, 1943–1945).
Z dochovaného materiálu si lze učinit obraz o činnosti úřadu, kromě materiálů
hospodářské a účetní povahy jsou zde i zajímavé doklady k provádění německé osídlovací politiky. Fond může být vhodně využit při studiu problematiky osídlování za
okupace.
Název fondu: Úřad pro vodní stavby Těšín
(Wasserbauamt Teschen)
Rozsah fondu: 2 inventární jednotky, 1 karton, 0,10 bm
139
Zdeněk Kravar
Bývalé československé území, okresy Fryštát a Těšín, byly po okupaci Polska
Německem na podzim 1939 začleněny do vládního obvodu Katovice, spravovány
byly landrátem v Těšíně. Landrát byl současně úřadem vodohospodářské policie,
jeho technickým poradcem se stal úřad pro vodní stavby (Wasserbauamt) tamtéž.
První instancí úřadu byl landrát, druhou buď Vládní prezident nebo Vrchní prezident ve Vratislavi. Zde bylo také zřízeno zvláštní oddělení pro vodní cesty, kanál
Odra–Dunaj. Úřad pro vodní stavby Těšín se vyjadřoval k žádostem o těžbu písku,
štěrku, regulaci řek, ke stavbě mostů, shromažďoval mj. i podklady k projekci kanálu
Odra–Dunaj. Úřad zanikl na jaře 1945.
Z činnosti úřadu se zachovalo jen nepatrné torzo spisového materiálu. Jedná
se o opisy povolení k těžbě materiálu a úpravy pozemků kolem řek a podklady k
projektovanému kanálu Odra–Dunaj a s tím souvisejících úprav řek Olzy a Visly
(inv. č. 2, 1940–1942), které jsou však neúplné. Vzhledem k zlomku dochovaného
materiálu je badatelská využitelnost fondu minimální, podklady ke stavbě kanálu
Odra–Dunaj mohou být snad využity jako doplňující studijní materiál při studiu této
problematiky.
Závěr
Archivní fondy Zemského archivu v Opavě z tohoto přehledu zahrnují významné oblasti nacistické státní správy Slezska, jež jsou dnes součástí Polské republiky.
Jednoznačně nejvýznamnější pramennou základnu svým rozsahem i tématicky představuje fond úřadu Vrchního finančního prezidenta v Opavě, jenž byl kompetentním
úřadem finanční správy pro celé dva vládní obvody se sídly v Opolí a Katovicích.
Z oblasti průmyslu je důležitý fond Průmyslové a obchodní komory se sídlem v Těšíně, zasahující na dnes polskou část Těšínska a dále na Osvětimsko a Zátorsko.
Přestože je většina vybraných archivních fondů torzem, obsahují jejich písemnosti
často zajímavý studijní materiál, který může být patřičně badatelsky využit při kombinaci s archiváliemi v polských archivech, zejména v Opolí, Ratiboři a Katovicích.
140
Fondy z období
Evropy…
Zdeněk Kravar
Zespoły archiwalne z okresu hitlerowskiej okupacji Europy Środkowej dotyczące ziem
dzisiejszej Polski przechowywane w Archiwum Krajowym w Opawie
Streszczenie
W artykule przedstawiono szczegółowo słabo spenetrowany przez polskich historyków
II wojny światowej zasób Archiwum Krajowego w Opawie. Zespoły z lat 1938/1939–
1945 zaprezentowano podając ich ogólny opis, objętość, a przede wszystkim wskazując
szczegółowo sygnatury akt odnoszące się do terenu dzisiejszej Polski.
Zdeněk Kravar
Im Landarchiv Troppau befindliche archivalische Sammlungen aus der Zeit der deutschen
Besetzung Mitteleuropas zum Gebiet des heutigen Polens
Zusammenfassung
In dem Beitrag wurde der von den polnischen Historikern des Zweiten Weltkriegs
noch wenig untersuchte Bestand des Landarchivs Troppau umfassend vorgestellt. Die
Sammlungen aus den Jahren 1938/1939–1945 wurden präsentiert, indem ihre allgemeine
Beschreibung und ihr Volumen, und vor allem genaue Aktenzeichen, die das Gebiet des
heutigen Polens betreffen, angegeben wurden.
Zdeněk Kravar
Fonds from the Nazi occupation of Central Europe concerning the area of contemporary
Poland, stored in the Municipal Archives in Opava.
Summary
The article gives detailed information on the fonds of the Municipal Archives in
Opava, which have not been explored by Polish historians of World War II. Fonds from
1938/1939–1945 are presented with a detailed description, volume, and most of all, indicating detailed catalogue numbers of documents concerning the area of contemporary
Poland.
141
nr
9 (2012)
Roman Smolorz
Źródła do badań prozopograficznych
i biograficznych nad Polakami w Niemczech
w bawarskich archiwach komunalnych.
Przypadek zespołu „Kennkarten”.
Badania biograficzne
Już w 1821 roku Wilhelm von Humboldt określił indywidualność jako zjawisko
(Erscheinung) i rzeczywistość (Wirklichkeit) wszelkiej myśli, rozumianej pierwotnie
jako wolność i kreatywność człowieka1. Nic więc dziwnego, że badania nad jednostką, nad człowiekiem jako podmiotem historii, znajdują się ciągle w uwadze historyków. Mikrohistoria2 oraz oral history jako używane w tym celu metody badawcze
pogłębiły to zainteresowanie, a prozopografia stała się metodą znaną nie tylko na
świecie, ale i w Polsce.
Badania prozopograficzne są formą badania jednostki w całej grupie ludzi. W Polsce chodzi o identyfikację człowieka w społeczeństwie, śledzenie jego związków
rodzinnych, towarzyskich, społecznych i politycznych, zawsze w aspekcie kariery,
prowadzącej do posiadania i wykonywania władzy3.
W niemieckiej metodologii historycznej prozopografia kojarzona jest inaczej, bo
głównie jako badania nad samą jednostką, co zauważa zresztą Józef Szymański, autor
standardowej pracy polskiej na temat nauk pomocniczych4. Nie wyklucza to jednak
w niemieckiej historiografii także studiów nad zbiorem jednostek. Takie podejście
badań różni się jednak od tzw. biografii kolektywnej. Nie ogranicza się ono do elit,
lecz pozwala badać dobrowolną grupę społeczną. Wynik nie jest rezultatem analizy
kilkunastu rzeczywistych życiorysów, lecz sumą spostrzeżeń nad wieloma jednostkami, przedstawioną w formie fiktywnej, przeciętnej biografii. Inicjatorem biografii kolektywnej w Niemczech jest Wilhelm Heinz Schröder5, który niewątpliwie nawiązał
w niej do twierdzeń Lawrence Stone’a6, nie podziela z nim jednak terminologii, gdyż
Stone mówi o prozopografii, pracując nad biografią kolektywną.
1
2
3
4
5
6
U. Muhlack: Individualität. [W:]: S. Jordan: Lexikon Geschichtswissenschaft. Hundert Begriffe. Stuttgart 2010, s. 197–181, tu. s. 179.
W. Schulze: Historia społeczna, historia codzienności, mikrohistoria. Warszawa 1996.
J. Szymański: Nauki pomocnicze historii. Warszawa 2008, s. 89.
Tamże.
W.H. Schröder: Kollektive Biographien in der historischen Sozialforschung. Eine Einführung. [W:] Lebenslauf und Gesellschaft. Zum Einsatz von kollektiven Biographien in der historischen Sozialforschung.
Hrsg. W.H. Schröder. Stuttgart 1985, s. 7–17.
L. Stone: Prosopography. „Daedalus” nr 100, 1971, s. 46–79.
143
Roman Smolorz
Pytaniem zasadniczym historyka jest, jakie źródła stanowią podstawę badań prozopograficznych lub też kolektywno-biograficznych? Najczęściej wskazuje się na wywiady, nagrywanie i archiwizowanie relacji, mogą nimi być również archiwalia7.
Właśnie źródłom archiwalnym poświęcony jest poniższy tekst. Chodzi o zbiory
w niemieckich archiwach komunalnych, przydatne w badaniach biograficznych oraz
w genealogii, a dotyczące Polaków8.
Niemieckie źródła archiwalne do badań biograficznych
Podstawą prawną działania niemieckich archiwów komunalnych jest ordynacja
gminna oraz ustawa archiwalna. Obydwie regulacje prawne są regulacjami krajowymi, nie zaś federalnymi, z czego wynika ograniczenie w tytule do jednego kraju
związkowego – Bawarii. Podobne źródła znajdują się jednak także w archiwach miejskich innych krajów związkowych Republiki Federalnej Niemiec.
Niemieckie archiwa komunalne przechowują materiały powstałe w granicach
administracyjnych miasta lub gminy, także miasta powiatowego. Materiały powiatu
natomiast przekazywane są z reguły archiwom państwowym lub też innym jednostkom prawa administracyjnego9.
Z punktu widzenia historii Polaków w Niemczech po 1945 roku oraz badań biograficznych w archiwach komunalnych na szczególną uwagę zasługują, poza księgami
metrykalnymi10 oraz kartami meldunkowymi, także arkusze rodzinne (niem. Familienbogen) tworzone przez policję miejską do roku 197211, akta nadania obywatelstwa i inne świadectwa złożone w ramach wyliczonych źródeł, jak np. paszporty i dowody osobiste. Na omówienie zasługują ponadto arkusze meldunkowe do rejestracji
i wydania niemieckiej karty identyfikacyjnej (Meldeblätter für die Registrierung und
die Ausstellung einer deutschen Kennkarte).
Wspomniane karty meldunkowe, tutaj przykładowo z Archiwum Miejskiego
w Straubingu, tworzą zespół otwarty, podzielony jednak na trzy podzespoły, z których dwa są zamknięte, i są zgodnie z ustawą archiwalną dostępne. Pierwsza to tzw.
Alte Meldekartei, obejmująca okres od około 1870 do 1917 roku, a druga to tzw.
Mittlere Kartei, obejmująca okres od około 1880 do 1972 roku. Szczegolnie w Mittlere Kartei znajduje się wiele adnotacji dotyczących zamążpójścia, narodzin, śmierci
oraz zmiany miejsca zamieszkania, tu często na podstawie meldunków Urząd Stanu
Cywilnego (dalej: USC) miast trzecich. Forma zewnętrzna karty meldunkowej jest
różna w omawianych tu przykładowo zbiorach z archiwów komunalnych w Deggendorfu, Straubingu i Regensburgu.
Na temat pojęcia źródła historycznego patrz K. Arnold: Quellen. [W:] S. Jordan: Lexikon Geschichtswissenschaft..., s. 251–254; J. Szymański: Nauki pomocnicze historii..., s. 13–18.
8
Polak rozumiany jest w poniższym tekście jako obywatel Państwa Polskiego.
9
Tworzenie i utrzymywanie archiwów komunalnych reguluje Ordynacja Gminna oraz Ustawa Archiwalna – patrz: Gemeindeordnung für den Freistaat Bayern, §57. [W:] Gesetz- und Verordnungsblatt des
Freistaates Bayern z 22.08.1998, s. 796; Bayerisches Archivgesetz, §4, pos. 5, §5, §13. [W:] Gesetz- und
Verordnungsblatt des Freistaates Bayern z 16.12.1999, s. 521.
10
W 2009 roku zmieniono dostęp do materiałów wytworzonych przez Urzędy Stanu Cywilnego, które
inaczej niż wcześniej przekazywane są archiwom do archiwizacji, nie zaś w depozyt. Jako takie są przechowywane i udostępniane w oparciu o ustawę archiwalną (Bayerischer Städtetag, Rundschreiben nr
026/2009).
11
Wilhelm Volkert, Richard Bauer: Handbuch der bayerischen Ämter, Gemeinden und Gerichte 1799–
1980. München 1983, s. 55–57.
7
144
Źródła
do badań prozopograficznych i biograficznych…
Karta meldunkowa ks. dziekana Mariana Iwańskiego w Archiwum Miejskim w Regensburgu12.
Karta meldunkowa obywatela polskiego, prawdopodobnie narodowości ormiańskiej z Archiwum Miejskiego w Straubingu.
12
Więcej na temat ks. dziekana Mariana Iwańskiego patrz: R. Smolorz: Displaced Persons (DPs). Autoritäten und Anführer im angehenden Kalten Krieg im östlichen Bayern. 2 wyd., Regensburg 2009,
s. 55–57.
145
Roman Smolorz
Karta meldunkowa Niemca z Gliwic w Archiwum Miejskim w Straubingu.
Karty meldunkowe znajdujące się w Archiwum Miejskim w Deggendorfie obejmują
okres od około 1870 do 1945 roku. Ich forma zewnętrzna jest inna niż w Straubingu czy
w Regensburgu, zawierają one jednak podobne informacje. W archiwum tym znajduje
się ponadto tzw. zbiór paszportów i kart wędrownych (Wanderscheine). Ciekawostką
jest przedstawiony poniżej paszport londyński obywatela polskiego narodowości żydowskiej. Paszporty londyńskie wprowadzono jako paszporty emigrantów po podpisaniu
międzynarodowej Umowy londyńskiej o paszportach dla uciekinierów z 15 października
1946 roku, w tradycji paszportu Fridtjofa Nansena. Było to rozwiązanie pilotażowe; problem emigrantów politycznych i ich dowodów tożsamości usankcjonowała ostatecznie
konwencja genewska dotycząca statusu uchodźców z 28 lipca 1951 roku.
Przykład tzw. paszportu londyńskiego obywatela polskiego wyznania mojżeszowego w Archiwum Miejskim w Deggendorfie.
146
Źródła
Karta wędrowna Polaka – odpowiednik dzisiejszej „green card” – dla pracowników sezonowych
w Bawarii w okresie międzywojennym, przykład z Archiwum Miejskiego w Deggendorfie.
Powyżej wspomniane arkusze rodzinne (Familienbogen) tworzone przez policję
miejską, która w Bawarii istniała jako urząd komunalny do 1972 roku, odpowiadają
swą zawartością informacyjną tzw. książkom rodzinnym (Stammbuch der Familie).
147
Roman Smolorz
Przykład arkusza rodzinnego Polaka, Romana Chmielowca, ur. w 1924 roku w Przeworsku
oraz Edmunda Szostaka, wartownika polskiej kompanii przy armii amerykańskiej nr 4023.
Istotną aktualną modyfikację w przepisach o dostępie do materiałów wytworzonych przez Urzędy Stanu Cywilnego stanowi zmiana Ustawy o aktach stanu cywilnego z 1 stycznia 2009 roku (Personenstandgesetz). Przewiduje ona przekazywanie
materiałów USC jako materiału archiwalnego do odpowiednich archiwów. W konsekwencji dostęp do tych materiałów reguluje Ustawa archiwalna (Archivgesetz),
według której księgi urodzeń dostępne są po 110 latach, księgi zgonów po 30 latach
oraz księgi małżeństw po 80 latach od dokonanego wpisu.
Charakterystyka ogólna analizowanego zespołu archiwalnego „Kennkarten”
Geneza powstania analizowanego zespołu, którego określeniem poprawnym jest
Meldeblätter für die Registrierung und die Ausstellung einer deutschen Kennkarte
(Zbiór arkuszy meldunkowych do rejestracji i wydania niemieckiej karty identyfikacyjnej), sięga 1945 roku i utworzenia alianckich stref okupacyjnych na terenie
Niemiec. Military Government Detachment 3. Armii Amerykańskiej 15 maja 1945
roku objął władzę cywilną na terenie okupowanej Bawarii, którą, jako samodzielną
jednostkę administracyjną, powołał do życia w ramach Amerykańskiej Strefy Okupacyjnej 19 września 1945 roku. Od maja 1945 roku przywrócono funkcjonowanie
administracji krajowej i lokalnej, a na jej czele stanął Fritz Schäffer, następnie od
148
Źródła
września 1945 roku dr Wilhelm Hoegner. W październiku 1945 roku bezpośrednim
przełożonym Hoegnera został generał armii USA Walter J. Muller 13.
Amerykański rząd okupacyjny wydał 27 lipca 1945 roku pierwsze wskazówki do
rejestracji ludności cywilnej14, pozostawiając kompetencje urzędów stanu cywilnego
(paszporty, dowody osobiste) w swojej gestii15. Przykładowo w mieście Ratyzbona
(Regensburg) ogłoszono 1 grudnia 1945 roku, że ludność cywilna zobowiązana jest
przestrzegać obowiązku legitymowania się nowym, ważnym dokumentem tożsamości16. Pismem okólnym z 1 kwietnia 1946 roku premier Bawarii Wilhelm Hoegner
poinformował więc władze terenowe o rejestracji obywateli niemieckich, cudzoziemców i bezpaństwowców oraz o wprowadzeniu jednolitej krajowej, policyjnej
karty identyfikacyjnej17. 5 września 1946 roku w zarządzeniach wykonawczych do
rozporządzenia z 1 kwietnia18 ustalono w § 7 zatytułowanym „Uwagi szczególne
w karcie identyfikacyjnej”, że należy odnotowywać wynik kontroli zgodnie z ustawą
o wyzwoleniu od nazizmu i militaryzmu19. Od 16 września 1946 roku, zarządzeniem
ministerialnym, dokonywano już kontroli kart identyfikacyjnych 20. Wymienione
zarządzenie uzupełniono 30 grudnia 1948 roku. Nowy premier bawarski dr Hans
Ehard poinformował wówczas o rozszerzeniu obowiązku rejestracji na młodzież od
16 roku życia21. Wykonanie postanowienia z 30 grudnia 1948 roku (opracowanie
kart identyfikacyjnych dla młodzieży) opublikowało Bawarskie Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych 23 czerwca 1949 roku22. Jednak w praktyce już przed 30 października 1948 roku, bez podstaw prawnych, wystawiano karty identyfikacyjne młodzieży,
czego dowodem jest pismo landrata w Bawarii Dolnej i Palatynacie Górnym z 1 października 1948 roku23.
Niemiecka karta identyfikacyjna utraciła swoją ważność dopiero 31 grudnia 1954
roku, wraz z wprowadzeniem dla wszystkich jednakowego dowodu osobistego w Republice Federalnej Niemiec24.
P.J. Kock: Bayern nach dem Zweiten Weltkrieg. [W:] Geschichte des modernen Bayerns. Königreich und
Freistaat. Hrsg. M. Treml. 2 wyd. München 2000, s. 375–476, s. 377, 382; W.M.H. Maj: The U.S. Military Government and Democratic Reformand Denazifiction in Bavaria 1945–47. Fort Leavenworth
2001, s. IV, 12.
14
Stadtarchiv Regensburg (dalej: StAR), nazwa zespołu Zentralregistratur II (dalej: ZRII), sygn. 526:
Pismo Landrata Regensburga nr 3342 z 27.7.1945 roku.
15
L. Hilmer: Verwaltung, Parteien und Stadtentwicklung in Regensburg unter amerikanischer Besatzung
1945 bis 1949. Regensburg 1995, s. 20–21, 25.
16
„Amtliches Mitteilungsblatt für den Stadt- und Landkreis Regensburg” (dalej: MBlR) nr 47 z 1.12.1945 r.,
s. 1.
17
Amtsblatt der Regierung von Niederbayern und der Oberpfalz (dalej: ABlNbOpf) nr 20 z 16.5.1946
roku, s. 1–2; „Bayerisches Gesetzes und Verordnungsblatt“ (dalej: GVBl) nr 6 z 16.3.1949 roku,
s. 49–51.
18
MBlR nr 58 z 4.9.1946 roku, s. 1.
19
MBlR nr 25 z 17.6.1948 roku, s. 1; także StAR, ZRII/1116i.
20
„Amtsblatt des Arbeitsministeriums” (dalej: AMBl) z 16.9.1946 roku, s. 119; ABlNbOpf nr 21
z 13.12.1946 r., s. 1; StAR, ZRII/526: Pismo Landrata Regensburga nr 6704 – A 2 z 24.8.1946 roku.
21
GVBl nr 1 z 19.1.1949 roku, s. 15.
22
MABl nr 18 z 8.7.1949 roku, s. 190–192.
23
StAR, ZRII/526: Pismo Landrata Regensburga nr 8250 – A 2 z 1.10.1948 roku.
24
MBlR nr 23 z 6.6.1952 roku, s. 2; StAR, ZRII/1116i.
13
149
Roman Smolorz
Zawartość zespołu i jego systematyka
Zbiór arkuszy meldunkowych do rejestracji i wydania niemieckiej karty identyfikacyjnej w Archiwum Miejskim w Regensburgu jest zespołem zamkniętym. Jego
cezury czasowe to lata 1945–1954. W zbiorze znajduje się 2787 nazwisk, co odpowiada około 3 tys. arkuszy. Aktotwórcą jest Miejski Urząd Stanu Cywilnego, który
około 1995 roku zaproponował przekazanie całości materiału w depozyt archiwum.
Zgodnie z wyżej omówionymi zmianami materiał zespołu jest obecnie materiałem
archiwalnym.
W roku 2009 arkusze meldunkowe złożone zostały według pierwotnego porządku alfabetycznego w nowych teczkach archiwalnych oraz w nowych kartonach, opisanych kolejnymi literami alfabetu. Nie ingerowano przy tym w porządek materiału,
który nie do końca jest konsekwentny. Zespół otrzymał skrót DDK25. Dalsza kwalifikacja to jedynie nazwisko na arkuszu, dopuszczano również wpisywanie samego
imienia.
Ze względu na charakter zespołu nie stworzono inwentarza lecz bazę danych,
którą można przeszukiwać według nazwisk, co niewątpliwie jest zaletą dla badaczy
podczas kwerendy.
Z pierwotnego porządku wykluczono arkusze kobiet po zamążpójściu, które
ułożono wprawdzie również według porządku alfabetycznego, ale zgodnie z nazwiskiem panieńskim, co było charakterystyczne przy tworzeniu zespołu. Za pomocą
nowej karty wskazano jednak na pierwotne miejsce arkusza w zespole. Istotne jest
to w szczególności przy kwerendach dotyczących Niemek, które wyszły za mąż za
obcokrajowców26.
Przy obsłudze bazy danych zwrócono też uwagę – dla użytkownika niemieckojęzycznego – na męskie i żeńskie brzmienie nazwisk w językach słowiańskich, np.
Kowalski, Kowalska lub Hladky, Hladkowa, w ukraińskim jednak również Hladkow.
Dopiero od 31marca 1950 roku w USC zaczęto wpisywać nazwiska słowiańskie
jedynie w męskiej formie27.
Odpowiednio do zarządzenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Bawarii
z 8 sierpnia 1946 roku (nr 2081)28 oraz dalszych zarządzeń29, w zbiorze znajdują się
następujące pisma i dokumenty:
– wypełnione arkusze A, B i C;
– akty urodzenia (z reguły w odpisie lub w tłumaczeniu urzędowym);
– metryki przyjęcia obywatelstwa (z reguły w odpisie lub w tłumaczeniu urzędowym);
– oświadczenia notarialne o prawie do zawarcia związku małżeńskiego oraz o posiadanym obywatelstwie;
Skrót DDK jest oznaczeniem zespołu „Meldeblätter für die Registrierung und die Ausstellung einer
deutschen Kennkarte”, w skrócie „die deutsche Kennkarte”.
26
Patrz niżej „Obywatelstwo/zamążpójście”.
27
F. Bachmann: Der heimatlose Ausländer (DP) in der Praxis des Standesbeamten. [W:] Der Personenstand heimatloser Ausländer in Deutschland. Hrsg. G. Beitzke, F. Bachmann. Frankfurt a. M. 1952,
s. 119.
28
StAR, ZRII/526: Instrukcja nr 2081 ao 127 z 8.8.1946 roku.
29
StAR, ZRII/526: Pismo Landrata Regensburga nr 7172 A 6 z 6.9.1946 roku; Pismo Landrata Regensburga nr 9450 A 2 z 5.11.1948 roku; Pismo Landrata Regensburga nr 9698 A 2 z 12.11.1948 roku.
25
150
Źródła
– metryki zrzeczenia się obywatelstwa (z reguły w odpisie lub w tłumaczeniu urzędowym);
– wcześniejsze karty identyfikacyjne;
– oświadczenia o utracie lub kradzieży karty identyfikacyjnej;
– zdjęcia paszportowe.
W zbiorze odnaleziono ponadto inne pisma. Zaświadczenia United Nations Relief and Rehabilitation Administration (dalej: UNRRA) oraz International Refugee
Organization (dalej: IRO), a także komisji przygotowawczej Preparatory Comittee
der IRO (dalej: PCIRO), które zaświadczają o zwolnieniu z opieki tej organizacji.
Ponadto w zbiorze znajduje się szereg zaświadczeń gminy żydowskiej oraz gminy
grecko-ortodoksyjnej w Ratyzbonie. W dokumentach tych potwierdzano z reguły
pobyt wnioskodawcy w dniu 1 września 1939 roku lub 22 czerwca 1941 roku, co
świadczyło o obywatelstwie wnioskodawcy, a czasami o jego statusie bezpaństwowca. Amerykańskie władze okupacyjne respektowały takowe zaświadczenia. Zdarzają
się ponadto zaświadczenia pracodawców z Ratyzbony oraz komitetów narodowych
tzw. dipisów30 w mieście, w tym m.in. komitetu polskiego, komitetów ukraińskiego,
białoruskiego, litewskiego, łotewskiego i estońskiego, włoskiego i węgierskiego z lat
1945–194931. Dalsze zaświadczenia pochodzą z Obwodu Głównego Lwowa, Konsulatu Polskiego w Ratyzbonie32, oddziałów pomocniczych armii amerykańskiej33 (Labor Service Company), Międzyrządowego Komitetu Uchodźców (Intergovernmental
Commitee on Refugees), Rządu Okupacyjnego w Niemczech (Supreme Headquarters,
Allied Expeditionary Force), Ministerstwa Spraw Zagranicznych Republiki Czechosłowacji, obozu rządowego dla uchodźców, od biskupa rusko-ortodoksyjnego Seraphima z Berlina, z Urzędów Miejskich Ratyzbony oraz Schwandorfu (w tym przypadku komisarza obwodowego do spraw uchodźców), policji miejskiej oraz Urzędu
Pracy w Ratyzbonie, Czesko-Rosyjskiego Niepolitycznego Związku Pomocy „Pokój”.
Jest też korespondencja różnych obozów UNRRA i IRO w Bawarii.
Duża część dokumentów załączonych pochodzi z Krajowego Urzędu Odszkodowawczego w Monachium i dotyczy odszkodowań wypłacanych po II wojnie światowej przez kraj związkowy Bawarię ofiarom prześladowań narodowosocjalistycznych34.
Nie stwierdzono w zbiorze książeczek wojskowych, zaświadczeń przynależności
gminnej (Heimatscheine), zaświadczeń o obywatelstwie, zaświadczeń o pozbawieniu
obywatelstwa, paszportów krajowych oraz paszportów Nansena czy legitymacji służbowych. Informacje o tych dokumentach zostały jednak odnotowane na arkuszach
meldunkowych (na wnioskach), czyli były przedstawione przy składaniu wniosku
o kartę identyfikacyjną.
Dipisi to Displaced Persons – patrz: Cz. Łuczak: Polacy w okupowanych Niemczech. Poznań 1993.
R. Smolorz: Zwangsarbeit im „Dritten Reich” am Beispiel Regensburgs. Regensburg 2003, s. 175, przyp.
1709.
32
R. Smolorz: Das so genannte polnische Konsulat Regensburg. Die Geschichte einer kurzlebigen Einrichtung. „Verhandlungen des Historischen Vereins für Oberpfalz und Regensburg” nr 149, 2009, s. 393–
405.
33
Więcej na ten temat: Polskie Oddziały Wartownicze przy armii amerykańskiej w latach 1945–1989.
Red. M. Mazanek-Wilczyńska, P. Skupisz, H. Walczak. Warszawa 2011.
34
„Bundesgesetzblatt” (dalej: BGBl) I 1953 z 21.9.1953 roku, s. 1387–1408.
30
31
151
Roman Smolorz
Wnioski
Arkusze (wnioski) produkowało Wydawnictwo Richarda Pflauma oraz Wydawnictwo Waltera Königa, obydwa z Monachium35. Te zachowane w Archiwum Miejskim w Ratyzbonie wyprodukowane zostały jednak przez drukarnię i Wydawnictwo
J. G. Weißa i J. Maißa, obydwa również z siedzibami w Monachium:
– arkusz z literą A nazwano: „do urzędu policyjno-meldunkowego”, lub Urzędu
Policyjno-Meldunkowego;
– arkusz z literą B nazwano: „do wystawienia karty identyfikacyjnej”;
– arkusz z literą C nazwano: „do karty obcokrajowców”.
Wszystkie arkusze różnią się jedynie literą w nagłówku, przeznaczone były więc dla
policji miejskiej, Urzędu Meldunkowego oraz Urzędu do Spraw Obcokrajowców.
Obywatele niemieccy wypełniali arkusze A i B, obcokrajowcy dodatkowo arkusz C36. Dlatego w opisywanym zespole znajdujemy wypełnione wszystkie trzy
rodzaje arkuszy. Numery kart identyfikacyjnych zaczynają się regularnie od litery B,
w powiatach dodawano numery okręgu policyjnego (komisariatu) w cyfrach rzymskich. Kolejne cyfry rozpoczynały się w każdym urzędzie meldunkowym od 00001.
W miastach powiatowych rozpoczynały się od wspomnianych cyfr 00001, w powiatach zaś od 50000137.
Wnioskodawca zobowiązany był do wypełniania rubryk arkuszy zgodnie z prawdą
w następujący sposób: imię i nazwisko, miejsce i data urodzenia, stan cywilny, zawód, adres, obywatelstwo, okresy i czas zamieszkania od 1 lipca 1942 roku. Należało
rownież przedłożyć wszelkie dokumenty posiadane przez wnioskodawcę, jeżeli nie
miał on żadnego dokumentu tożsamości.
W poszczególnych rubrykach wpisywano następujące dane:
1. Oprócz imienia i nazwiska kobiety wpisywały nazwisko rodowe. Pisownia nazwisk stwarzała często problem, pomimo że od 1942 roku istniały zarządzenia
i rozwiązania do transkrypcji cyrylicy na znaki łacińskie38. Przy transkrypcji z cyrylicy i hebrajskiego zasadą było fonetyczne zachowanie brzmienia nazwiska:
„[...] nazwisko należy pisać zgodnie z jego brzmieniem, jednak także zgodnie
z zasadami fonetycznymi języka niemieckiego [...]”39. W praktyce jednak zdarzają
się częste wyjątki od obu reguł. Na niektórych wnioskach widać wyraźne próby
poprawek pisowni nazwiska, czytelne są wtedy obydwie jego wersje.
2. Przy pisowni daty urodzenia miesiące należało napisać słownie. Istniały nieraz
wątpliwości co do daty urodzenia, decydowały wtedy dokumenty, nie zaś twierdzenia wnioskodawcy.
3. Szczególną uwagę poświęcano pisowni miejsca urodzenia, uwzględniając powiat,
okręg (ros. обляст) lub/oraz województwo kraju pochodzenia.
4. Przy adnotacji stanu cywilnego wybierano spośród rubryk/opcji: kawaler/panna,
żonaty/żonata, wdowiec/wdowa oraz rozwodnik/rozwódka. Przy wnioskodawcy
StAR, ZRII/526: Pismo Landrata Regensburga nr 8250 A 2 z 1.10.1948 roku.
37
StAR, ZRII/526: Instrukcja nr 2081 ao 127 z 8.8.1946 roku, s. 3.
38
Patrz: Richtlinien betr. Schreibung russischer Wörter im Deutschen z 1.6.1942 roku – Bundesarchiv
Berlin (dalej: BArch), nazwa zespołu Deutsches Reich, Nationalsozialismus (dalej: R), nr podzespołu 6,
sygn. 697.
39
F. Bachmann: Der heimatlose Ausländer (DP)..., s. 119.
35
36
152
Źródła
5.
6.
7.
8.
będącym w związku małżeńskim należało wpisać imię i nazwisko partnera oraz
datę ślubu. Podanie pseudonimów artystycznych i innych było obowiązkowe.
Adnotacje dotyczące zawodu rozdzielono na zawód wyuczony i ostatnio wykonywany, zawody rzemieślnicze i tytuły akademickie musiały zostać poświadczone
świadectwem40.
Miejsce zamieszkania oznaczało adres potwierdzony urzędowym zameldowaniem
w dniu składania wniosku i wystawienia karty identyfikacyjnej.
Obywatelstwo (patrz poniżej) stanowiło ważny punkt w procedurze identyfikacji ludności. Wprawdzie wszystkie adnotacje wykonywane na arkuszach miały
być dokonywane maszynowo41, jednak najczęstsze korekty ręczne znajdują się
właśnie w tej rubryce. Poprawki takie były oficjalnie niedopuszczalne42. Osoby
posiadające tzw. paszport Nansena43, jak i te, które posiadały metryki zrzeczenia
się obywatelstwa, traktowane były bezspornie jako bezpaństwowe44.
Największe znaczenie miała adnotacja obywatelstwa u osób z terenów ZSRR,
z terenów Polski i Czechosłowacji przedwojennej, jak i z krajów bałtyckich. Stalinowski ZSRR traktował te osoby jako obywateli ZSRR wedle układów z Jałty
i Poczdamu oraz innych bilateralnych umów z tymi krajami oraz zmuszał je do
repatriacji do Związku Radzieckiego. Alianci zachodni interpretowali odpowiedni
układ z ZSRR z Halle z 23 maja 1945 roku inaczej45.
U osób, które z dniem 13 marca 1938 roku, lub 21 listopada 1938 roku, ewentualnie 16 marca 1939 roku, utraciły austriackie lub czechosłowackie obywatelstwo
w wyniku wcielenia tych krajów, lub ich części, do Trzeciej Rzeszy, tolerowano
adnotacje takie jak: „wcześniej Austro-Węgry” lub „wcześniej Czechosłowacja”46.
Amerykańskie władze cywilne zarządziły z dniem 23 grudnia 1946 roku, że niemieccy wysiedleńcy ze wschodu, z Polski, Czechosłowacji, Węgier i Austrii, traktowani będą jak wszyscy inni Niemcy w ich strefie okupacyjnej47.
Ukraińcy i Białorusini często wpisywali „wcześniej Polska”, dawali tym samym
świadectwo nieuznania umów między nową polską władzą a ZSRR z 16 czerwca
1945 roku48. Pojawiają się też niedopuszczalne określenia jak: „polski Ukrainiec”,
„Żyd”, czy „polski Żyd”49.
W rubryce: miejsce i czas pobytu od 1 lipca 1942 roku podawano te dane z wyjątkiem okresu służby wojskowej. Niemniej często spotykaną adnotacją jest „par-
Staatsarchiv Amberg (dalej: StAAm), nazwa zespołu Bezirksamt Regensburg (dalej: BAR), sygn. 8914:
Instrukcja nr 2081, s. 4.
41
StAAm, BAR, 8914: Instrukcja nr 2081, s. 3; BGBl I 1953 z 21.9.1953 roku, s. 1387–1408.
42
BGBl I 1953 z 21.9.1953 roku, s. 1387–1408, s. 5.
43
Na temat paszportu Nansena patrz: W. Rothholtz: Nansenpaß. [W:] Wörterbuch des Völkerrechts.
Hrsg. H. Schlochauer, H. Krüger, H. Mosler, U. Scheuner. Wyd. 2. Berlin 1961, s. 567–568.
44
45
P. Polian: Deportiert nach Hause. München 2001, s. 97.
46
StAR, ZRII/526: Instrukcja nr 2081 ao 127 z 8.8.1946 roku, s. 2.
47
StAR, nazwa zespołu Zentralregistratur III (dalej: ZRIII), sygn. 745: Pismo bez nagłówka z 23.12.1946 r.
48
16 sierpnia 1945 roku podpisano układ pomiędzy Rządem Tymczasowym RP a ZSRR o wschodniej
granicy Polski oraz ustalono tzw. wymianę ludności – P. Polian: Deportiert nach Hause..., s. 62, 67;
B. Wojtowicz: Die rechtliche Lage der ukrainischen Flüchtlinge nach dem Zweiten Weltkrieg in Bayern.
[W:] Bayern und Osteuropa. Hrsg. H. Beyer-Thoma.Wiesbaden 2000, s. 505–508.
49
W. Benz: Die Juden im Dritten Reich [W:] Vorurteil und Völkermord. Hrsg. W. Benz, W. Bergmann.
Freiburg 1997, s. 376; B. Wojtowicz: Geschichte der Ukrainisch-Katholischen Kirche in Deutschland
vom Zweiten Weltkrieg bis 1956. Wiesbaden 2000, s. 19.
40
153
Roman Smolorz
tyzant”, „jeniec wojenny” oraz wszelkiego rodzaju informacje na temat obozów
koncentracyjnych i obozów zagłady.
9. Dokumenty tożsamości: kto nie był w stanie przedstawić jakiegokolwiek dokumentu stanowiącego o tożsamości, musiał przejść postępowanie dla „stwierdzenia tożsamości przed notariuszem“. Przy wydaniu karty identyfikacyjnej rekwirowano dokumenty tymczasowe wnioskodawcy. 30 września 1946 wszelkie
dotychczasowe niemieckie dokumenty traciły ważność.
10.W punkcie nr 10, kiedy oddano arkusz meldunkowy zgodny z „Ustawą o wyzwoleniu od nazizmu i militaryzmu”, podawano odpowiednie informacje oraz
ewentualnie numer spraw.
Do wniosku załączano dwa zdjęcia paszportowe oraz podpisywano go osobiście
w asyście urzędnika USC. Zdjęcia wklejano na tylną stronę wniosku, którą wnioskodawca również podpisywał i na której składał dwa odciski palców, prawego i lewego
palca wskazującego.
Pozostałe rubryki wypełniał USC, m.in. dane z przedłożonych dokumentów, zewnętrzny opis osoby oraz numer wydawanej karty identyfikacyjnej.
Obywatelstwo/zamążpójście
Wiele arkuszy posiada adnotatcje dodane, dotyczące przede wszystkim zamążpójścia i następnie emigracji. Najpóźniej od listopada 1948 roku nie praktykowano wystawiania nowych kart identyfikacyjnych po zawarciu małżeństwa, gdy małżeństwo
zostało zawarte w miejscowości wystawienia karty identyfikacyjnej. Odnotowywano
ten fakt pisemnie z podpisem urzędnika i datą50.
Zamążpójście zgodnie z prawem niemieckim powodowało zmianę obywatelstwa
posiadanego na obywatelstwo małżonka51; często decydowało to o możliwości emigracji Niemek, przede wszystkim do USA lub Australii, dokąd Niemcy mogli ponownie emigrować dopiero od 1948 roku52. Często wykorzystywały ten fakt także
kobiety z terenów ZSRR, wychodząc za mąż, w tym i za Polaków, aby w ten sposób
uniknąć przymusowej repatriacji z Niemiec do ZSRR53.
Dotychczasowe wykorzystanie zespołu do badań historycznych
Zespół do tej pory był rzadko wykorzystywany, mimo jego obszerności i dokładności danych. Jak dotąd istnieje tylko jedna biografia kolektywna stworzona na podstawie opisanego zespołu, dotycząca ludności żydowskiej w mieście Regensburg po
1945 roku. Jej autor wykorzystał do wykonanej analizy z 2787 nazwisk – co nie jest
jednoznaczne z liczbą osób – 626 arkuszy54.
StAR, ZRII, 526: Pismo Landrata Regensburga nr 9450 A 2 z 5.11.1948 roku, pkt. III.
W. Hoffmann: Staatsangehörigkeitsrecht. Wyd. 3. Köln 1966, s. 15, 135–136; F. Bachmann: Der heimatlose Ausländer…, s. 60.
52
„Mittelbayerische Zeitung” nr. 53 z 28.6.1948 roku, s. 2.
53
StAR, nazwa zespołu Interwievs mit Zwangsarbeitern, podzespół Polska, sygn.: 1/Raisa Wieczorek.
54
W. Habenstein: Der archivalische Zugang zur Geschichte der Juden in Regensburg. [W:] Juden auf
der Durchreise. Die Regensburger Jewish Community 1945–1950. Eine Migrationsgemeinde. Hrsg.
R. Smolorz. Regensburg 2010, s. 97–126.
50
51
154
Źródła
Tylko pojedyncze arkusze wykorzystano w pracach dotyczących polskich pracowników przymusowych z okresu II wojny światowej55: dipisów w Bawarii56 oraz
działalności Narodowych Sił Zbrojnych na emigracji57.
Przykład wypełnionego arkusza wniosku o wystawienie karty identyfikacyjnej
Arkusz Władysława Brochwicza, prawdziwe imię i nazwisko Cezary Skorupski, żołnierz Brygady Świętokrzyskiej, w Regensburgu pierwszy londyński oficer łącznikowy reprezentujący
Polski Komitet w Regensburgu, powstały 23 maja 1945 roku; zdjęcia z Archiwum Miejskiego
w Regensburgu58.
R. Smolorz: Zwangsarbeit im „Dritten Reich” am Beispiel Regensburgs. Regensburg 2003.
R. Smolorz: Displaced Persons (DPs). [W:] Autoritäten und Anführer im angehenden Kalten Krieg im
östlichen Bayern. Wyd. 2. Regensburg 2009.
57
R. Smolorz: Brygada Świętokrzyska w Ratyzbonie. „Biuletyn IPN” 2007, nr 10/11, s. 108–118; R. Smolorz: Das so genannte polnische Konsulat Regensburg. Die Geschichte einer kurzlebigen Einrichtung.
„Verhandlungen des Historischen Vereins für Oberpfalz und Regensburg” nr 149, 2009, s. 393–405;
R. Smolorz: Polskie kompanie wartownicze w Bawarii w latach 1945–1949. Wartownicy a polskie społeczeństwo dipisowskie na przykładzie miasta Regensburg. [W:] Polskie Oddziały Wartownicze przy armii
amerykańskiej w latach 1945–1989. Red. M. Mazanek-Wilczyńska, P. Skupisz, H. Walczak. Warszawa
2011, s. 192–205.
58
Cz. Brzoza: Od Miechowa do Coburga. Brygada Świętokrzyska Narodowych Sił Zbrojnych w marszu
na zachód. [W:] „Pamięć i Sprawiedliwość” t. 1, 2004, s. 221–274. Labor Service Center 1196. [W:]
Przegląd pracy kompanii wartowniczych w ośrodku Regensburg. Regensburg 1947.
55
56
155
Roman Smolorz
Roman Smolorz
In den bayerischen Kommunalarchiven befindliche Quellen für prosopographische und
biographische Untersuchungen zu den Polen in Deutschland. Fall der „Kennkarten”Sammlung
Zusammenfassung
Ein Beitrag zur Geschichte der Nachkriegsemigration aus Osteuropa, darunter Polen.
Der Autor macht genaue Angaben über das Quellenmaterial, bei dem es sich um die
im Stadtarchiv Regensburg aufbewahrten Kennkarten handelt. Das Material war bisher
unbekannt und fand bei der Untersuchung der Migrationen nach dem Zweiten Weltkrieg
keine Anwendung. Ferner wird auf die Möglichkeit hingewiesen, in Anlehnung an dieses
Archivmaterial prosopographische Untersuchungen durchzuführen.
Roman Smolorz
Sources of the prosopographical and biographical research on Poles in Germany in the
Bavarian municipal archives. The case of “Kennkarten” fonds
Summary
A monograph on the history of post-war emigration from Eastern Europe, including Poland. The author presents detailed information about the source material such as
registration cards stored in Stadtarchiv Regensburg, which was up till recently not only
unknown but also unused in any research on migration after World War II. He indicates
the possibility of conducting prosopographical research based on these materials.
156
nr
9 (2012)
Dariusz Burczyk
Ewidencja wojskowa jako źródło do badań
nad najnowszą historią Polski na przykładzie
kart ewidencyjnych żołnierzy batalionów
budowlanych z powiatów elbląskiego
i braniewskiego
Źródła historyczne o proweniencji wojskowej stanowią istotny element badań nad
najnowszą historią Polski. Szeroko wykorzystywane przez historyków są m.in. akta
osobowe żołnierzy i oficerów oraz dokumentacja administracyjna poszczególnych
jednostek wojskowych lub instytucji centralnych podległych Ministerstwu Obrony
Narodowej (dalej: MON). Jednak w dotychczas prowadzonych pracach badawczych
historycy nie mieli możliwości skorzystania z pewnego rodzaju dokumentacji przechowywanej w wojskowych komendach uzupełnień, której część została niedawno
przekazana do archiwów Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: IPN). Tą dokumentacją jest ewidencja wojskowa, a dokładniej, stanowiące przedmiot niniejszej pracy –
wojskowe karty ewidencyjne1.
Karty ewidencyjne oraz ich wtórniki są podstawowym dokumentem źródłowym
zawierającym dane osobowe niezbędne w procesie podejmowania decyzji związanych z administrowaniem zasobami osób, których dotyczy Ustawa z 21 listopada
1967 roku o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej wraz z późniejszymi zmianami. Wtórnik karty ewidencyjnej stanowi drugi egzemplarz karty
ewidencyjnej znajdującej się w kartotece ewidencyjnej wojskowej komendy uzupełnień i oznaczony jest napisem „WTÓRNIK”2.
Ewidencję wojskową prowadzi się na szczeblu: centralnym, wojewódzkim i terenowym. W ewidencji wojskowej przetwarza się dane osób podlegających obowiązkowi czynnej służby wojskowej (poborowych, żołnierzy odbywających lub pełniących czynną służbę wojskową i żołnierzy rezerwy) oraz osób niepodlegających
1
2
Pozostałymi rodzajami ewidencji wojskowej są: indywidualny zbiór ewidencyjny, wtórnik karty ewidencyjnej, księga ewidencji, książka ewidencyjna, zeszyt przebiegu szkolenia wojskowego oraz karta poszukiwania. W ewidencji wojskowej dopuszcza się również prowadzenie innych dokumentów
związanych ze spełnianiem powszechnego obowiązku obrony przez osoby. Mogą do niej należeć np.
listy poborowych powołanych do odbycia zasadniczej służby wojskowej w jednostce wojskowej, plany realizacji zadań w zakresie pokojowego uzupełnienia potrzeb osobowych jednostek wojskowych,
zapotrzebowanie na uzupełnienie potrzeb mobilizacyjnych jednostki wojskowej w zakresie oficerów,
podoficerów i szeregowych rezerwy, imienne wykazy żołnierzy rezerwy przewidzianych do powołania
na kursy przeszkolenia kadr rezerwy. Zob. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
z 25 X 2004 roku w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U., 2004 r., nr 241, poz. 2416, z późn. zm.); Rozporządzenie Ministra
Obrony Narodowej z 4 III 2010 roku o prowadzeniu ewidencji wojskowej żołnierzy zawodowych i żołnierzy pełniących służbę kandydacką (Dz. U., 2010 r., nr 63, poz. 393).
Nierzadko wtórnik pozostaje jedynym egzemplarzem istniejącej niegdyś karty ewidencyjnej, ponieważ
oryginały z różnych powodów uległy zniszczeniu.
157
Dariusz Burczyk
obowiązkowi czynnej służby wojskowej (w związku z potrzebą nadania lub nadaniem
pracowniczych przydziałów mobilizacyjnych). W ewidencji wojskowej przetwarza
się także informacje dotyczące m.in. obywatelstwa, adresu zameldowania, miejsca
pobytu, wykształcenia, przebiegu służby wojskowej, karalności oraz daty i miejsca
zgonu wspomnianych wyżej osób.
Karty ewidencyjne prowadzi się m.in. dla żołnierzy odbywających zasadniczą
lub nadterminową służbę wojskową, studentów czy absolwentów szkół wyższych
odbywających przeszkolenie wojskowe lub ćwiczenia wojskowe, a także osób pełniących czynną służbę wojskową w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny.
Omawianą dokumentację prowadzi się do czasu przeniesienia tych osób do rezerwy,
unieważnienia przydziału mobilizacyjnego lub skreślenia ich z ewidencji wojskowej.
Karty ewidencyjne osób skreślonych z ewidencji wojskowej prowadzonej na szczeblu
terenowym przechowuje się w archiwum wojskowej komendy uzupełnień w układzie według roczników, w porządku alfabetycznym, do końca roku kalendarzowego,
w którym osoby te kończą osiemdziesiąty rok życia.
Dzięki porozumieniu zawartemu w 2009 roku pomiędzy MON a IPN pracownicy Instytutu mieli możliwość zapoznania się z dwoma rodzajami dokumentacji wchodzącej w skład ewidencji wojskowej: kartami ewidencyjnymi i ich
wtórnikami (w przypadku braku tych pierwszych)3. W związku z tym, że karty
ewidencyjne prowadzi się dla wszystkich osób podlegających poborowi wojskowemu, czyli teoretycznie dla całej męskiej populacji kraju oraz części damskiej
(np. pielęgniarki), dokumentacja ta daje ogromne możliwości badawcze, zarówno
na poziomie ogólnokrajowym, jak i regionalnym. Dzięki niej możliwe jest m.in.
podjęcie na szerszą skalę badań nad losem dziesiątków tysięcy żołnierzy, którzy
jako politycznie i „klasowo” obciążeni zostali skierowani do odbycia zastępczej
służby wojskowej (dalej: ZSW) w batalionach pracy wykorzystywanych w kopalniach węgla, rud uranowych, kamieniołomach oraz przy różnego rodzaju pracach
budowlanych4. Można ją również wykorzystać do przeprowadzenia analizy statystycznej wykształcenia, pochodzenia społecznego czy przeszłości politycznej żołnierzy-górników i robotników, która z kolei pozwoli ustalić, jak w rzeczywistości
3
4
Na podstawie wspomnianego porozumienia pracownicy IPN oddelegowani do poszczególnych Wojskowych Komend Uzupełnień (dalej: WKU) przystąpili do przeglądu zgromadzonej w nich dokumentacji
w celu wytypowania materiałów archiwalnych niezbędnych do wypełniania ustawowych zadań IPN. Za
taką dokumentację uznano w całości materiały (teczki oraz karty ewidencyjne) dotyczące osób urodzonych przed rokiem 1930 oraz dokumentację dotyczącą żołnierzy: Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojsk Ochrony Pogranicza, Informacji Wojskowej, Wojskowej Służby Wewnętrznej; sędziów,
prokuratorów i pracowników wojskowego wymiaru sprawiedliwości oraz osób powołanych do odbycia
trzymiesięcznej czynnej służby w okresie stanu wojennego, którzy urodzili się w latach 1930–1972. Ze
względu na represyjny charakter batalionów pracy (wojskowych batalionów górniczych i batalionów
budowlanych) dokumentację osób skierowanych do tych formacji wojskowych również uznano za
podlegającą przekazaniu.
Wspomniana dokumentacja umożliwia np. sporządzenie imiennej listy osób, którym na mocy prawa
należy się odszkodowanie za pracę w batalionach górniczych i budowlanych. Szerzej na temat żołnierzy
skierowanych do batalionów pracy zob. Z. Wojdalski: Wojskowy Korpus Górniczy. „Dzieje Najnowsze”
1983, nr 3, s. 141–144; E. Nalepa: Wojskowe bataliony górnicze w Polsce w latach 1949–1959. „Przegląd Historyczny” 1994, z. 1–2, s. 124–133; P. Piotrkowski: Bataliony budowlane i górnicze w Wojsku
Polskim. [W:] Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego. T. 2. Red. Ł. Kamiński. Wrocław
1999, s. 123–142; R. Klementowski: W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach
1948–1973. Wrocław 2010; R.P. Kieszek: Żołnierze-górnicy (1949–1959). „Realia i co dalej…” 2011,
nr 1 (22), s. 133–146.
158
Ewidencja wojskowa jako źródło do badań nad najnowszą historią Polski…
wyglądała realizacja wytycznych ministra obrony narodowej marszałka Konstantego Rokossowskiego, dotyczących poboru do batalionów pracy osób niewygodnych dla „władzy ludowej”. Na jej podstawie można także przeprowadzić badania
statystyczne dotyczące wykształcenia pozostałych żołnierzy i oficerów Wojska
Polskiego (dalej: WP) albo prześledzić kierunki wewnętrznej migracji ludności
polskiej po zakończeniu II wojny światowej.
W celu zaprezentowania jednego ze sposobów wykorzystania wojskowych kart
ewidencyjnych jako źródła historycznego do badania najnowszej historii Polski autor
posłużył się przykładem kart ewidencyjnych poborowych oraz żołnierzy z powiatów elbląskiego i braniewskiego5, którzy w latach 1949–1957 zostali skierowani do
odbycia zastępczej służby wojskowej w batalionach budowlanych. Karty dotyczące
wspomnianych żołnierzy były do niedawna przechowywane w Wojskowej Komendzie Uzupełnień (dalej: WKU) w Elblągu, w której to instytucji na potrzeby prezentowanej pracy została przeprowadzona kwerenda badawcza (obecnie są one przechowywane w archiwum gdańskiego oddziału IPN). Jednak zanim zostaną omówione rezultaty ustaleń poczynionych przez autora, należy przybliżyć nieco przyczyny
sformowania, organizację oraz poszczególne etapy rozwoju jednej z form zastępczej
służby wojskowej, czyli batalionów budowlanych.
Uzasadnienie potrzeby sformowania batalionów budowlanych znalazło się
w tajnym rozkazie szefa Sztabu Generalnego – generała broni Władysława Korczyca z 1949 roku, w którym można przeczytać: „W związku z coraz większym
rozwojem odbudowy i rozbudowy kraju w skali ogólnopaństwowej III wiceminister obrony narodowej odczuwa wielkie trudności w realizowaniu koniecznych
zamierzeń w zakresie budowli wojskowych. Znacznie powiększają się one wobec
konieczności odesłania do Niemiec przebywających w Polsce jeńców niemieckich.
Dla usunięcia tych trudności konieczne byłoby utworzenie specjalnych batalionów
roboczych”6.
O sformowaniu batalionów budowlanych zdecydowały zatem dwie przyczyny.
Pierwszą był niedobór rąk do pracy, który wystąpił po uwolnieniu tysięcy jeńców niemieckich wykorzystywanych dotychczas m.in. w górnictwie i budownictwie, a drugą
rozpoczęcie realizacji planów rozbudowy armii7. Przegrupowanie wielu jednostek
z Polski centralnej na zachód, formowanie kolejnych nowych związków taktycznych
oraz plany rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej mającej zabezpieczyć tranzyt
między ZSRS i NRD powodowały konieczność wykonania wielu prac budowlanych,
którym nie podołałyby przedsiębiorstwa cywilne. Z tego powodu konieczne stało się
utworzenie w ramach wojska oddziałów budowlanych.
Pierwszy batalion budowlany został sformowany w sierpniu 1949 roku na terenie byłego Obozu Pracy Niemieckich Jeńców Wojennych, mieszczącego się na Polu
Mokotowskim w Warszawie. Podobnie jak w przypadku żołnierzy skierowanych
do batalionów górniczych podstawy zakwalifikowania poborowego do batalionów
budowlanych określił Rozkaz nr 008 Ministra Obrony Narodowej Konstantego Ro5
6
7
Od 2002 roku, kiedy nastąpiła likwidacja WKU w Braniewie, teren powiatu braniewskiego podlega
właściwości WKU w Elblągu. Do elbląskiego WKU trafiła również cała ewidencja wojskowa ze zlikwidowanej komendy w Braniewie.
P. Piotrkowski: Bataliony budowlane…, s. 126.
Tamże, s. 127.
159
Dariusz Burczyk
kossowskiego z 2 lutego 1951 roku. Według marszałka K. Rokossowskiego do jej
odbycia należało przed wszystkim kierować „poborowych ze środowisk wiejskich,
wywłaszczonych obszarników, kupców, właścicieli przedsiębiorstw zatrudniających
siłę najemną, właścicieli większych nieruchomości miejskich, synów b. funkcjonariuszy aparatu ucisku reżimu przedwrześniowego”8. W sumie we wspomnianym rozkazie wyszczególniono pięć kategorii obywateli, określanych mianem „wrogów ludu,
którym broni do ręki nie należy dawać”9.
Bataliony budowlane, pomimo że rodzajem wykonywanej pracy różniły się nieco
od batalionów górniczych10, również miały charakter represyjny, o czym świadczyły
choćby kryteria poboru, na podstawie których kierowano do nich poborowych. Do
jednostek zastępczej służby wojskowej, do której należały obie formacje, zostały
skierowane bowiem, w porozumieniu z odpowiednimi urzędami bezpieczeństwa
i komitetami Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej: PZPR), osoby nieprzyjęte do zasadniczej służby wojskowej ze względu na ich „pochodzenie klasowe”,
zapatrywania polityczne lub postawę etyczno-moralną. Pogląd o represyjnym charakterze wspomnianej formacji podzielili również prokuratorzy poznańskiego IPN,
którzy w konkluzji zakończonego w 2004 roku śledztwa w sprawie funkcjonowania
batalionów budowlanych oraz wyjaśnienia roli tychże batalionów w procesie represjonowania osób „niewygodnych” dla „władzy ludowej” stwierdzili: „Nie można mieć
wątpliwości, że praktyka batalionów budowlanych w samym ich systemie stanowiła
pogwałcenie wiążących dla ówczesnej Polski Ludowej praw międzynarodowych.
System batalionów stanowił więc specyficzną postać zbrodni przeciw ludzkości”11.
Na podstawie Rozkazu organizacyjnego Ministra Obrony Narodowej nr 02/Org.
z 18 stycznia 1950 roku cztery istniejące wówczas bataliony budowlane przeformowano z dotychczasowej wojskowej służby kadrowej na zastępczą służbę wojskową
i dodatkowo powołano pięć kolejnych. W celu „usprawnienia Służby Budownictwa
Wojskowego i zwiększenia jej operatywności” w dniu 15 lutego 1951 roku główny
kwatermistrz WP sformował sześć Zarządów Budownictwa Wojskowego o numerach 1, 2, 4, 5, 6 i 712. Z kolei w 1952 roku sformowano dowództwa pięciu brygad
budowlanych, którym podporządkowano część dotychczas samodzielnych batalionów13. Dowództwa, składające się z czternastu oficerów, były podporządkowane
szefom Zarządów Budownictwa Wojskowego14. Do 1959 roku powstało łącznie 25
batalionów budowlanych, z których każdy liczył około 1200 ludzi. Wchodzący w ich
skład żołnierze zajmowali się przede wszystkim wykonywaniem różnego rodzaju
E. Nalepa: Wojskowe bataliony górnicze…, s. 133.
Tamże.
Zbigniew Dworek, przewodniczący Ogólnopolskiego Związku Represjonowanych Politycznie Żołnierzy Batalionów Budowlanych, wspominał, że podczas swojej służby w batalionach budowlanych: „[…]
budowaliśmy warszawskie lotnisko Okęcie, trybuny na 1 maja czy 22 lipca, porządkowaliśmy MDM,
wykonywaliśmy umocnienia obronne na Wybrzeżu. Pracowaliśmy też w gospodarstwie rolnym pod
Grójcem, bo sami musieliśmy się utrzymać. Nie dostawaliśmy wynagrodzenia, tylko sześć złotych
żołdu, a później dziewięć”. Zob. M. Schwarzgruber: Zapomniane bataliony, 14 VI 2010 rok, www.polska-zbrojna.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=8297:zapomniane-bataliony&catid=116:historia&Itemid=145 (dostęp: 15 II 2011 rok).
11
O prawo do odszkodowań, „Nasz Dziennik” z 16 II 2004 roku, s. 3.
12
P. Piotrkowski: Bataliony budowlane…, s. 138.
13
Tamże, s. 127.
14
Tamże, s. 139.
8
9
10
160
prac elektrycznych, ślusarskich, murarskich na wielu istniejących wtedy placach
budów na terenie całej Polski, m.in. przy budowie Nowej Huty. Stopniową likwidację tych quasi wojskowych formacji rozpoczęto w połowie 1956 roku, a ostatecznie
zakończono w sierpniu 1959 roku.
Dzięki kwerendzie przeprowadzonej przez autora w WKU w Elblągu udało się
ustalić nazwiska 388 osób zamieszkujących powiaty elbląski i braniewski, które zostały skierowane do pracy w batalionach budowlanych15. Pod względem wieku wśród
omawianej grupy żołnierzy przeważali mężczyźni w wieku 21 lat (173 osoby, 44,6%),
na drugim miejscu znaleźli się żołnierze w wieku 22 (85 osób, 21,9%), a na trzecim
w wieku 20 lat (64 osoby, 16,5%). Poza tym 33 osoby miały 24 lata (8,5%), a 32 –
23 lata (8,2%). Tylko jedna osoba spośród wszystkich skierowanych do batalionów
budowlanych miała mniej niż 20 lat – dokładnie 19 (0,3%).
Wykres 1
Wiek poborowych i żołnierzy z powiatów elbląskiego oraz braniewskiego skierowanych do batalionów budowlanych w latach 1950–195616
23 lata
8%
24 lata
9%
21 lat
45%
22 lata
22%
20 lat
18%
19 lat
0%
Źródło: Obliczenia własne autora.
Takich osób mogło być więcej, jednak ze względu na to, że nie zachowały się karty ewidencyjne szeregowych żołnierzy urodzonych przed 1928 rokiem, nie jest możliwe ustalenie kolejnych nazwisk.
16
Podczas kwerendy w zasobie WKU w Elblągu nie odnaleziono zapisów świadczących o kierowaniu do
batalionów budowlanych poborowych i żołnierzy służby zasadniczej w latach 1949, 1957, 1958 i 1959.
Spowodowane to było tym, iż w 1949 roku dopiero organizowano zastępczą służbę wojskową i nabór
do niej był niewielki, z kolei w 1956 roku rozpoczęto likwidację tej formy zastępczej służby wojskowej,
w związku z czym w kolejnych latach zaprzestano kierowania do niej wspomnianych wyżej osób.
15
161
Dariusz Burczyk
Wykres 2
Liczba poborowych i żołnierzy z powiatów elbląskiego oraz braniewskiego skierowanych do batalionów budowlanych w latach 1950–1956
120
100
80
60
40
20
0
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
Biorąc pod uwagę pochodzenie społeczne opisywanej grupy żołnierzy, z 388 osób
skierowanych do batalionów budowlanych – 244 było pochodzenia chłopskiego
(62,9%), 118 robotniczego (30,4%), a 16 rzemieślniczego (4,1%). Tylko 10 osób
z całej grupy zakwalifikowano do „inteligencji” (2,6%).
Wykres 3
Pochodzenie społeczne poborowych i żołnierzy z powiatów elbląskiego oraz braniewskiego skierowanych do batalionów budowlanych w latach 1950–1956
rzemieślnicze
4%
robotnicze
30%
inteligenckie
3%
chłopskie
63%
Pod względem wykształcenia w omawianej grupie przeważały osoby, które ukończyły 4 klasy szkoły powszechnej (107 osób, 27,6%). Na drugim miejscu znaleźli się
żołnierze, którzy ukończyli 3 klasy szkoły powszechnej (67 osób, 17,3%). Kolejne
miejsca zajęły osoby, które ukończyły 7 (49 osób – 12,6%), 5 (46 osób, 11,8%) lub
2 klasy szkoły powszechnej (44 osoby, 11,3%). Poza tym 25 osób ukończyło 6 klas
162
(6,4%), a 4 – 1 klasę szkoły powszechnej (1%). Tylko 37 żołnierzy legitymowało się
posiadaniem więcej niż 7 klas szkoły powszechnej (9,5%). Do tej grupy należały zarówno osoby, które ukończyły 1 klasę szkoły zawodowej, jak i takie, które posiadały
maturę. Wśród całej omawianej grupy osób znalazło się także 9 analfabetów (2,3%).
Wykres 4
Wykształcenia poborowych i żołnierzy z powiatów elbląskiego oraz braniewskiego
skierowanych do batalionów budowlanych w latach 1950–1956
analfabeci
2%
więcej niż 7 klas
10%
6 klas
6%
7 klas
13%
2 klasy
11%
5 klas
12%
3 klasy
17%
4 klasy
28%
1 klasa
1%
Wśród 388 „elbląsko-braniewskich” żołnierzy-robotników znalazły się również
23 osoby (5,9%), skazane wcześniej za różne przestępstwa. Przeważnie były to kradzieże, pobicia lub czyny ogólnie klasyfikowane jako „chuligaństwo”. Wynik ten jest
nieco wyższy od ówczesnej średniej krajowej, która wynosiła 3,5%17. W pozostałej
grupie żołnierzy znalazły się również 3 osoby skazane za przestępstwa polityczne,
wśród których 2 osoby skazano za „szkodnictwo gospodarcze” (awarie traktorów),
a jedną za przynależność do nielegalnej organizacji.
W rubryce „Uwagi”, znajdującej się na odwrocie każdej karty ewidencyjnej, bardzo często można odnaleźć informacje-wskazówki, na podstawie których członkowie
komisji poborowej decydowali o nieprzydatności danej osoby do zasadniczej służby
wojskowej i skierowaniu jej do służby zastępczej. Za wystarczający powód skierowania poborowego do batalionów pracy uznawano np. fakt wpisania członków jego
rodziny na niemiecką listę narodowościową. Innym powodem mogło być posiadanie
rodziny za granicą lub fakt odbywania kary więzienia przez któregoś z jej członków.
Większość żołnierzy-robotników odbywała służbę w więcej niż jednym batalionie
budowlanym, ponieważ „władza ludowa” obawiała się, aby podczas dłuższego przebywania ze sobą dużej liczby osób wrogo nastawionych do ówczesnego ustroju państwo17
Według stanu na 1 I 1953 roku na ogólną liczbę 27 tys. żołnierzy jednostek Zastępczej Służby Wojskowej 3,5% było wcześniej skazanych, zob. E. Nalepa: Wojskowe bataliony górnicze…, s. 125.
163
Dariusz Burczyk
wego nie doszło do próby zorganizowania jakiejś formy zbiorowego oporu społecznego.
Najwięcej żołnierzy-robotników z terenów podległych właściwości ówczesnych Rejonowych Komend Uzupełnień w Elblągu i Braniewie trafiło do 17. Batalionu Budowlanego stacjonującego w Działdowie (70 osób), 11. Batalionu Budowlanego z Grudziądza
(69 osób) oraz 1. Batalionu Budowlanego, który stacjonował w Warszawie (52 osoby).
Oprócz wspomnianych wyżej jednostek duże grupy żołnierzy trafiły do 5. Batalionu
Budowlanego (41 osoby) stacjonującego w Warszawie, a następnie w Gdyni-Oksywiu oraz 14. Batalionu Budowlanego (37 osób), którego siedziba znajdowała się kolejno w Goleniowie, Zambrowie oraz Wejherowie. Podsumowując, żołnierze-robotnicy
z powiatów elbląskiego i braniewskiego to przede wszystkim osoby w wieku 21 lat,
pochodzące z rodzin robotniczych i chłopskich, które ukończyły 3 lub 4 klasy szkoły
powszechnej. Część z nich – 26 osób (6,7%) było wcześniej karanych18.
Od 1990 roku byli żołnierze batalionów pracy podejmowali próby zakładania
różnych organizacji kombatanckich, których jednym z zadań miało być skłonienie
władz państwowych do rozpoczęcia prac nad ustawą, która umożliwiłaby otrzymanie
przez nich odszkodowania za służbę w tych batalionach. Podczas prac nad wspomnianą ustawą posłowie uznali, że świadczenia otrzymają tylko ci, których wcielenie
miało charakter represji politycznej. W tej kwestii jako bezsporne uznano żądania
żołnierzy zastępczej służby wojskowej zatrudnionych w kopalniach, kamieniołomach
i zakładach wydobywania uranu. Inaczej jednak potraktowano żołnierzy batalionów
budowlanych. Zgodnie z opinią Departamentu Prawnego MON z 16 marca 1993
roku (opracowaną na podstawie ekspertyz Wojskowego Instytutu Historycznego
i Szefostwa Służby Zakwaterowania oraz Budownictwa Głównego Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego, a także opinii Sztabu Generalnego Wojska Polskiego) służba
w batalionach budowlanych nie zasługiwała na miano represji, „jeśli weźmie się pod
uwagę zarówno dobór poborowych, jak i warunki jej pełnienia”. Ta opinia zdecydowała, że dobrodziejstwa przyjętej w 1994 roku Ustawy o dodatku i uprawnieniach
przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym
w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywających rudę uranu nie
objęły żołnierzy batalionów budowlanych.
W grudniu 2001 roku osobowość prawną uzyskał Ogólnopolski Związek Represjonowanych Politycznie Żołnierzy Batalionów Budowlanych, skupiający tych, którzy w latach 1949−1959 zostali wcieleni do wojskowych batalionów budowlanych
oraz, w przypadku ich śmierci, wdowy po nich. Dzięki kolejnym działaniom podejmowanym przez zrzeszone w tymże związku osoby oraz dzięki popierającemu ich
starania Rzecznikowi Praw Obywatelskich resort obrony zmienił swoje stanowisko
i od 2002 roku żołnierzom przymusowo zatrudnianym w batalionach budowlanych
również przysługuje świadczenie pieniężne oraz ryczałt energetyczny.
Jednak, aby możliwe było uzyskanie przez wspomniane osoby odszkodowania
z tytułu służby w batalionach budowlanych, należy najpierw zadbać o to, aby dotycząca ich dokumentacja nie została zniszczona. Należy bowiem pamiętać, że gdyby
nie umowa zawarta pomiędzy IPN a MON, to zgodnie z obowiązującymi w Wojsku
18
Wielu z byłych żołnierzy-robotników zostało skazanych za różne drobne przestępstwa również po
zakończeniu służby wojskowej (21 osób; 5,4% wszystkich byłych żołnierzy-robotników z powiatu elbląskiego i braniewskiego).
164
Polskim przepisami dotyczącymi brakowania dokumentacji tylko w bieżącym roku
zostałyby zniszczone karty ewidencyjne osób urodzonych w 1931 roku (w następnych latach zniszczeniu uległyby kolejne roczniki). Wśród tej dokumentacji znalazłoby się z pewnością bardzo wiele kart dotyczących byłych żołnierzy-robotników, przez
co osoby te straciłyby możliwość dochodzenia należnych im świadczeń19.
W związku z powyższym bardzo ważne jest, aby wszelka dokumentacja dotycząca
żołnierzy z batalionów pracy oraz batalionów górniczych, czyli osób represjonowanych
przez ustrój komunistyczny, została zgromadzona w IPN, do którego ustawowych zadań
należy gromadzenie, przechowywanie, opracowywanie i udostępnianie materiałów archiwalnych dotyczących opisanej grupy osób. Za takim rozwiązaniem przemawia również fakt, że dzięki temu powstanie, nieosiągalna w inny sposób, możliwość wykorzystania wspomnianej dokumentacji do badań naukowych nad formami i skalą represji, które
dotknęły polskie społeczeństwo w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku.
Aneks 1
Wykaz batalionów budowlanych istniejących w latach 1949–195720
21222324252627
Nr
jednostki
Nazwa
jednostki
Data
sformowania
Data
rozformowania
(przeniesienia)
Miejsce
dyslokacji21
Miejsce
przechowywania akt22
5686
Dowództwo
1. Brygady
Budowlanej23
30 IV 1952 roku
18 XI 1955 roku
–
–
5698
Dowództwo
2. Brygady
Budowlanej24
30 IV 1952 roku
3 IX 1956 roku
–
–
5778
Dowództwo
4. Brygady
Budowlanej25
30 IV 1952 roku
1 II 1955 roku
–
–
5800
Dowództwo
5. Brygady
Budowlanej26
30 IV 1952 roku
29 IX 1953 roku
–
–
5872
Dowództwo
7. Brygady
Budowlanej27
30 IV 1952 roku
31 XII 1954 roku
–
–
Stało się tak m.in. w WKU w Starogardzie Gdańskim, gdzie osoby urodzone w latach 1931–1935,
chcące uzyskać zaświadczenie np. o pełnieniu służby wojskowej w kopalni odchodziły z przysłowiowym
kwitkiem dowiedziawszy się, że ich karty ewidencyjne uległy zniszczeniu i nie ma możliwości potwierdzenia faktu odbycia przez nich zastępczej służby wojskowej w batalionach pracy.
20
Opracowany na podstawie wykazu sporządzonego przez Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie
(kopia w zbiorach autora) oraz artykułu P. Piotrkowskiego: Bataliony budowlane…, s. 140–141.
21
W przypadku Dowództw Brygad Budowlanych autorowi nie udało się ustalić miejsca ich stacjonowania.
22
W przypadku Dowództw Brygad Budowlanych autorowi nie udało się ustalić miejsca przechowywania akt.
23
Dowództwu 1. Brygady Budowlanej (OW nr I) podlegały: 4., 10., 13. i 15. Batalion Budowlany.
24
Dowództwu 2. Brygady Budowlanej (OW nr II) podlegały: 11., 16., 17. i 18. Batalion Budowlany.
25
Dowództwu 4. Brygady Budowlanej (OW nr IV) podlegały: 7., 12., 19. i 20. Batalion Budowlany.
26
Dowództwu 5. Brygady Budowlanej (OW nr V) podlegały: 8., 22. i 23. Batalion Budowlany.
27
Dowództwu 7. Brygady Budowlanej (OW nr I) podlegały: 1. i 2. Batalion Budowlany.
19
165
Dariusz Burczyk
2735
1. Batalion
Budowlany
22 VIII 1949
roku
14 VI 1954 roku
Warszawa
Centralne Archiwum
Wojskowe w Warszawie
2944
2. Batalion
Budowlany
22 VIII 1949
roku
18 III 1957 roku
Warszawa
Rembertów
Centralne Archiwum
1506
3. Batalion
Budowlany
22 XI 1949 roku
20 XII 1957 roku
Poznań,
Bydgoszcz,
Krzesiny, Bernerowo, Kalisz
2210
4. Batalion
Budowlany
28 XI 1949 roku
29 IX 1953 roku28
Susz,
Szlaga
Centralne Archiwum
3367
5. Batalion
Budowlany
18 I 1950 roku
1 XII 1957 roku
Warszawa,
Gdynia-Oksywie29
Archiwum Marynarki
Wojennej w Gdyni
2135
6. Batalion
Budowlany
1 I 1957 roku
Kwidzyn,
Stargard
Szczeciński,
Świdwin,
Jarocin
Centralne Archiwum
18 I 1950 roku
2267
7. Batalion
Budowlany
18 I 1950 roku
3 VIII 1957 roku
Biedrusko, Konin,
Wołów
2320
8. Batalion
Budowlany
18 I 1950 roku
29 IX 1953 roku30
Jarosław,
Kobierzyn
2004
9. Batalion
Budowlany
1617
1754
10. Batalion
Budowlany
11. Batalion
Budowlany
18 I 1950 roku
20. IX 1950 roku
20 IX 1950 roku
20 XII 1957 roku
29. IX 1953 roku31
1 XII 1957 roku
Trzebiatów
Modlin
Grudziądz
Centralne Archiwum
Archiwum Sił Powietrznych w Modlinie
Archiwum Marynarki
Wojennej w Gdyni
Centralne Archiwum
Archiwum Wojskowe
w Oleśnicy
Centralne Archiwum
Centralne Archiwum
Centralne Archiwum
Centralne Archiwum
Archiwum Wojskowe
w Toruniu
123 4
Po rozformowaniu żołnierze zostali przeniesieni, jako uzupełnienie, do 13. Batalionu Budowlanego.
Na podstawie zarządzenia nr 0033/Oper. z 5 III 1952 roku 5. Batalion Budowlany przedyslokowano
z Warszawy do Gdyni i podporządkowano Dowódcy Marynarki Wojennej.
30
31
28
29
166
2038
12. Batalion
Budowlany
20 IX 1950 roku
1 II 1955 roku
Oleśnica,
Legnickie Pola,
Wołów
1244
13. Batalion
Budowlany
12 III 1951 roku
15 I 1957 roku
Zambrów,
Krasnystaw
12 IX 1956 roku
Goleniów,
Zambrów,
Wejherowo
1208
14. Batalion
Budowlany
1535
15. Batalion
Budowlany
1263
16. Batalion
Budowlany
1621
17. Batalion
Budowlany
1577
18. Batalion
Budowlany
1693
19. Batalion
Budowlany
12 III 1951 roku
12 III 1951 roku
12 III 1951 roku
12 III 1951 roku
12 III 1951 roku
12 III 1951 roku
31 XII 1954 roku
Susz,
Kraków-Balice
29 IX 1953 roku32
Susz,
Grudziądz
19 I 1957 roku
20 IX 1953 roku
20 IX 1953 roku
Działdowo
Trzebiatów
Chełm Lubelski
1285
20. Batalion
Budowlany
12 III 1951 roku
29 IX 1953 roku33
Włodawa,
Oleśnica
1743
21. Batalion
Budowlany
12 III 1951 roku
15 I 1955 roku
Włodawa,
Oleśnica
Centralne Archiwum
Archiwum Wojskowe
w Oleśnicy
Centralne Archiwum
Centralne Archiwum
Centralne Archiwum
Centralne Archiwum
Archiwum Wojskowe
w Toruniu
Centralne Archiwum
Archiwum Wojskowe
w Toruniu
Centralne Archiwum
Archiwum Wojskowe
w Toruniu
Centralne Archiwum
Archiwum Wojskowe
w Toruniu
Centralne Archiwum
Archiwum Wojskowe
w Oleśnicy
12
32
33
167
Dariusz Burczyk
1874
22. Batalion
Budowlany
2114
23. Batalion
Budowlany
1688
24. Batalion
Budowlany
1297
25. Batalion
Budowlany
1446
26. Batalion
Budowlany
12 III 1951 roku
12 III 1951 roku
12 III 1951 roku
12 III 1951 roku
12 III 1951 roku
1 I 1953 roku
Włodawa,
Żurawica, Biała
Podlaska
3 IX 1956 roku
Strzelce Opolskie,
Bochnia
1 IV 1957 roku
Słupsk, Ostrów
Wielkopolski
1 IV 1957 roku
Oleśnica, GdańskWrzeszcz,
Debrzno,
Szymany,
Krotoszyn
20 XII 1956 roku
Mierzęcice,
Modlin,
Wadowice
Centralne Archiwum
Centralne Archiwum
Archiwum Wojskowe
w Oleśnicy
Centralne Archiwum
Centralne Archiwum
Centralne Archiwum
Dariusz Burczyk
Militärverzeichnis als Quelle für die Untersuchung der neuesten Geschichte Polens am
Beispiel der Erfassungskarten der Soldaten der Bau-Bataillone aus den Landkreisen
Elbing und Braunsberg
Zusammenfassung
Zur Vorstellung der möglichen Verwendung der militärischen Erfassungskarten als
einer historischen Quelle für die Untersuchung der neuesten Geschichte Polens hat
der Autor die Erfassungskarten der Wehrpflichtigen aus den Landkreisen Elbing und
Braunsberg aus den Jahren 1947–1957 als Beispiel herangezogen. Analysiert wurden die
Daten der Soldaten, die in militärische Bau-Bataillone zwangsweise aufgenommen wurden. Auf Grundlage der Erfassungskarten wurden demographisch-soziologische Daten
dieser Gruppe untersucht.
Dariusz Burczyk
Military records as a source of research on the contemporary history of Poland on a case
of filing cards of Bau-Bataillonen soldiers from Elbląg and Branice counties
Summary
In order to present the use of military filing cards as a historical source of research on
the contemporary history of Poland, the author used the case of conscription records from
Elbląg and Branice counties from 1947–1957. The analysis concerned data of soldiers recruited to forced service in Bau-Bataillonen. Filing cards were the basis of detailed study
on this group’s demographic-sociological data.
168
nr
9 (2012)
Adam Dziuba
Oszustwa, szantaż i propaganda.
Kampania PPR przed wyborami do Sejmu
Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 roku
w województwie śląskim1
Prezentowany poniżej artykuł to przeredagowany tekst referatu przedstawionego
na sesji naukowej zorganizowanej w Archiwum Państwowym w Katowicach przy
okazji prezentacji wystawy na temat wyborów do Sejmu Ustawodawczego w województwie śląskim. Skoncentrowałem się w nim na przedsięwzięciach organizacyjnych
i propagandowych śląsko-dąbrowskiej organizacji Polskiej Partii Robotniczej (dalej:
PPR) podjętych w toku kampanii wyborczej. Działania te miały teoretycznie legalny
charakter, choć w rzeczywistości realizowano je z rażącym naruszeniem ówczesnego
prawa. Szerokie spektrum operacji aparatu bezpieczeństwa, po części bezprawnych,
a także noszących znamiona zbrodni, nie zostały w nim omówione. Przedwyborczą
aktywność urzędów bezpieczeństwa zaprezentowali autorzy pozostałych dwóch referatów wygłoszonych w czasie wspomnianej sesji.
***
Przeprowadzone w styczniu 1947 roku wybory parlamentarne zamknęły dwuletni okres walki o władzę i kształt systemu politycznego w Polsce. Stanowiły też
istotną cezurę w najnowszych dziejach kraju. Zwycięstwo kierowanej przez komunistów Polskiej Partii Robotniczej osiągnięte zostało wprawdzie fałszerstwami i bezprzykładnym terrorem, ale pozwalało odtąd powoływać się komunistycznej władzy
na poparcie wyborców, czyli demokratyczną legitymizację swych rządów. Również
wprowadzane w kraju przemiany społeczne i gospodarcze, coraz bardziej odwołujące
się do wzorców sowieckich, uzasadniano wolą społeczeństwa2.
1
2
Artykuł stanowi przeredagowany tekst referatu przedstawionego w siedzibie Archiwum Państwowego
w Katowicach na sesji naukowej, zorganizowanej wspólnymi siłami katowickiego Archiwum oraz katowickiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej. Sesji towarzyszyła wystawa, której wernisaż odbył
się w 70-rocznicowym dniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego w województwie śląskim, to jest 19
stycznia 2012 roku.
Historiografia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podkreślała bezapelacyjne zwycięstwo „sił demokracji”, reprezentowanych przez Polską Partię Robotniczą (dalej: PPR) i jej aliantów nad „siłami reakcji”,
starannie przemilczając fakt, że wynik sfałszowano, a wybory odbywały się w atmosferze wszechogarniającej przemocy. Dwadzieścia lat po wyborach Norbert Kołomejczyk i Bronisław Syzdek pisali: „Zwycięstwo obozu demokratycznego w wyborach do Sejmu Ustawodawczego zmieniło w sposób zasadniczy sytuację w kraju. [...]. Wybory przekreśliły nadzieje i rachuby polskiej i międzynarodowej reakcji
na odwrócenie biegu przemian rewolucyjnych w Polsce”. N. Kołomejczyk, B. Syzdek: Polska w latach
1944–1949. Warszawa 1968, s. 168. Po kolejnych dwudziestu latach inny komunistyczny historiograf
stwierdził: „Wybory zamykały okres walki między siłami demokracji [czyli antydemokratycznej PPR
i jej sojuszników – AD] a opozycją o kierunek rozwoju Polski, o charakter jej ustroju. Z życia społeczno-politycznego zostały wyeliminowane liberalno-burżuazyjne siły polityczne. W Polsce utrwalił się
ustrój demokracji ludowej [stanowiący faktycznie zaprzeczenie demokracji – AD]”. Cz. Kozłowski: Rok
1948. Warszawa 1988, s. 4. Henryk Rechowicz, partyjny historyk dziejów PPR na Śląsku i w Zagłębiu
169
Adam Dziuba
Kampania wyborcza i samo głosowanie odbywały się w państwie niesuwerennym, które po wojnie, podobnie jak reszta Europy Środkowej, znalazło się w strefie
wpływów Związku Radzieckiego. Rządzący krajem z nadania Józefa Stalina komunistyczni przywódcy PPR byli świadomi nikłości swoich wpływów w społeczeństwie.
Zdawali sobie zatem sprawę, że godząc się na rozstrzygnięcie walki politycznej drogą
wyborów i przestrzegając przy tym procedur demokratycznych, skazują się na nieuchronną klęskę. Zobowiązani byli jednak do formalnego choćby spełnienia warunków, którymi obwarowana była zgoda Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii na
powołanie w Polsce rządu pod ich auspicjami. By uzyskać pewność sukcesu, odroczyli wybory w czasie, zaś gdy zdecydowali się je przeprowadzić, zniszczyli opozycję
i złamali opór społeczeństwa, sięgając po środki pozaprawne, a następnie, po sfałszowaniu wyników, obwieścili swe zwycięstwo. Nie sposób obecnie podać choćby
przybliżonego rzeczywistego rezultatu wyborów z 19 stycznia 1947 roku3.
Założenia kampanii
Komuniści nie brali w ogóle pod uwagę możliwości utraty rządów nad krajem
w rezultacie wyborów. Roman Zambrowski, członek Biura Politycznego i sekretariatu Komitetu Centralnego PPR, instruując uczestników narady „trójek” wyborczych
PPR w Warszawie, jasno stwierdził, że uwarunkowania systemowe, zwłaszcza zaś
partyjna kontrola nad aparatem przemocy, gwarantują, że „nie może być mowy, żeby
reakcja mogła za pomocą kartki wyborczej wydrzeć nam władzę”. Z drugiej strony
ten przedstawiciel partyjnej elity wykluczał sytuację, w której zwycięstwo osiągnięte zostanie wyłącznie „metodami kancelaryjnymi”, czyli fałszerstwem protokołów
(jak zrobiono to pół roku wcześniej podczas referendum z 30 czerwca 1946 roku)4.
3
4
Dąbrowskim pisał z kolei: „Partia [PPR – AD] potrafiła wykorzystać w województwie [śląskim] cały
splot dogodnych warunków i przeprowadzić skuteczną kampanię polityczną, w wyniku której wyborcy
udawali się do urn wyborczych, przekonani, że wyrazem patriotyzmu i miłości do ojczyzny będzie głosowanie na kandydatów Bloku Stronnictw Demokratycznych”. H. Rechowicz: Polska Partia Robotnicza
na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Katowice 1978, s. 334.
Przeprowadzenie w Polsce wyborów parlamentarnych po wojnie uwarunkowane zostało, podobnie jak
w wypadku innych państw Europy Środkowej i Południowej, decyzjami międzynarodowymi. Ustalenia
o ich zorganizowaniu zapadły podczas odbytej w Jałcie konferencji przywódców głównych mocarstw
alianckich: ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii. Jednak w listopadzie 1945 roku wybory, do których doszło
na Węgrzech skończyły się druzgoczącą klęską miejscowych komunistów, co było efektem ich słabości
w warunkach zastosowania demokratycznych procedur. Był to jednak przypadek odosobniony (zresztą
w sierpniu 1947 roku, w nowych wyborach węgierscy komuniści, sięgając po metody pozaprawne, już
wygrali). Również w listopadzie 1945 roku wybory przeprowadzono w Jugosławii i w Bułgarii. Wygrały je
kierowane przez komunistów koalicje partyjne bowiem w krajach tych od razu zastosowano terror i fałszerstwa. Cz. Osękowski: Wybory do sejmu z 19 stycznia 1947 roku w Polsce. Poznań 2000, s. 10–11.
Referendum przeprowadzono w efekcie fiaska rozmów na temat forsowanej przez PPR koncepcji
wspólnego bloku wyborczego wszystkich legalnie działających w Polsce partii politycznych (czyli faktycznego przekształcenia wyborów w plebiscyt). Pomysł zorganizowania referendum mimowolnie wyszedł ze strony opozycyjnego Polskiego Stronnictwa Ludowego (dalej: PSL), którego lider Stanisław
Mikołajczyk przedstawił program posunięć politycznych, mających przygotować wybory parlamentarne – wśród nich ideę plebiscytu na temat powojennych przemian ustrojowych. Propozycję podchwyciła
Polska Partia Socjalistyczna (dalej: PPS), a skonkretyzowała PPR. W kwietniu 1946 roku określono zagadnienia mające być przedmiotem głosowania – zniesienie Senatu, utrwalenie w przyszłej konstytucji
ustroju gospodarczego państwa wynikającego z reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu oraz oparcie
zachodnich i północnych granic państwa na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej. PPR i jej alianci wezwali
do pozytywnej odpowiedzi na wszystkie pytania, zaś PSL, tylko dla odróżnienia się od obozu władzy,
wezwał do głosowania „nie” na pierwsze pytanie (mimo że przed wojną ludowcy popierali likwidację
170
Oszustwa,
szantaż i propaganda.
Kampania PPR
przed wyborami…
Zresztą, co Zambrowski wyraźnie wyartykułował, nie chodziło tylko o wyborczy
sukces: „każdy musi zdać sobie sprawę, że wybory to zewnętrzna, bardzo istotna
manifestacja wpływów siły obozu demokracji [ludowej – ówczesna nazwa formy rządów komunistycznych w Polsce] i że dla większości naszego społeczeństwa wybory
powinny uświęcić, sankcjonować to, co się w Polsce odbyło w ciągu dwóch ostatnich
lat”5. W toku kampanii wyborczej PPR chodziło zatem o demonstrację wpływów
skupionego wokół siebie obozu władzy, utwierdzenie dokonanych w ostatnich latach
przemian, a także o rozbicie opozycji i przełamanie oporu społecznego. Prowadzona
na ogromną skalę kampania propagandowa miała stworzyć przekonanie, że komuniści stanowią poważną siłę, są zdeterminowani w osiągnięciu swych celów oraz nie ma
dla ich programu politycznego i gospodarczego rozsądnej alternatywy. Jej rozmach
miał też zamaskować skryte przygotowania do fałszerstwa wyborów6.
Wstępne prace organizacyjne poprzedzające kampanię wyborczą PPR zainicjowała
w sierpniu 1946 roku, wyprzedzając zarówno swych politycznych sojuszników – Polską Partię Socjalistyczną (dalej: PPS), Stronnictwo Ludowe (dalej: SL) i Stronnictwo
Demokratyczne (dalej: SD), jak i legalną opozycję, uosabianą przez Stanisława Mikołajczyka i Polskie Stronnictwo Ludowe (dalej: PSL). Główne elementy taktyczne,
realizowane już od drugiej połowy sierpnia, zasadzały się na wpływach PPR, mobilizacji jej szeregów, agitacji i „właściwej” organizacji. W praktyce kluczem do zwycięstwa
miało być szerokie wykorzystanie aparatu przymusu, Milicji Obywatelskiej (dalej:
MO) i wojska do działań pozaprawnych, takich jak eliminacja przeciwników politycznych, zastraszenie społeczeństwa, czy wyborcze manipulacje. W praktyce to właśnie
tego typu operacje okazały się rozstrzygające, tak dla osiągnięcia zaplanowanego wyniku głosowania, jak i realizacji pozostałych celów kampanii7.
Pierwsze przedwyborcze przymiarki kierownictwa Komitetu Wojewódzkiego PPR
(dalej: KW PPR) w Katowicach rozpoczęły się 8 sierpnia 1946 roku, kiedy to sekretariat KW rozpoczął proces typowania swych pełnomocników8. 29 sierpnia 1946 roku
odbyło się posiedzenie wspólne egzekutyw KW PPR i Wojewódzkiego Komitetu PPS
(dalej: WK PPS), poświęcone próbie rozwiązania wzajemnych pretensji. Marginalnie
poruszono na nim podział województwa na okręgi wyborcze9. Katowicka organizacja
PPR zagadnieniami wyborczymi szerzej zajęła się na naradzie aktywu wojewódzkiego
partii w dniu 31 sierpnia 1946 roku. Obok członków KW stawili się na nią sekretarze
organizacji powiatowych i wydzielonych komitetów miejskich. Z referatem na temat
wyborczych przygotowań wystąpił Bronisław Kupczyński (członek Wojewódzkiej Trójki Partyjnej, kierującej kampanią wyborczą PPR w województwie śląskim, działacz
5
6
7
8
9
Senatu). Referendum odbyło się 30 czerwca 1946 roku. PPR i jej alianci faktycznie je przegrali, lecz
rezultaty głosowania sfałszowano, by wykazywały zwycięstwo rządzących. Cz. Osękowski: Referendum
30 czerwca 1946 roku w Polsce. Warszawa 2000, s. 23, passim. Tegoż: Wybory do sejmu..., s. 46–47.
Stenogram zebrania trójek wyborczych PPR Warszawy (fragment), Warszawa 16 grudnia 1946 r. [W:]
Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947. Wybór, wstęp, oprac.
J. Wrona. Warszawa 1999, s. 175.
Cz. Osękowski: Wybory do sejmu..., s. 46–47; J. Wrona: Wstęp. [W:] Kampania wyborcza..., s. 25–32.
Cz. Osękowski: Wybory do sejmu..., s. 46–47.
Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej: AP Kat), zespół 12/1718 Komitet Wojewódzki PPR w Katowicach (dalej: KW PPR Katowice), sygn. 15, Protokół posiedzenia sekretariatu KW PPR w Katowicach w dniu 8 VIII 1946 roku, s. 4.
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 13, Protokół z wspólnego posiedzenia egzekutyw KW PPR i WK PPS
w Katowicach w dniu 29 VIII 1946 roku, s. 9–11.
171
Adam Dziuba
Okręgowej Komisji Związków Zawodowych w Katowicach). Na początku stwierdził,
że „praca nad wyborami już się właściwie rozpoczęła z ukończeniem referendum”.
Później przedstawił zebranym wstępne ustalenia organizacyjne. Zakładały one, że województwo śląskie zostanie podzielone na sześć niezależnych od siebie okręgów wyborczych. Za techniczne przygotowania w każdym z nich odpowiadały okręgowe komisje
wyborcze. W każdej z sześciu komisji okręgowych miało pracować pięciu członków
i dwóch zastępców. Zakładano, że zarówno w komisjach okręgowych, jak i podlegających im obwodowych, obok pepeerowców zasiądą działacze innych partii i organizacji
społecznych. Nie chodziło oczywiście o osoby przypadkowe, ale „zaufane”. Kupczyński podkreślił, że wyborczy wynik tak naprawdę zależał będzie od doboru członków
komisji i zalecał, by były one „w 100% pewne”. Obowiązek przygotowania lokalnego
aparatu wyborczego scedowano na sekretarzy komitetów powiatowych i miejskich,
którzy odpowiadali za dobór odpowiednio dyspozycyjnych ludzi. Ponadto województwo śląskie, traktowane jako „awangardowe”, miało wytypować 1000 aktywistów do
działań na innych terenach, szczególnie w „reakcyjnym” województwie krakowskim.
Na koniec Kupczyński stwierdził: „Komisje obwodowe będą skontrolowane i zatwierdzone przez Woj[ewódzki] Komitet [PPR] i w myśl ustawy Komisja ta nie będzie mogła być zmieniona, jednakże w miarę konieczności będą mogły być zmienione jednostki
[poszczególni członkowie – AD]”10. W podsumowaniu narady I sekretarz KW PPR
w Katowicach Edward Ochab stwierdził, że partia może być pewna robotników, lecz
jej wpływ na mieszkańców terenów wiejskich jest daleko mniejszy, toteż właśnie na
nich należało skupić oddziaływanie. Polecił też sekretarzom powiatowym i miejskim,
by do obwodowych komisji wyborczych trafili alianci pepeerowców z PPS, SL i SD,
ale wyłaniane na szczeblu obwodu „trójki” PPR miały ich uważnie obserwować. „Na
tym etapie główne zadania to dobór ludzi” – podkreślił na koniec narady I sekretarz
KW11.
Na początku września 1946 roku Komitet Centralny PPR (dalej: KC PPR) skierował do województw i okręgów wyborczych swoich delegatów, mających zająć się organizacją i kontrolą wyborów. Komitety wojewódzkie wysłały zaś własnych delegatów
do powiatów i niektórych obwodów. Już w pierwszej dekadzie września pracownicy
aparatu PPR rozpoczęli zatem przygotowania także na szczeblu lokalnym. Pierwszoplanowym przedsięwzięciem stało się formowanie komisji okręgowych12, w późniejAP Katowice, KW PPR Katowice, sygn. 93, Odprawa aktywu PPR woj. śląskiego w dniu 31 VIII
1946 r, s. 130–138.
11
Tamże, s. 139–140.
12
Trudno przecenić znaczenie doboru członków komisji okręgowych. Np. absolutna dyspozycyjność
komisji okręgowej w okręgu 42 (Bielsko) ułatwiła zakwestionowanie, a następnie odrzucenie, listy PSL
w tym okręgu. Oto jak wyglądał przebieg wydarzeń, które do tego doprowadziły. Najpierw lista PSL
została złożona w komisji okręgowej wraz z wymaganą liczbą podpisów. Należy domniemywać, że dane
osób, które ją sygnowały, zostały udostępnione Urzędowi Bezpieczeństwa (dalej: UB), co umożliwiło
funkcjonariuszom ich szantażowanie i zastraszenie, czego skutkiem było wycofanie większości (105)
podpisów w dniach 21–22 XII 1946 roku. Na zebraniu 2 I 1947 roku, poświęconym rejestracji list,
komisja okręgowa okręgu 42 ostatecznie odrzuciła listę PSL. Wyjaśniała, że 23 XII 1946 roku podjęła
bezskuteczną próbę zawiadomienia pełnomocnika listy PSL o utracie wymaganego poparcia (pismo
w tej sprawie wysłano o 14.30 specjalnym kurierem do Katowic, ale pełnomocnik listy PSL w okręgu
bielskim Wilhelm Pustówka przebywał już w tym czasie w areszcie UB i z oczywistych względów go
nie odebrał). Nie powiodła się też podjęta rzekomo próba telefonicznego powiadomienia Zarządu Wojewódzkiego (dalej: ZW) PSL o zaistniałej sytuacji. Pismo wysłane ekspresem na katowicki adres PSL
wróciło zaś z adnotacją, że adresat jest nieznany. Serię „zbiegów okoliczności” zakończyło wystosowane
10
172
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
szym terminie powstały obwodowe. 4 grudnia 1946 roku Roman Zambrowski podczas
odprawy I sekretarzy komitetów wojewódzkich i pełnomocników Centralnej Komisji
Wyborczej stwierdził: „Macie towarzysze jeden ostateczny zabezpieczający środek –
komisje obwodowe”13.
Od września ciała kolegialne KW PPR (sekretariatu, egzekutywy) stale zajmowały się zagadnieniami wyborczymi; poświęcano im też wiele uwagi podczas cyklicznych narad aktywu wojewódzkiego partii. „Kampanii wyborczej poświęcony był cały
czwarty kwartał 1946 roku. Toteż zarówno KW PPR, jak i WK PPS przestawiały się
na realizację tego centralnego wówczas zadania politycznego” – wspominała kierowniczka Wydziału Personalnego KW PPR w Katowicach Jadwiga Ludwińska14.
Posiedzenie egzekutywy KW PPR w Katowicach 9 listopada 1946 roku całkowicie
zdominowała tematyka wyborcza. Zaproszony na nie Kupczyński zreferował aktualny
stan przygotowań, przedstawił składy komisji okręgowych, wraz z konkluzją, że nie
należy oczekiwać w nich kłopotów ze strony działaczy PPS, zaś materiały dotyczące
członków komisji okręgowych i obwodowych przesłano już do Warszawy. Kupczyński
wyjaśnił też, że na Śląsku Opolskim miała powstać wspólna lista sześciu partii (obok
PPR i trójki jej aliantów obejmująca też Stronnictwo Pracy i rozłamowe wobec PSL
Polskie Stronnictwo Ludowe „Nowe Wyzwolenie”). Kupczyński odrzucił też rozważany wcześniej pomysł powołania w pozostałych powiatach Górnego Śląska Śląskiej
Listy Bezpartyjnych, firmowanej przez byłych powstańców śląskich. Wyjaśnił zebranym, że lista z kandydaturami Jerzego Ziętka czy Arki Bożka wprawdzie zyskałaby
popularność, ale ponieważ jako powstańcy figurowaliby na niej również działacze PPR
i PPS, znalazłaby się w kolizji z oficjalną listą Bloku Stronnictw Demokratycznych
i Związków Zawodowych. Zauważył wprawdzie, że „w interesie naszym leży, aby na
Śląsku dopuścić listę bezpartyjnych z kandydatami jak Arka Bożek, Ziętek itp.”, ale
domagał się, by szczególnie popularne osoby umieścić jednak na liście Bloku. Padły też
propozycje, by ograniczyć możliwość zgłaszania list PSL. Ochab postulował wręcz, by
egzekutywa przyjęła uchwałę o niedopuszczeniu ich w trzech spośród sześciu okręgów
wyborczych województwa. Poruszono też sprawę praw wyborczych posiadaczy II kategorii Deutsche Volksliste (niemieckiej listy narodowościowej, dalej: DVL), znajdujących się jeszcze w trakcie procesów rehabilitacyjnych. Konkluzja brzmiała, by procesy
przyśpieszyć, a prawa głosu pozbawić jedynie posiadaczy II kategorii DVL, przeciwko
którym toczą się dochodzenia prokuratorskie, a także współpracowników podziemia
i członków ich rodzin. Józef Zawadzki (kierujący pracami Wojewódzkiej Trójki Wyborczej PPR) zaproponował jeszcze, by prawa wyborcze utracili również „otwarci reakcjoprzez komisję okręgową w dniu 29 XII 1946 roku wezwania do ZW PSL w Katowicach, by ustanowił
on nowego pełnomocnika listy (dopiero wówczas ZW uzyskał informację o wycofaniu podpisów).
Dotarło ono do adresata dwa dni później. 2 stycznia 1947 roku w południe (w ostatnim dniu przewidzianym na rejestrację list) nowa pełnomocnik listy PSL przedłożyła brakujące 104 podpisy. Po ich
sprawdzeniu okazało się, że 60 osób albo nie figurowało w spisach wyborców w poszczególnych obwodach, albo zostało z nich wykreślonych. W efekcie „długiej i wyczerpującej dyskusji” komisja ostatecznie nie zarejestrowała listy PSL, uniemożliwiając tym samym Stronnictwu start w wyborach w okręgu
42. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (dalej: AIPN BU), zespół Ministerstwo
Bezpieczeństwa Publicznego (dalej: MBP), sygn. 00231/86 t. 72, Pismo Okręgowej Komisji Wyborczej
nr 42 w Bielsku do ZW PSL w Katowicach, Bielsko 29 XII 1946 roku, s. 138; tamże, Protokół nr 4
z posiedzenia Okręgowej Komisji Wyborczej nr 42 w Bielsku odbytego 2 I 1947 roku, s. 142–144
13
Cz. Osękowski: Wybory do sejmu..., s. 46–49; cyt. za: tamże, s. 49.
14
J. S. Ludwińska: Na wyzwolonym Śląsku. Warszawa 1977, s. 254.
173
Adam Dziuba
niści”, m.in. fabrykanci. Opracowanie spisu kategorii osób które miały być pozbawione
prawa głosu powierzono ostatecznie Kupczyńskiemu15.
Pod koniec listopada 1946 roku musiała się odbyć kolejna narada aktywu katowickiej organizacji PPR, na której omawiano taktykę wyborczą. Niestety nie zachował się jej protokół. Jednak na posiedzeniu egzekutywy Komitet Powiatowy PPR
(dalej: KP PPR) w Głubczycach wspomniał o niej jeden z jej uczestników, który
zebranym przedstawił otrzymane wówczas zalecenia:
„Pozbawienie głosu PSL-owców
Unieważnienie list PSL (dzikie listy kandydatów na posłów do Sejmu)
Mężowie zaufania (prawa i zadania mężów zaufania: sposoby usunięcia mężów zaufania z lokalu wyborczego [chodziło o usunięcie mężów zaufania PSL – AD]
Cele i zadania brygad wojskowych rozrzuconych po obwodach (agitacja, bezpieczeństwo, występowanie na wiecach)”16.
Bezpośrednie kierownictwo nad działaniami PPR w województwie śląskim na
czas kampanii wyborczej powierzono Wojewódzkiej Trójce Partyjnej, nad którą nadzór sprawowała egzekutywa KW PPR w Katowicach. „Trójka” wojewódzka, w której,
obok wcześniej wspomnianych J. Zawadzkiego i Kupczyńskiego, znalazł się jeszcze Alfred Panic, składała cotygodniowe raporty na posiedzeniach egzekutywy KW,
zaś codziennie kontaktowała się z jednym z sekretarzy. Sztab „trójki” wojewódzkiej
stanowiło Wojewódzkie Biuro Wyborcze, podlegały jej ponadto „trójki” okręgowe,
powiatowe i miejskie. Najniższym szczeblem w tej hierarchii były „trójki” obwodowe, przypisane do poszczególnych obwodów wyborczych. Do połowy grudnia
1946 roku „trójki” obwodowe powstały w zasadzie na terenie całego województwa.
Zgodnie z instrukcją KC PPR, wydaną na czas kampanii wyborczej, to właśnie one
tymczasowo stanowiły podstawowe i najniższe instancje partyjne, którym podlegali
wszyscy członkowie PPR. Mniejsze znaczenie praktyczne miały komitety wyborcze
Bloku Stronnictw Demokratycznych, składające się z przedstawicieli tworzących
go partii, działaczy związków zawodowych i „Samopomocy Chłopskiej”. Na czele
Wojewódzkiego Komitetu Wyborczego Bloku Stronnictw Demokratycznych stanął
Witold Jarosiński (kierownik Wydziału Propagandy KW PPR w Katowicach), jego
zastępcą został Stanisław Nogaj z Wojewódzkiego Komitetu PPS17.
Wyłanianie komisji wyborczych
Kluczowym elementem działań PPR w sferze kontroli organizacji wyborów było
zapewnienie sobie absolutnej dyspozycyjności komisji wyborczych wszystkich szczebli. Zadanie to ułatwiła konstrukcja ordynacji wyborczej, uchwalonej na posiedzeniu
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 10, Protokół z posiedzenia egzekutywy KW PPR w Katowicach
w dniu 9 XI 1946 roku, s. 44–46. Koncepcją Śląskiej Listy Bezpartyjnych i innych, na podobnych
zasadach tworzonych „dzikich list” Ochab starał się też zainteresować PPS, ale pełniący obowiązki
I sekretarza WK Bronisław Jarosz był jej niechętny, obawiając się z jednej strony odciągnięcia części
elektoratu od oficjalnych list Bloku Demokratycznego, z drugiej zaś spodziewał się, że te listy mogą
posłużyć wzmocnieniu PPR kosztem PPS, bowiem to jej sympatycy i zakamuflowani działacze, tacy
jak Ziętek, mieli je firmować. J. Kantyka: Burzliwe lata. Z dziejów ruchu socjalistycznego na Śląsku
i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1939–1948. Warszawa – Kraków 1977, s. 361–362.
16
AP Kat, zespół 12/1725 Komitet Powiatowy Polskiej Partii Robotniczej w Głubczycach (dalej: KP PPR
Głubczyce), sygn. 4, Uchwały egzekutywy KP PPR w Głubczycach z 2 XII 1946 roku, s. 3.
17
J. S. Ludwińska: Na wyzwolonym..., s. 251, 254–255.
15
174
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
Krajowej Rady Narodowej 22 września 1946 roku (przy sprzeciwie PSL), umożliwiająca szeroką ingerencję władz administracyjnych w organizację wyborów. W ordynacji zawarto wiele „nietypowych” rozwiązań, które mogły być wykorzystane do
utrudnienia działań opozycji: m.in. od decyzji komisji wyborczej uzależniono możliwość pozbawienia głosu każdego obywatela (najczęściej stosowanym pretekstem było
oskarżenie o współpracę z Niemcami bądź z podziemiem niepodległościowym). Nie
sprecyzowano za to kompetencji pełnomocników list i mężów zaufania poszczególnych partii, dając przy tym możliwość przewodniczącym komisji usunięcia ich z lokalu wyborczego. Nie wprowadzono przepisów określających tajność wyborów i nie
zdefiniowano kategorii przestępstw wyborczych. Ordynacja nie zapewniała też, poza
szczeblem centralnym, uczestnictwa wszystkich partii w aparacie wyborczym18.
Nad organizacją wyborów i przebiegiem głosowania miała czuwać Państwowa Komisja Wyborcza z Generalnym Komisarzem Wyborczym na czele, nadzorująca okręgowe i obwodowe komisje wyborcze. Ich przewodniczących i zastępców powoływał
Generalny Komisarz Wyborczy, zaś zwykłych członków komisji okręgowych – wojewódzkie rady narodowe. Skład komisji obwodowych wyznaczali zaś przewodniczący
komisji okręgowych (wskazywali przewodniczących i zastępców) oraz wojewódzkie
rady narodowe (nominowały członków)19. W związku z dominacją PPR i jej aliantów
w aparacie samorządowym w województwie śląskim oczywiste było, że obóz władzy
postara się nie dopuścić do komisji wyborczych przedstawicieli opozycji.
O „właściwy” dobór członków komisji w okręgach i obwodach zabiegały wspólnie
PPR i urzędy bezpieczeństwa. Pierwsze ślady prowadzonej w województwie śląskim
weryfikacji pochodzą z 6 października 1946 roku. Przygotowano wówczas wstępną
obsadę komisji okręgowych, przy czym Urząd Bezpieczeństwa (dalej: UB) zdołał już
scharakteryzować nie tylko same komisje, ale też kandydatów na ich członków, stosując kryterium przynależności partyjnej oraz dyspozycyjności wobec zaleceń PPR20.
Po 30 listopada 1946 roku, czyli już po upływie ustawowego terminu formowania
komisji, nadal trwało ich „poprawianie”. Zmiany przeprowadzono w pierwszej i drugiej dekadzie grudnia. Przyjęto wówczas jednolity dla całego kraju, czterostopniowy
system klasyfikacji komisji, zależny od przynależności partyjnej ich członków, ale
w części województw, m.in. w śląskim, zastosowano podział trójstopniowy. Obejmował on komisje „absolutnie pewne”, złożone wyłącznie z całkowicie lojalnych pepeerowców, „pewne”, w skład których wchodzili też zaufani członkowie pozostałych
partii Bloku i „niepewne”, w których znaleźli się socjaliści przeciwni współpracy z PPR
oraz nie dający gwarancji pełnej dyspozycyjności członkowie SL, SD i bezpartyjni21.
J. Wrona: Wstęp..., s. 26–27. Władze szeroko wykorzystały przewidzianą przez ordynację możliwość
niedopuszczenia do głosu osób, którym zarzucono kolaborację z Niemcami lub współpracę z podziemiem.
W skali całego kraju prawa głosowania pozbawiono ok. 500 tys. osób (według danych UB – 411 tys.),
w województwie śląskim ok. 50 tys. (UB pisało o 47477). Cz. Osękowski: Wybory do sejmu..., s. 43.
19
Cz. Osękowski: Wybory do sejmu..., s. 39–40. Kalendarz wyborczy zakładał, ze stanowiska w komisjach
wyborczych zostaną obsadzone do 30 listopada 1946 roku. Terminu tego nagminnie nie dochowywano,
a zmiany, przeprowadzane na ogół przez aparat administracyjny (z niewątpliwej inspiracji UB i PPR)
następowały praktycznie do dnia głosowania. PSL zgłosiło wszędzie swoich kandydatów do komisji
okręgowych i obwodowych, jednak przyjęto tylko nielicznych. Tamże, s. 41.
20
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 42, Charakterystyki komisji okręgowych i ich członków, prawdopodobnie z początku października 1946 roku (charakterystyka komisji nr 40 jako jedyna jest datowana,
pochodzi z 6 X 1946 roku), s. 43–48.
21
Cz. Osękowski: Wybory do sejmu..., s. 51.
18
175
Adam Dziuba
Tabela 1. Statystyka obwodów i ocena komisji wyborczych w województwie śląskim. Stan na
2 XII 1946 roku.
Miasto/powiat
Katowice m.
Katowice p.
Chorzów
Rybnik
Okręg 40 ogółem
Będzin
Zawiercie
Dąbrowa Górn.
Sosnowiec
Tarnowskie Góry
Lubliniec
Okręg 41 ogółem
Bielsko
Cieszyn
Pszczyna
Okręg 42 ogółem
Gliwice m.
Gliwice p.
Zabrze
Bytom m.
Bytom p.
Okręg 43 ogółem
Koźle
Racibórz
Głubczyce
Prudnik
Strzelce
Okręg 44 ogółem
Opole
Olesno
Kluczbork
Niemodlin
Grodków
Nysa
Okręg 45 razem
Województwo śląskie
ogółem
Ilość
mandatów
12
9
5
12
8
8
54
Mieszkańcy
(tys.)
Ilość
obwodów
Komisje
pewne
128,3
327,6
103,4
215,8
775,1
176,3
111,3
32,3
90,0
103,9
47,5
561,3
85,3
83,0
159,8
328,1
80,5
95,8
104,2
87,5
83,2
451,2
75,2
61,2
48,3
83,7
83,2
332,8
136,7
46,1
43,0
33,3
38,6
71,9
367,6
2 816 100
48
99
27
71
245
57
44
12
29
36
25
203
27
29
54
110
28
34
35
34
24
155
23
22
12
27
25
109
64
15
13
8
8
18
126
948
31
43
16
29
119 (48%)
22
23
7
19
16
13
100 (49%)
12
13
20
45 (42%)
16
25
9
15
13
78 (50%)
17
22
10
22
15
86 (80%)
37
9
8
1
1
12
68 (54%)
496 (52%)
Komisje
jednolitofrontowe
4
24
5
12
45 (18%)
19
11
2
8
13
3
56 (26%)
7
4
10
21 (18%)
5
7
11
3
5
31 (20%)
2
0
1
5
8
16 (14%)
14
3
2
3
3
3
28 (22%)
197 (20%)
Komisje
niepewne
13
32
6
30
81 (34%)
16
10
3
2
7
9
47 (25%)
8
12
24
44 (40%)
7
2
15
16
6
46 (30%)
4
0
1
0
2
7 (6%)
13
3
3
4
4
3
330 (24%)
255 (28%)
Źródło: AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 699, Statystyka obwodów głosowania, Katowice 2 XII
1946 rok.
176
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
Do końca ustawowego terminu udało się zatem uzyskać wysoki, wynoszący ponad 50% odsetek komisji całkowicie dyspozycyjnych, lecz pozostawała jeszcze duża,
sięgająca 30%, grupa komisji, w których możliwość dokonania „cudu nad urną” była
problematyczna. Wojewódzkie Biuro Wyborcze PPR pismem z 7 grudnia 1946 roku
poleciło „trójkom” okręgowym PPR dokonać ostatecznego przeglądu wszystkich
komisji obwodowych „od strony ich pewności organizacyjnej i politycznej” i wraz
z sekretarzami miejskimi lub powiatowymi scharakteryzować je na piśmie22. Oceny
miały być przekazane do Biura do 12 grudnia. Dzień przed upływem tego terminu do KW wpłynęły pisma od odpowiedzialnych za organizację wyborów działaczy
PPR w poszczególnych okręgach wyborczych. W spotkaniu w Będzinie uczestniczyli
przedstawiciele „trójek” miejskich i powiatowych z Będzina, Tarnowskich Gór, Dąbrowy Górniczej, Lublińca i Zawiercia oraz dwaj przedstawiciele „trójki” okręgowej.
Omawiano sytuację w obwodach. Stwierdzono generalnie wysoki poziom dyspozycyjności komisji obwodowych; jednak w Lublińcu brakowało członków PPR, stąd
„pewność” niektórych obwodów była jeszcze wątpliwa, zaś w Tarnowskich Górach
doliczono się sześciu niepewnych komisji (na 36)23. W naradzie zwołanej do Koźla
uczestniczyli przedstawiciele komitetów powiatowych i „trójek” powiatowych z Koźla, Raciborza, Prudnika, Głubczyc i Strzelec oraz dwaj członkowie „trójki” okręgowej. Sytuacja była pod kontrolą: w Koźlu wręczono już prawie wszystkie nominacje
(w Raciborzu zdyskwalifikowano m.in. pięć osób zakwestionowanych przez aparat
bezpieczeństwa), zaś kandydatury mężów zaufania list uzgodniono z UB24. Przeglądu
składów komisji dokonała też „trójka” okręgowa okręgu katowickiego (wraz z dwoma przedstawicielami UB). Tu było relatywnie gorzej. W Rybniku do komisji, jako
członkowie desygnowani przez „Samopomoc Chłopską”, trafili podobno peeselowcy, zaś w powiecie katowickim tylko 20% komisji uważano za „absolutnie pewne”,
do innych trafili bowiem byli działacze PSL, którzy wstąpili do PPR; ponadto 20%
członków komisji było aktywistami PPS, których poglądów na współpracę z PPR nie
ustalono. W związku z „niepewnym” składem części komisji zaplanowano dokonanie
dodatkowych ustaleń i „korekt”25. W nocy z 11 na 12 grudnia odbyła się też odprawa
desygnowanych do obsługi okręgów wyborczych funkcjonariuszy UB. Przedstawiono
na niej wstępną ocenę stanu zabezpieczenia komisji. Zdaniem pracowników aparatu
bezpieczeństwa zbyt wiele było jeszcze komisji „niepewnych”, liczne zaś były „pewne” tylko pozornie26.
Od tej pory to organy bezpieczeństwa przejęły większość zadań związanych z kontrolowaniem składów komisji, zbierając dane mogące zdyskwalifikować ich członków
i prowadząc wśród nich działania o charakterze operacyjnym. Wedle danych UB
z 3 stycznia 1947 roku już tylko 11 komisji w całym województwie pozostawało
„niepewnych”, a kolejnych 35 uznano za niesprawdzone, tyle że istniała możliwość
pozyskania części członków w charakterze informatorów organów bezpieczeństwa
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 51, Okólnik nr 2 Wojewódzkiego Biura Wyborczego PPR, Katowice
7 XII 1946 roku, s. 9.
23
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 52, Raport z odprawy trójek miejskich i trójki okręgowej w Będzinie,
wpływ 11 XII 1946 roku, s. 1.
24
Tamże, Raport z odprawy w Koźlu, wpływ 11 XII 1946 roku, s. 3.
25
Tamże, Raport w sprawie stanu komisji obwodowych w okręgu katowickim, bd., [ok. 10 XII 1946 roku],
s. 5.
26
Tamże, Raport z odprawy z „okręgowcami” UB z 11 na 12 XII 1946 roku, s. 7–10.
22
177
Adam Dziuba
i tym samym skłonienia ich do wypełniania poleceń. Na dwa tygodnie przed wyborami liczba komisji „pewnych” wzrosła do 95%. Komuniści nie musieli żywić szczególnych obaw przed preparowaniem rezultatów głosowania27. Warto jednak podkreślić,
że decyzje dotyczące usuwania „niepewnych” członków komisji podejmowano nawet
w tygodniu poprzedzającym wybory. Np. 11 stycznia 1947 roku „trójka” okręgowa
PPR z okręgu nr 41, na wniosek UB, postulowała zmianę personalną na stanowisku
przewodniczącego jednej z komisji obwodowych28.
Masowa kampania propagandowa
W województwie śląskim akcję propagandową zainicjowała prasa. Najwcześniej
włączyła się do niej „Trybuna Robotnicza” – dziennik KW PPR w Katowicach. Artykuły poświęcone wyborom zaczęły się na jej łamach ukazywać od października 1946
roku. W grudniu 1946 i styczniu 1947 roku gazeta przestawiła się całkowicie na problematykę wyborczą. Jej nakład, wynoszący na początku 1946 roku 87 tys. egzemplarzy, w grudniu tego samego roku wzrósł do 321874 egzemplarzy29. Inne gazety
miały daleko mniejsze nakłady i zasięg wpływów: „Trybuna Wolności” rozchodziła się
w województwie śląskim w nakładzie ok. 8000 egz., a „Chłopska Droga” – 4311 egz.
Po stronie Bloku zaangażowano jednak inne wysokonakładowe pisma: nominalnie
apolityczny „Dziennik Zachodni” (uważany za nieoficjalny organ Polskiego Związku
Zachodniego, dalej: PZZ), „Gazetę Robotniczą” (dziennik WK PPS Katowice) czy
„Ogniwa” (czasopismo Związku Weteranów Powstań Śląskich)30.
Prasa jako pierwsza publikowała nieoficjalny jeszcze program Bloku Demokratycznego (np „Trybuna Robotnicza” przedstawiła go jako fragmenty wiecowych wypowiedzi sekretarza generalnego PPR Gomułki). Program Bloku Demokratycznego
został sformułowany w sposób bardzo ogólnikowy, a jednocześnie demagogiczny.
Podkreślał, że Blok Demokratyczny opowiada się za pokojowymi i przyjaznymi stosunkami na arenie międzynarodowej, ale partie w nim skupione były jednocześnie
zwolennikami specjalnych, „braterskich” stosunków z państwami słowiańskimi i sojuszniczych relacji z ZSRR. Blok prezentował się też jako obrońca trwałości granic
na Odrze, Nysie Łużyckiej i na Bałtyku. Zapowiadał realizację trzyletniego planu
odbudowy kraju, mającego prowadzić do polepszenia bytu i bezpieczeństwa socjalnego obywateli kraju. W programie zapowiadano również swobody demokratyczne
D. Węgrzyn: Przepis na „cud nad urną”. Rola aparatu bezpieczeństwa w kampanii wyborczej i wyborach
do Sejmu Ustawodawczego z 1947 r. w powiecie rybnickim. [W:] Studia z dziejów ziemi rybnicko-wodzisławskiej w latach 1945–1989. Red. A. Dziurok, B. Kloch. Rybnik 2011, s. 76–77. Werbunek członków
komisji przez UB był jednym ze sposobów przekształcenia komisji w „pewne”. UB stosowało go na
ogromna skalę. 2 grudnia 1946 roku wśród 5990 członków komisji obwodowych znajdowały się 153
osoby pozyskane do współpracy (2,5%), natomiast 18 stycznia 1947 roku, w przeddzień wyborów było
ich już 3515 (58,7%). Tamże, s. 78.
28
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 52, Raport nr 21, Katowice 11 I 1947 roku, s. 61–62. Chodziło o niejakiego Domagałę, pepeerowskiego dyrektora administracyjnego Huty Zawiercie, któremu zarzucono
pijaństwo i udział w bójkach (także pobicie funkcjonariusza UB). Gdy poturbowany funkcjonariusz
groził, że poskarży się szefowi Państwowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego Zawiercie, Domagała
odezwał się: „ja mam w ... UB, szefa itd”. Tamże.
29
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 187, Sprawozdanie Wydziału Propagandy KW PPR w Katowicach za
grudzień 1946 roku, s. 57; H. Rechowicz: Pierwsze wybory. Rola PPR w wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 r. w województwie śląsko-dąbrowskim. Katowice 1963, s. 119–120.
30
H. Rechowicz: Pierwsze wybory..., s. 119–120.
27
178
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
dla całego narodu (z wyłączeniem „faszystów i łamiących prawo reakcjonistów”).
Na koniec zapewniano wyborców, że oddanie głosu na PPR i jej aliantów jest jednoznaczne z opowiedzeniem się „za wolną, niepodległą i suwerenną Polską Ludową”.
Akcentując korzyści gospodarcze płynące z planu trzyletniego i włączenia do Polski
ziem nad Odrą i Bałtykiem, przywiązanie do demokracji i sojuszu z ZSRR, wystrzegano się jednocześnie wszelkich skojarzeń z marksizmem czy komunizmem. Program
miał jednoczyć, nie zaś antagonizować społeczeństwo31. „Odezwa Bloku Demokratycznego partii politycznych do narodu polskiego w sprawie wyborów do Sejmu
Ustawodawczego”, nawiązująca do Manifestu PKWN, ogłoszona została 1 grudnia
1946 roku, zaś rozszerzona oraz uznana za oficjalną wersja programu wyborczego
Bloku Stronnictw Demokratycznych i Związków Zawodowych ukazała się dopiero
6 stycznia 1947 roku32.
Równolegle z kampanią prasową rozwijała się wielka akcja ulotkowa i plakatowa,
podkreślająca szczególne zasługi PPR i jej aliantów w stworzeniu i zabezpieczeniu
nowych granic na zachodzie i północy, jak też obiecująca społeczeństwu dobrobyt
po zrealizowaniu planu trzyletniego. Nie stroniono też od ataków na PSL. Do końca
kampanii wyborczej na terenie województwa śląskiego rozkolportowano łącznie ok.
3 800 000 wydawnictw różnego rodzaju, z tego prawie 1 250 000 wydrukowano na
miejscu, resztę zaś otrzymano z Warszawy33.
Na terenie całej Polski pojawiło się sześć typów plakatów wydrukowanych w nakładach po 150 tys. egzemplarzy: „Blok Demokratyczny to najmocniejszy słup graniczny”, „Ziemie Zachodnie – przyszłość Polski – wywalczył i utrzyma Blok Demokratyczny”, „Cały naród rodziną. Spokój i szczęśliwą przyszłość zapewni Blok
Demokratyczny”, „Blok Demokratyczny dźwignie Polskę z ruin i zgliszcz”, „Kto
ma rządzić w Polsce – my czy oni?”, „Domek z kart” (te dwa ostatnie zwalczające
PSL i „reakcję”). W milionowych nakładach ukazały się dwa rodzaje haseł Bloku
oraz odezwa wyborcza czterech partii. W wielkich nakładach wydrukowano kilka rodzajów broszur: „Ziemie Odzyskane przyszłość Polski”, „Mikołajczyk, prezes
PSL” i siedemnaście wzorów karykatur politycznych przeciwników Bloku. Rozkolportowano wreszcie 40 mln karteczek z cyfrą „3” (numer listy Bloku Stronnictw
Demokratycznych we wszystkich okręgach wyborczych w Polsce). Do młodzieży
szkolnej trafiły zeszyty, zawierające na dwóch ostatnich stronach graficzne wykresy
wskaźników planu trzyletniego i kształt powojennych granic Polski. Szereg materiałów propagandowych firmowały organizacje społeczne i zawodowe wspierające PPR
i jej aliantów34.
Zmasowana kampania propagandowa „rozkręciła się” dopiero w grudniu 1946
roku. 20 listopada KW PPR w Katowicach wydał okólnik do wszystkich podległych
instancji partyjnych, w którym zalecał aktywizację przed wyborami. Z dniem 1 grudnia 1946 roku partia ogłosiła mobilizację wszystkich członków do udziału w kampanii wyborczej. Od tego momentu całą działalność PPR podporządkowano wyborom.
Wszyscy pepeerowcy zostali ponownie zewidencjonowani i przypisani do „trójek”
Program wyborczy Bloku Demokratycznego, „Trybuna Robotnicza” nr 348 (660) z 18 XII 1946 roku.
33
w dniu 22 I 1947 roku, s. 1–3.
34
Tamże, s. 89–90.
31
32
179
Adam Dziuba
obwodowych zgodnie ze swym miejscem zamieszkania. Od tej pory mieli działać
w ramach funkcjonującej przejściowo struktury terytorialnej, tworzonej przez hierarchicznie podporządkowane „trójki”. Dopiero po zakończeniu wyborów przywrócono
poprzednią organizację, polegającą na przynależności członków do kół zakładowych
w miejscu zatrudnienia. Dzięki pełnej mobilizacji PPR mogła wysłać w teren prawie
90 tys. swych członków (wedle stanu z grudnia 1946 roku)35.
Kolejnym posunięciem PPR było wprzęgnięcie w akcję propagandową przedstawicieli organizacji społecznych, zawodowych, terenowej administracji oraz lokalnych
autorytetów w ramach tzw. komitetów obywatelskich, co miało sprawiać wrażenie,
że miejscowe elity wspierają Blok Demokratyczny. Szczególny nacisk położono na
utworzenie komitetów obywatelskich na poziomie obwodów. Organizacja komitetów
wojewódzkich, okręgowych i powiatowych zakończyła się zasadniczo już w grudniu,
nieco przeciągnęło się tworzenie komitetów na najniższych szczeblach: miejskim,
dzielnicowym, gromadzkim, ulicznym, zakładowym czy domowym. Ogółem udało
się zorganizować na terenie województwa około 30 tys. komitetów obywatelskich
wszystkich szczebli (najwięcej w Polsce), w tym 948 obwodowych, 242 gminne,
1451 gromadzkich, 8152 domowe i 2574 uliczne. Postawiono przed nimi zadania
obejmujące integrację społeczeństwa wokół programu i kandydatów Bloku oraz pomoc komisjom w jak najsprawniejszym przeprowadzeniu wyborów36.
W niewielkim stopniu wsparli pepeerowców ich alianci. Działacze PPS, niewiele
ustępując pod względem liczebności PPR, starali się na ogół unikać czynnego zaangażowania w kampanię wyborczą. W partii tej dominowały niechętne komunistom nastroje, nawet w jej władzach wojewódzkich. KW PPR w Katowicach interweniował
w tej sprawie w KC, który za pośrednictwem Centralnego Komitetu Wykonawczego
PPS doprowadził do zmian w Wojewódzkim Komitecie w Katowicach. Nowe władze
wojewódzkie i podpisana 28 listopada 1946 roku umowa o jedności działania między
PPR i PPS wymusiły zmianę postawy socjalistów, przynajmniej w ostatnim etapie
kampanii wyborczej, choć z terenu nadal raportowano o „nieszczerej” i „pozornej”
współpracy PPS z PPR. Minimalne, ale głównie z racji słabości organizacyjnej i niewielkiej liczebności, było zaangażowanie SL i SD37.
Większość najbardziej liczących się wśród społeczeństwa województwa śląskiego
organizacji społecznych znajdowała się wówczas pod wpływami PPR i wsparła Blok
Demokratyczny. Związek Weteranów Powstań Śląskich decyzję o włączeniu się do
kampanii wyborczej podjął już 6 października 1946 roku na zjeździe w Bytomiu.
W okresie przedwyborczym odbywały się liczne zebrania, a w trzech numerach czaAP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 103, Ankieta sprawozdawcza do miesięcznego sprawozdania Komitetu Wojewódzkiego PPR w Katowicach, grudzień 1946 roku, s. 33; H. Rechowicz: Pierwsze wybory...,
s. 71–72; J. S. Ludwińska: Na wyzwolonym…, s. 252–253. W niektórych częściach województwa PPR
nie posiadała swoich komórek. Tam docierały specjalne grupy propagandowe. Np. w powiecie pszczyńskim skierowano do 25 wiosek 15 grup agitatorów, w skład których weszło 250 członków PPR i PPS.
H. Rechowicz: Pierwsze wybory…, s. 76.
36
Cz. Osękowski: Wybory do sejmu…, s. 88; Według H. Rechowicza w województwie śląskim utworzono: 942 obwodowe komitety obywatelskie (co nie zgadza się z liczbą obwodów), 12418 komitetów
blokowych, 14239 domowych i 1615 gromadzkich. H. Rechowicz: Pierwsze wybory…, s. 92.
37
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 81, Sprawozdanie KW PPR w Katowicach za październik 1946 roku,
s. 121; K. Miroszewski: Referendum i wybory do Sejmu Ustawodawczego. [W:] Województwo śląskie
1945–1950. Zarys dziejów politycznych. Red. A. Dziurok, R. Kaczmarek. Katowice 2007, s. 180–181;
H. Rechowicz: Pierwsze wybory…, s. 81–82, 85.
35
180
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
sopisma „Ogniwa” zamieszczono specjalne wyborcze artykuły. Odezwy weteranów
zamieściła też prasa miejscowa38.
23 grudnia 1946 roku część terenowych kół poważanego na lokalnej scenie politycznej Polskiego Związku Zachodniego rozesłało okólniki o wsparciu kampanii
Bloku Demokratycznego. Organizacja zadeklarowała też udział swych referentów
na wiecach. Ostatecznie „na skutek dyrektyw Referatu Organizacji Masowych [Wydziału Propagandy KW PPR w Katowicach] Okręg PZZ Katowice urządzał zebrania
przedwyborcze dla swoich członków i sympatyków”. PZZ wydał też własne ulotki
(jak np. „Dlaczego Polski Zw[iązek] Zachodni idzie do wyborów z Blokiem Stronnictw Demokratycznych?”) i broszury oraz zamieścił odezwę w „Trybunie Robotniczej”39.
Związek Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację zorganizował szereg spotkań członkowskich, połączonych z agitacją na rzecz Bloku. Z inicjatywy KW PPR odbyły się też spotkania z udziałem powstańców śląskich i inwalidów
wojennych, a do członków Związku skierowano imienne listy wzywające do głosowania na Blok Demokratyczny40.
Silne liczebnie (na papierze) i będące faktycznie pepeerowską ekspozyturą Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (dalej: TPPR), mimo licznych deklaracji, słabo
wywiązało się z obietnic wsparcia kampanii Bloku. Jego udział ograniczył się w zasadzie do uroczystej akademii z okazji wkroczenia wojsk radzieckich do Warszawy,
która odbyła się 17 stycznia 1947 roku w Sali Filharmonii w Katowicach. Akademie
urządziły tego dnia także lokalne koła TPPR41.
Od współdziałania uchyliły się właściwie tylko władze wojewódzkie Ligi Morskiej,
składające się, wedle pepeerowców, z ludzi „o niepewnym obliczu politycznym”. Na
sugestię PPR, by organizacja przeprowadziła serię prelekcji o korzyściach płynących
z powiększenia po wojnie dostępu do morza, Zarząd Wojewódzki odpowiedział, że
Lidze brakuje referentów. Podjęta wówczas przez PPR interwencja na rzecz wymiany
władz organizacji mogła przynieść korzyści dopiero po wyborach42..
Poważną pomoc w działaniach propagandowych okazało za to Blokowi wojsko.
Na terenie województwa operowało 88 stałych i 35 ruchomych grup propagandowych Wojska Polskiego. 17 stycznia do pomocy skierowano kolejnych 14 grup. Łącznie w kampanii wzięło udział 207 oficerów i ok. 2500 szeregowych43.
styczeń 1947 roku, s. 64.
39
Tamże, Sprawozdanie Wydziału Propagandy KW PPR w Katowicach za grudzień 1946 roku, s. 55;
tamże, Sprawozdanie Wydziału Propagandy KW PPR w Katowicach za styczeń 1947 roku, s. 61; AP
Kat, KW PPR Katowice, syg. 250, broszura „Dlaczego Polski Zw[iązek] Zachodni idzie do wyborów
z Blokiem Stronnictw Demokratycznych?”, Katowice 10 I 1947 roku.
40
styczeń 1947 roku, s. 63.
41
Tamże, Sprawozdanie Wydziału Propagandy KW PPR w Katowicach za styczeń 1947 roku, s. 63–64;
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 253, Okólnik nr 1/47 Zarządu Oddziału Wojewódzkiego ŚląskoDąbrowskiego TPPR, Katowice 4 I 1947 roku, s. 38; tamże, Okólnik nr 2/47 Zarządu Oddziału Wojewódzkiego Śląsko-Dąbrowskiego TPPR, Katowice 10 I 1947 roku, s. 39.
42
grudzień 1946 roku, s. 56.
43
w dniu 22 I 1947 roku, s. 3. Pomoc Wojska Polskiego nie ograniczyła się tylko do działań propagando38
181
Adam Dziuba
Wedle obliczeń egzekutywy KW PPR w Katowicach w akcji propagandowej wzięło udział 80 tys. członków PPR, 20 tys. członków Związku Walki Młodych (dalej:
ZWM), 20 tys. socjalistów, 3 tys. członków innych partii oraz 100 tys. bezpartyjnych. Aktywnie wsparły kampanię Bloku związki zawodowe i „Samopomoc Chłopska”. Ogółem w akcję wyborczą zaangażowało się ok. 230 tys. ludzi (nie licząc wojskowych)44.
Istotnym elementem agitacji wyborczej były zebrania, wiece i inne „masówki”,
organizowane zazwyczaj przy udziale Wydziału Propagandy KW PPR, wspomaganego
przez lokalny aktyw partyjny. W teren wyruszyło 1282 partyjnych propagandystów.
Uruchomiono koła prelegentów, zrzeszające w całym województwie 7129 członków.
Na zebraniach kół partyjnych poruszali oni zagadnienia ordynacji wyborczej, form
agitacji i propagandy oraz sytuacji w kraju. Do końca grudnia 1946 roku przeprowadzono 839 zebrań, wieców i masówek, z udziałem ok. 180 tys. osób oraz 24 uroczystości o charakterze ogólnopaństwowym (w wielkich miastach), z frekwencją na
poziomie 40 tys. uczestników. Przygotowano też obrazującą dotychczasowe osiągnięcia PPR na terenie województwa śląskiego wystawę, eksponowaną w Katowicach
od stycznia 1947 roku. Zgodnie z okólnikiem KC próbowano nawet zorganizować
spotkania opłatkowe w zakładach pracy, ale związki zawodowe i Centralny Zarząd
Przemysłu Węglowego wymówiły się brakiem pieniędzy na ten cel45.
Natężenie wieców i innego rodzaju masówek wzmogło się w pierwszych dwóch
tygodniach 1947 roku. Wydział Propagandy zorganizował i współorganizował wówczas 1679 wieców, masówek i zebrań (z tego 417 w zakładach przemysłowych).
Zgromadzono na nich ok. miliona słuchaczy. Imprezy okraszano występami zespołów
ZWM i pokazami filmowymi. Łącznie jednak różnych form spotkań przedwyborczych przeprowadzono w styczniu ok. 6 tys., a udział w nich miało wziąć 4 mln
osób46. Wedle egzekutywy KW w toku całej kampanii „akcją agitacyjną objęto około
2 ½ miliona ludności przez 6000 wieców i zebrań, nie licząc agitacji indywidualnej”.
Dane dotyczące uczestników wieców zostały zatem znacznie zredukowane w stosunku do podawanych przez Wydział Propagandy KW47.
Za podstawową formę oddziaływania na wyborców KC PPR uznał agitację domową. Wydał w tej sprawie specjalną instrukcję, skierowaną do wojewódzkich pełnomocników PPR oraz „trójek” partyjnych wszystkich szczebli. Na wstępie wskazywano, że najważniejszym odcinkiem pracy propagandowej jest obwód wyborczy. Wiece
i masówki uznano za niewystarczające, bowiem przekaz nie docierał do wszystkich
wyborców i nie wszystkich uczestników potrafił przekonać do racji Bloku. Dlatego
agitatorzy mieli prowadzić w mieszkaniach bezpośrednie rozmowy z ich lokatorami,
wych. Jak stwierdził referujący dokonania wojska mjr Hubert: „Na skutek naszej akcji rozwiązały się 43
koła 1236 członków zerwało z PSL”.
44
Tamże, Rezolucja przyjęta na posiedzeniu egzekutywy KW PPR w Katowicach w dniu 22 I 1947 roku,
s. 7–10.
45
grudzień 1946 roku, s. 51–53.
46
Tamże, Sprawozdanie Wydziału Propagandy KW PPR w Katowicach za styczeń 1947 roku, s. 58–60.
Według H. Rechowicza w okresie kampanii wyborczej odbyło się w województwie katowickim 5799
wieców i 16299 innego rodzaju spotkań, w których uczestniczyło ok. 2600000 osób. H. Rechowicz:
Pierwsze wybory…, s. 109–111.
47
w dniu 22 I 1947 roku, s. 1–3.
182
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
jak też dostarczać ulotki i broszury. „Agitację domową winni prowadzić wszyscy
członkowie partii zamieszkali na terenie danego obwodu” – stwierdzano w instrukcji. Każdy pepeerowiec miał od „trójki” obwodowej otrzymać przydział, obejmujący dom lub kilka domów, zapoznać się z listą lokatorów i wstępnie rozeznać ich
orientację polityczną. Potem mógł rozpocząć pracę, pamiętając, że „najważniejszym
środkiem działania agitatora powinna być bezpośrednia rozmowa”. W odwiedziny do
mieszkańców miał się udawać jednakże nie jako pepeerowiec, ale w charakterze pełnomocnika komitetu obywatelskiego, lub jako obywatel pomagający w sprawdzaniu
spisu wyborców, a nawet pod pretekstem składania świątecznych życzeń. Zwracano
uwagę, że „rozmowy nie powinny mieć oficjalnego charakteru”. Agitator miał złożyć u poszczególnych rodzin kilka wizyt, starać się poznać swych „podopiecznych”,
zaznajomić się z ich problemami, a nawet, by ich zjednać, podjąć próbę ich rozwiązania. Z tymi, których pozyskał do głosowania miał się w dniu wyborów spotkać
i wręczyć kartkę wyborczą. „Wskazane jest, aby agitator w dniu głosowania umówił
się ze wszystkimi sympatykami Bloku Demokratycznego w przydzielonym mu domu
i wszystkich razem odprowadził do Komisji Wyborczej (w razie potrzeby powinien
wystarać się o środki transportu)”48. Oczekiwano, że agitator będzie też umieszczał
na przydzielonym mu terenie plakaty i afisze. Przypominano, że ulotki należało wręczać, nie zaś rozrzucać na ulicach49.
Do domów i mieszkań skierowano zatem „trójki” partyjne, którym przydzielano
na czas kampanii poszczególne rejony. Odwiedzały one powierzone sobie rodziny
kilkakrotnie, zachęcając je do głosowania na Blok Demokratyczny. Ogółem w województwie śląskim agitatorzy dotarli do ok. 700000 mieszkań, składając w nich
przeciętnie 2–3 wizyty. Do udziału w tej formie kampanii zmobilizowano największą
ilość członków wojewódzkiej organizacji PPR. Wzięło w niej udział ogółem 33000
osób (najwięcej w powiecie katowickim – 9276, najmniej w grodkowskim – 73)50.
Zbieranie podpisów poparcia
Odwiedzającym mieszkania wyborców członkom PPR polecono następnie zbieranie podpisów poparcia na kandydatów Bloku Demokratycznego. Wprawdzie ordynacja wymagała, by było ich zaledwie 100 pod zgłaszaną w okręgu listą, ale PPR
postanowiła urządzić masową kampanię, wykazującą ogromne poparcie dla swego
programu i kandydatów. Jednocześnie założono, że utrudni to zbieranie podpisów
przez PSL, a ponadto liczono, iż ludzie poczują się związani złożonym na listach Bloku podpisem i w dniu wyborów wrzucą do urn kartkę z numerem „3”51.
7 grudnia 1946 roku Wojewódzkie Biuro Wyborcze PPR w Katowicach wydało
adresowany do „trójek” wyborczych wszystkich szczebli okólnik, w którym polecono
przygotować członków partii do zbierania podpisów pod listami kandydatów, nie
sprecyzowano w nim jednak na razie terminu rozpoczęcia akcji52. Pierwszą datę poAP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 699, Instrukcja nr 2 KC PPR w Warszawie, Warszawa 1 XII 1946
roku, s. 13–14.
49
Tamże, s. 15–16.
50
H. Rechowicz: Pierwsze wybory..., s. 115, 117.
51
52
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 51, Okólnik nr 2 Wojewódzkiego Biura Wyborczego PPR, Katowice
7 XII 1946 roku, s. 9.
48
183
Adam Dziuba
dał Edward Ochab podczas zorganizowanej 11 grudnia narady z członkami „trójek”
okręgowych. Wskazał, że początek akcji nastąpi za dwa dni i oczekiwał na poparcie
kilkuset tysięcy osób w całym województwie. Ponieważ pełna mobilizacja katowickiej organizacji partyjnej do walki wyborczej miała nastąpić w dniu 15 grudnia, toteż
tak naprawdę dopiero wówczas na dużą skalę można było zacząć zbieranie podpisów.
Obecny na naradzie J. Zawadzki sądził, że agitatorzy PPR uzyskają ich ok. miliona,
stosując przy tym „raczej” perswazję niż pogróżki (co wszakże oznacza, że dopuszczał
również metody nieperswazyjne). Nalegał, by pepeerowcy odwiedzali mieszkańców
wespół z przedstawicielami PPS i zalecał, by agitatorzy po uzyskaniu podpisu od razu
umawiali się na wspólne głosowanie na listę Bloku Demokratycznego53.
Akcję ostatecznie zainicjowano 21 grudnia. Trwała w zasadzie trzy dni. W jej
wyniku udało się uzyskać w województwie śląskim ok. 800 tys. podpisów. Z pięciu
okręgów (katowickiego, będzińskiego, bielskiego, kozielskiego i opolskiego) pochodzą szczegółowe dane, wedle których wyborcy złożyli 745653 podpisy (co stanowiło
przeszło 55% uprawnionych do głosowania); dane z okręgu gliwickiego są niepełne
– do 22 grudnia zebrano w nim 78 tys. podpisów54.
Oczywiście agitatorzy nie zawsze poprzestawali na perswazji. Często grozili swym
rozmówcom represjami ze strony UB. Jak pisał autor jednego z przejętych w województwie śląskim przez UB listów: „Po ogłoszeniu listy kandydatów jak szczury
rozbili się po Śląsku pepeerowcy i chodzili po domach zbierając podpisy na dowód
zgody i popierania listy rządowej (…) gdy znalazł się człowiek odważniejszy, który
opierał się podpisaniu tejże deklaracji z mieszkania odchodzili ze słowami »Zobaczymy czy panu wyjdzie to na zdrowie« lub »Zobaczymy czy pan będzie zawsze taki
mocny« i następnego dnia dany osobnik wraz z domownikami ginął z listy wyborców;
gdy się tym zainteresował, dostawał odpowiedź »Nie ma pana na liście« lub »Niedopuszczony do głosowania« lub »Pozbawiony prawa głosowania«”55.
Nie zawsze przedstawiciele lokalnych władz godzili się z nachalną agitacją, przeradzającą się w groźby i szantaż. Wójt miejscowości Łaziska Średnie, nota bene
członek PPR, stwierdził wręcz, że zbieranie podpisów w ten sposób jest sprzeczne
z ordynacją56. Nękanie wyborców przez partyjne „trójki” doprowadziło nawet do
interwencji prokuratora Sądu Okręgowego w Katowicach dr. Tadeusza Początka,
który w piśmie do Sądu Apelacyjnego wyjaśnił, iż „na podstawie rozlicznych relacji
i informacji prokuratorów rejonowych ustalono, że po Katowicach jacyś osobnicy,
chodzący na ogół dwójkami, pomiędzy którymi rzekomo mają być funkcjonariusze
UB, obchodzą mieszkania i namawiają do podpisywania list Bloku. Szerzą się pogłoski, że za niepodpisywanie list grożą konsekwencje, jak utrata mieszkania, przeniesienie itp.”. Dr Początek zapowiadał: „Mam zamiar wydać Prokuratorom Rejonowym
odpowiednie wskazówki z podkreśleniem, iż dochodzenia o popełnienie przestępstw
wyborczych winni oni wszczynać tylko na skutek formalnych doniesień i po porozuAP Katowice, KW PPR Katowice, sygn. 93, Odprawa I i II sekretarzy KP i KM PPR oraz przewodniczących „trójek” okręgowych PPR w woj. śląskim w dniu 11 XII 1946 roku, s. 153–154.
54
w dniu 23 XII 1946 roku, s. 72–73; H. Rechowicz: Pierwsze wybory..., s. 122–123.
55
AIPN BU, MBP, sygn. 00213/86/70/CD/1, Fragment listu Jana Porębskiego z Gliwic, umieszczony
w zestawieniu korespondencji przejętej przez UB w okresie kampanii wyborczej, s. 176.
56
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 52, Raport nr 17, Katowice 3 I 1947 roku, s. 51–52.
53
184
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
mieniu ze mną. Proszę o ewent[ualną] aprobatę mojego stanowiska, już to o wydanie
stosownych zarządzeń”57.
Na list ten zareagował prokurator Sądu Apelacyjnego w Katowicach i w piśmie
adresowanym do przewodniczącego Okręgowej Komisji Wyborczej w Bielsku prosił
o wpłynięcie na komitety poszczególnych partii, by zaniechały „przeciwnej prawu
kampanii wyborczej”. Informował ponadto, że jej kontynuowanie może spowodować wkroczenie prokuratury na podstawie art. 120 KK. Wspomniał, że jego rodzina
także była przedmiotem niedozwolonej agitacji „przez jakąś samozwańczą komisję
złożoną z trzech osobników, która wręcz pogróżką jakichś konsekwencji i ironicznymi uwagami o reakcji, o sprzyjaniu PSL-owi itp., wymuszała od mojej żony i córki
podpisanie pisemnego zobowiązania głosowania na zblokowaną listę”58.
Akcja zbierania podpisów obfitowała także w takie nadużycia, jak np. wpisywanie
na listach poparcia „martwych dusz”. Np. Gertruda Łebek, która rzekomo zadeklarowała poparcie dla Bloku Demokratycznego, została 12 stycznia 1947 roku pisemnie wezwana przez pełnomocnika Listy nr 3 do omówienia szczegółów swego udziału
w jawnym, manifestacyjnym głosowaniu. Nie mogła jednak odpowiedzieć, bowiem,
jak wówczas ustalono, jeszcze w sierpniu 1946 roku została wysiedlona do Niemiec.
Co ciekawe, mimo wymeldowania, kobieta ta nadal figurowała w spisie wyborców
w obwodzie obejmującym jej dawne miejsce zamieszkania. W okręgu bielskim nadspodziewanie często agitatorzy nie napotykali gospodarzy w domach – okazało się, że
była to tylko wymówka, a kilku nierzetelnych działaczy usunięto z PPR 59.
Mimo presji, zdarzały się przypadki odmowy złożenia podpisu. W okręgu katowickim listy posłów Bloku najczęściej nie chcieli firmować kupcy i nauczyciele, ale
także część robotników. Były też takie osoby, które odmowę uzasadniały niechęcią
do „ludowej demokracji”. Ich dane zapisywano i „podawano do UB i Milicji do wykorzystania”. Konsekwencje wobec nie chcących sygnować list Bloku wyciągała też
PPR – np. 2 stycznia 1947 roku w Sosnowcu odbyło się posiedzenie tamtejszego
Komitetu Miejskiego z udziałem prezydenta miasta, UB i MO. Przedmiotem obrad
było zastosowanie represji wobec osób, które odmówiły podpisu na listach kandydatów. Podobne zebranie odbyło się też w Zawierciu60.
Jawne głosowanie
Zbieranie podpisów poparcia pod listami kandydatów Bloku przerodziło się
w następną masową akcję, której celem było nakłanianie wyborców do zbiorowego,
jawnego i manifestacyjnego głosowania na listy Bloku Stronnictw Demokratycznych.
Nie bacząc na to, że naruszano w ten sposób konstytucyjną gwarancję tajności wyborów, agitatorzy PPR chodzili po domach i zbierali podpisy pod deklaracjami jawnego
głosowania, organizując komitety, których zadaniem było doprowadzenie do lokalu
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 230, Odpis pisma Prokuratora Sądu Okręgowego w Katowicach dr.
T. Początka do Prokuratora Sądu Apelacyjnego w Katowicach, Katowice 22 XII 1946 roku, s. 25.
58
Tamże, Pismo Prokuratora Sądu Apelacyjnego w Katowicach Markowskiego do przewodniczącego
Okręgowej Komisji Wyborczej w Bielsku, Katowice 27 XII 1946 roku, s. 26.
59
AIPN BU, MBP, sygn. 00231/86 t. 72, Pismo Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego listy nr 3 do
Gertrudy Łebek, Katowice 12 I 1947 roku, s. 157; AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 52, Raport nr 17,
Katowice 3 I 1947 roku, s. 51–52.
60
AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 52, Raport nr 17, Katowice 3 I 1947 roku, s. 51–52; tamże, Raport
nr 18, Katowice 4 I 1947 roku, s. 55.
57
185
Adam Dziuba
wyborczego zorganizowanych grup obywateli oddających manifestacyjnie głosy na
listę nr 361.
Taką formę głosowania, jako jedną z metod zwycięstwa wyborczego, a jednocześnie sposób wywarcia presji na społeczeństwo, zalecił Zambrowski. 16 grudnia
1946 roku na zebraniu „trójek” wyborczych PPR z Warszawy stwierdził, że tajność
głosowania to raczej przywilej niż obowiązek wyborczy, toteż nalegał na wywieranie
na wyborców presji, by głosowali w sposób manifestacyjny. „Tylko przez jawność
wyborów możemy moralnemu terrorowi reakcji przeciwstawić nasz terror moralny.
Trzeba, ażeby ten często tchórzliwy człowiek, któremu ksiądz mówił, że ma głosować
na PSL, przychodząc do urny zastał tam taką atmosferę, by on bardziej zaczął się
obawiać tego ucisku przy urnach wyborczych” – oznajmił zebranym62. Bardzo podobnych argumentów i sformułowań użył kierownik Wydziału Organizacyjnego KC
PPR Franciszek Mazur, wyjaśniając w czasie odprawy „trójek” wyborczych, przeprowadzonej 20 grudnia 1946 roku w Warszawie, że należy dążyć do przeprowadzenia
jawnego głosowania na listy Bloku Demokratycznego63.
Akcja nakłaniania do grupowego, manifestacyjnego głosowania na listy Bloku
Demokratycznego rozpoczęła się w województwie śląskim w styczniu 1947 roku.
Ciężar przygotowań organizacyjnych spadł na obwodowe „trójki” partyjne. W zasadzie zamierzano spośród jawnie głosujących wyborców tworzyć zespoły trzydziestoosobowe, lecz zasady tej w miarę konsekwentnie przestrzegano tylko w Katowicach.
W innych miastach liczebność grup wahała się od 15 do 30 osób. Każdej przydzielano kierownika, przy czym starano się, by była to osoba znana, posiadająca wśród
lokalnej społeczności pewien autorytet64.
W domach i mieszkaniach ponownie pojawili się agitatorzy PPR, zazwyczaj występując jako aktywiści komitetów obywatelskich. Nierzadko zastraszali lub wprowadzali w błąd swych interlokutorów, co znakomicie ilustruje przykład dr. Kazimierza
Stawiarskiego, prezesa koła grodzkiego PSL w Katowicach. 13 stycznia 1947 roku
w jego mieszkaniu w Katowicach zjawiło się dwóch mężczyzn występujących w imieniu Obywatelskiego Komitetu Wyborczego obwodu 25. Jeden z nich wręczył Stawiarskiemu pismo zawiadamiające w którym lokalu ma wraz z rodziną głosować.
Poinformował go też, że dla ułatwienia mieszkańcy całej kamienicy mają przybyć do
lokalu wyborczego pomiędzy godz. 7 a 9. Następnie pełnomocnik oświadczył, że na
dowód, iż lokatorzy zostali powiadomieni o porządku głosowania, powinni się podpisać i podsunął Stawiarskiemu zgiętą wpół kartkę. Widać na niej było tylko podpisy
siedmiu innych lokatorów kamienicy. „Dr Stawiarski zaciekawiony tą troskliwością
bloku demokratycznego odwrócił również zagiętą część i stwierdził, że został oszukany, gdyż chodziło tu nie o stwierdzenie obecności, lecz złożenie podpisu pod rezolucją.
Umieszczenie podpisu miałoby dowodzić, że podpisany brał rzekomo udział w zebraniu grupy blokowej i zobowiązuje się do jawnego (manifestacyjnego) głosowania na
blok demokratyczny. Tego rodzaju chwyt oszukańczy ma tym większą wymowę, że
J. Wrona: Wstęp..., s. 34; Cz. Osękowski: Wybory do sejmu..., s. 134–137.
Stenogram zebrania trójek wyborczych PPR Warszawy (fragment), Warszawa 16 grudnia 1946 r. [W:]
Kampania wyborcza..., s. 175–176.
63
Protokół odprawy trójek [wyborczych PPR], która odbyła się 20 grudnia 1946 r. w Warszawie w Wielkiej Sali Konferencyjnej KC (fragment). [W:] Kampania wyborcza..., s. 178–179.
64
H. Rechowicz: Polska Partia Robotnicza..., s. 330.
61
62
186
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
chodzi o zdobycie podpisów rodziny biorącej żywy udział w pracach Polskiego Stronnictwa Ludowego” – czytamy w notatce sporządzonej po zajściu. Stawiarski odmówił podpisu, zaś listę zatrzymał i oznajmił agitatorom, że sprawę wyjaśni z wezwaną
w międzyczasie Milicją Obywatelską. Agitatorzy stwierdzili, że również poczekają na
milicję, wyszli jednak, gdy się dowiedzieli, że do mieszkania Stawiarskiego zmierza
też poseł do Krajowej Rady Narodowej z ramienia PSL Władysław Zaremba. Opuszczając mieszkanie zagrozili lokatorom represjami ze strony UB65.
W akcję organizacji jawnego, manifestacyjnego głosowania, obok agitatorów PPR
i komitetów obywatelskich, włączono związki zawodowe. Z dniem 20 grudnia 1946
roku utworzony przy prezydium Okręgowej Komisji Związków Zawodowych w Katowicach Wojewódzki Komitet Wyborczy wydał swój pierwszy okólnik, zaadresowany
do powiatowych rad związków zawodowych. Dotyczył on uczestnictwa ruchu związkowego w kampanii wyborczej. Nakazywał tworzenie komitetów wyborczych przez
powiatowe rady związków zawodowych oraz opracowanie kalendarza konferencji
i pogadanek w zakładach pracy. Imprezy, co wyraźnie w okólniku zaznaczono, miały
się kończyć podjęciem rezolucji o uczestnictwie w wyborach i głosowaniu na Blok66.
W zakładach państwowych podlegających Ministerstwu Przemysłu manifestacyjne głosowanie potraktowano jako obowiązek wszystkich zatrudnionych pracowników. Pełnomocnicy list Bloku w centralnych zarządach przemysłowych rozsyłali listy
do pracowników, w których zawiadamiali o obowiązku oddania w sposób jawny głosu
na listę nr 3. Najdalej poszedł pełnomocnik listy w Centralnym Zarządzie Przemysłu
Hutniczego (dalej: CZPH), który skierował do pracowników tej instytucji pismo,
w którym wezwał ich do przybycia w dniu wyborów do gmachu CZPH i manifestacyjnego głosowania na Blok, stwierdzając: „Zgodnie z zasadami ustalonymi przez
obyw[atela] Ministra Przemysłu wszyscy pracownicy Ministerstwa, a więc i Przemysłu Hutniczego, są zobowiązani do wzięcia udziału w głosowaniu na listę Bloku nr
3 w grupach, celem zademonstrowania swego pozytywnego ustosunkowania się do
programu państwowego stronnictw zgrupowanych w Bloku. Odmowne ustosunkowanie się do powyższego żądania będzie uważane za brak zaufania i bierny stosunek
do planu 3-letniego, za którego realizację są odpowiedzialni wszyscy pracownicy
Ministerstwa”67.
W ośrodkach miejskich do wyborców najczęściej docierano w miejscu ich zatrudnienia. Na zebraniach załogowych w zakładach pracy, z inspiracji związkowAIPN BU, MBP, sygn. 00231/86 t. 72, Protokół z zajścia w mieszkaniu Kazimierza Stawiarskiego
z udziałem agitatorów Komitetu Obywatelskiego Bloku Demokratycznego, Katowice 13 I 1947 roku,
s. 159.
66
Tamże, Okólnik nr 1 Wojewódzkiego Komitetu Wyborczego przy Prezydium OKZZ w Katowicach,
Katowice 20 XII 1946 roku, s. 135–136. W okólniku zamieszczono też wskazówki, jak podzielić załogi
fabryczne na grupy jawnie głosujących. Wedle nich rady zakładowe miały podzielić załogi na 30-osobowe zespoły, przydzielając do każdego z nich pełnomocnika odpowiedzialnego za zebranie grupy pod
lokalem wyborczym o określonej godzinie i dopilnowanie, by jej członkowie głosowali jawnie i demonstracyjnie na listę nr 3: „Pełnomocnicy grup winni mieć spis swoich ludzi i baczyć czy się wszyscy stawili
i jak głosowali”. Wydziały Personalne zakładów miały sporządzić imienne listy pracowników. Wskazano na przykładzie, w jaki sposób dokonać podziału załogi zakładu liczącego 1500 osób, a głosujących
w 7 obwodach wyborczych. W małych zakładach, gdzie nie funkcjonowały rady zakładowe, podziału
miały dokonać koła związkowe, lub wyznaczeni przez związki delegaci. Na radach zakładowych ciążył
też obowiązek dostarczenia przewodniczącym komisji obwodowych list pełnomocników. Tamże.
67
Tamże, Wzór pisma do pracownika CZPH sygnowany przez pełnomocnika CZPH na okręg wyborczy
nr 1, Katowice 16 I 1947 roku, s. 162.
65
187
Adam Dziuba
ców i dyrektorów, podejmowano w imieniu pracowników rezolucje o uczestnictwie
w jawnym, manifestacyjnym głosowaniu. Rezolucje takie, czasami w postaci bogato
zdobionych, ilustrowanych dokumentów, traktowano jako wiążące całe załogi68.
Działacze Komitetu Miejskiego PPR (dalej: KM PPR) w Katowicach na naradzie z dyrektorami zlokalizowanych w mieście zakładów przemysłowych przedstawili
zasady dzielenia załóg na trzydziestki głosujących, ustalając przy tym kolejność ich
przemarszu do punktów wyborczych. Przyjęto też wówczas harmonogram głosowania
poszczególnych ulic69. Na koniec, w jednym z katowickich obwodów wyborczych,
przeprowadzono generalną próbę głosowania. Kierownicy grup jednego dnia przyprowadzili połowę mieszkańców (w trzydziestkach), następnego – drugą połowę. Zameldowali, że stawili się wszyscy wyborcy. Sekretarz KM PPR w Katowicach skonstatował, że „Komitety Obywatelskie całkowicie panowały nad wyborcami na peryferiach
miasta. Gorzej było w śródmieściu, gdzie układ sił był specjalnie specyficzny”70.
PPR oczekiwała też pomocy ze strony aparatu administracyjnego i samorządowego, szczególnie w powiatach z przewagą ośrodków wiejskich. Zdaniem Sekretarza
Generalnego PPR Władysława Gomułki to przede wszystkim starostowie, prezydenci miast, burmistrzowie, wójtowie, sołtysi, kierownicy instytucji, etc. odpowiadali za
właściwy wynik wyborów i nakłonienie ludzi do manifestacyjnego głosowania. Na
opornych miały spaść represje, takie jak zwolnienie z pracy, odmowa przedłużenia
koncesji handlowej (w przypadku kupców), odebrania gospodarstwa, przesiedlenie,
utrata świadectwa polskości71.
W Głubczycach egzekutywa miejscowego KP PPR w celu przedyskutowania
przygotowań przedwyborczych zebrała się 7 stycznia 1947 roku. Omówiono m.in.
sprawę wyłonienia kierowników grup mających poprowadzić ludność do manifestacyjnego głosowania w każdej gromadzie. Ustalono, że organizacją zajmie się cały
aparat administracyjny. Starosta odpowiadał za zaangażowanie wójtów, burmistrzów,
sołtysów, a nawet kleru. Egzekutywa uznała jednak za stosowne, by unikać sytuacji,
w których do jawnego głosowania oficjalnie wzywaliby przedstawiciele władz – tę
myśl miał podawać „nieznany w terenie” członek PPR. Przyjęto też zasadę, że urzędnicy starostwa, którzy nie podpisali list poparcia Bloku zostaną zwolnieni z pracy
(odrzucono za to pomysł odbierania praw wyborczych całym gromadom, jeśli ich
mieszkańcy nie wyrażą zgody na manifestacyjne głosowanie)72.
Dużą operatywnością wykazał się wspomagający akcję PPR aparat bezpieczeństwa.
Np. w okręgu wyborczym nr 43 z siedzibą w Gliwicach funkcjonariusze „wspomogli”
tworzenie grup manifestacyjnie głosujących wśród załóg zakładów pracy. Delegatka
Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w tym okręgu w stwierdzała: „Osiągnięcia
w tej dziedzinie [tj. organizacji tzw. grup przemysłowych] mamy do zawdzięczenia
przede wszystkim naszemu aparatowi, częściowo naciskowi Centralnych Zarządów
AP Kat, KW PPR Katowice, Rezolucja załogi Państwowej Fabryki Porcelany w Katowicach „Giesche”,
Katowice 10 I 1947 roku, s. 11.
69
AP Kat, zespół 12/1751 Komitet Miejski PPR w Katowicach (dalej: KM PPR Katowice), sygn. 7, Sprawozdanie organizacyjne KM PPR w Katowicach za grudzień 1946 roku, s. 95–96.
70
Tamże, Sprawozdanie organizacyjne KM PPR w Katowicach za styczeń 1947 roku, s. 98–103.
71
B. Bidzińska-Jakubowska: Śląsk Opolski w latach 1945–1947. Polityczna strategia budowy „bloku demokratycznego”. Opole 2000, s. 214.
72
AP Kat, KP PPR Głubczyce, sygn. 4, Uchwały egzekutywy KP PPR w Głubczycach z dnia 7 I 1947 roku,
s. 8.
68
188
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
[Przemysłowych]. Nie było Zjednoczenia, kopalni i huty, większego zakładu przemysłowego, grupy kolejowej, czy remizy, gdzieby dyrektorzy nie byli wizytowani przez
naszych pracowników. Wszędzie terminy zebrań były przez nas podyktowane [...].
Do organizowania grup w zakładach przemysłowych, a raczej wywierania nacisku na
dyrektorów kopalń itd., zostali wyznaczeni kierownicy referatów, szefowie urzędów
[bezpieczeństwa], okręgowiec wojewódzki [delegat Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeńtwa Publicznego Katowice w danym okręgu wyborczym], część poważniejszych
zakładów wzięłam też na siebie”73.
UB za pomocą represji i szantażu zwerbował też część kierowników grup, rekrutując ich nierzadko spośród aktywistów PSL. „Stosowano różnego rodzaju rewizje
wśród członków PSL-owskich, starano się wywierać presję na poszczególnych przytrzymanych w celu wykorzystania ich operatywnie, wyrażało się to tym, że zwolniony z aresztu członek PSL miał za zadanie prowadzić do urny wyborczej ludzi z domu,
w którym zamieszkiwał, z numerkiem listy Nr 3” – stwierdzano w raporcie Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Katowicach (z siedzibą w Świętochłowicach)74.
Prawo do tajnego głosowania sprowadzono do fikcji. W lokalach wyborczych
w ogóle nie stawiano kabin z zasłonkami, czy przepierzeń, w których wyborcy mogliby na kartce wpisać numer listy i umieścić kartkę w ostemplowanej kopercie wydawanej przez komisje. Urząd Wojewódzki posunął się do tego, że w telefonogramie
z 13 stycznia 1947 roku przypominał komisjom wyborczym, iż nie mają obowiązku
stawiania w lokalach kabin, zaś koszty ich ewentualnej budowy nie zostaną zwrócone. Głosowanie odbywało się na oczach komisji, przy czym (zgodnie z ordynacją)
kopertę do urny wrzucał jej przewodniczący, nie zaś wyborca75.
Manifestacyjne głosowanie okazało się w województwie śląskim jednym z filarów wyborczego zwycięstwa Bloku Demokratycznego. W Katowicach, stanowiących
główny ośrodek okręgu 40, odsetek jawnie głosujących w śródmieściu przekraczał
60-70%, zaś na peryferiach był jeszcze wyższy76. Jednak np. w powiecie rybnickim
komisje musiały mocno fałszować wyniki77. W okręgu 41 obejmującym Zagłębie Dąbrowskie oraz górnośląskie powiaty Tarnowskie Góry i Lubliniec tylko w powiecie
zawierciańskim nie doszło do masowego manifestacyjnego głosowania – tam obywatele przeważnie oddawali głosy indywidualnie i tajnie78. W okręgu bielskim, gdzie
listy PSL nie zarejestrowano, nie istniał w zasadzie problem tajnego głosowania. Co
Cyt. za: A. Dziuba: Scena polityczna Zabrza w latach 1945–1948. [W:] Zabrze 1933–1989. Szkice
z dziejów politycznych miasta. Red. S. Rosenbaum. Katowice 2011, s. 109.
74
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach (dalej: AIPN Ka), zespół Wojewódzki Urząd
Spraw Wewnętrznych w Katowicach (dalej: WUSW Katowice), sygn. 032/10 cz. 1, Raport specjalny
PUBP w Katowicach (z siedzibą w Świętochłowicach) do Naczelnika Wydziału V WUBP Katowice,
Świętochłowice 25 II 1948 roku, k. 255.
75
D. Węgrzyn: Przepis..., s. 91; tegoż: Kulisy wyborczego sukcesu. Udział Urzędu Bezpieczeństwa w kampanii wyborczej i wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku w powiecie kozielskim. „Studia
Śląskie” t. LXX (011), s. 219.
76
AP Kat, KM PPR Katowice, sygn. 11, ankiety trójek obwodowych z obwodów 1–48 (kilku ankiet brak),
s. 1–32
77
A. Dziuba: „Demokracja burżuazyjna się skończyła”. Scena polityczna powiatu rybnickiego w latach
1945–1948. [W:] Studia z dziejów ziemi rybnicko-wodzisławskiej..., s. 54.
78
w dniu 22 I 1947 roku, s. 1–3.
73
189
Adam Dziuba
więcej, wedle delegata KW PPR podczas kampanii i wyborów dobrze pracowali pepeerowcy, zaś wyśmienicie aparat bezpieczeństwa i Milicja Obywatelska79.
W okręgu 43 obejmującym m.in. Gliwice, Zabrze i Bytom powstało ogółem 2471
grup zorganizowanych, co oznaczało, że około połowy wyborców oddało głos manifestacyjnie. Do godziny 15 w ogóle nie dopuszczano do lokali osób „niezorganizowanych”80. Jednak także i po tej godzinie komisje odmawiały przyjmowania głosów
innych, niż na listę Bloku Demokratycznego. W jednym z przejętych przez UB prywatnych listów można przeczytać: „Inna komisja, jak to miało miejsce w Gliwicach,
zarządza głosowanie jawne, z tym że kto chce tajnie głosować, niech przyjdzie po
południu o godzinie 4-tej. Gdy pokaźna grupa ludzi wycofała się od tego jawnego
głosowania i powróciła o godz. 4-tej, przewodniczący rozkazał donośnym głosem, by
przyszli o godz. 6-tej wieczorem. Gdy wyborcy cierpliwie odeszli i powrócili o godz.
6-tej i pierwszy z nich włożył numerek do koperty – przewodniczący wyjął z pasją
»4« z koperty [numer listy PSL w okręgu gliwickim] ze słowami »to jest manifestacyjne głosowanie?«, rzucił 3 pod nogi, kazał włożyć 3 i wrzucił do urny, w jednej
sekundzie zjawiła się milicja, zaczęła legitymować tych ludzi »upartych«, a reszta
widząc co się święci, w oczach komisji powkładała »3« do kopert – oddała głosy
i uciekła do domu”81.
Z kolei w okręgu 44, jak raportowano na posiedzeniu egzekutywy KW 22 stycznia
1947 roku, „całe gromady szły z transparentami do urn”. Np. w 90% manifestacyjnie i jawnie głosowano w miastach i wsiach powiatu głubczyckiego, podobnie było
w powiecie raciborskim, gdzie wedle raportu starosty na listy PSL padły ogółem 32
głosy. W powiecie kozielskim współczynnik głosujących manifestacyjnie wynosił od
90 do 100%82.
Nie inaczej przebiegały wybory w okręgu 45. Wedle Ludwińskiej mieszkańcy
wsi w powiecie opolskim manifestacyjnie udawali się do lokali wyborczych całymi
gromadami. W powiecie niemodlińskim zorganizowano 80 grup głosujących jawnie
(co odpowiadało mniej więcej liczbie gromad). W powiecie grodkowskim mieszkańcy wielu miejscowości wybrali się do lokali wyborczych w pochodach przybranych
choinami i sztandarami. Część głosujących objeżdżała miasta na wozach, wykrzykując życzenia rychłej śmierci dla Mikołajczyka (mieli też transparenty o podobnej
treści)83.
***
Tamże, Protokół z posiedzenia egzekutywy KW PPR w Katowicach w dniu 22 I 1947 roku, s. 1–3.
A. Dziuba: Scena polityczna Zabrza..., s. 109–111.
AIPN BU, MBP, sygn. 00213/86/70/CD/1, Fragment listu Jana Porębskiego z Gliwic, umieszczony
w zestawieniu korespondencji przejętej przez UB w okresie kampanii wyborczej, s. 176.
82
w dniu 22 I 1947 roku, s. 1–3; AP Kat, KP PPR Głubczyce, sygn. 8, Sprawozdanie z przebiegu wyborów do Sejmu Ustawodawczego, Głubczyce 27 I 1947 roku, s. 47; R. Niklewicz: Społeczeństwo a władza na ziemi raciborskiej w latach 1945–1947. Racibórz 2008, s. 109; D. Węgrzyn: Kulisy wyborczego
sukcesu..., s. 223.
83
AIPN, MBP, sygn. 00231/86/14, Raport pełnomocnika Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na
Okręg Wyborczy nr 45, Katowice 23 I 1947 roku, k. 318–320; AP Kat, KW PPR Katowice, sygn. 11,
Protokół z posiedzenia egzekutywy KW PPR w Katowicach w dniu 22 I 1947 roku, s. 1–3; AP Kat, zespół 12/1726 Komitet Powiatowy PPR w Grodkowie (dalej: KP PPR Grodków), sygn. 7, Sprawozdanie
KP PPR za styczeń 1947 roku, Grodków 2 II 1947 roku, s. 101–106.
79
80
81
190
Oszustwa,
Kampania PPR
przed wyborami…
Wedle opublikowanych przez „Trybunę Robotniczą” rezultatów wyborów miażdżące zwycięstwo w województwie śląskim odniósł Blok Demokratyczny, uzyskując 1529640 spośród 1607117 oddanych głosów ważnych. PPR i jej alianci uzyskali
wszystkie 54 miejsca w Sejmie Ustawodawczym, przewidziane dla kandydatów z województwa śląskiego. Opozycyjne PSL wedle tych danych otrzymało 41644 głosy84.
Na zwycięstwo Bloku, choć już w nie tak przytłaczających rozmiarach, wskazywały
też wyniki osiągnięte przez konspiracyjne Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (pochodziły one ponoć z dokumentu przeznaczonego dla Ochaba, ale trudno ocenić tak
źródło, jak i jego wiarygodność)85. Nie ulega jednak wątpliwości, że w województwie
śląskim PPR osiągnęła zwycięstwo, choć nie aż tak wielkie, jak głosiły władze. Rezultat
wyborów nie stanowił jednak odzwierciedlenia preferencji politycznych społeczeństwa – był skumulowanym efektem fałszerstwa i presji wywartej na wyborców.
Działania PPR w toku kampanii prowadzonej w województwie śląskim w pierwszym rzędzie skoncentrowały się na uzyskaniu pełnej dyspozycyjności komisji wyborczych, później zaś na nakłonieniu możliwie szerokich mas obywateli do jawnego,
manifestacyjnego głosowania na listy Bloku Stronnictw Demokratycznych. Obydwa
te cele partia osiągnęła. Jednak ogromna kampania polityczno-propagandowa miała też szereg innych zadań. Udało się doprowadzić do zmarginalizowania opozycji
i przewartościowania postaw mieszkańców województwa śląskiego oraz skłonić ich
do zaniechania oporu, i jeśli nie poparcia nowej władzy, to przynajmniej przyjęcia postawy przystosowawczej. Bardzo wymownie zmianę w nastrojach społecznych opisał
I sekretarz KP PPR w Rybniku Paweł Markwiok w datowanym na styczeń 1947 roku
sprawozdaniu organizacyjnym: „Zasadniczo wzrasta pogląd o słuszności naszej linii
politycznej i gospodarczej. Powszechny pogląd jest następujący: wybory [...] postawiły wszystkich malkontentów wobec faktu dokonanego, twierdzą teraz «my się już
z tem zgadzamy, niech tylko nam zrealizują plany zapowiedziane»”86.
Kampania miała też istotne znaczenie dla samej organizacji PPR. W jej toku skontrolowano polityczne zaangażowanie kilkudziesięciu tysięcy działaczy, odsuwając nieudolnych i wykluczając zbyt mało dyspozycyjnych czy nielojalnych. Partia uzyskała też
rzesze nowych aktywistów, którymi tuż po wyborach zaczęto zastępować mało operatywnych funkcjonariuszy aparatu partyjnego i ujawnionych w trakcie kampanii „reakcyjnych” pracowników administracji państwowej, samorządowej i przemysłowej87.
Partia wykonała zatem postawione przed nią zadania, zaś skutki wyborczego sukcesu niebawem mieli na sobie odczuć mieszkańcy Polski.
„Trybuna Robotnicza” nr 21 (962) z 21 I 1947 roku.
Wyniki wyborów w województwie śląskim WK PPR Katowice, C –82/78 z dn. 28 I 47 r., adresowane
do KC PPR Warszawa. [W:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. 2 (lipiec 1946 –
styczeń 1947). Red. M. Huchla i in. Wrocław 1997, s. 521–522.
86
AP Kat, zespół 12/1739 Komitet Powiatowy PPR w Rybniku (dalej: KP PPR Rybnik), sygn. 11, Sprawozdanie miesięczne KP PPR w Rybniku za styczeń 1947 roku, s. 95–96.
87
W lutym 1947 roku Wydział Personalny KW PPR w Katowicach skierował w teren Brygady Personalne,
by dokonały przeglądu kadr partyjnych, administracyjnych, samorządowych i przemysłowych. Ich członkowie wytypowali 1416 najofiarniejszych, sprawdzonych w czasie kampanii działaczy, spośród których
339 otrzymało skierowania do pracy w przemyśle, 111 do administracji, 150 „na różne kierown[icze]
stanowiska”. Brygady przygotowały też 868 wniosków o wymianę kadr administracyjnych i przemysłowych, w tym 437 dotyczących natychmiastowego usunięcia ze stanowiska. AP Katowice, KW PPR
Katowice, sygn. 686, Sprawozdanie z działalności Brygad Personalnych za luty 1947 roku, s. 2–4.
84
85
191
Adam Dziuba
Adam Dziuba
Betrügereien, Erpressung und Propaganda. Kampagne der Polnischen Arbeiterpartei
vor den Wahlen in den Gesetzgebenden Sejm am 19. Januar 1947 in der Woiwodschaft
Schlesien
Zusammenfassung
In dem Beitrag wurde der Verlauf der Wahlkampagne für den Gesetzgebenden Sejm
in der Woiwodschaft Schlesien im Jahr 1947 beschrieben. Laut den offiziell bekannt
gegebenen Wahlergebnissen hat der kommunistische Demokratische Block einen überwältigenden Sieg davongetragen. Wie der Autor feststellt, hat die Polnische Arbeiterpartei
(Polska Partia Robotnicza) in der Woiwodschaft Schlesien zwar gewonnen, aber der Sieg
war nicht so niederschmetternd, wie dies bekannt gemacht wurde. Das Ergebnis der
Wahlen widerspiegelte keine tatsächlichen politischen Präferenzen der Gesellschaft, sondern war vielmehr das kumulierte Resultat der Fälschungen und des auf die Gesellschaft
während der Wahlkampagne ausgeübten Drucks.
Adam Dziuba
Treachery, blackmail and propaganda. Polish Workers’ Party campaign before the
elections to the Legislative Sejm of 19th January 1947 in Silesia Province
Summary
The article presents the course of the electoral campaign to the Legislative Sejm in Silesia Province in 1947. According to published election results the Democratic Bloc swept
to a decisive victory. In the light of the author’s findings, Polish Workers’ Party (Polska
Partia Robotnicza) admittedly gained victory in Silesian Province, but not as great as the
authorities claimed. The elections result was not the reflection of political preferences of
the society, but an accumulated effect of treachery and pressure exerted on the society
during the electoral campaign.
192
nr
9 (2012)
Michał Skwara
Zawieszanie powiatowych zarządów
Polskiego Stronnictwa Ludowego
w województwie śląskim jako metoda walki
politycznej w okresie poprzedzającym wybory
do Sejmu Ustawodawczego w dniu 19 stycznia
1947 roku1
Kluczowe ustalenia na temat funkcjonowania systemu politycznego w Polsce zapadły 11 lutego 1945 roku w Jałcie podczas konferencji trójki przywódców koalicji
antyniemieckiej. W ogłoszonym po spotkaniu komunikacie postanowiono, że w Polsce najpierw powstanie rząd tymczasowy złożony z reprezentantów różnych opcji
politycznych, który następnie przeprowadzi „możliwie najprędzej wolne i niekrępowane wybory z udziałem wszystkich stronnictw demokratycznych i antyfaszystowskich”2. W dniach od 16 do 21 czerwca 1945 roku odbyły się w Moskwie negocjacje
pomiędzy przedstawicielami funkcjonującego w Polsce pod pełną kontrolą komunistów z Polskiej Partii Robotniczej (dalej: PPR) Rządu Tymczasowego, niektórymi politykami związanymi z emigracją polską w Londynie oraz politykami opozycji
z kraju. Z Londynu przybył przede wszystkim lider ludowców, były premier rządu
na emigracji, Stanisław Mikołajczyk3. Rozmowy przebiegały w atmosferze odzwierciedlającej oświadczenie Władysława Gomułki złożone w imieniu sił politycznych
sprawujących wówczas rządy w Warszawie, iż „Władzy raz zdobytej nie oddamy
nigdy”4. Nie bez znaczenia pozostawał fakt, iż niemal równocześnie z moskiewskimi
rozmowami na temat powołania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, odbył
się, także w Moskwie, w dniach 18–21 czerwca 1945 roku, pokazowy proces szesnastu aresztowanych przywódców Polski Podziemnej5. Zbieżność pomiędzy terminami
negocjacji nad powołaniem rządu i procesu politycznych przywódców Państwa Podziemnego można interpretować jako element nacisku na osoby znajdujące się w opozycji do tzw. Polski Lubelskiej, a jednocześnie jako podkreślenie nierównoprawności
Polski w relacjach ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich.
27 czerwca 1945 roku do kraju powrócił z Moskwy owacyjnie witany Stanisław Mikołajczyk, zaś następnego dnia objął funkcję wicepremiera i ministra rolnic1
2
3
4
5
się w 70-rocznicowym dniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego w województwie śląskim, to jest 19
stycznia 2012 roku.
Cz. Osękowski: Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce. Warszawa 2000, s. 9.
Tamże, s. 10–11.
A. L. Sowa: Historia polityczna Polski 1944–1991. Kraków 2011, s. 51.
A. Paczkowski: Stanisław Mikołajczyk czyli klęska realisty. Warszawa 1991, s. 133.
193
Michał Skwara
twa w powstającym Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej. 8 lipca 1945 roku
z konspiracji wyszli działacze Stronnictwa Ludowego „Roch”, ale rozmowy mające
doprowadzić do scalenia „koncesjonowanego” przez komunistów Stronnictwa Ludowego (dalej: SL) ze skupionymi wokół Mikołajczyka działaczami zostały przez
komunistów storpedowane. W tej sytuacji Mikołajczyk zdecydował się na powołanie
Polskiego Stronnictwa Ludowego (dalej: PSL), które szybko nabrało charakteru opozycyjnego wobec systemu rządów w Polsce6.
PPR obawiając się klęski w wyborach przeprowadzonych z poszanowaniem demokratycznych procedur7, wespół z przedstawicielami Polskiej Partii Socjalistycznej
(dalej: PPS), podjął pod koniec 1945 roku rozmowy z PSL na temat stworzenia bloku wyborczego obejmującego wszystkie legalnie działające w kraju partie. Oznaczało
to faktyczne przekształcenie wyborów w plebiscyt. PSL, któremu zaproponowano
20 procent miejsc w przyszłym Sejmie, dostrzegł w propozycji PPR próbę marginalizacji, wiążącą się z niemożnością przeforsowania własnych projektów ustaw, toteż
zdecydował się na wystawienie własnej listy wyborczej8.
Wyłonienie się ugrupowania politycznego, które stanowiło silną opozycję polityczną wobec obozu władzy, skłoniło PPR i PPS do poszukiwania sposobu na odsunięcie
wyborów w czasie. Taką możliwość mogło stworzyć referendum nad zagadnieniami
strategicznymi dla państwa i ludności kraju. Według części badaczy, mimowolnym
pomysłodawcą referendum był sam Mikołajczyk, który 22 lutego 1946 roku w czasie
spotkania PPR, PPS i PSL w sprawie bloku wyborczego w luźnej uwadze wypowiedział się za możliwością odbycia takiej formy głosowania nad przyszłą konstytucją.
Uwaga ta miała związek z odbytym kilka miesięcy wcześniej referendum konstytucyjnym we Francji 9.
Referendum, które rozstrzygałoby istotne ustrojowe problemy państwa i stało
się narzędziem do odsunięcia w czasie wyborów parlamentarnych, pozwalało także
aparatowi administracyjnemu będącemu pod kontrolą PPR na, z jednej strony, realne oszacowanie poparcia społecznego dla poszczególnych ugrupowań, z drugiej zaś
strony na testowanie form i metod wywarcia skutecznego nacisku na przeciwników
politycznych i wyborców. Krajowa Rada Narodowa uchwaliła regulamin wyborczy na
posiedzeniu 26 kwietnia 1946 roku, kiedy to między innymi nie uwzględniła wniosku PSL o przeprowadzenie wyborów do Sejmu w dniu 26 lipca 1946 roku10.
Tamże, s. 139–140, 145–146.
Rozbudowa struktur Polskiego Stronnictwa Ludowego (dalej: PSL) w kraju zbiegła się w czasie z wyborami parlamentarnymi na Węgrzech, gdzie sytuacja polityczna była podobna do polskiej i gdzie również
stacjonowała Armia Czerwona. W wyborach węgierskich, których wyniki ogłoszono w listopadzie 1945
roku, wygrała z 57-procentowym poparciem Niezależna Partia Drobnych Rolników, będąca dosyć
dokładnym odpowiednikiem PSL. Tegoż: Od sfałszowanego zwycięstwa do prawdziwej klęski. Kraków
1999, s. 13.
8
Cz. Osękowski: Referendum..., s. 19–20.
9
Tamże, s. 17, 23. Za taką koncepcją opowiadają się A. Paczkowski i R. Turkowski. T. Marczak uważa, że
inicjatywa referendum wyszła z PPS.
10
B. Bidzińska-Jakubowska: Śląsk Opolski w latach 1945–1947. Polityczna strategia budowy „bloku
demokratycznego”. Opole 2000, s. 125. Sformułowane pytania o likwidację Senatu, utrwalenie w Konstytucji ustroju gospodarczego opartego na reformie rolnej i nacjonalizacji przemysłu oraz utrwalenia
granicy Polski na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej rozpatrywane łącznie były dla PSL niewygodne.
Wobec wezwania Polskiej Partii Robotniczej (dalej: PPR) i podporządkowanych jej partii do pozytywnej
odpowiedzi na wszystkie trzy pytania Stanisław Mikołajczyk został postawiony w kłopotliwej sytuacji,
albowiem musiał jedno z nich zanegować, ponieważ w innym wypadku udział PSL w głosowaniu nie
6
7
194
Zawieszanie
powiatowych zarządów
Polskiego Stronnictwa Ludowego...
Wpływy polityczne PPR w społeczeństwie polskim wiosną 1946 roku nadal były
niewielkie. Dlatego też komuniści poza oficjalnymi działaniami politycznymi i propagandowymi skupili się na organizacyjnej stronie głosowania, np. obsadzali swoimi
ludźmi organy głosowania, zwłaszcza okręgowe i obwodowe komisje wyborcze11. Nie
miało to jednak znaczenia decydującego, albowiem referendum zostało przez nich
przegrane, choć oficjalny komunikat wskazywał na zwycięstwo linii politycznej obozu władzy. To „zwycięstwo” było oczywiście efektem fałszerstwa, z czego większość
społeczeństwa zdawała sobie sprawę. Obecnie szacuje się, że na pierwsze pytanie
„tak” odpowiedziało 26,9%, na drugie 42%, a na trzecie 66,9% głosujących12.
Władze wyciągnęły naukę z porażki. W przygotowaniach do wyborów do Sejmu
Ustawodawczego obok struktur PPR kluczową rolę miał odegrać w pełni dyspozycyjny
wobec komunistów aparat bezpieczeństwa. Koncepcja Ministerstwa Bezpieczeństwa
Publicznego (dalej: MBP) na czas kampanii wyborczej do Sejmu zakładała ścisłe współdziałanie z PPR i przewidywała w szczególności nadzór nad procesem formowania
komisji wyborczych i inwigilację osób wchodzących w ich skład, kontrolę kandydatów
na posłów, poprowadzenie wyborców do wyborów w sposób zorganizowany, jawność
głosowania, sparaliżowanie działalności PSL i wszystkich organizacji podziemnych,
zwłaszcza Narodowych Sił Zbrojnych (dalej: NSZ) i Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (dalej: WiN), oraz stosowanie na szeroką skalę represji i aresztów prewencyjnych,
szczególnie wobec aktywu gminnego, powiatowego i wojewódzkiego PSL13.
Rozesłany pro memoria przez MBP, niedatowany niestety dokument (pochodzący
z okresu kampanii przed wyborami sejmowymi) wskazywał wyraźnie jaką strategię ma
zamiar zastosować aparat bezpieczeństwa wobec Mikołajczyka i jego ludowców. Pisano
w nim: „PSL – legalna baza dla całego frontu reakcji. Wobec zbliżających się wyborów,
aby zawęzić bazę reakcji, należy wzmocnić uderzenie w reakcję PSL-owską. Wszystkie
organizacje PSL, które mają łączność z podziemiem terrorystycznym, jak również te
organizacje, które uprawiają jawnie wrogą propagandę i działalność, winny ulec rozwiązaniu w krótkim czasie”14. W tak nakreślony scenariusz wpisały się działania Urzędu
Bezpieczeństwa (dalej: UB) wobec ludowców w drugiej połowie 1946 roku.
PSL w województwie śląskim zaczęło się kształtować latem 1945 roku. W lipcu
1945 roku część działaczy Stronnictwa Ludowego sympatyzujących ze Stanisławem
Mikołajczykiem rozważała koncepcję zwołania zjazdu wojewódzkiego, na którym doszłoby do odsunięcia od władzy działaczy prokomunistycznych i powołania nowego
zarządu z Julianem Mikołajczykiem na czele. Ostatecznie próba ta nie powiodła się
na skutek zdecydowanie negatywnej postawy części działaczy SL. Inaczej ukształtowała się sytuacja na szczeblu lokalnym, bowiem w poszczególnych powiatach zwolennicy PSL doprowadzili do przekształcenia komórek SL w ogniwa PSL lub do
powstania kół PSL. Jako pierwsi zrobili to działacze z powiatu katowickiego, zaś
miałby sensu. W tej sytuacji PSL wezwał do negatywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie (co zresztą
było sprzeczne z przedwojennymi hasłami ludowców). B. Barnaszewski: Polityka PPR wobec zalegalizowanych partii i stronnictw. Warszawa 1996, s. 114; Cz. Osękowski: Referendum…, s. 41.
11
Cz. Osękowski: Referendum..., s. 41.
12
Tamże, s. 143.
13
Cz. Osękowski: Wybory do sejmu z 19 stycznia 1947 r. Poznań 2000, s. 59–60.
14
Cyt. za: D. Węgrzyn: Przepis na „cud nad urną”. Rola aparatu bezpieczeństwa w kampanii wyborczej
i wyborach do Sejmu Ustawodawczego z 1947 r. w powiecie rybnickim. [W:] Studia z dziejów ziemi
rybnicko-wodzisławskiej w latach 1945–1989. Red. A. Dziurok, B. Kloch. Rybnik 2011, s. 86.
195
Michał Skwara
w ich ślady poszli inni. Pod koniec 1945 roku SL w województwie śląskim już tylko
wegetowało15.
Rozwój terenowych struktur PSL w województwie śląskim spowodował, że Naczelny Komitet Wykonawczy tej partii w Warszawie na początku lipca 1946 roku
powołał Zarząd Wojewódzki Stronnictwa z siedzibą w Katowicach, który w dniu
6 lipca rozpoczął prace w składzie: Edward Kaleta – prezes, Władysław Zaremba,
Ernest Zmarzły – wiceprezesi, Bronisław Załęski – sekretarz, Stanisław Kozaczka –
skarbnik, Alojzy Mokry, Ludwik Paszek, Kazimierz Stawarski, Jan Błaszczyk, Maria
Zającówna, Stanisław Wałek – członkowie. Zarządowi Wojewódzkiemu podlegały
zarządy powiatowe PSL grupujące od około 20 do 40 kół w każdym z powiatów16.
W połowie 1946 roku PSL na terenie województwa śląskiego znajdowało się
w szczytowej fazie rozwoju W okresie referendum organy bezpieczeństwa państwa
szacowały liczbę członków tej partii w województwie śląskim na około 50 000 osób,
zorganizowanych w 558 kołach17. Na samym tylko Śląsku Opolskim było w przybliżeniu 14 000 członków PSL18. Według danych przedstawionych na statutowym
zjeździe śląskiej organizacji PSL w dniu 26 października 1946 roku w 558 kołach
skupionych było 97 459 członków. Faktycznie wydano 46 360 legitymacji19.
Władze katowickiej organizacji PPR swoje stanowisko wobec PSL jednoznacznie
określiły już podczas posiedzenia egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego 26 września 1945 roku. Zalecono wówczas, by nie przyjmowano przedstawicieli Stronnictwa do międzypartyjnych komisji porozumiewawczych (ustalających wówczas m.in.
składy rad narodowych). II sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Ryszard Strzelecki
nakazywał, by za wszelką cenę wspierać SL, zaś Stefan Staszewski zakomunikował:
„Myśmy dotychczas kampanii przeciwko PSL nie robili, dlatego też obecnie – już
od zaraz powinniśmy tę akcję wszcząć i to w bardzo ostrych formach”20. Niebawem
PPR przystąpiła do zwalczania opozycji, nie wahając się przed sięgnięciem po metody z pogranicza legalności. Na przykład w powiecie grodkowskim PPR wespół z UB
czynnie zwalczały organizację struktur stronnictwa – prezes Zarządu Powiatowego
został z końcem grudnia 1945 roku aresztowany za antypaństwowe wypowiedzi i tak
skutecznie zastraszony, że podporządkował się dyspozycjom PPR nakazującym mu
dezawuować PSL”21.
Do rozpoczęcia kampanii politycznej poprzedzającej referendum PSL w województwie śląskim tylko w niektórych powiatach zdecydowało się na w pełni jawną
K. Miroszewski: Polskie Stronnictwo Ludowe. [W:] Województwo ślaskie 1945–1950. Zarys dziejów
politycznych. Red. A. Dziurok, R. Kaczmarek. Katowice 2007, s. 307.
16
Tamże, s. 314.
17
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach (dalej: AIPN Ka), zespół Wojewódzki Urząd
Spraw Wewnętrznych w Katowicach (dalej: WUSW Katowice), sygn. 032/10, cz. 1, Historia PSL
w Wojew. Śl.-Dąbrowskim, opracowanie Sekcji II Wydziału V WUBP w Katowicach, 15 III 1948 roku,
s. 23.
18
B. Bidzińska-Jakubowska: Polskie Stronnictwo Ludowe na Śląsku Opolskim i jego miejsce w antykomunistycznej opozycji w latach 1945–1947. Opole 1993, s. 42.
19
K. Miroszewski: Polskie Stronnictwo Ludowe..., s. 314.
20
Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej: AP Kat), zespół 12/1718 Komitet Wojewódzki PPR w Katowicach (dalej: KW PPR Katowice), sygn. 9, Protokół z posiedzenia egzekutywy KW PPR w Katowicach w dniu 26 IX 1945 roku, s. 53–54.
21
R. Dziechciarz, A. Badura: Wobec legalnej opozycji i jej działaczy. [W:] Fundament systemu zniewolenia.
Z działalności struktur Urzędu Bezpieczeństwa w Katowicach 1945–1956. Red. A. Dziurok, A. Dziuba.
Katowice 2009, s. 227.
15
196
Zawieszanie
działalność. Zwłaszcza na Śląsku Opolskim nie ujawniano ani lokalnych liderów, ani
też liczby kół czy zasięgu organizacyjnego. Nie rejestrowano też działalności partyjnej
w starostwach, a spotkania członkowskie odbywały się na poły konspiracyjnie. Skutecznie utrudniało to kontrakcję PPR i aparatu bezpieczeństwa. Ten stan rzeczy uległ
jednak zmianie w momencie rozpoczęcia przez partię przygotowań do referendum.
W toku kampanii UB rozpoznał lokalnych liderów i aktywnych działaczy Stronnictwa,
zaś sfałszowane zwycięstwo PPR i jej sojuszników ujawniło zakres jego wpływów22.
Po referendum na terenie województwa śląskiego na szeroką skalę rozpoczęto akcję paraliżowania działalności struktur lokalnych PSL poprzez podejmowanie decyzji
o zawieszaniu powiatowych zarządów PSL. Można założyć, w oparciu o przykład
zawieszenia Zarządu Powiatowego PSL w Pszczynie, że decyzje takie podejmowane
były po uprzednim skierowaniu stosownego wniosku wraz z uzasadnieniem przez
Naczelnika Wydziału V Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (dalej:
UBP) w Katowicach do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie Julii Brystygier23. Sama decyzja zapadała jednak najprawdopodobniej na poziomie powiatowych
władz administracji państwowej. W tym przypadku przyjąć należy, że wydawał ją
właściwy miejscowo starosta powiatowy, powierzając jej wykonanie władzom bezpieczeństwa.
Jeszcze przed referendum, 12 czerwca 1946 roku, jako pierwszy zawieszony został we wskazanym wyżej trybie Powiatowy Zarząd PSL w Zawierciu oraz zarządy
podległych mu kół. Powodem tej decyzji było wiązanie przez aparat bezpieczeństwa
działalności PSL z działalnością podziemia niepodległościowego, szczególnie z oddziałem Konspiracyjnego Wojska Polskiego (dalej: KWP) „Wędrowiec” pod dowództwem
Pawła Heczki ps. „Edek” i z oddziałem Władysława Musialika ps. „Bolesław”24. Odział
Władysława Musialika ps. „Bolesław” rzeczywiście operował w północnej części powiatu zawierciańskiego, ale nie dotarł tam nigdy oddział „Wędrowiec”, którego kryjówki (i akcje) zlokalizowane były w południowej części województwa. Oznacza to,
iż sformułowana w dokumentach teza władz bezpieczeństwa w tym przypadku nie
była do końca precyzyjna. O fakcie zawieszenia władz powiatowych PSL nie zostały powiadomione władze wojewódzkie Stronnictwa. Funkcjonariusze UBP dokonali
rewizji i zamknięcia wszystkich sekretariatów PSL na terenie powiatu: w Zawierciu,
Żarkach, Koziegłowach, Mrzygłodzie, Mierzęcicach i Niegowej25.
Już po referendum, 15 lipca 1946 roku, zawieszono z kolei działalność Powiatowego Zarządu PSL w Cieszynie. Władze bezpieczeństwa zarzuciły PSL związki
z oddziałem „Wędrowiec”, który miał korzystać z pomocy członków Stronnictwa
udzielających mu kwater26. Faktycznie na terenie powiatu cieszyńskiego funkcjonoA. Dziuba: Opozycja, przystosowanie, bierność. Postawy polityczne ludności pochodzenia kresowego na
Górnym Śląsku w latach 1945–1948 (wydruk udostępniony przez Autora).
23
AIPN Ka, WUSW w Katowicach, sygn. 032/7 cz. II, Wniosek Naczelnika Wydziału V WUBP w Katowicach do Dyrektora Departamentu V MBP o rozwiązanie PSL-u na terenie powiatu pszczyńskiego,
9 X 1946 roku, s. 23–25.
24
AIPN Ka, WUSW w Katowicach, sygn. 032/10 cz. 1, Historia PSL w Wojew. Śl.-Dąbrowskim, opracowanie Sekcji II Wydziału V WUBP w Katowicach, 15 III 1948 roku, s. 23.; T. Kurpierz: Wojskowy
wymiar sprawiedliwości. [W:] Województwo Śląskie 1945–1950..., s. 262; A. Dziuba: Organizacje
podziemnej konspiracji. [W:] Województwo Śląskie 1945–1950..., s. 368, 373, 384–385.
25
K. Miroszewski: Polskie Stronnictwo Ludowe..., s. 315–316.
26
AIPN Ka, WUSW Katowice, sygn. 032/10 cz. 1, Historia PSL w Wojew. Śl.-Dąbrowskim, opracowanie
Sekcji II Wydziału V WUBP w Katowicach, 15 III 1948 roku, s. 24–25.
22
197
Michał Skwara
wała Komenda Powiatowa „Wędrowiec” Okręgu Śląskiego Konspiracyjnego Wojska
Polskiego „Klimczok”, w ramach której operował wspomniany wcześniej oddział partyzancki „Wędrowiec”. Nadmienić należy, iż do spektakularnych akcji tego oddziału
na terenie powiatu cieszyńskiego należało między innymi wtargnięcie 6 kwietnia
1946 roku na zebranie PPR w Cieszynie, gdzie zastrzelono tamtejszego sekretarza
PPR Józefa Szewczyka. Faktycznie, istniały też personalne związki między członkami
oddziału a kilkoma działaczami PSL, lecz nie sięgały one poziomu Zarządu Powiatowego Stronnictwa27.
22 września 1946 roku zawieszono działalność Powiatowego Zarządu PSL w Bielsku28. Władze bezpieczeństwa stały na stanowisku, iż funkcjonowanie PSL na tym
terenie pozostaje w ścisłym związku z działalnością oddziału NSZ pod dowództwem
Henryka Flamego ps. „Bartek”. W związku z tym, poza zawieszeniem władz powiatowych PSL, tego samego dnia aresztowano czołowych działaczy PSL z powiatu
bielskiego. Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach w dniu 19 grudnia 1946 roku
skazał Józefa Pieniążka, Władysława Drozda, Jana Filapka na karę 10 lat więzienia,
Antoniego Gąszczyka – na karę 8 lat więzienia, a Franciszka Szustera, Stanisława
Gruszkę i Ludwika Ochódka – na karę 5 lat więzienia. Wszyscy zostali pozbawieni praw publicznych na pięć lat, orzeczono także wobec nich przepadek mienia29.
Franciszek Szuster, Antoni Gąszczyk i Władysław Drozd stanęli pod niemal jednobrzmiącymi zarzutami, iż pełniąc różne funkcje w Powiatowym Zarządzie PSL
w Bielsku, udzielali pomocy „bandom spod znaku NSZ” i „bandzie KWP”, które
usiłowały przemocą zmienić ustrój państwa. Działanie to miało, między innymi, polegać na tym, że podrywali autorytet władz, w tym „organów bezpieczeństwa i partii
demokratycznych” (czyli PPR i jej aliantów). Owo „podrywanie autorytetu” miało
przybierać różne formy, przy czym należało do nich także formułowanie zarzutów
przeciwko tym organom i instytucjom. Józef Pieniążek został oskarżony o udzielanie
pomocy „bandzie KWP” poprzez dostarczanie jej kwater, żywności i informacji, Jan
Filapek został oskarżony o udzielanie pomocy „bandzie NSZ” poprzez zaopatrywanie
jej w żywność, Stanisław Gruszka został oskarżony o udzielanie pomocy „bandzie
NSZ” poprzez udzielanie jej schronienia i informacji, natomiast Ludwika Ochódka
oskarżono o przechowywanie broni30. Już pobieżna analiza treści części zarzutów
rodzi wątpliwość natury prawno-karnej, jak polemika z przeciwnikami politycznymi
ma się do usiłowania „usunięcia przemocą organów władzy zwierzchniej Narodu”31.
A. Dziuba: Podziemie poakowskie w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945–1947. Kraków
2005, s. 235.
28
AIPN Ka, WUSW Katowice, sygn. 032/10 cz. 1, Historia PSL w wojew. Śl.-Dąbrowskim, opracowanie
29
K. Miroszewski: Polskie Stronnictwo Ludowe..., s. 317; AIPN Ka, sygn. 1/52, Akta Wojskowego Sądu
Rejonowego w Katowicach w sprawie p-ko Szusterowi Franciszkowi, Gąszczykowi Antoniemu, Drozdowi Władysławowi, Pieniążkowi Józefowi, Filapkowi Janowi, Gruszce Stanisławowi, Ochódkowi
Ludwikowi, Wyrok 19 XII 1946 roku, s. 232–240.
30
AIPN Ka, sygn. 1/52, Akta Wojskowego Sądu Rejonowego w Katowicach w sprawie p-ko Szusterowi
Franciszkowi, Gąszczykowi Antoniemu, Drozdowi Władysławowi, Pieniążkowi Józefowi, Filapkowi
Janowi, Gruszce Stanisławowi, Ochódkowi Ludwikowi, Akt oskarżenia 19 XII 1946 roku, s. 206–
217.
31
Art. 86 dekretu PKWN z dnia 23 IX 1944 roku. Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dz. U. z dnia 30 IX
1944 roku) stanowił: §1 Kto usiłuje przemocą usunąć ustanowione organa władzy zwierzchniej Narodu
albo zagarnąć ich władzę, podlega karze więzienia na czas nie krótszy od 5 lat albo karze śmierci, § 2
27
198
Zawieszanie
W Rybniku władze bezpieczeństwa także, tak jak miało to miejsce w przypadku
Zawiercia i Cieszyna, powiązały funkcjonowanie PSL z działalnością oddziału „Wędrowiec”. W związku z czym w październiku 1946 roku zawieszono działalność tamtejszego Powiatowego Zarządu32 (faktycznie w powiecie rybnickim działała Komenda
Powiatowa KWP „Leśniczówka”). Jako podstawę do zawieszenia przytaczano także
bardziej ogólny powód, to jest „współpracę z bandami”, choć aparat bezpieczeństwa
nie zdołał jej w żaden sposób udowodnić. Mimo to 16 października przeprowadzono
rewizję w siedzibie Zarządu PSL w Rybniku i skonfiskowano wszystkie pisma, druki,
legitymacje, deklaracje PSL, pieniądze, pieczątki oraz maszynę do pisania, a sam lokal opieczętowano. Dokonano także rewizji w siedzibach podległych kół w Rybniku,
Ligocie, Kleszczowie, Rogoźnem, Roju, Świerklanach Górnych i Dolnych, Marklowicach, Popielowie, Czuchowie, Knurowie, Ciężkowicach. Przeszukania te okazały
się bezowocne, a sam prezes Zarządu Powiatowego Stronnictwa Wilhelm Bojdoł był
całkowicie zaskoczony rozwojem sytuacji, bowiem pozostawał w dobrych relacjach
z odwołanym niedawno szefem Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
w Rybniku Marianem Wróblem33. Bojdoł został zresztą niebawem z aresztu zwolniony, ale aresztowano go ponownie w okresie wyborów do Sejmu Ustawodawczego.
Wraz z nim zatrzymano innych liderów rybnickiego PSL, co uniemożliwiło skutecznie jakąkolwiek działalność Stronnictwa. Pod koniec 1947 roku miejscowa PPR mogła z satysfakcją skonstatować, że przywódcy PSL „stchórzyli” i przedzierzgnęli się
w „demokratów”34.
Również 16 października 1946 roku zawieszono działalność Zarządu Powiatowego PSL w Pszczynie35. Powód był analogiczny do tego w Rybniku: na terenie powiatu
funkcjonowanie PSL wiązało się z działalnością oddziału „Wędrowiec”. Akurat w tym
przypadku fakt działalności oddziału „Wędrowiec” na tamtym terenie nie ulega wątpliwości, choć teza o jego związkach z pszczyńskimi ludowcami była bezzasadna. 9
października 1946 roku Naczelnik Wydziału V Wojewódzkiego UBP w Katowicach
Kucharski skierował do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie Julii Brystygier wniosek o rozwiązanie PSL-u na terenie powiatu pszczyńskiego. W uzasadnieniu
wniosku stwierdził między innymi, iż na terenie powiatu pszczyńskiego działalność
PSL jest ściśle powiązana z „bandami” NSZ-etu i WiN-u. Z treści uzasadnienia wniosku wynikało, iż Prezes Powiatowego Zarządu PSL w Pszczynie Ludwik Paszek był
w stałym kontakcie z żołnierzami oddziału NSZ „Pszczółka” pod dowództwem Franciszka Machalicy i dostarczał im informacji o działalności PPR. Nadto Ludwik Paszek
miał zaopatrywać „bandę” w amunicję i żywność, a także udzielać jej informacji,
które pozwoliły na dokonanie czterech napadów, w których pobito i obrabowano
„działaczy demokratycznych”. Według organów bezpieczeństwa Ludwik Paszek miał
nakłaniać do zamordowania komendanta Milicji Obywatelskiej z posterunku w miejKto usiłuje przemocą zmienić ustrój Państwa Polskiego, podlega karze więzienia na czas nie krótszy od
lat 5 albo karze śmierci.
32
Sekcji II Wydziału V WUBP w Katowicach, 15 III 1948 roku, s. 24–25; A. Dziuba: Podziemie poakowskie…, s. 220–234.
33
D. Węgrzyn: Przepis..., s. 86.
34
Tamże, s. 87.
35
199
Michał Skwara
scowości Mizerów. Z uzasadnienia wniosku wynika także, iż Franciszek Bronowski
– skarbnik koła PSL w Jankowicach – udzielał schronienia oddziałowi WiN-u pod
dowództwem „Groma”36, a także miał werbować do oddziału i brać udział w napadach, z których łup miał być dzielony u niego w domu. W dalszej części wniosku
stwierdzono, iż Bolesław Wuzik, członek koła PSL w Brzeszczach, udzielał schronienia członkom oddziału „Pszczółka” oraz dostarczał im broń i amunicję37. 17 października 1946 roku, to jest dzień po wydaniu decyzji o zawieszeniu Powiatowego
Zarządu PSL, zatrzymano jego wiceprezesa Józefa Grochowskiego, przy czym jako
powód podano współpracę z bandą NSZ, nielegalne posiadanie broni, a także dozbrojenie bandy poprzez oddanie im pistoletu i karabinu kbk. Represje wobec innych
członków PSL na tamtym terenie były kontynuowane, a jako powód podawano tu
organizowanie tajnego aparatu PSL działającego na szkodę rządu demokratycznego.
Właśnie za organizowanie tajnego aparatu wyborczego 14 grudnia 1946 roku aresztowano Szczepana Szygułę38.
W Będzinie 28 listopada 1946 roku zawieszono działalność Powiatowego Zarządu PSL za szerzenie propagandy antypaństwowej39. Według WUBP w Katowicach
działalność tamtejszego powiatowego zarządu polegała głównie na bojkotowaniu
referendum i reformy rolnej. Wedle UB, PSL miało po referendum rozpowszechniać „fałszywą propagandę”, zalecającą, by chłopi bezrolni nie wyjeżdżali na ziemie
zachodnie, albowiem Anglosasi nie zgodzą się na ich włączenie do Polski. W związku z tym przeprowadzono szereg rewizji, które doprowadziły do zakwestionowania
kilku sztuk broni krótkiej oraz ulotek o treści antypaństwowej. Członków PSL posądzano też o współpracę z „bandami”, która miała polegać, jak to ujmowano, na
udzielaniu schronienia i żywności członkom podziemia40. Z tego powodu funkcjonariusze UB dokonali aresztowania kilku działaczy PSL, między innymi Jana Czarnego,
Stanisława Lorenca, Adama Pniaka, Zdzisława Rokickiego, Antoniego Sapińskiego.
W późniejszym okresie, przed samymi wyborami, 16 stycznia 1947 roku zatrzymano
czternastu mężów zaufania PSL, przez co uniemożliwiono im nadzór nad przebiegiem wyborów41.
Również 28 listopada 1946 roku zawieszono działalność Powiatowego Zarządu
PSL w Grodkowie, za, jak to nazwano, „współpracę z bandami i antypaństwowe wystąpienia”42. PSL powstało tam w październiku 1945 roku z inicjatywy wójta gminy
Faktycznie grupa taka działała w miejscowościach powiatu pszczyńskiego, nie miała natomiast związku
ze strukturami Zrzeszenia WiN, aczkolwiek używała jego nazwy.
37
AIPN Ka, WUSW Katowice, sygn. 032/7 cz. II, Wniosek Naczelnika Wydziału V WUBP w Katowicach do Dyrektora Departamentu V MBP o rozwiązanie PSL-u na terenie powiatu pszczyńskiego
z 9 X 1946 roku, s. 23–25.
38
K. Miroszewski: Polskie Stronnictwo Ludowe..., s. 317. Dla aparatu bezpieczeństwa pod pojęciem „tajnego aparatu wyborczego” kryli się ci spośród działaczy PSL, którzy pomimo zawieszenia powiatowych
zarządów partii, kontynuowali polityczną działalność przedwyborczą lub w warunkach niedopuszczenia
do wyborów w danym okręgu wyborczym listy kandydatów PSL usiłowali zarejestrować tzw. dziką
listę.
39
40
Sekcji II Wydziału V WUBP w Katowicach, 15 III 1948 roku, s. 38.
41
K. Miroszewski: Polskie Stronnictwo Ludowe..., s. 318.
42
36
200
Zawieszanie
Stary Grodków – Józefa Labuza, który został prezesem powiatowym Stronnictwa.
Jeszcze w 1945 roku funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa aresztowali go pod
pozorem antypaństwowej działalności, skutecznie zastraszyli, a następnie zwolnili.
Działalność Stronnictwa na jakiś czas zamarła. Od marca 1946 roku ponownej organizacji PSL podjął się Stanisław Romanowski, przesiedleniec z powiatu prudnickiego. Przed referendum ludowym 30 czerwca 1946 roku został aresztowany pod
zarzutem nielegalnego posiadania broni i przynależności do Narodowych Sił Zbrojnych. Skazano go na 8 lat więzienia. Został wprawdzie zwolniony w ramach amnestii po wyborach do Sejmu Ustawodawczego, ale postawione mu wcześniej zarzuty
pozwoliły UB powiązać PSL z podziemiem. Wbrew twierdzeniom funkcjonariuszy
aparatu bezpieczeństwa nie sposób było dowieść Romanowskiemu konspiracyjnych
kontaktów (przez jakiś czas w powiecie funkcjonowała wprawdzie komórka Zrzeszenia „WiN”, ale jej kierownik opuścił teren, zrywając przy okazji kontakty, zaś UB nie
wpadła wówczas na trop organizacji; z powiatu niemodlińskiego sporadycznie docierał na tereny powiatu grodkowskiego enigmatyczny oddział NN „Zagłoby”, którego
członkowie zginęli w starciach z UB i Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego)43.
W Lublińcu działalność Powiatowego Zarządu PSL zawieszono 9 grudnia 1946
roku za przynależność jego członków do „bandy Lasy”44. Nadmienić należy, iż na
terenie powiatu lublinieckiego działała w ramach struktur KWP Komenda Powiatowa „Lipy”, zorganizowana przez Wojciecha Kosmalę ps. „Wiarus”. W kwietniu
1946 roku „Wiarus” przystąpił do rozbudowy organizacji. Przedstawił propozycję
wstąpienia do niej Józefowi Przykucie, wiceprezesowi PSL w powiecie lublinieckim oraz Teodorowi Jaworskiemu, kierownikowi referatu prawno-administracyjnego
w Starostwie Powiatowym w Lublińcu, od lutego 1945 roku członkowi PPR. Gdy
ci się zgodzili, „Wiarus” odebrał od nich przysięgę w swoim mieszkaniu w kwietniu
1946 roku. Zwerbowanie do współpracy Jaworskiego pozwoliło na pozyskiwanie
informacji o przedsięwzięciach administracji na szczeblu lokalnym45. Oczywiście wykazanie związków Jaworskiego z podziemiem niepodległościowym nie spowodowało
zawieszenia powiatowych struktur PPR.
Pierwsze zawieszenie powiatowego zarządu PSL miało miejsce w Zawierciu jeszcze w okresie przedreferendalnym (można zatem uznać że było prekursorskie w stosunku do taktyki zaproponowanej przez MBP w cytowanym już dokumencie pro
memoria), jednak działanie to na terenie województwa śląskiego weszło na stałe do
kanonu działań represyjnych wobec opozycji dopiero w okresie przedwyborczym.
Zawieszanie powiatowych zarządów PSL miało miejsce na terenach, na których
Tamże; A. Dziuba: Grodków i powiat grodkowski w latach 1945–1947. [W:] Z dziejów Grodkowa i ziemi grodkowskiej. Red. R. Kaczmarek. Grodków 2008, s. 134–135. Oddział „Zagłoby” używał nazw
NSZ i WiN, ale z żadną z tych organizacji związków nie miał. Przeprowadził kilka akcji w powiecie
niemodlińskim i grodkowskim. W sierpniu 1946 roku bunkier grupy został otoczony przez funkcjonariuszy UB i żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W trzygodzinnej walce zginęli wszyscy
spośród 29 osaczonych członków oddziału. Żaden nie trafił do niewoli, nie został ranny – zastrzelony
został nawet żołnierz oddziału „Zagłoby”, który wskazał bunkier. AIPN Ka, WUSW Katowice, sygn.
08/1586, Charakterystyka bandy „Zagłoby” opracowana przez szefa PUBP Niemodlin Bedlewskiego,
k. 1; tamże, Napady i morderstwa dokonane przez bandę „Zagłoby”, k. 7; tamże, Raport szefa PUBP
w Niemodlinie, brak daty, k. 23.
44
45
A. Dziuba: Podziemie poakowskie…, s. 248.
43
201
Michał Skwara
podziemie niepodległościowe było aktywne. Wyjątek stanowił przypadek powiatu
grodkowskiego, gdzie trudno mówić o stałych, dostrzeżonych przez UB, działaniach
podziemia niepodległościowego. Fakt zawieszania powiatowych zarządów stanowił
podstawę do dalszych represji wobec członków PSL na danym terenie, albowiem
próba prowadzenia działalności politycznej po zawieszeniu wiązała się, jak to określały władze bezpieczeństwa, z próbą utworzenia „tajnego aparatu wyborczego” i była
zwalczana jako aktywność konspiracyjna.
W tym kontekście na uwagę zasługuje treść rozmowy z 18 grudnia 1946 roku
w siedzibie Powiatowego UBP w Cieszynie, gdzie tamtejszy szef Urzędu podejmował delegata PSL, posła do Krajowej Rady Narodowej, Czesława Bryję. W czasie
rozmowy szef Powiatowego UBP oświadczył, że organa bezpieczeństwa na podstawie ordynacji wyborczej nie będą przeszkadzać żadnej legalnie istniejącej partii
lub grupie ludzi, przeciwnie – będą robić wszystko, aby zabezpieczyć ład, porządek
i umożliwić obywatelom swobodę wypowiedzi w dniu wyborów. Na pytanie posła
Bryi jakie stanowisko zajmie Powiatowy UBP wobec PSL, szef Urzędu odpowiedział,
iż w dniu 14 lipca 1946 roku działalność tego stronnictwa w powiecie cieszyńskim
została zawieszona na skutek współpracy niektórych wybitnych aktywistów PSL
z „bandami” i dlatego działalność Stronnictwa nie może być dozwolona w powiecie
bez decyzji wyższych władz46.
Opisana wymiana zdań wskazuje, iż najpierw w celu zawieszenia władz powiatowych Stronnictwa tego czy innego powiatu poszukiwano pretekstu, np. w postaci
kojarzenia działalności członków PSL z podziemiem niepodległościowym, natomiast
gdy już akt zawieszenia nastąpił, to właśnie z tego faktu wynikały dalsze szykany
i utrudnienia w prowadzeniu działalności wyborczej i, szerzej, politycznej. Współpraca z podziemiem pojedynczych członków PSL stanowiła podstawę do wydawania
decyzji o zawieszaniu zarządów powiatowych PSL, przy czym analogiczne sytuacje
w przypadku innych ugrupowań politycznych nie miały miejsca. Na uwagę zasługuje w tym kontekście przypadek Gerharda Szczurka ps. „Erg”, dowódcy Okręgu
Śląskiego „Klimczok” Konspiracyjnego Wojska Polskiego, który był członkiem PPS.
Został on aresztowany w czerwcu 1946 roku w Nowej Wsi (obecnie Ruda Śląska) –
nie spowodowało to jednak zawieszania lokalnych struktur PPS47.
Ogółem w skali ogólnokrajowej do 11 grudnia 1946 roku zawieszono działalność
35 zarządów powiatowych PSL. Zawieszono zarządy powiatowe PSL w województwie warszawskim: w Grójcu, Pułtusku, Garwolinie i Mławie; w województwie kieleckim: we Włoszczowie, Jędrzejowie i Sandomierzu; w województwie krakowskim:
w Olkuszu, Wadowicach, Nowym Sączu, Białej, Myślenicach, Miechowie i Nowym
Targu; w województwie śląskim: w Zawierciu, Cieszynie, Bielsku, Lublińcu, Grodkowie, Będzinie, Nysie, Rybniku, Pszczynie; w województwie poznańskim: w Kępnie
i Międzyrzeczu; w województwie rzeszowskim: w Rzeszowie i Mielcu; w województwie białostockim: w Augustowie, Suwałkach, Ełku i Grajewie; w województwie
46
47
Archiwum IPN w Warszawie, zespół Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, sygn. 00231/86 t. 14,
Pismo do Naczelnika Komitetu Wykonawczego PSL z dnia 7 III 1947 roku, s. 352.
A. Dziuba: Podziemie poakowskie..., s. 385. Dowódca KWP Stanisław Sojczyński w jednym z rozkazów
zalecał wręcz, by członkowie organizacji wstępowali do legalnych partii politycznych, także do PPS.
Do partii socjalistycznej obok Szczurka zapisali się m.in. jego zastępca Paweł Stopa, komendant KP
„Kuźnia” (powiat Gliwice) Zbigniew Kutermacha i grupa jego podwładnych.
202
Zawieszanie
szczecińskim: w Szczecinku; w województwie lubelskim: w Hrubieszowie; w województwie łódzkim: w Radomsku; w województwie bydgoskim: w Toruniu. W następnym okresie, do 19 stycznia 1947 roku zawieszono kolejnych osiem zarządów
powiatowych PSL48.
Zawieszanie powiatowych zarządów PSL było wprawdzie praktyką ogólnokrajową, jednak specyfiką województwa śląskiego było tak powszechne korzystanie z tego
instrumentu. Podobnie intensywne działania polegające na zawieszaniu powiatowych
zarządów PSL miały miejsce jeszcze tylko na terenie województwa krakowskiego.
Były one szczególnie skuteczne w okresie kampanii wyborczej przed wyborami do
Sejmu Ustawodawczego, bowiem z jednej strony doprowadzały do likwidacji działań
opozycji na danym terenie, z drugiej zaś zastraszały sympatyków Stronnictwa, którzy
nierzadko uznawali, że jakiekolwiek związki z PSL, partią oskarżaną o współpracę
z podziemiem, mogą się zakończyć represjami dla osób związanych z ludowcami.
Michał Skwara
Einstellung der Kreisverwaltung der Polnischen Bauernpartei in der Woiwodschaft
Schlesien als Methode des politischen Kampfes in der Zeit vor den Wahlen in den
Gesetzgebenden Sejm am 19. Januar 1947
Zusammenfassung
Der Sieg des kommunistischen Blocks bei den Wahlen in den Gesetzgebenden Sejm
im Jahr 1947 war in erheblichem Maße den Fälschungen und Repressionen der politischen Polizei gegen die Opposition zu verdanken. Zum wichtigsten Gegner der Regierenden wurde die rechtmäßig tätige Polnische Bauernpartei (Polskie Stronnictwo Ludowe).
Der Autor beschreibt in seinem Beitrag eine der Repressionsmethoden – die Einstellung
der Tätigkeit der in der Woiwodschaft Schlesien auf Landkreisebene agierenden Strukturen der von Stanisław Mikołajczyk geleiteten Volkspartei, die versuchte, der Hegemonie
der Polnischen Arbeiterpartei entgegenzuwirken.
Michał Skwara
Suspending Polish People’s Party county administration in Silesia Province as a method of
political fight in the period preceding the Legislative Sejm elections of 19th January 1947
Summary
The victory that the communist bloc gained in the Legislative Sejm elections of 19th
January 1947 was, to a large extent, the result of fraud and repressions of the political
police aimed at the opposition. Polish People’s Party (Polskie Stronnictwo Ludowe) became the main opposition to the ruling camp. The author describes one of the repression
methods in Silesia Province – suspending the county administration of the People’s Party
under the leadership of Stanisław Mikołajczyk who tried to oppose the hegemony of
Polish Workers’ Party (Polska Partia Robotnicza).
48
Cz. Osękowski: Wybory do sejmu…, s. 76.
203
nr
9 (2012)
Dariusz Węgrzyn
Tajemnice wyborczego „sukcesu”. Rola
Urzędu Bezpieczeństwa w przygotowaniu
i przeprowadzeniu wyborów do Sejmu
Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 roku
w województwie śląskim1
Można się na początek zastanowić nad kardynalnym pytaniem: czy wybory do
Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 roku stanowiły jakiś przełom w historii powojennej Polski? Sceptyk może powiedzieć, że praktycznie od momentu
utworzenia tzw. Polski Lubelskiej w 1944 roku, w sytuacji, gdy to jednostki Armii
Czerwonej zajęły ziemie polskie i pomaszerowały dalej na zachód, wszystko było
oczywiste. Polska znalazła się w orbicie wpływów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (dalej: ZSRR), a komuniści z pomocą sowiecką przejęli władzę
i bez radykalnych zmian na mapie geopolitycznej Europy Polacy nie mogli liczyć na
prawo do samostanowienia. Oczywiście jest to prawda, ale do czasu wspomnianych
wyborów istniał jeszcze cień nadziei (a może złudzeń) na jakąś formę współrządzenia w kraju przez przedstawicieli opozycji, konkretnie Polskiego Stronnictwa Ludowego (dalej: PSL). Ta nadzieja (złudzenie) została brutalnie zweryfikowana przez
to, co się wydarzyło 19 stycznia 1947 roku. Wybory zostały sfałszowane, ale równocześnie pokazały, że władza w starciu z każdym „niepokornym” obywatelem gotowa
była użyć siły, a jednym z głównych narzędzi terroru stała się policja polityczna,
czyli Urząd Bezpieczeństwa (dalej: UB). Nie chodziło w tym przypadku o działania wymierzone w podziemie niepodległościowe, ale bardzo często w „zwykłego”
obywatela, który odważył się myśleć odmiennie niż tego sobie życzyła „władza ludowa”. Komuniści nie zamierzali się z nikim dzielić władzą, PSL szybko zniknęło
z mapy politycznej, a zmarginalizowany ruch ludowy skazany został na kilkudziesięcioletnią wegetację. Równocześnie przewartościowaniu uległa cała kultura polityczna w kraju. Odtąd cyklicznie organizowane wybory stały się teatrem, w którym
społeczeństwo głosowało na obóz władzy, a ten ostatni uważał to za legitymizację
jej sprawowania. To demoralizowało obie strony, a w społeczeństwie rozwijały się
postawy przystosowawcze, oparte na założeniu, że i tak nic nie można było zrobić.
Po amnestii z lutego 1947 roku zorganizowane struktury podziemia niepodległościowego przestały istnieć, a ci, którzy kontynuowali opór, byli bezlitośnie ścigani,
by po schwytaniu trafić na wiele lat do więzienia. Szybko obumarło społeczeństwo
1
się w 70-rocznicowym dniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego w województwie śląskim, to jest
19 stycznia 2012 roku.
205
Dariusz Węgrzyn
obywatelskie, a Polska Partia Robotnicza (dalej: PPR)) starała się monopolizować
wszelkie aspekty życia społecznego i gospodarczego. Jak widać, waga opisywanego
wydarzenia była duża2.
Wyniki referendum z 30 czerwca 1946 roku okazały się fatalne dla obozu władzy.
Twierdząco na pytania zadane w referendum (tak jak zalecała PPR) odpowiedziało
zdecydowanie mniej obywateli niż tego oczekiwali komuniści i trzeba było fałszować
protokoły głosowania. Czołową w tym rolę odegrali Sowieci – pracownicy Wydziału
„D” MWD pod wodzą pułkownika Arona Pałkina. Ta ekipa najwyższej klasy fałszerzy
została przysłana z Moskowy do pomocy „polskim towarzyszom” i odegrała wiodącą
rolę w fałszowaniu wyników, tak by te oficjalnie ogłoszone były zadowalające dla władzy. W obliczu wyborów Bolesław Bierut 4 grudnia 1946 roku zwrócił się do strony
sowieckiej o „podjęcie kroków w związku z wyborami do Sejmu”. Stalin zareagował
szybko i grupa fałszerzy pod wodzą Arona Pałkina 10 stycznia 1947 roku znowu
wyruszyła do Polski. Tym razem jednak Sowieci nie zostali zaangażowani do akcji
wyborczej i po kilku dniach wyjechali do ZSRR. O ich pobycie, oprócz Bieruta, wiedział tylko minister bezpieczeństwa publicznego. Można zadać zasadnicze pytanie:
co się stało, że ich „pomoc” okazała się zbędna? Można wykluczyć tezę, że wybory
do Sejmu Ustawodawczego były demokratyczne. Odpowiedź jest inna. W przeciągu
kilku miesięcy polski aparat bezpieczeństwa na bazie doświadczeń nabytych podczas
referendum odpowiednio się przygotował i był w stanie samodzielnie, używając
terminologii służb specjalnych, „zabezpieczyć wybory”. Okazało się, że policja polityczna na tyle okrzepła i posiadała już odpowiednią wiedzę i procedury, że potrafiła,
gdy zaistniała potrzeba, skorygować wynik wyborczy, czyli mówiąc wprost – sfałszować go. Okazuje się, że rola UB w przygotowaniu i przeprowadzeniu wyborów
była ogromna, a niniejszy artykuł ma na celu pokazanie tego zjawiska na przykładzie
województwa śląskiego3.
Podczas analizy udziału aparatu bezpieczeństwa w przygotowaniach do wyborów do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 roku niewątpliwie widoczna
w pierwszej kolejności jest dbałość o odpowiedni dobór członków komisji wyborczych. Na terenie województwa śląskiego, zgodnie z ordynacją wyborczą, utworzono
w sumie sześć okręgów wyborczych (nr 40 Katowice, nr 41 Będzin, nr 42 Bielsko,
nr 43 Gliwice, nr 44 Koźle oraz nr 45 Opole) podzielonych na 948 obwodów głosowania. Podstawowym zadaniem, jakie postawiły przed sobą władze komunistyczne,
było niedopuszczenie do tych ciał osób związanych z PSL i obsadzenie ich przez ludzi
„pewnych” względem PPR. To określenie oznaczało, że członek komisji wyborczej
2
3
Na temat wyborów do Sejmu Ustawodawczego szerzej zob. Cz. Osękowski: Wybory do sejmu z 19
stycznia 1947 roku w Polsce. Poznań 2000; Koniec jałtańskich złudzeń. Sfałszowane wybory – 19
I 1947, pod red. M. Winklera, Kraków 2007. O wyborach na Górnym Śląsku zob. K. Miroszewski: Referendum i wybory do Sejmu Ustawodawczego. [W:] Województwo śląskie 1945–1950, red. A.
Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007; H. Rechowicz: Polska Partia Robotnicza na Górnym Śląsku
i w Zagłębiu Dąbrowskim, Katowice 1978. O roli UB w przygotowaniu i przeprowadzeniu wyborów na
omawianym terenie zob. D. Węgrzyn: Przepis na „cud nad urną”. Rola aparatu bezpieczeństwa w kampanii wyborczej i wyborach do Sejmu Ustawodawczego z 1947 r. w powiecie rybnickim. [W:] Studia
z dziejów ziemi rybnicko-wodzisławskiej w latach 1945–1989. Red. A. Dziurok, B. Kloch. Rybnik 2011,
s. 76–77; Tegoż: Kulisy wyborczego sukcesu. Udział Urzędu Bezpieczeństwa w kampanii wyborczej i wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku w powiecie kozielskim. „Studia Śląskie” t. LXX (2011),
s. 201–228.
N. Pietrow: Sztuka wygrywania wyborów, „Karta” 1996, nr 18, s. 121–134.
206
Tajemnice
wyborczego
„sukcesu”. Rola Urzędu Bezpieczeństwa…
spełniający ten warunek gotowy był wykonać każde polecenie płynące od władz
Komitetu Wojewódzkiego PPR (dalej: KW PPR), nie wahając się złamać prawa, czyli
dokonywać fałszerstw wyborczych poprzez podawanie innych danych niż wynikających z oddanych głosów. W grudniu 1946 roku KW PPR szacował, że w całym
województwie było 647 komisji „całkiem pewnych”, 240 „pewnych”, oraz 61 „niepewnych”. Praktycznie tylko w przypadku tej ostatniej kategorii komisji, których
liczba do 19 stycznia 1947 roku zapewne uległa jeszcze zmniejszeniu, mogły pojawić
się utrudnienia w ewentualnym fałszowaniu wyników przy realizacji słynnej zasady,
że wybory wygrywał ten, kto liczył głosy4.
Można powiedzieć, że weryfikacja członków komisji obwodowych i okręgowych
przebiegła dwutorowo. Z jednej strony aktywne działania na rzecz eliminacji ludzi „niewygodnych” (szczególnie chodziło o sympatyków PSL) prowadziła PPR, ale
równocześnie dodatkową weryfikację służącą ich eliminacji zastosował UB. W tym
przypadku zachowane dane z 2 stycznia 1947 roku pokazują, że PSL nie miało najmniejszych szans na osiągnięcie dobrego wyniku wyborczego w sytuacji, gdy liczenie
głosów odbywało się praktycznie bez jego udziału, przez ludzi nie tylko zupełnie
oddanych PPR, ale dodatkowo sprawdzonych przez UB. Według własnej klasyfikacji
UB, na owych 948 komisji w województwie: 608 oceniano jako „pewne” (złożone
tylko i wyłącznie z członków PPR lub ludzi w pełni dyspozycyjnych wobec tej partii),
294 uznano za „mieszane pewne” – złożone z osób rekomendowanych przez partie
Bloku Stronnictw Demokratycznych, czyli głównie PPR i Polskiej Partii Socjalistycznej (dalej: PPS), 35 stanowiły „komisje mieszane niesprawdzone z widokiem na werbunek” (takie, w których UB miał jeszcze wątpliwości co do lojalności niektórych
osób i zamierzał je zmusić do posłuszeństwa poprzez zwerbowanie do współpracy
w charakterze donosicieli) oraz 11 – komisje „mieszane niepewne”. Rekapitulując,
tylko w przypadku 11 komisji ewentualne fałszerstwa mogły być skomplikowane,
utrudnione lub niemożliwe. Nie wymaga to szerszego komentarza5.
Funkcjonariusze policji politycznej stosowali metodę masowego werbowania
członków komisji wyborczych jako informatorów. Według danych z 18 stycznia 1947
roku, czyli tuż przed samym głosowaniem, pośród członków komisji obwodowych
3515 zgodziło się współpracować z UB. Osób, które nie współpracowały, było 2475.
Nie oznacza to jednak, że ta ostatnia grupa to ludzie, którzy oparli się presji policji
politycznej. Byli to głównie aktywni działacze PPR dający gwarancję posłuszeństwa
wobec władzy i nie było potrzeby ich werbowania. Dobrze obrazują to dane z okręgu
nr 43 (Gliwice). Spośród wszystkich 1084 członków komisji obwodowych zwerbowano 530, czyli blisko 49%. Niezwykle ciekawie te dane wyglądają, gdy skonfrontujemy je z przynależnością partyjną zwerbowanych. Członków PPR było w sumie
882, z czego zwerbowano 399 (45%). W przypadku innych partii liczby te wyglądały
odpowiednio: PPS 158 – 105 (66,4%), Stronnictwo Demokratyczne (dalej: SD) 16
– 11 (68,7%) oraz bezpartyjni 28 – 15 (53%). Jak widać, PPR i jej „zbrojne ramię”,
4
5
K. Miroszewski: Referendum i wybory do Sejmu Ustawodawczego…, s. 183.
Szerzej zob. A. Dziuba: Oszustwa, szantaż i propaganda. Kampania PPR przed wyborami do Sejmu
Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 r. w województwie śląskim, w niniejszym tomie; Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (dalej: AIPN BU), zespół Ministerstwo Bezpieczeństwa
Publicznego (dalej: MBP), sygn. 00231/86 t. 14. Raport z Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa
Państwowego (dalej: WUBP) Katowice do MBP Warszawa, Katowice 3 I 1947, k. 252.
207
Dariusz Węgrzyn
czyli UB, nie ufały nawet koalicyjnej PPS i SD, występującym wraz z nią w Bloku
Stronnictw Demokratycznych. Oceniając owe dane można powiedzieć, że zwerbowano praktycznie wszystkich, którzy mogli sprawiać kłopoty w przypadku ewentualnych fałszerstw, a sam fakt werbunku miał wiązać dane osoby z reżimem6.
Generalnie fałszerstwa miały być dokonywane na poziomie poszczególnych komisji obwodowych. Ich mechanizm był dosyć prosty. Mianowicie ordynacja wyborcza przewidywała, że wyborca otrzymywał od komisji wyborczej ostemplowaną
kopertę, do której wkładał przygotowaną przez siebie karteczkę z numerem listy
wyborczej, na którą zamierzał głosować7. Potem wrzucał kopertę do urny. Komisja
po skończeniu głosowania powinna była zliczyć oddane głosy i sporządzić protokół.
I właśnie na tym etapie były możliwe fałszerstwa, bowiem nie było przy tym obecnych delegatów PSL (zostali całkowicie wyrugowani z komisji wyborczych), a głosy
liczyli ludzie w pełni dyspozycyjni wobec PPR, ale też i UB. Jak wynika z wypowiedzi Józefa Kufiety, przewodniczącego jednej z komisji w powiecie rybnickim, przed
wyborami otrzymał on informację, że w jego obwodzie wyborczym miało paść 97%
głosów poparcia na listę nr 3, czyli Blok Stronnictw Demokratycznych. Tak więc po
zakończeniu głosowania komisja otworzyła urnę i usunęła z niej głosy oddane na PSL
i w to miejsce dołożyła karteczki z nr 3, tak by osiągnąć docelowo wyznaczony wynik.
Potem sporządzano protokół i sfałszowane wyniki trafiały do komisji okręgowej8.
Duże wrażenie robi drobiazgowość przygotowań. Praktycznie cała akcja fałszowania wyników miała się odbywać na poziomie komisji obwodowych, ale aparat
bezpieczeństwa nie zapomniał o „zabezpieczeniu” komisji okręgowych. Dobrze pokazuje to przykład komisji okręgowej nr 42 Bielsko. W pierwszej kolejności zadbano
o odpowiedni jej skład pod kątem przynależności partyjnej członków. Tworzyło ją 7
osób, z czego 4 z PPR i po jednym z PPS, SD oraz Stronnictwo Ludowe (dalej: SL).
Jak widać, nie było tu miejsca dla osoby związanej z PSL, czy nawet bezpartyjnych.
Dodatkowo UB zwerbował jako donosicieli dwie osoby w jej składzie (z PPR i PPS)9.
6
7
8
9
AIPN, MBP, sygn. IPN BU 00231/68 t. 14. Raport Wydziału V WUBP Katowice do Departamentu V
MBP Warszawa, Katowice 19 I 1947, k. 300–304; Tamże. Raport sytuacyjny o akcji wyborczej w okręgu wyborczym 43, Katowice I 1947, k. 239–244. Generalnie ocenia się, że tylko 20% zwerbowanych
składało meldunki pisemnie lub ustnie. W tym przypadku zastosowano specyficzną formę pozyskiwania
donosicieli, czyli tzw. pozyskanie dla zabezpieczenia akcji społecznych. Chodziło raczej o to by związać
dane osoby z aparatem bezpieczeństwa i tym samym uczynić z nich bezwolne narzędzia w realizacji
własnych celów, z łamaniem prawa włącznie. Współpraca tych ludzi była zazwyczaj krótka i przewidziana na czas kampanii przedwyborczej i samych wyborów. Po ich zakończeniu tylko najbardziej cenni
donosiciele pozostawali w sieci informacyjnej UB, natomiast z pozostałymi kończono współpracę.
W przypadku werbunków dla zabezpieczenia akcji społecznych stosowano uproszczone procedury,
nie tworzono osobnej dokumentacji dla każdego informatora (teczki pracy i teczki personalnej), lecz
zebrane materiały gromadzono w zbiorczych segregatorach. Archiwum IPN w Katowicach (dalej: AIPN
Ka), Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Katowicach (dalej: WUSW Katowice), sygn. IPN Ka
056/86. Proces werbunku. Materiał szkoleniowy UB, brak daty, brak paginacji.
W prasie drukowano karty z numerem 3 (Blok Stronnictw Demokratycznych). Wystarczyło wyciąć
taką kartę i podczas głosowania włożyć do koperty. „Trybuna Robotnicza” 13 I 1947 nr 12 (683), s. 4.
A. Dziuba: Podziemie poakowskie w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945–1947. Kraków
2005, s. 343.
Wśród członków komisji okręgowych według stanu z 18 I 1947 roku UB zwerbował 20 osób, co przy
założeniu, że ogólnie w skali województwa komisje tego typu liczyły 42 osoby, daje to 47% pozyskanych
do współpracy. W porównaniu z komisjami obwodowymi współczynnik ten był nieznacznie niższy, ale
trzeba pamiętać, że dobór członków komisji okręgowych był szczególnie staranny, a operacja fałszerstw
miała się odbywać już na etapie poszczególnych obwodów wyborczych. AIPN, MBP, sygn. IPN BU
208
Tajemnice
wyborczego
Bardzo ciekawie wygląda opis przewodniczącego i jego zastępcy, sporządzony przez
pracowników Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Państwowego (dalej: WUBP) Katowice. Oto jego fragment: Przewodniczącym komisji okręgowej nr 42 jest członek
SD, prawnik, prezes Sądu Okręgowego. Jest to człowiek przestrzegający prawa i na
tym punkcie przewrażliwiony. Ocenić go jednak można jako człowieka pewnego. Będąc bowiem podczas Referendum przewodniczącym komisji obwodowej, wywiązał się
ze swej pracy bardzo dobrze. Zwerbować się nie da, jednak dąży się do poprawienia
mu bytu materialnego, o czym dość często wspomina. Zastępcą przewodniczącego jest
członek PPR, doktor filozofii, pewny i bardzo oddany Partii, przejęty swoją rolą. […]
Ogólnie biorąc, komisję okręgową można uznać za pewną10.
Jak widać, nic nie mogło być przypadkowe, a ludzie zaangażowani w proces przeprowadzenia wyborów zostali starannie dobrani. Cechą systemu komunistycznego
była wszechobecna nieufność, wobec czego dosyć często stosowano zasadę wielostopniowej kontroli obywateli. Także i w tym przypadku była ona widoczna. UB
bardzo starannie dobrał tzw. aparat pomocniczy w omawianej komisji, czyli ogólnie
rzecz biorąc sekretariat. Tzw. kancelaria techniczna składała się z 9 osób, i co istotne,
wszyscy należeli do PPR. Nawet jednak przynależność do tej partii zdaniem policji politycznej nie była dostateczną gwarancją, skoro usunięto 2 osoby, zastępując
je bardziej „odpowiednimi”, a dodatkowo jedna z maszynistek została zwerbowana do współpracy. Elementem tej wielostopniowej kontroli było także skierowanie
z dniem 25 listopada 1946 roku na stanowiska zastępców kierowników kancelarii
poszczególnych komisji okręgowych pracowników UB. Oczywiście funkcjonariusze występowali tam incognito i zadbano, by nikt ich nie rozpoznał. Temu zapewne
celowi służyło skierowanie funkcjonariusza z Zawiercia do komisji w Bielsku, czy
z Bielska do Katowic. Oficerowie UB będąc podczas wyborów w samym centrum
wydarzeń, mieli na bieżąco monitorować sytuację11.
Pewne zagrożenie dla misternie budowanego systemu fałszowania wyborów mógł
stanowić artykuł nr 60 ordynacji wyborczej który mówił: Jeżeli mąż zaufania listy
uważa, że protokół [komisji wyborczej – przyp. aut.] nie jest zgodny z rzeczywistością, przysługuje mu prawo wniesienia uwag z wymienieniem konkretnych zarzutów,
które razem z protokołem komisji obwodowych należy niezwłocznie przesłać do okręgowej komisji wyborczej12. Wobec wyrugowania przedstawicieli PSL oraz osób mu
przychylnych z komisji wyborczych jedynym realnym elementem kontroli przebiegu
głosowania mogła być instytucja męża zaufania. By dopilnować procesu liczenia głosów, potrzeba ich więc było przynajmniej 948, po jednej osobie w każdym obwodzie.
Nie jest zatem niczym dziwnym, że UB niezwykle aktywnie podjął się zadania zniechęcenia ewentualnych kandydatów do spełnienia roli męża zaufania z ramienia PSL.
Jednym z wymaganych dokumentów dla ubiegającego się o tę funkcję było świadec00231/68 t. 14. Raport WUBP Katowice do Departamentu V MBP w Warszawie, Katowice 18 I 1947,
k. 300–304.
10
Tamże, t. 15. Raport Leona Wójcika, wysłannika MBP na Okręg Wyborczy nr 42, Warszawa 23 XII
1946, k. 28–30.
11
Tamże, t. 14. Raport WUBP Katowice do Departamentu V MBP Warszawa dotyczący Komisji Okręgowych, Katowice 26 XI 1946, k. 143–145; Tamże, t. 15. Raport Leona Wójcika, wysłannika MBP na
Okręg Wyborczy nr 42, Warszawa 23 XII 1946, k. 28–30.
12
Ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego. Ustawa z dnia 22 IX 1946 roku (Dz. U. Nr 48 poz.
274), Warszawa 1946, s. 23–24.
209
Dariusz Węgrzyn
two moralności wydawane przez kierowników Referatów Społeczno-Politycznych
w poszczególnych starostwach oraz zarządach miast wydzielonych. UB starał się, by
czynniki administracyjne nie wydawały takich zaświadczeń lub maksymalnie utrudniały proces ich uzyskiwania. Mimo że były poważne wątpliwości co do potrzeby
posiadania tego dokumentu w świetle ordynacji wyborczej, władze upierały się przy
nich, zaś odmawiając wydawania zaświadczeń dla mężów zaufania nie wydawały
uzasadnienia swego stanowiska na piśmie. Procedury odwoławczej oczywiście od tej
decyzji nie było13.
Bardziej skuteczne okazywały się zastraszanie, nękanie poprzez wzywanie na
przesłuchania, osadzanie w areszcie lub dokonywane rewizje. Doskonale obrazuje to
list jednego z mężów zaufania, w którym napisał on: Na ręce PSL składam wielki żal
z powodu, że nie mogę iść do wyborów na męża zaufania z powodu choroby. Dnia 15
stycznia o godzinie 13.30 zostałem aresztowany i obchodzono się ze mną w brutalny
sposób. Chcieli ode mnie podpis, żebym nie szedł na męża zaufania, kiedy ja im to
odmówił, wtenczas zaczęli obiecywać, że jak przystąpię ku nim, w ten czas będę się
miał lepiej, lecz ja ich nie słuchałem. I w ten czas zaczęli na mnie wyzywać, że jestem
bandytą, bo PSL to same bandyty i że pomagamy NSZ. I prowadzili mnie z pokoju
do pokoju i wyzywali mnie, że wszyscy pójdziemy na Sybir i tak mnie storturowali,
że o godzinie 20.30 dostałem zawrotu głowy i rozgorączkowałem się. Kiedy to oni
zauważyli, zaczęli pisać jakieś protokoły i jeszcze chcieli mój podpis, ale ja im się nie
podpisałem. W ten czas zaczęli mi przykazywać, żebym o tym żadnemu nie mówił.
O godzinie 20.30 przyszedłem do domu z chorobą i do dziś nie mogę się opanować.
Z poważaniem Szulc Jerzy14.
Podsumowaniem tej akcji niech będzie fragment raportu sprawozdawczego
WUBP Katowice sporządzonego już po 19 stycznia 1947 roku. Napisano w nim:
Mężów zaufania z PSL w komisjach obwodowych było w naszym województwie 19,
reszta wyznaczonych mężów zaufania nie zgłosiła się do pełnienia swoich obowiązków.
W Raciborzu na obwodach 30, 35 i 38, gdzie byli mężowie zaufania, nie było głosów
Pełnomocnik listy kandydatów na posłów z ramienia PSL w Okręgu nr 40 (Katowice) Wincenty Zembala złożył w terminie przewidzianym przez ordynację wyborczą listę mężów zaufania, którzy mieli
obserwować wybory z ramienia PSL. Przewodniczący komisji okręgowej domagał się, by ludzie ci
przedstawili świadectwa moralności, co wywołało protest Zaremby powołującego się na stanowisko
Generalnego Komisarza Wyborczego, który stwierdzał, że ten dokument nie był wymagany. Ostatecznie przedstawiciel PSL otrzymał zapewnienie, że pełnomocnictwa dla mężów zaufania PSL zostaną
wydane 17 I 1947 roku. Do tego jednak nie doszło, a gdy przedstawiciele PSL domagali się wydania
decyzji w odnośnej sprawie na piśmie, również spotkali się z odmową. AIPN, MBP, sygn. IPN BU
00231/68 t. 72. Pismo Wincentego Zembali, pełnomocnika listy kandydatów na posłów nr 5 PSL
w Okręgu Wyborczym nr 40 do Okręgowej Komisji Wyborczej nr 40 w Katowicach, Katowice 18
I 1947 (odpis), k. 161.
14
Warto podkreślić, że wśród gróźb, jakie kierowano do kandydata na męża zaufania z ramienia PSL
pojawiła się ta dotycząca „wywiezienia na Sybir”. Należy pamiętać, że na Górnym Śląsku była bardzo
żywa pamięć wydarzeń z 1945 roku, kiedy to Sowieci internowali, a potem deportowali do pracy
przymusowej w ZSRR kilkadziesiąt tysięcy osób, z których znaczna część nie przeżyła, a nawet jeszcze
nie powróciła do czasu wyborów. Taka groźba rzeczywiście robiła duże wrażenie na Górnoślązakach.
Należy dodać, że na kilka dni przed wyborami w samym tylko okręgu wyborczym nr 40 UB aresztował
14 mężów zaufania PSL. Równocześnie osoby z Szopienic, które chciały wypełniać tę funkcję, otrzymały wezwania do stawienia się na posterunek Milicji Obywatelskiej. AIPN BU 00231/68 t. 72. Pismo
Pełnomocnika Listy nr 3 PSL na Okręg Wyborczy nr 40 Katowice do Okręgowej Komisji Wyborczej nr
40, Katowice 16 I 1947 (odpis), k. 152; Tamże, t. 72. List Jerzego Szulca do Zarządu Wojewódzkiego
PSL w Katowicach, Kochłowice 17 I 1947 (odpis), k. 157.
13
210
Tajemnice
wyborczego
dla PSL. W Będzinie obwody 1, 5, 11, 16, 39 i 55 obsadzane przez mężów zaufania
z PSL-u miały przygniatającą większość głosów za Blokiem. Pozostałe obwody z mężami zaufania PSL-u miały podobne wyniki. Raportami do Generalnego Komisarza
Wyborczego zostanie odesłanych około 300 nominacji mężów zaufania z PSL-u, którzy nie zgłosili się po ich odbiór15.
Jak widać, policja polityczna skutecznie wyeliminowała ostatni element kontroli procesu przebiegu wyborów ze strony opozycji politycznej. Trzeba pamiętać,
że praktycznie za każdym z tych 300 przypadków nieodebrania nominacji na męża
zaufania ze strony PSL kryją się zapewne bardzo rozbudowane działania, zarówno
oficjalne, jak i nieoficjalne (UB), które skutecznie zniechęciły te osoby do podjęcia
się tej funkcji. Trzeba również zaznaczyć, że owych 19 obserwatorów nie miało najmniejszych szans dopilnować procesu liczenia głosów. Trudno było od nich wymagać,
by ci ludzie, nawet będąc w danej komisji wyborczej, mogli pojedynczo wszystkiego
dopilnować i tym samym zapobiec fałszerstwom. Dodatkowo, także w tej grupie,
UB masowo werbował swoich donosicieli. W całym województwie pozyskano do
współpracy 307 osób – 221 z PPR, 61 z PPS, 12 z PSL „Nowe Wyzwolenie”, 4 z SL,
1 ze Stronnictwa Pracy (dalej: SP) oraz 6 z PSL. Praktycznie, mimo że znikoma liczba osób obserwowała wybory z ramienia PSL, to aż 1/3 z nich była zwerbowana do
współpracy z aparatem bezpieczeństwa. Należy też pamiętać, że w tych nielicznych
obwodach, gdzie się jednak stawili, władze wywarły szczególny „nacisk” na głosujących, by ci opowiedzieli się za Blokiem Stronnictw Demokratycznych16.
W przypadku przygotowań do wyborów niewątpliwie policja polityczna działała
w sposób niezwykle metodyczny, bazując na zebranych doświadczeniach z okresu
referendum z 1946 roku. Już w pierwszych dniach grudnia 1946 roku 933 z 948
obwodów miały założone specjalne teczki oraz przydzielonego funkcjonariusza UB,
który miał czuwać nad przygotowaniami, a potem przebiegiem samych wyborów.
System specjalnych teczek obserwacji obwodów wyborczych został wprowadzony
odpowiednią instrukcją wydaną przez dyrektor Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (dalej: MBP) Julię Brystygier jeszcze w czasie referendum
(w dniu 18 czerwca 1946 roku). Na bazie zdobytych doświadczeń zastosowano analogiczną procedurę podczas wyborów pół roku później. W świetle tego dokumentu
normatywnego funkcjonariusz w I części teczki umieszczał ogólną charakterystykę
obwodu (informacje o zaludnieniu z podziałem na poszczególne grupy społeczne,
notatki o aktywności społecznej i politycznej mieszkańców oraz ogólne dane statystyczne dotyczące uprawnionych do głosowania). W części II szczegółowo opisywano skład komisji wyborczych, łącznie z dokładnym scharakteryzowaniem poszczególnych ich członków. W części III analizie podlegała ochrona lokali wyborczych,
a w części IV opisywano tzw. akcje agitacyjno-propagandowe. W kolejnym rozdziale
zamieszczano ustalenia UB dotyczące opozycji politycznej, podziemia i wszelkich
przejawów oporu społecznego. W części ostatniej zatytułowanej „akcja profilaktyczna” zarezerwowano miejsce na dokładne sprawozdania z czynności podejmowanych
przez UB (areszty prewencyjne, akcje przeciwko podziemiu, werbunek agentury
15
16
Tamże, t. 14. Raport sprawozdawczy z przebiegu wyborów, WUBP Katowice 23 I 1947, k. 321–325.
Tamże, t. 14. Raport WUBP Katowice do Departamentu V MBP w Warszawie, Katowice 18 I 1947,
k. 300–304.
211
Dariusz Węgrzyn
itp.). Uzupełnieniem teczki miały być wszelkie znalezione ulotki, czy też pisma drukowane przez podziemie. Należy podkreślić, że wytworzone wówczas akta stanowiły
ważne źródło informacji o zachowaniu się obywateli w czasie referendum, a potem
wyborów, oraz były wykorzystywane w pracy operacyjnej UB jeszcze długo po oficjalnym ogłoszeniu wyników wyborów17.
Prowadząc rozległe przygotowania do wyborów, UB zastosował szeroki repertuar
środków represyjnych wobec konkretnych osób. Chodziło o zwolenników PSL, którzy cieszyli się autorytetem pośród lokalnej społeczności i mogli zachęcić innych do
oddania głosów na tę partię opozycyjną. To właśnie na tych ludzi skierowała uwagę
policja polityczna, stawiając sobie za cel zmuszenie ich, by w dzień wyborów ostentacyjnie „jawnie i manifestacyjnie” oddali głos na listę Bloku Stronnictw Demokratycznych. Jednym ze środków na drodze do realizacji tego celu było pozbawianie
prawa głosu tych ludzi. Ordynacja wyborcza nie tylko pozwalała na to w stosunku do
pozbawionych zdolności do działań prawnych, ale również dawała kilka innych możliwości. Pośród wykluczonych z głosowania byli obywatele polscy, którzy w okresie
wojny zgłosili swoją przynależność do narodowości niemieckiej i nie zostali potem
zrehabilitowani, oraz ci, którzy w czasie okupacji działali na szkodę narodu polskiego,
czerpiąc profity ze współpracy z okupantem. Z głosowania miały być także wyłączone osoby „współdziałające z podziemnymi organizacjami faszystowskimi lub bandami dążącymi do obalenia demokratycznego ustroju państwa”. Sformułowania te były
dosyć ogólnikowe, a decydujący głos w sprawie pozbawienia danej osoby prawa głosu
i tak miała opinia sporządzana przez UB18.
Poniższa tabela pokazuje zestawienie liczbowe osób pozbawionych prawa głosu
w poszczególnych okręgach według stanu na 15 stycznia 1947 roku:
Okręg 40
Katowice
Okręg 41
Będzin
Okręg 42
Bielsko
Okręg 43
Gliwice
Okręg 44
Koźle
Okręg 45
Opole
Razem
Uprawnionych do
głosowania
(dane z XII 1946 roku)
491 334
337 971
187 641
275 697
156 022
184 827
1 633 492
Pozbawieni prawa
głosu w oparciu
o art. 2 ordynacji
wyborczej
6 455
8 331
4 628
3 640
2 014
1 300
26 368
Pozbawieni prawa
głosu na wniosek UB
2 055
7 905
1 550
2 254
3 493
3 822
21 079
Razem
8 510
(1,7%)
16 236
(4,8%)
6 178
(3,2%)
5 894
(2,1%)
5 507
(3,5%)
5 122
(2,7%)
47 447
(2,9%)
Tabela nr 1. Liczba osób pozbawionych prawa głosu podczas wyborów do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 roku na terenie województwa śląskiego.
(Źródło: AIPN, MBP, sygn. IPN BU 00231/68 t. 14).
Tamże, t. 1. Instrukcja w sprawie założenia teczek obserwacji obwodów głosowania ludowego, Warszawa 18 VI 1946, k. 93.
18
Ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego. Ustawa z dnia 22 IX 1946 roku (Dz. U. Nr 48 poz.
274), Warszawa 1946.
17
212
Tajemnice
wyborczego
Generalnie można przyjąć, że odsetek wykluczonych z głosowania nie był duży.
W skali województwa wynosił 2,9%. Jeszcze w listopadzie 1946 roku szacowano, że
odsetek ten będzie mniejszy (miał oscylować w granicach 1%). Równocześnie planowano, że wyjątkiem będzie Okręg nr 42, gdzie pod koniec 1946 roku bardzo aktywne było podziemie niepodległościowe, zwłaszcza Zgrupowanie Narodowych Sił
Zbrojnych (dalej: NSZ) Henryka Flamego ps. „Bartek”. Tam zamierzano wykluczyć
około 3%. Z biegiem czasu zdecydowano się jednak szerzej wykorzystać tę metodę
zwalczania opozycji, jaką dawał art. 2 ordynacji wyborczej. Najwięcej pozbawionych
prawa głosu było w Okręgu nr 41 (Będzin). Prawdopodobnie rzutowały na to dosyć
silne nastroje opozycyjne obserwowane w rejonie Zawiercia. Także w przypadku
Zagłębia Dąbrowskiego, gdzie zastraszanie ludności autochtonicznej tzw. niemieckością było mniej skuteczne, chętniej sięgano po te środki represyjne. Czynnikiem,
który mógł także wpływać na zastosowanie na szerszą skalę represji, w porównaniu
z innymi okręgami wyborczymi w województwie śląskim, była dosyć silna pozycja
niezależnych socjalistów (PPS Wolność, Równość, Niepodległość) w tym rejonie.
Trzeba jednak jeszcze raz podkreślić, że w ten sposób potraktowano starannie wyselekcjonowane osoby, lokalnych liderów przychylnych PSL. Dla UB była to też okazja do podejmowania pewnych działań zmierzających do realizacji własnych celów.
Mianowicie, pozbawiano prawa głosu osobę znaną w lokalnym środowisku, która
wspierała PSL. Następnie odbywano z nią rozmowę, z jednej strony strasząc konsekwencjami wynikającymi z wykluczenia z głosowania, jakie miały ją dotknąć po
wyborach, a z drugiej dając możliwość cofnięcia decyzji o pozbawieniu prawa głosu.
Oczywiście warunkiem było to, że w dzień głosowania ten człowiek pójdzie manifestacyjnie opowiedzieć się za Blokiem i zachęci innych do tego19.
Kolejnym istotnym elementem presji i nacisku, zastosowanym przez policję polityczną, były rewizje i areszty. Ich skalę w poszczególnych okręgach wyborczych
pokazuje tabela (stan na 18 stycznia 1947 roku):
Okręg 40
Katowice
Okręg 41
Będzin
Okręg 42
Bielsko
Okręg 43
Gliwice
Okręg 44
Koźle
Okręg 45
Opole
Przeprowadzone rewizje
435
1 229
370
859
840
435
Liczba osób aresztowanych w związku z przeprowadzonymi rewizjami
207
601
393
487
356
377
Tabela nr 2. Zestawienie liczbowe przeprowadzonych przez UB tzw. rewizji domowych
i aresztowanych w związku z nimi osób.
(Źródło: AIPN, MBP, sygn. IPN BU 00231/68 t. 14).
Dokonując oceny przedstawionych danych w tabeli, znowu widać, że działania
tego typu w największym wymiarze zastosowano na terenie Zagłębia Dąbrowskiego.
Potwierdzają one dużą skalę represji policji politycznej wobec mieszkających tam
osób. Co ważne, rozłożenie ich było stosunkowo równomierne. Jedynie w Będzinie liczba rewizji była większa (364), natomiast w takich ośrodkach jak Sosnowiec,
19
AIPN BU 00231/68 t. 14. Sprawozdanie z odprawy WUBP Katowice z udziałem wiceministra Romana
Romkowskiego z 30 XI 1946 roku, Katowice 2 XII 1946, k. 152–153.
213
Dariusz Węgrzyn
Zawiercie, Lubliniec czy Tarnowskie Góry była podobna i oscylowała w okolicach
200. W przypadku zastosowanych aresztów w związku z przeprowadzonymi rewizjami zdecydowanie wiodącą rolę odgrywało Zawiercie. Należy też zwrócić uwagę
na stosowanie rewizji przez policję polityczną w Okręgu nr 44 Koźle. Przeprowadzono ich tam w sumie 840, ale dane trzeba skonfrontować z faktem, że ten okręg
miał najmniejszą liczbę uprawnionych do głosowania w województwie (156 tys.),
podczas gdy w Okręgu Katowice (490 tys. uprawnionych) przeprowadzono dwa
razy mniej rewizji (w sumie 435). Generalnie w tym ostatnim okręgu w zdecydowanie mniejszym stopniu UB stosował areszty, rewizje i pozbawienie prawa głosu.
Być może aparat bezpieczeństwa uznał, że w stolicy województwa i okolicznych
miejscowościach sytuacja jest już stosunkowo ustabilizowana, a nastroje opozycyjne
spacyfikowane. Należy również pamiętać, że dosyć często funkcjonariusze UB dokonywali tzw. złośliwych rewizji. Odbywały się one nierzadko w nocy, co potęgowało
strach domowników, ale równocześnie kończyły się zdemolowaniem pomieszczeń
i zniszczeniem sprzętów domowych. W przypadku znalezienia broni, amunicji, ulotek, a nawet materiałów propagandowych PSL, dodatkowo funkcjonariusze zabierali
ze sobą do aresztu część domowników (w skali województwa 2421 osób). Do tej
liczby trzeba też dodać aresztowanych prewencyjnie, których było około 1800. Ta
grupa zatrzymanych trafiała do aresztu na kilkadziesiąt godzin, tak by ich zastraszyć
i równocześnie zniechęcić do prowadzenia kampanii na rzecz PSL oraz głosowania na
tę partię. Część z nich przesiedziała dzień wyborów w celach20.
Praktycznie trudno znaleźć jakiś element przygotowań do wyborów, do którego
w sposób zakulisowy nie włączyła się policja polityczna. Dobrym na to przykładem
były manipulacje związane z procesem zgłaszania list wyborczych. Na terenie województwa śląskiego dzięki między innymi działaniom UB doszło do unieważnienia listy
PSL w Okręgu nr 42 (Bielsko). Sprawa jest niezwykle ciekawa i warta szerszego opisania. W dniu 2 stycznia 1947 roku w Bielsku odbyło się posiedzenie Okręgowej Komisji Wyborczej nr 42. Zajęto się sprawą zgłoszonych list wyborczych. O ile nie było
większych problemów z przyjęciem list Stronnictwa Pracy, PSL „Nowe Wyzwolenie”,
Bloku Stronnictw Demokratycznych i Związków Zawodowych oraz Bezpartyjnej
Listy Demokratycznej, komplikacje pojawiły się w przypadku listy „PSL – Prezes Mikołajczyk”. Ta ostatnia została złożona 20 grudnia 1946 roku, była zaopatrzona w 150
podpisów poparcia i wydawało się, że ten wymóg formalny został spełniony, bowiem
ordynacja wyborcza wymagała ich 100. Tymczasem w dniach 21 i 22 grudnia do Komisji Okręgowej wpłynęły oświadczenia 105 wyborców wycofujących swoje poparcie
dla PSL. Argumentowali to bądź tym, że zostali wprowadzeni w błąd (np. podpisywali
się na listach osób nieposiadających volkslisty), bądź w ogóle nie podpisywali się pod
żadnym dokumentem. W międzyczasie pełnomocnik listy PSL w omawianym okręgu
Wilhelm Pustówka został aresztowany. Zastąpiła go Marta Zając, która przedstawiła
nową listę poparcia, tym razem liczącą 104 pozycje. Ponownie została ona odrzucona,
gdyż rzekomo 60 podpisanych nie figurowało na spisach wyborczych. Ostatecznie
więc Komisja Okręgowa nie zarejestrowała w Okręgu nr 42 listy PSL21.
Tamże, t. 14. Raport sprawozdawczy z przebiegu wyborów z województwa śląsko-dąbrowskiego, Katowice 23 I 1947, k. 321–325.
21
Zob. M. Skwara: Zawieszanie powiatowych zarządów Polskiego Stronnictwa Ludowego w województwie
śląskim jako metoda walki politycznej w okresie poprzedzającym wybory do Sejmu Ustawodawczego
20
214
Tajemnice
wyborczego
Jak się okazało, decydującą rolę w unieważnieniu owej listy PSL odegrali funkcjonariusze UB z Bielska, Cieszyna i Pszczyny. Kulisy sprawy wyjaśnia skarga złożona przez
PSL. Oto jej fragment: W dniu 23 grudnia 1946 roku aresztowany został przez Urząd
Bezpieczeństwa Publicznego pełnomocnik listy PSL ob. Pustówka Wilhelm. W okresie
od 20 do 24 grudnia 1946 roku funkcjonariusze UB we wszystkich trzech powiatach
[Bielsko, Cieszyn, Pszczyna – przyp. aut.] objeżdżali miejscowości, gdzie mieszkali
podpisani na liście PSL i w różny sposób zmuszali do cofnięcia swoich podpisów […]
Przy zmuszaniu do cofnięcia podpisów funkcjonariusze UB terroryzowali zainteresowane osoby, odgrażając się biciem, aresztowaniem lub, jak to miało miejsce w Mizerowie
w nocy z dnia 20/21 grudnia 1946 roku, konfiskatą czy zniszczeniem urządzenia domowego. W nocy tegoż dnia między godziną 22.00 a 3.00 dnia 21 grudnia 1946 roku
UB wyprowadziło z domów w czasie silnego mrozu tych obywateli, którzy podpisali listę
PSL i na mrozie trzymano ich po kilka godzin, aż w końcu wymuszono na nich cofnięcie
podpisów. W Kosztowach natomiast również w nocy między godziną 22.00 a 24.00
pod karabinami wyprowadzono ludzi z domów i na posterunku MO oświadczono im,
że będą tak długo trzymani, dopóki podpisów swych nie odwołają, przy czym grożono
im biciem i aresztowaniem22. Niewątpliwie owe „argumenty” szybko zmusiły tych
ludzi do napisania oświadczeń cofających swój podpis pod listą PSL. Dopełnieniem tej
fali represji było to, że prawie równocześnie aż 7 spośród 10 kandydatów na posłów
z ramienia PSL zostało aresztowanych. Oczywiście protesty PSL zgłaszane do Generalnego Komisarza Wyborczego nie przyniosły żadnego rezultatu i wyborcy w rejonie
Bielska, Cieszyna i Pszczyny nie mieli możliwości głosowania na PSL23.
Bardzo podobną operację UB zamierzał przeprowadzić w Okręgu nr 40 (Katowice). Lista PSL miała tam 346 podpisów poparcia, ale szybko do Komisji Okręgowej zaczęły napływać oświadczenia o wycofaniu podpisów pod nią, podobnie jak
w Bielsku. W przeciągu kilku dni takich dokumentów wpłynęło 84. Dla aparatu bezpieczeństwa zapewne nie było problemem „przekonać” kolejne osoby, ale operację
przerwano. Jak napisał pełnomocnik MBP obserwujący przygotowania do wyborów
w tym okręgu Bolesław Galczewski: akcję tę przerwano na rozkaz z góry. Można
w dniu 19 stycznia 1947 roku, w niniejszym tomie; AIPN BU 00231/68 t. 72. Protokół nr 4 z posiedzenia Okręgowej Komisji Wyborczej nr 42 w Bielsku odbytego 2 I 1947 roku w lokalu Okręgowej Komisji
Wyborczej w Bielsku, hotelu „Prezydent” (odpis), k. 131–133.
22
Tamże, t. 72. Pismo pełnomocnika listy PSL na Okręg Wyborczy nr 42 do Przewodniczącego Okręgowej Komisji Wyborczej nr 42 w Bielsku, Katowice 2 I 1947 (odpis), k. 134–135.
23
W oficjalnej skardze działacze PSL wskazywali, że komisja okręgowa nie podała na podstawie jakiego
postępowania uznała owych 150 podpisów za nieważne. Ordynacja wyborcza nie przewidywała sprawdzania podpisów, oraz nie dawała możliwości, by wyborca składający podpis na liście kandydatów danej
partii mógł go potem wycofać. Rzeczywiście ów głos poparcia był nieważny, ale w przypadku gdyby został złożony pod groźbą bądź poprzez wprowadzenie w błąd. Takie jednak wypadki powinien zbadać sąd
i komisja okręgowa nie powinna respektować przesyłanych oświadczeń, zwłaszcza gdy PSL przedstawiało informacje, że ich napisanie zostało wymuszone przez funkcjonariuszy UB. Owe sygnały zostały
całkowicie zignorowane przez komisję okręgową. Również poważne uchybienia pojawiły się w przypadku gdy złożono nową listę poparcia dla PSL sygnowaną 104 podpisami. Jak już napisano wyżej, uznano,
że 60 z nich było nieważnych, gdyż sygnatariusze zostali skreśleni z listy wyborczej. Ludzie ci wcześniej
sprawdzili swoje nazwiska na listach wyborców i byli tam umieszczeni. Ich ewentualne skreślanie przez
komisję obwodową mogło mieć miejsce wcześniej, czyli przed 17 grudnia, jeszcze przed wystawieniem
list wyborczych, a tak się nie stało. Poza tym żaden z nich nie został poinformowany pisemnie o skreśleniu, a wymagała tego ordynacja wyborcza. Mimo tej dosyć jasnej argumentacji Generalny Komisarz
Wyborczy nie uwzględnił skargi. Tamże. t. 72. Pismo Pełnomocnika Listy PSL w Okręgu nr 42 do
Generalnego Komisarza Wyborczego w Warszawie, Warszawa 5 I 1947 (odpis), k. 142–144.
215
Dariusz Węgrzyn
przypuszczać, że władze były na tyle pewne, że PSL w tym rejonie uzyska słabe poparcie, bądź wynik zostanie sfałszowany, że nie zdecydowały się na wywołanie burzy
medialnej w związku z niezarejestrowaniem listy PSL24.
Ordynacja, jak już wspomniano, zezwalała na zgłoszenie własnej listy wyborczej w danym okręgu pod warunkiem, że poprze ją 100 wyborców zamieszkałych
w tym okręgu. Dawało to możliwość rejestracji tzw. dzikiej listy, na której do sejmu
kandydowały osoby niezwiązane z żadną partią. Generalnie władze, głównie za pośrednictwem aparatu bezpieczeństwa, już na etapie zgłaszania starały się wymusić
wycofanie takiej listy. Kierowała nimi obawa, by tą okrężną drogą do sejmu nie weszli ludzie opozycyjnie nastawieni do PPR bądź, co gorsza, sympatycy PSL. Proces
utrącania takich inicjatyw jest dobrze widoczny w Okręgu nr 43 (Gliwice). Pojawiły
się tam inicjatywy zmierzające do wystawienia 4 „dzikich list”. W dwóch przypadkach dosyć szybko załatwiono sprawę, gdyż pomysłodawcy akcji należeli do PPR
i natychmiast otrzymali od swoich władz partyjnych z Katowic nakaz wycofania się
z tej inicjatywy. Podobnie było w przypadku członka PPS. Kłopot pojawił się w momencie, gdy z analogicznym zamierzeniem wystąpili lokalni kupcy, co PPR przyjęło
jako inicjatywę PSL, by w ten sposób zdobyć dodatkowe głosy, a tym samym mandaty poselskie. W tym przypadku zastosowano inne metody, oparte na represjach
ekonomicznych. Ich narzędziem stały się inspekcje Komisji Specjalnej ds. Walki
z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym oraz milicji i związane z nimi kary
finansowe. Dodatkowym argumentem, który „przekonał” kupców, było wezwanie
ich na przesłuchania do UB. Po tych działaniach także i kupcy wycofali się ze swego
pomysłu startu w wyborach, a w okręgu nr 43. wystawiono listę Bloku oraz PSL25.
Niewątpliwie Urząd Bezpieczeństwa, prowadząc rozliczne działania operacyjne przed
wyborami do Sejmu Ustawodawczego, koncentrował się na zwalczaniu PSL i działaniu
na rzecz ograniczenia liczby jego członków i sympatyków. Jednym z najbardziej widocznych przejawów tych posunięć było zawieszanie działalności zarządów powiatowych PSL.
Pierwszy taki zarząd w Zawierciu został zawieszony jeszcze przed referendum z 1946 roku
w dniu 12 czerwca. W następnych tygodniach i miesiącach jego los podzieliły Zarządy Powiatowe w: Cieszynie (15 lipca 1946 roku), Bielsku (22 września 1946 roku), Rybniku
(październik 1946 roku), Pszczynie (16 października 1946 roku), Będzinie i Grodkowie
Tamże, t. 14. Raport sytuacyjny ppor. Bolesława Galczewskiego pełnomocnika MBP na Okręg Wyborczy nr 40, brak daty, k. 344–347. Duże problemy z rejestracją miała też lista PSL w Okręgu nr 41
(Będzin), do której załączono 140 podpisów, ale po krótkim okresie wskutek „rezygnacji” ta liczba
skurczyła się do 87. Udało się ją jednak uzupełnić do minimum wymaganego przez ordynację wyborczą.
Analogicznie sytuacja wyglądała w Okręgu nr 44 (Koźle), gdzie z pierwotnych 160 głosów poparcia
zostało 24. Także i tu uzupełniono brakujące podpisy, ale można przypuszczać, że gdyby była wola
ze strony administracji i przede wszystkim policji politycznej, by nie dopuścić do rejestracji list PSL
w tych okręgach, mogłaby zaistnieć analogiczna sytuacja do tej z okręgu bielskiego. Tamże. t. 14. Raport
do MBP Warszawa, Katowice 21 XII 1946, k. 196–207.
25
Tamże, t. 14. Raport z akcji wyborczej w Okręgu Wyborczym nr 43, Katowice I 1947, k. 239–244.
O tym, kto odgrywał wiodącą rolę przy likwidacji „dzikich list” świadczy fragment sprawozdania
z Okręgu nr 45 (Opole). Napisano w nim: Wystawione były następujące listy dzikie: 1. Lista kupców
i rzemieślników w całym okręgu. 2. Lista samorządowców w Grodkowie wysunięta przez prezesa samorządowców, członka PPS WRN Woźniaka. Na konferencji międzypartyjnej i pod naciskiem UB lista ta
została zlikwidowana. 3. Lista osadników wojskowych wysunięta przez prezesa Łapińskiego – zlikwidowana przez UB. 4. Lista PPR wysunięta przez Plutę, członka Komitetu Obywatelskiego, zlikwidowana
przez UB i ostatecznie przez KW PPR. Tamże, t. 17. Sprawozdanie pełnomocnika MBP na Okręg nr 45
Opole Stefana Ogonowskiego, Warszawa 23 XII 1946, k. 84–86.
24
216
Tajemnice
wyborczego
(28 listopada 1946 roku) oraz Lublińcu (9 grudnia 1946 roku). Generalnie oficjalnym
powodem takich działań była współpraca tamtejszych działaczy PSL z – jak to określano –
„bandami” oraz antypaństwowe wystąpienia. Cała operacja powiązana też była z aresztowaniem czołowych działaczy owych struktur. W przypadku Zarządu Powiatowego z Bielska stanęli oni przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Katowicach w dniu 19 grudnia
1946 roku pod zarzutem współpracy z NSZ lub Konspiracyjnym Wojskiem Polskim. Sąd
skazał Józefa Pieniążka, Władysława Drozda, Jana Filapka – członkówie Zarządu Powiatowego PSL (dalej: ZP PSL) PSL na karę 10 lat więzienia, Antoniego Gąszczyka (sekretarz
ZP PSL) – na karę 8 lat więzienia, a Franciszka Szustera (prezes ZP PSL), Stanisława
Gruszkę (prezes jednego z kół PSL) i Ludwika Ochódka (członek Zarządu Powiatowego
PSL) – na karę 5 lat więzienia. Wszyscy zostali pozbawieni praw publicznych na pięć lat,
orzeczono także wobec nich przepadek mienia. Drugi większy proces działaczy PSL przed
Wojskowym Sądem Rejonowym odbył się tuż przed wyborami, bo 13 stycznia 1947 roku.
Tym razem sądzono działaczy tej partii z Zarządu Powiatowego w Grodkowie. Jan Sury
(instruktor organizacyjny) oraz Stanisław Romanowski zostali skazani na 8 lat pobawienia
wolności, Sebastian Grzywnowicz miał spędzić w więzieniu 5 lat, a Piotr Romański 2
lata. Oczywiście kwestia zasadności stawianych zarzutów była wtórna. Należy zwrócić
uwagę, że czas, w jakim odbywały się obie rozprawy to okres, kiedy kampania wyborcza
wchodziła w decydującą fazę i postawienie przed sądem, a następnie skazanie aktywnych
członków PSL było pokazem siły, ale i przestrogą dla zwolenników tej partii26.
Uderzenie w struktury organizacyjne PSL było potężne. Presja ze strony UB
zmuszała członków tej partii politycznej do zaniechania działalności jeszcze przed
wyborami do Sejmu Ustawodawczego. Dla wielu kół był to okres nie walki o głosy
wyborcze, ale de facto walki o przetrwanie. Dwie poniższe tabele pokazują proces
zawieszania i rozwiązywania się kół powiatowych PSL w województwie śląskim do
czasu wyborów do Sejmu Ustawodawczego:
Powiat
Grodków
Pszczyna
Rybnik
Lubliniec
Będzin
Cieszyn
Zawiercie
Bielsko
Liczba członków PSL
przed zawieszeniem działalności
(dane UB)
259 – 270 (7 kół)
900 – 2000 (36 kół)
459 – 511 (26 kół)
700 (32 koła)
702 – 920 (28 kół)
3000 (44 koła)
10000 (70 kół)
412 – 420 (11 kół)
Liczba członków PSL przed zawieszeniem
(dane PSL z XI 1946 roku)
260 – 300 (7 kół)
2000 (36 kół)
760 (26 kół)
937 (32 koła)
920 (28 kół)
3000 (44 koła)
10 000 (70 kół)
450 (11 kół)
Tabela nr 3. Rozwiązane Zarządy Powiatowe PSL wraz z liczebnością członków (dane UB i PSL).
(Źródło: IPN Ka, sygn. IPN Ka 032/10 cz. I, II).
26
AIPN, Wydział Śledczy WUBP Katowice, sygn. IPN BU 1006/147. Sprawozdanie dekadowe Wydziału
Śledczego WUBP Katowice za okres 10–20 XI 1946, k. 107–111. Szerzej zob. M. Skwara: Zawieszanie
powiatowych zarządów Polskiego Stronnictwa Ludowego w województwie śląskim jako metoda walki
politycznej w okresie poprzedzającym wybory do Sejmu Ustawodawczego w dniu 19 stycznia 1947 roku,
w niniejszym tomie.
217
Dariusz Węgrzyn
Liczba członków PSL
(dane UB)*
Powiat
Liczba członków
Wystąpiło z PSL
Liczba członków PSL przed zawieszeniem
(dane PSL z XI 1946 roku)
Nysa
1431
1411
2000 (49 kół)
Olesno
300
280
450 (28 kół)
Prudnik
214–300
214–300
1000 (22 koła)
Racibórz
477
477
420 (11 kół)
Niemodlin
1000
960
450 (12 kół)
Głubczyce
500
480
780 (29 kół)
Strzelce
256
256
456 (7 kół)
Opole
1000
980
Brak danych
Koźle
240
240
Brak danych
*Mniejsza liczebność członków PSL w poszczególnych powiatach w świetle danych UB mogła wynikać
z faktu, że podawano dane z 1947 roku i do tego czasu liczba członków tej partii mogła się zmniejszyć.
Tabela nr 4. Rozwiązane koła PSL wraz z liczebnością członków (dane UB i PSL).
(Źródło: IPN Ka, sygn. IPN Ka 032/10 cz I, II).
Widać wyraźnie, że szczególnie mocno ucierpiały struktury PSL na terenie Śląska
Opolskiego. W tym przypadku aparat bezpieczeństwa szantażował autochtonów ich
rzekomą „niemieckością”, a w konsekwencji wysiedleniem z Polski, a w przypadku
repatriantów ze wschodu odebraniem otrzymanych niedawno gospodarstw.
Trudno opisać jednostkowe przypadki podejmowanych działań przez policję polityczną wobec poszczególnych kół PSL. Jako przykład może posłużyć casus działań
wobec tej partii w mieście i powiecie bytomskim. Oto fragment sprawozdania UB
na ten temat:
Przy dalszej naszej pracy destrukcyjnej w ich szeregach [PSL – przyp. aut.] poprzez
agenturę i kapturową agenturę masowo zaczęli oddawać legitymacje, jako organizacja
wrogo ustosunkowana do wyborów i nie mająca nic wspólnego z demokracją ludową,
co w znacznej mierze osłabiło działalność przedwyborczą PSL. W dniu 17 I 1947 roku
na zebraniu mężów zaufania i aktywnych działaczy PSL-u w dyskusji nad sytuacją
wytworzoną wykazywali, że przegrana PSL jest oficjalna. Ponieważ dyskusja poszczególnych członków i mężów zaufania wykazała, że jesteśmy bezsilni i nie możemy się na
ulicy pokazywać, bo już nie tylko przez same organa Bezpieczeństwa Publicznego czy
partii Bloku jesteśmy wskazywani, ale i poszczególni bezpartyjni prowadzą na nas nagonkę. Na konferencji tej mężów zaufania postanowiono przestać wszelkiej akcji i być
wiernym w stosunku do samych wyborów w dniu 19 I 1947 roku27.
Jak widać, jeszcze przed głosowaniem część członków PSL w obliczu rozwoju
sytuacji i swej bezsilności była świadoma, że wybory zakończą się klęską, a ogłoszone
wyniki będą dokładnie takie, jakich życzyła sobie władza. Mając dostatecznie dużo
27
AIPN Ka, WUSW Katowice, sygn. IPN Ka 032/7 cz. I. Historia powstania PSL na terenie miasta
i powiatu bytomskiego, Bytom 13 III 1948, k. 213–214; AIPN Ka, WUSW Katowice, sygn. 032/10
cz. 1, Historia PSL w województwie śląsko-dąbrowskim, anonimowe opracowanie funkcjonariusza UB
z 15 III 1948, k. 53–69.
218
Tajemnice
wyborczego
przykładów łamania, czy też naginania prawa przez komunistów, działacze PSL zdając sobie sprawę, że proces liczenia głosów był de facto zmonopolizowany przez władzę, mieli świadomość, że również na tym etapie, w razie potrzeby, PPR nie cofnie
się przed niczym, łącznie z fałszowaniem wyniku.
Należy pamiętać, że styczeń 1947 roku był okresem, gdy następowała kumulacja
działań zarówno czynników administracyjnych, jak i policji politycznej, wymierzonych w PSL. Ale właściwie już na samym początku kampanii wyborczej w październiku 1946 roku ta partia opozycyjna poczuła przedsmak tego, co się stało później.
Mianowicie 6 października 1946 roku UB dokonał rewizji w lokalach Zarządów
Powiatowych PSL w Pszczynie, Opolu, Rybniku, Tarnowskich Górach, Nysie, Lublińcu, Będzinie oraz Zarządu Wojewódzkiego PSL w Katowicach. Funkcjonariusze UB równocześnie przeszukiwali mieszkania lokalnych działaczy. Nie znaleziono
żadnych materiałów, które mogły posłużyć do postawienia komukolwiek zarzutów,
choć zapewne skrupulatnie poszukiwano np. ulotek struktur podziemia niepodległościowego. Mimo to pracownicy policji politycznej zabrali ze sobą komunikaty
wewnętrzne Zarządu Wojewódzkiego PSL (dalej: ZW PSL) w Katowicach, materiały przesyłane z Sekretariatu Naczelnego PSL w Warszawie, listy z nazwiskami prenumeratorów „Gazety Ludowej”, a z lokalu ZW PSL wykaz kupców w Katowicach,
czy zestawienie firm z tego miasta. Trudno uznać, że owe zarekwirowane materiały
były nielegalne i istniała przesłanka do ich zabrania, ale działacze PSL byli bezsilni.
Zabrane dokumenty mogły być natomiast przydatne w rozpracowaniu przez WUBP
Katowicach struktur miejscowego PSL i prowadzeniu działań represyjnych i dezintegracyjnych. Metoda ta była potem stosowana z powodzeniem, np. 12 grudnia
1946 roku przeprowadzono rewizję u komisarza wyborczego PSL w Okręgu nr 43
(Gliwice) i zabrano listę kandydatów na posłów z ramienia tej partii, sporządzone
przez nich oświadczenia i informacje o ich danych personalnych28.
W prowadzonej pracy operacyjnej UB stosował też bardziej finezyjne metody.
Pokazuje to przykład jednego z zatrzymanych działaczy PSL Mikuszewskiego, do
którego przyszedł nieznany mu osobnik z legitymacją PSL i zostawił mu paczkę
ulotek. Gdy Mikuszewski zajrzał do środka, okazało się, że były to ulotki NSZ, więc
bojąc się prowokacji, szybko je zniszczył, zachowując jako dowód jedną z nich. Miał
rację, gdyż równocześnie do jego domu weszli funkcjonariusze UB, zatrzymując go
pod zarzutem współpracy z NSZ29.
Niewątpliwie najwymowniejszym przejawem represji wobec PSL były działania wymierzone w kandydatów na posłów z ramienia tej partii. W dniu 19 grudnia
1946 roku aresztowano prezesa ZW PSL w Katowicach Edwarda Kaletę. Akt oskarżenia w jego sprawie sporządzono 10 stycznia 1947 roku. Zarzucano mu powoływanie na stanowiska kierownicze w PSL ludzi „o skrajnie reakcyjnych poglądach”,
współpracujących z „bandami”, zbieranie fałszywych wiadomości dyskredytujących
Duże zainteresowanie UB wywołała lista Górnoślązaków deportowanych przez ZSRR do pracy przymusowej w 1945 roku z terenu powiatu opolskiego. Jest to wskazówka, że tamtejsze struktury PSL
podjęły prace dokumentacyjne zmierzające do ustalenia wykazu imiennego ofiar tzw. Tragedii Górnośląskiej. Tamże, sygn. IPN Ka 032/10 cz. 1. Raport z dokonanych rewizji w PSL, Katowice 18 X 1946,
k. 42–43; Tamże, Pismo Prezesa ZW PSL w Katowicach Edwarda Kalety do WUBP Katowice (odpis),
Katowice 26 XI 1946, k. 190–193.
29
Tamże, Odpis telefonogramu, Warszawa 27 XII 1946, k. 202.
28
219
Dariusz Węgrzyn
Rząd (zapewne danych o represjach i łamaniu prawa przez komunistów oraz ustalone przez PSL wyniki referendum), wysyłanie do komórek powiatowych ulotek
antyrządowych niepoddanych cenzurze, wreszcie zakładanie „tajnego aparatu PSL”
w Cieszynie, gdzie struktury tej partii były zawieszone. Ostatecznie Kaleta wybory
przesiedział w areszcie, oczekując na proces, który się nie odbył. Wypuszczono go
na wolność w wyniku amnestii z lutego 1947 roku. Jego zatrzymanie było jednak
wymownym sygnałem dla sympatyków PSL. Skoro można było pozbawić wolności
czołowego działacza tej partii w województwie śląskim, to podobny (lub znacznie
gorszy) los mógł spotkać każdego30.
W okresie kampanii wyborczej aresztowano w sumie 11 kandydatów PSL na
posłów, a 5 zwerbowano do współpracy, jeden z zatrzymanych, Szczepan Szyguła, osadzony w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego (dalej: PUBP)
Pszczyna zmarł na skutek zawału serca. Niekiedy wystarczyło krótkie zatrzymanie,
by „przekonać” kandydata na posła z ramienia PSL do rezygnacji z ubiegania się
o mandat. Takim „przekonanym” był kandydat z Okręgu nr 45 (Opole) Franciszek
Podzus z Olesna, który został na krótko pozbawiony wolności w dniu 5 stycznia 1947
roku. W późniejszym proteście PSL podało, że w rzeczywistości został wtedy pobity i wymuszono na nim tę deklarację. W odpowiedzi, już po wyborach, kierownik
PUBP w Oleśnie napisał: Zrzeczenie się kandydatury na posła nastąpiło na skutek
niegodzenia się z kierownictwem politycznym PSL-u, bez nacisków i terroru, jak to
podane jest w proteście31.
Owoce wszystkich tych działań zebrano 19 stycznia 1947 roku, gdy odbyły się
wybory do Sejmu Ustawodawczego. W całym województwie panował spokój i nie
doszło do większych akcji podziemia niepodległościowego, czy też incydentów
wyborczych. W niektórych obwodach do liczenia głosów przystąpiono przed ustawowym terminem zamknięcia lokali, gdyż 100% uprawnionych oddało swój głos.
Praktycznie około 65% uprawnionych głosowało jawnie i manifestacyjnie. Władze
w zakładach pracy, dzielnicach, a nawet domach wielorodzinnych organizowały grupy osób, które zobowiązywały się iść do urny i poprzeć partie Bloku Stronnictw
Demokratycznych. Na czele tych quasi procesji kroczyły często orkiestry, niesiono
flagi. Wyborcy przychodzili do lokalu na z góry określoną godzinę, by oddać głos.
W całym województwie śląskim takich grup liczących przeciętnie 60 osób zorganizowano 30 000. Przeciętnie w każdym obwodzie było ich 25. W niektórych rejonach
województwa, zwłaszcza na terenie przedwojennej Rejencji Opolskiej, odsetek głosujących w ten sposób sięgał 90-100%. Paradoksalnie, w tych obwodach nie było
więc potrzeby fałszowania wyników, skoro obywatele ci głosowali na PPR i jej partie
„sojusznicze”. Nie można jednak powiedzieć, że była to procedura demokratyczna.
Często bowiem wyborcy byli zmuszani do głosowania w ten sposób. Także i ten
element wyborów nie pozostał bez „czujnej opieki” UB. Funkcjonariusze mieli więc
zwerbować do współpracy prowadzącego taką grupę „prowodyra” i umieścić w niej
tzw. agenturę kontrolną, czyli donosicieli, którzy mieli obserwować głosujących.
AIPN BU 00231/68 t. 14. Akt oskarżenia w sprawie Edwarda Kalety (odpis), Katowice 10 I 1947,
k. 295–299.
31
Tamże, Pismo z WUBP Katowice do Departamentu V MBP w Warszawie, Katowice 12 IV 1947,
k. 356–360; Tamże, Raport Wydziału V WUBP Katowice do Departamentu V MBP Warszawa, Katowice 19 I 1947, k. 300–304.
30
220
Tajemnice
wyborczego
Równocześnie starano się eliminować z niej wszystkich niepokornych i mogących
wywołać jakieś incydenty. Oczywiście formalnie cały ciężar organizacji grup głosowania jawnego i manifestacyjnego spoczywał głównie na PPR i PPS32.
Na koniec należy przedstawić wyniki owego spektaklu, jakim były omawiane wybory. Niestety nie ma danych pozwalających odtworzyć rzeczywiste poparcie społeczeństwa dla władzy komunistycznej. Dane zachowane w materiałach sprawozdawczych WUBP Katowice praktycznie pokrywają się z tymi, które zostały ogłoszone
przez Generalnego Komisarza Wyborczego. W świetle oficjalnych wyników w całym
województwie śląskim żaden kandydat PSL nie uzyskał wymaganego poparcia, by zasiąść w Sejmie, a wszystkie mandaty przypadły przedstawicielom Bloku Stronnictw
Demokratycznych.
Zestawienie wyników wyborów do Sejmu Ustawodawczego z 1947 roku sporządzone przez WUBP Katowice odnośnie całego województwa śląskiego.
uprawnionych
1 679 529
głosujących
1 606 716
Wyniki
głosy
nieważne
Blok
SP
PSL NW
PSL
Inne
10186
1 518 899
26 467
4 828
41519
4733
Tabela nr 5. Zestawienie wyników wyborów do Sejmu Ustawodawczego z 1947 roku.
Źródło. AIPN, sygn. IPN BU 00231/86 t. 14, Raport WUBP Katowice do MBP Warszawa, Katowice
23 I 1947, k. 321–325.
Niewątpliwie dla PSL w województwie śląskim kampania wyborcza i potem same
wybory były klęską. Proces jego rozpadu, widoczny już na przełomie 1946 i 1947
roku, uległ przyśpieszeniu. Jego finałem było „zjednoczenie ruchu ludowego” i powstanie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, co oznaczało na długie lata koniec
opozycji politycznej w Polsce. Prezentując wielopłaszczyznowość działań policji politycznej wobec PSL i przygotowania do wyborów, zarówno te oficjalne, prowadzone
przez PPR i jej aliantów, jak i te zakulisowe w wykonaniu UB, można stwierdzić, że
Stanisław Mikołajczyk i jego ugrupowanie nie mieli najmniejszych szans, by osiągnąć
w wyborach wynik odpowiadający rzeczywistemu poparciu społecznemu, jakim
cieszyło się PSL. Tam gdzie dana społeczność opowiedziała się za tą partią, wynik
był potem korygowany poprzez fałszerstwa dokonywane przez komisje wyborcze.
W wielu rejonach, gdzie głosowano manifestacyjnie, nawet ta procedura nie była potrzebna. W obu jednak wypadkach to, co się stało, było absolutnym zaprzeczeniem
procedur demokratycznych. Należy też pamiętać, że komuniści dzięki np. reformie
rolnej, czy nacjonalizacji przemysłu budowali sobie poparcie części obywateli. Cęść
sołeczeństwa przyjęła postawę przystosowawczą, wychodząc z założenia, że i tak nic
nie można było zmienić. Najgorsze było to, że zjawisko swoistego „teatru wyborczego” na długie lata zakorzeniło się w Polsce wraz z ustrojem komunistycznym.
32
Tamże, Raport kapitana Nowickiego, pełnomocnika MBP na województwo śląsko-dąbrowskie, bez
daty, k. 333–336.
221
Dariusz Węgrzyn
Dariusz Węgrzyn
Das Geheimnis des „Wahlkampferfolgs”. Rolle des Amtes für Sicherheit bei der
Vorbereitung und Durchführung der Wahlen in den Gesetzgebenden Sejm am 19. Januar
1947 in der Woiwodschaft Schlesien
Zusammenfassung
In dem Beitrag wurde die Teilnahme des Sicherheitsapparats an den Vorbereitungen auf
die Wahlen in den Gesetzgebenden Sejm am 19. Januar 1947 einer eingehenden Analyse
unterzogen. Das Amt für Sicherheit war an der Auswahl der Mitglieder der Wahlkommissionen, der Nichtigerklärung der Wahllisten, den Fälschungen bei der Stimmabgabe und
Auszählung der Stimmen, den Repressionen gegen die politische Opposition unmittelbar
beteiligt. Der Autor weist dabei auf langfristige negative gesellschaftliche Konsequenzen
des „Wahltheaters” hin, das seither im kommunistischen Polen immer stattfand.
Dariusz Węgrzyn
Mystery of the electoral “success”. The role of the Office of Public Security in preparation
and execution of the elections to the Legislative Sejm of 19th January 1947 in Silesia
Province
Summary
The article presents a detailed analysis of the involvement of the security apparatus
in preparation to the elections of the Legislative Sejm of 19th January 1947. The Office
of Public Security was directly involved in: the selection of electoral committee members, invalidating of electoral lists, and fraud during giving and counting votes, repressions
aimed at political opposition. The author indicates the long-standing negative social consequences of that peculiar „electoral theatre”, which from that moment was constantly
used in the communist Poland.
222
nr
9 (2012)
Dorota Krukar-Ruppental
Rolnictwo w gminie Wielopole
w latach 1950–1953
Artykuł został napisany na podstawie materiałów archiwalnych przechowywanych w Archiwum Państwowym w Katowicach Oddział w Raciborzu. Należy wspomnieć, że dokumenty z okresu planu sześcioletniego dotyczące gminy Wielopole
zachowały się fragmentarycznie. Informacje znajdujemy jedynie z lat 1950–1953.
Niestety nie zachowały się żadne informacje na ten temat z lat 1954–1956.
Po zakończeniu II wojny światowej sytuacja w rolnictwie polskim była bardzo
zła. Duża część ziem uprawnych leżała odłogiem albo była pełna min i niewypałów.
Głównym źródłem pomocy okazały się dostawy United Nations Relief and Rehabilitation Administration (UNRRA). Do końca 1946 roku przysłano do Polski duże
ilości ziarna siewnego, jaj wylęgowych, piskląt, 125 tys. sztuk koni oraz 17 tys. sztuk
bydła rogatego1.
W 1948 roku powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (dalej: PZPR). Wykorzystując gorszą sytuację w rolnictwie, nowa władza rzuciła hasło uspołeczniania
wsi (miało to doprowadzić do wzrostu produkcji rolnej) oraz walki z „elementami
kapitalistycznymi”. Chłopi szybko zrozumieli prawdziwy powód tych akcji. Chciano
ich podporządkować władzy państwowej2.
21 lipca 1950 roku na mocy ustawy3 wprowadzono Plan 6-letni. Głównym celem
planu było przejście gospodarki kapitalistycznej do socjalistycznej. Chciano tego dokonać przede wszystkim poprzez szybkie uprzemysłowienie. Duże nakłady finansowe w przemyśle dyskryminowały rolnictwo. Wieś została znacznie obciążona podatkami. W 1950 roku podniesiono podatek gruntowy, co uderzyło przede wszystkim
w gospodarstwa wielkorolne, nazywane przez propagandę „kułackimi” 4. W 1951
roku rozpoczęła się kolektywizacja rolnictwa polskiego5, której przeciwstawiała się
znaczna część wiejskiego społeczeństwa. Aby zmusić chłopów do podporządkowania
się nowym wytycznym, stosowano oprócz presji pośredniej (np. ulgi podatkowe
dla spółdzielni) również brutalny terror. Zajmowano prywatne budynki i ziemie,
rekwirowano zboże oraz zwierzęta. Niejednokrotnie dochodziło do straszenia i bicia.
W 1952 roku wprowadzono obowiązkowe dostawy produktów rolnych. Poprzez
1
2
3
4
5
W. Roszkowski: Historia Polski 1914–2005. Warszawa 2006, s. 172.
Tamże, s. 193.
Dz. U. 1950, nr 37, poz. 344 [na:] www.isap.sejm.gov.pl.
„KUŁAK” – przyjęte w porewolucyjnej Rosji określenie właściciela lub użytkownika większego gospodarstwa rolnego, zatrudniającego siłę najemną; jego propagandowy wizerunek jako wyzyskiwacza
biedoty wiejskiej i wroga politycznego wykorzystywany szeroko w ZSRR podczas przymusowej kolektywizacji wsi; w Polsce w początkach lat 50.
D. Jarosz: Polacy a stalinizm. 1948–1956. Warszawa 2000, s. 12; KOLEKTYWIZACJA – przekształcanie drobnych indywidualnych przedsiębiorstw rolnych w wielkie spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne,
oparte na wspólnej lub społecznej własności środków produkcji i socjalistycznych zasadach podziału
dochodu, będące jedną z form socjalistycznego przekształcania produkcji rolniczej.
223
takie działania próbowano naprawić fatalne zaopatrzenie miast, jednak taka polityka
nie przynosiła zamierzonych efektów. Natomiast doprowadziła do znacznego zahamowania rozwoju rolnictwa. Władze nie dostrzegały prawdziwych przyczyn zaistniałej sytuacji, cały czas zrzucając winę na prywatnych właścicieli na wsi6.
Od początków swego istnienia, zarówno miejscowość Wielopole, jak i okoliczne
osady posiadały charakter zdecydowanie wiejski. Rolnictwo było jednym z głównych
zajęć miejscowej ludności. Cały czas widać silne związanie Wielopola z Rybnikiem.
Od XIX wieku omawiane tereny należały do powiatu rybnickiego, wracając razem
z nim w roku 1922 w granice odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej.
W grudniu 1945 roku powstała gmina zbiorcza Wielopole. W jej skład weszły następujące miejscowości: Wielopole (siedziba gminy), Golejów, Orzepowice i Ochojec. Gmina nadal pozostawała gminą rolniczą, w której przeważali rolnicy małoi średniorolni. Nic zatem dziwnego, że problemy dotyczące uprawy roli zdominowały spotkania zarządu gminnego. Zarówno na sesjach plenarnych Gminnej Rady Narodowej (dalej: GRN), jak i na posiedzeniach Prezydium Gminnej Rady Narodowej
(dalej: Prezydium GRN), były to najczęściej poruszane sprawy. Przedmiotem obrad
był praktycznie każdy aspekt tego zagadnienia.
W gminie Wielopole sprawami obowiązkowych dostaw produktów rolnych zajmowano się zarówno na zebraniach całej GRN, jak i na cotygodniowych spotkaniach członków Prezydium GRN. Wyniki skupu najczęściej przedstawiali Franciszka
Rydzińska (referentka w Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska – dalej: GS)
i Wincenty Sura (gminny delegat Centralnego Urzędu Skupu i Kontraktacji – dalej:
CUSiK).
Najmniejsze problemy w gminie miano z wykonaniem planów obowiązkowych
dostaw zboża. Z przedstawianych sprawozdań wynika, że co roku rolnicy wywiązywali się z tego obowiązku w terminie. Pierwsze informacje na ten temat w aktach
pojawiają się 19 sierpnia 1950 roku7.
Pracami przygotowawczymi do przeprowadzenia akcji skupu zboża zajmowano
się na zebraniach w lipcu każdego roku. Prace te polegały na sporządzaniu rejestrów
gospodarstw rolnych, wypisywaniu zobowiązań dla rolników oraz rozbijaniu planu
gminnego na poszczególne gromady8. Później po zakończonych żniwach, średnio
co miesiąc, na zebraniach Prezydium GRN zdawano raporty z przebiegu skupu.
Przy sprzyjających warunkach pogodowych akcja przebiegała pomyślnie i sprawnie.
W roku 1950 skup został zakończony już 20 września9. W roku następnym planowano zakończenie skupu na koniec września10. Czy rzeczywiście plan został ukończony
do końca września, nie wiadomo. Jednakże w dniu 30 października plan był wykonany w 106% (!), mimo że 2 rolników zalegało z odstawą11. W roku 1952 skup zboża
W. Roszkowski: Historia Polski…, s. 215.
Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Raciborzu (dalej: AP Racibórz) zespół 18/177 Akta
gminy Wielopole 1945–1954 (dalej: Gm Wielopole), sygn. 21, s. 30.
8
9
10
11
Tamże, s. 9–10.
6
7
224
Rolnictwo
w gminie
Wielopole
w latach
1950–1953
również przebiegał pomyślnie. W lipcu plany zostały znacznie przekroczone12. Najpóźniej skup zboża wykonano w roku 1953. Poziom 100% osiągnięto 20 listopada13.
W celu usprawnienia skupu wprowadzono rywalizację poszczególnych gromad.
Jej wyniki przedstawiano na zebraniach Prezydium, w których często uczestniczyli
sołtysi z tych miejscowości. Za przykład może posłużyć zestawienie wyników odstaw zboża w roku 1953. 26 sierpnia Wincenty Sura ogłosił, że na pierwszym miejscu
w tej rywalizacji uplasowała się gromada Ochojec, na drugim Wielopole, a na dalszych miejscach Orzepowice i Golejów14.
Obok skupu zboża, w gminie Wielopole, pomyślnie przebiegały również obowiązkowe dostawy ziemniaków. Pierwsze informacje na ten temat pojawiają się w aktach
z dnia 9 października 1951 roku, kiedy przygotowywano się do planowego skupu.
Uzgodniono, że skup zostanie przeprowadzony w gromadach przy pomocy Komisji
Ziemniaczanych15. Ustalono wówczas również ich skład osobowy. Byli to sołtys gromady, dwóch członków Związku Samopomoc Chłopska (dalej: ZSCh) oraz dwóch
lub trzech chłopów16. O całkowitym zakończeniu skupu 23 października 1951 roku
dowiadujemy się z akt posiedzenia Prezydium GRN, które odbyło się dzień później17.
W roku 1952 sołtysi poszczególnych gromad poinformowali członków Prezydium
o nieurodzaju, który został spowodowany przez upały oraz długotrwałą suszę w miesiącach letnich. Zbiory ziemniaków mogły się zatem zmniejszyć o około 50–80%18.
Fakt ten został potwierdzony przez samych rolników już kilka dni później. 26 września
GRN została poinformowana przez wójta, że zaraz po zapoznaniu się z planem dostaw
wpłynęło 196 wniosków z prośbą o zmniejszenie wymaganej ilości19. W związku z tym
władza podjęła decyzję o możliwości zamiany skupu ziemniaków na skup zboża20. Za
przyczyny słabego skupu podano: nieodpowiednią pogodę w czasie wykopków, brak
ustalonych cen w skupie, ogólny mały zbiór w tym roku oraz wstrzymywanie się ze
skupem przez rolników, którzy złożyli odwołania do momentu rozpatrzenia ich próśb.
Dodatkowo postanowiono, że skup zostanie zakończony do 15 października21. Ostatecznie okazało się, że 15 października wykonane zostało około 70% planu.
W 1953 roku pierwsze sprawozdanie z przebiegu obowiązkowych dostaw ziemniaków złożono przed Prezydium dopiero 30 września. W tym roku zmieniono formę
skupu. Tym razem odbywał się on po kolei w każdej gromadzie, a nie jak do tej pory
we wszystkich gromadach jednocześnie. W dniu 30 września odstawy zakończono
w gromadzie Ochojec, a rozpoczęto w gromadzie Golejów. Skupiono na zapotrzebowanie bonowe około 25% z zaplanowanych 116 ton. Zobowiązano się też zakończyć skup do 10 października22. Ostatecznie nie wywiązano się z tego zobowiązania.
W dniu 21 października plan był wykonany w 73%23.
14
15
16
Tamże, s. 23.
17
Tamże, s. 18.
18
Tamże, sygn. 27, s. 43–44.
19
20
Tamże, sygn. 27, s. 43–44.
21
Tamże, s. 34.
22
23
Tamże, s. 37–38.
12
13
225
Ostatnia informacja na temat przebiegu planowanego skupu ziemniaków pochodzi z 27 listopada. Wówczas na sesji GRN wójt gminy Wojciech Szymura przedstawił
zebranym radnym sprawozdanie z działalności Prezydium w okresie od 1 września
do 25 listopada 1953 roku. Z przedstawionego sprawozdania wynika, że w dniu 20
listopada plan skupu ziemniaków był wykonany w 86%24. Niestety z powodu braku
danych nie możemy ostatecznie stwierdzić kiedy i czy w ogóle plan został wykonany
całkowicie.
O ile mieszkańcy gminy Wielopole nie mieli dużych problemów z wywiązywaniem się z obowiązkowych dostaw zboża i ziemniaków, o tyle spore trudności mieli
z obowiązkowymi dostawami mleka. Nawet pierwsza informacja na ten temat, która
pojawia się w zachowanych dokumentach i pochodzi z 20 kwietnia 1951 roku, dotyczy prób zwiększenia skupu. Z roku 1951 informacji na ten temat jest szczególnie
mało. Największe problemy ze skupem miała gromada Orzepowice. W celu usprawnienia skupu polecono sołtysowi Orzepowic, aby wraz z referentem GS udał się
do osób zalegających z odstawą i uświadomił ich „o ważności spełnienia obowiązku
wobec państwa”25. We wrześniu sytuacja niewiele się poprawiła. W skupie nadal
występowały braki26.
Warto jeszcze w tym miejscu wspomnieć o tym, że dekret o obowiązkowych dostawach mleka został ogłoszony dopiero 24 kwietnia 1952 roku. Konsekwencje tego
wydarzenia można zaobserwować już na posiedzeniu Prezydium GRN 28 maja 1952
roku. Wtedy referent do spraw skupu przy GS oraz gminny delegat CUSiK poinformowali członków Prezydium, że od chwili ogłoszenia dekretu skup mleka znacznie
się poprawił27. Rzeczywiście w porównaniu z rokiem poprzednim ilość skupionego
mleka zdecydowanie się zwiększyła. 10 września odstawione zostało około 77%28.
Z zachowanych dokumentów wynika, że 26 września do GS odstawiono ok. 90%
zaplanowanej ilości żywca, zboża i mleka. Zobowiązano się również do wyrównania
braków w październiku29. Następne dane na ten temat pojawiły się 5 listopada na
posiedzeniu Prezydium. Zaległości w odstawie mleka występowały nadal i ponownie
zajęto się problemem ich zlikwidowania30.
Kroki, jakie Prezydium GRN zamierzało wówczas podjąć, nie różniły się zasadniczo od wcześniejszych tego typu działań. Najczęściej polegały one na powołaniu
specjalnych zespołów, które skupiały się na organizowaniu zebrań z rolnikami oraz
zdawaniu regularnych raportów z przebiegu podejmowanych prac. Jakie te działania
przynosiły wyniki, można zaobserwować na kolejnych sesjach GRN oraz posiedzeniach Prezydium. 27 listopada sekretarz Prezydium GRN nadal wskazywał na zaległości w odstawie mleka. Jednocześnie pojawiła się deklaracja o próbie nadrobienia
zaległości do dnia 20 grudnia31. Z podanych wartości wynika, że pomimo dwutygodniowych działań specjalnie powołanego zespołu rolnego, zaległości wcale się nie
zmniejszyły. Ciekawa informacja pojawiła się natomiast 3 grudnia. Wincenty Sura,
Tamże, sygn. 22, s. 27–28.
26
Tamże, s. 14.
27
28
Tamże, s. 40.
29
Tamże, sygn. 23, s. 16–17.
30
31
Tamże, sygn. 23, s. 11–12.
24
25
226
Rolnictwo
w gminie
Wielopole
w latach
1950–1953
podczas składania sprawozdania z przebiegu obowiązkowych odstaw żywca i mleka,
zasygnalizował, że nadal występują znaczne trudności w skupie mleka, ale pomału
się one zmniejszają poprzez zastosowanie sankcji w przypadku najbardziej opornych
rolników32. Jakich sankcji, tego już nie wiadomo.
Jak widać z przytoczonych danych, skup mleka rzeczywiście był dużo niższy niż
omówione wcześniej odstawy zboża i ziemniaków. Przyczyny słabych wyników tłumaczono na różne sposoby. Najczęściej pojawiającą się przyczyną było nieodnotowywanie na czas w zakładach mleczarskich przyznanych rolnikom ulg33. Jeszcze w 1951
roku zwracano uwagę, że gospodarze niechętnie oddają mleko, ponieważ w punkcie odstaw oferowano im zbyt niskie ceny skupu34. Kiedy w roku 1953 zaległości
w odstawach mleka znacznie się zwiększyły i bardzo trudno było je zniwelować,
zaczęto szukać nowej przyczyny. Zauważono wtedy, że największe zaległości mieli
rolnicy, których areał nie przekraczał 2 ha oraz w swoim gospodarstwie nie posiadali
krów (!)35. Jeszcze później pojawił się problem zawartości tłuszczu w odstawianym
mleku. Rolnicy skarżyli się, że wymagana wartość jest zdecydowanie za wysoka (tłumaczyli, że krowy nie dają tak tłustego mleka). W związku z tym ilość odstawianego
mleka malała, a wzrastały zaległości36.
W następnym roku widoczna jest znaczna poprawa w skupie mleka. 4 lutego 1953 roku styczniowy plan skupu został zakończony w całości. Zlikwidowano
również zaległości z poprzedniego roku. Było to możliwe dzięki zastosowaniu zamienników. Niestety nie wymieniono o jakie zamienniki chodzi.37 Dokładniejsze
dane z przebiegu obowiązkowych dostaw znajdujemy w protokołach z marca. Na
sesji GRN podano informację, że plan styczniowy wykonano z nadwyżką. Ostatecznie zakończony został na poziomie 102% 38. 11 marca referentka delegatury
CUSiK przedstawiła sprawozdanie o wynikach odstawionego mleka w miesiącu
lutym. Wynika z niego, że odstawiono około 96%. Spore zaległości pojawiły się
w kwietniu. Odstawiono jedynie 4 004 litry na zaplanowane 14 219 (około 28%)39.
W sierpniu nastąpiło podsumowanie skupu w I półroczu. Plan został wykonany
w 47%, co tłumaczono przesunięciem większości terminów odstaw na II półrocze.
Dodatkowo przypomniano, że ze skupu zostały zwolnione gospodarstwa o areale
mniejszym niż 2 ha i nieposiadające krowy40. Do końca roku 1953 ilość skupionego mleka wyglądała następująco: miesięczny plan z września wykonano w 70%41,
a z października w 85%42. Ostatnia informacja z tego roku, którą znajdujemy w archiwaliach, dotyczy ogólnych wyników osiągniętych w planie rocznym, który po
11 miesiącach 1953 roku został wykonany w 73%43.
Tamże, sygn. 28, s. 14, 109
34
35
36
37
Tamże, s. 156.
38
39
40
41
Tamże, sygn. 28, s. 37–38.
42
Tamże, s. 33.
43
32
33
227
Informacje na temat obowiązkowych dostaw zwierząt rzeźnych pojawiają się
w aktach później niż w przypadku pozostałych produktów rolnych, bo dopiero
w 1952 roku. Pierwsza informacja, jaką dysponujemy, pochodzi z 28 maja 1952 roku.
Dowiadujemy się jedynie, że odstawy przebiegały terminowo, a dwóm rolnikom odroczono skup ze względu na zbyt niską wagę odstawianych zwierząt44. W tym roku
skup odbywał się pomyślnie o czym mogą świadczyć wyniki z miesiąca lipca. Plan
miesięczny wykonano wówczas w około 98%45. Trochę gorzej wyglądało to w miesiącu sierpniu, kiedy plan został wykonany w około 62%46. Ponownie sprawę obowiązkowych dostaw zwierząt rzeźnych omawiano na sesji GRN we wrześniu. Wincenty
Sura poinformował o planie wykonanym w 133%. Dodatkowo udało się ściągnąć
zaległości z poprzednich miesięcy oraz zorganizowano dodatkowy spęd zwierząt47.
W październiku plan miesięczny został przekroczony o 190% (!) dzięki czemu udało
się zlikwidować ponownie narosłe zaległości. Na tym samym posiedzeniu Prezydium GRN padła deklaracja, że skup zwierząt rzeźnych zostanie zakończony do dnia
20 grudnia 1952 roku48. Trzy tygodnie później pojawia się informacja o wykonaniu
w 100% planu miesięcznego za listopad49, ale czy dotrzymano zobowiązania o zakończeniu skupu do 20 grudnia, tego nie wiemy. Ostatnia informacja na ten temat
pochodzi z 3 grudnia. Wówczas odrobiono wszystkie zaległości i do wykonania planu
rocznego brakowało już tylko 2 400 kg50.
W pierwszych czterech miesiącach 1953 roku skup żywca przebiegał w zasadzie
pomyślnie. Wyniki skupu zostały przedstawione w tabeli:
Tabela I. Wyniki skupu zwierząt rzeźnych w pierwszych czterech miesiącach 1953 roku
miesiąc
styczeń
luty
marzec
kwiecień
zaplanowano*
1 755
2 900
3 680
2 272
skupiono*
3 243
3 226
2 690
2 063
% planu
185%
111%
73%
91%
*dane zostały wyrażone w kilogramach
Źródło: zestawienie własne Autorki na podstawie danych zawartych w: AP Racibórz, GM Wielopole,
sygn. 24, s. 101; sygn. 28, s. 109, 127, 141, 156.
Z przytoczonych danych wynika, że w styczniu i lutym skup przebiegał bardzo sprawnie. Później, od marca, wyniki zaczęły się pogarszać. Przyczyn upatrywano
w trudnościach wynikających z niedostatecznej wagi odstawianych zwierząt. Według
danych z tabeli największe zaległości wystąpiły w marcu i wyniosły 28%. Tłumaczono,
że trzech dostawców, którzy termin odstawy mieli w marcu, swoje zwierzęta odstawili
już w styczniu (na 139 kg). Natomiast dwóm innym rolnikom przesunięto termin odTamże, sygn. 27, s. 81.
Tamże, s. 55–56.
46
Tamże, s. 44.
47
Tamże, sygn. 23, s. 16–17.
48
49
Tamże, sygn. 23, s. 11–12.
50
44
45
228
Rolnictwo
w gminie
Wielopole
w latach
1950–1953
staw na kwiecień ze względu na „niedorośnięte” sztuki (na 161 kg). Jednocześnie przedstawiono listę rolników, którzy zalegali z odstawami oraz podano wysokości tych zaległości51. Na tym samym posiedzeniu podjęto również uchwałę w sprawie zlikwidowania
zaległości w odstawach żywca i mleka. Zobowiązano się do wezwania do Prezydium
w ciągu 10 dni wszystkich zalegających z odstawami, aby mogli wyjaśnić przyczyny
niewywiązania się z tego obowiązku. W razie stwierdzenia złej woli lub zdecydowanego
oporu rolnicy mieli zostać ukarani w trybie karno-administracyjnym52. W dokumentach
z czerwca znajdujemy sprawozdanie z wykonania powyższej uchwały. Przed członkami
Prezydium GRN złożył je Wojciech Szymura. Potwierdził, że wszyscy zalegający z odstawami zostali wezwani do siedziby Prezydium bądź odwiedzeni w domach w celu
złożenia wyjaśnień. Jeżeli stwierdzone zostały braki w dostawie mleka lub żywca, zalecano złożenie wniosków o przesunięcie terminu skupu. Tylko w jednym przypadku
wykazano złą wolę gospodarza i sporządzono odpowiednie doniesienie do prokuratury
z prośbą o ukaranie rolnika z Grabowni53. Zaległości w kwietniu wyniosły 209 kg i wynikły z odrzucenia czterech zwierząt ze względu na zbyt niską wagę. Ich skup został odroczony do czerwca lub lipca54. Kolejne informacje znajdują się w protokołach z sierpnia.
Są to wyniki skupu żywca z pierwszej połowy roku. Plan roczny był wówczas wykonany
w 43%55. W miesiącach następnych sytuacja niewiele się poprawiła. W sierpniu szerzej
rozwinięto temat przyczyn niskiego skupu zwierząt rzeźnych. Były to: źle rozłożone
terminy skupu, nastawienie rolników na odstawy głównie w końcu roku oraz brak paszy
dla zwierząt. Dodatkowo podjęto decyzję o wprowadzeniu zamienników. Właściciele
mniejszych gospodarstw, którzy nie mogli chować tuczników, otrzymali możliwość odstawiania drobiu (ich skup został przewidziany na październik i listopad)56. Wprowadzenie zamienników rzeczywiście trochę poprawiło wyniki skupu żywca. Plan wrześniowy
został już wykonany w 84%57. Wyniki z października ponownie spadły, do poziomu
około 60%. Tym razem wytłumaczono to przeniesieniem punktu spędu zwierząt z Wielopola do Rybnika, co miało spowodować dezorientację rolników58. Wykonanie planu
rocznego stało pod koniec października na poziomie 72% (w ciągu czterech miesięcy
wynik wzrósł o 29%)59. Jak ostatecznie zakończył się skup zwierząt rzeźnych w roku
1953, niestety nie wiemy. Ostatnią informacją na ten temat jest sprawozdanie z całokształtu skupu w ciągu 11 miesięcy. 9 grudnia 1953 roku skup żywca wykonany był
w 79%. Po analizie tych zaległości członkowie Prezydium GRN doszli do wniosku, że
winni są przede wszystkim właściciele małych gospodarstw (poniżej 1 ha), ponieważ
nie mają warunków do hodowli trzody chlewnej60. Jednak z zachowanych dokumentów
nie wynika, aby zostały podjęte jakiekolwiek przeciwdziałania zaistniałej sytuacji. Na
tym samym posiedzeniu członkowie Prezydium GRN przedyskutowali również sprawę
Tamże, s. 129–130.
53
Grabownia wówczas nie była samodzielną miejscowością, występowała jako przysiółek gromady Golejów; tamże, s. 101.
54
Tamże, s. 109.
55
Tamże, s. 66; tamże, sygn. 24, s. 63.
56
57
Tamże, s. 37–38.
58
Tamże, s. 33.
59
60
51
52
229
pogłębiających się zaległości w dostawach mleka. Po analizie podjętej wówczas uchwały
nasuwa się przypuszczenie, że urzędnikom zależało na szybkim zlikwidowaniu zaległości. Ale podjęte kroki nie różniły się zasadniczo od tych, które podejmowano już wcześniej bez widocznych efektów. Ponownie zdecydowano się na przeprowadzenie rozmów
z rolnikami zalegającymi z odstawami, przesunięcie terminów skupu oraz ewentualne
skierowanie sprawy do prokuratury w razie stwierdzenia złej woli ze strony gospodarzy.
Dodatkowo zobowiązano się do ciągłego prowadzenia akcji propagandowej i uświadamiającej wśród mieszkańców oraz zdecydowanego piętnowania osób uchylających się
od obowiązkowych dostaw produktów rolnych.
W celu usprawnienia skupu radni zaczęli zwracać baczniejszą uwagę na problem
wydawania zezwoleń na domowy ubój zwierząt. Pierwsza informacja na ten temat
pochodzi z 20 grudnia 1951 roku. Zwrócono wówczas uwagę, że akcja wydawania
zezwoleń prawidłowo przebiega jedynie w gromadzie Golejów. Na czym ta prawidłowość miałaby polegać, niestety nie zostało wytłumaczone. Zdecydowano się
wówczas na zmianę osób wydających te zezwolenia (zmiany weszły w życie z dniem
1 stycznia następnego roku)61. Ponownie problem zezwoleń na prywatny ubój pojawił się w roku 1953. Postanowiono, że gminny delegat CUSiK będzie w stałym kontakcie z radnymi wydającymi zezwolenia na uboje domowe. Radni mieli mieć przedstawiane wykazy rolników zalegających z dostawami zwierząt rzeźnych z 3-miesięcznym wyprzedzeniem. Miało to na celu wstrzymywanie zezwoleń na uboje domowe
tym gospodarzom, którzy nie wywiązywali się z odstaw62.
Z przytoczonych danych wynika, że skup produktów rolnych w gminie Wielopole zasadniczo przebiegał sprawnie, jednak nie zawsze udawało się wykonać plan
roczny w całości. Władza podejmowała kroki w celu polepszenia odstaw, ale było
to jedynie powoływanie specjalnych komisji, których zadaniem było uświadamianie
społeczeństwa. Jak widać, działania te nie przynosiły żądanych rezultatów, zaległości
się nie zmniejszały.
W polityce rolniczej GRN najważniejszym zadaniem było odpowiednie i sprawne przygotowanie akcji siewnych (zarówno wiosennych, jak i jesiennych) oraz akcji
żniwno-omłotowych. Co roku szeroko na ten temat dyskutowano na posiedzeniach
Prezydium GRN i sesjach plenarnych GRN.
Pierwsze informacje na ten temat pochodzą już z 1950 roku, ale niestety są bardzo
skąpe. Wiemy tylko, że wójt gminy przedstawił już w lutym szczegółowe plany zasiewów wiosennych na terenie całej gminy63. Po raz pierwszy znajdujemy też informacje
na temat wysokości cen za świadczenia z tytułu pomocy sąsiedzkiej. Ceny ustalono na
podstawie wytycznych władz zwierzchnich. Ostatecznie opłaty wynosiły:
–za 1 dzień pracy z zaprzęgiem jednokonnym – 2 000 zł
–za 1 dzień pracy z zaprzęgiem dwukonnym – 3 000 zł64.
Niestety, nic więcej nie zanotowano. Z tego roku pochodzą jeszcze dwie notatki
dotyczące zasiewów jesiennych. 20 września na posiedzeniu Prezydium GRN wójt
gminy zakomunikował, że akcja przebiega pomyślnie, rolnicy korzystają z siewników
dostarczanych przez Ośrodek Maszynowy (dalej: OM) oraz własnych. W razie sprzyTamże, sygn. 22, s. 4.
Tamże, sygn. 28, s. 129–130.
63
64
61
62
230
Rolnictwo
w gminie
Wielopole
w latach
1950–1953
jającej pogody liczono na przedterminowe zakończenie zasiewów65. Kilka dni później
na sesji plenarnej GRN nadzieje te upadły. Potwierdzono jedynie sprawny przebieg
zasiewów oraz poinformowano o terminowym zakończeniu prac polowych66.
Dużo więcej informacji na temat zasiewów znajduje się w aktach z następnego
roku. Podobnie jak wcześniej, sprawą zajmowano się już w lutym. 9 lutego odbyło
się posiedzenie Prezydium GRN, na którym Wojciech Szymura wstępnie zreferował
akcję wiosenno-siewną67. W celu sprawnego jej przeprowadzenia zobowiązano się do
sporządzenia szczegółowego planu zasiewów w poszczególnych gromadach. Plany
opracowywali członkowie Prezydium GRN wraz z sołtysami gromad oraz przedstawicielami ZSCh. Plany miały zostać przedstawione ludności na zebraniach gromadzkich. W tej uchwale pojawia się zagadnienie wzajemnej pomocy sąsiedzkiej podczas
zasiewów. Opracowanie planów oraz zorganizowanie tej pomocy zlecono gromadzkim kołom ZSCh. Następnie plany zostały przedyskutowane i zaopiniowane przez
gminny zarząd ZSCh oraz zatwierdzone przez Prezydium GRN, na koniec wraz
z cennikiem opłat wywieszano je na tablicach ogłoszeń w poszczególnych gromadach68. Wysokości cen ustalono na sesji plenarnej GRN 23 lutego. Ostatecznie ceny
za pomoc sąsiedzką wyniosły:
–za pracę 1 konia wraz z obsługą (1 człowiek) ze sprzętem za 1 dzień pracy – 36 zł
–za pracę 2 koni wraz z obsługą (1 człowiek) ze sprzętem za 1 dzień pracy – 60 zł
Cennik ten wraz z planem pomocy sąsiedzkiej należało wywiesić w widocznym
miejscu na tablicy ogłoszeń w każdej gromadzie (powinna się tam również znaleźć
informacja o wymiarze kary za nieprzestrzeganie planu pomocy)69.
W akcję siewną zaangażowana była jeszcze jedna instytucja, a mianowicie Spółdzielcze Ośrodki Maszynowe (dalej: SOM). W gminie Wielopole SOM miał siedzibę
w gromadzie Ochojec, a jego kierownikiem był Wojciech Woźnica, który na posiedzeniach Prezydium oraz sesjach plenarnych GRN składał sprawozdania z działalności. Pierwsze takie sprawozdanie pochodzi z 23 lutego 1951 roku. Wynika z niego,
że rolnicy mogli korzystać z 2–3 siewników w każdej gromadzie (które należały do
SOM-u) oraz 2-3 siewników należących do prywatnych właścicieli. Traktor niestety
został przekazany do Spółdzielni Produkcyjnej w Wilczej, dlatego wszystkie prace
w polu trzeba było wykonywać przy pomocy koni70.
Podczas tej samej sesji GRN rozpatrywano jeszcze jedno zagadnienie związane
z zasiewami. Chodziło o problem rozprowadzenia wśród rolników nawozów sztucznych. Akcję tę prowadziły Gminne Spółdzielnie. Odbywało się to według wcześniej
ustalonej listy za potwierdzeniem odbioru71.
W połowie marca plany pomocy sąsiedzkiej zostały już rozwieszone w gromadach
(kontrola ich stanu należała do członków Komisji Rolnej), przygotowania zostały
ukończone i czekano już tylko na sprzyjającą pogodę, aby rozpocząć prace w polu.
Jednocześnie pojawiły się pretensje, że Państwowy Zarząd Gminnej Spółdzielni (daTamże, sygn. 25.
67
Tamże, sygn. 26, s. 83–84.
68
Tamże, s. 83–84.
69
Tamże, sygn. 22, s. 43–44.
70
Tamże, s. 44–45.
71
Tamże, s. 44.
65
66
231
lej: PZGS) ciągle zwleka z dostarczeniem potrzebnych nasion72. Z następnej informacji wynika, że już po kilku dniach nasiona zostały rozprowadzone (brakowało
jedynie nasion owsa). Również nawozy sztuczne zostały już przekazane rolnikom,
a maszyny rolnicze SOM-u są gotowe do użycia73. Są to wszystkie informacje dotyczące wiosennych zasiewów w gminie Wielopole w 1951 roku.
Następne zapiski dotyczą przygotowań do jesiennej akcji siewnej. Przygotowania
do niej ruszyły pod koniec sierpnia. Początkowo głównym zadaniem była organizacja
zebrań gromadzkich, na których prowadzono akcję propagandową oraz uświadamiającą. Rozpoczęto również organizowanie pomocy sąsiedzkiej. Radni gminy zapoznali
się z broszurką wydaną przez Ministerstwo Rolnictwa w sprawie wytycznych do
akcji siewnej oraz orek zimowych. Później zdecydowali, że podczas zapowiedzianych
zebrań gromadzkich należy szczegółowo poinformować rolników o konieczności mechanizacji prac polowych i racjonalnym nawożeniu pod zasiew oraz o sposobach podnoszenia wydajności zbiorów z hektara74. We wrześniu okazało się, że zostały zmienione ceny za pomoc sąsiedzką. W akcji jesiennej za 10-godzinny dzień pracy przy
pomocy 1 konia należało zapłacić 70–80 zł, a przy pomocy pary koni – 100 zł75.
Tym razem znajdujemy więcej informacji dotyczących rozprowadzania wśród
rolników nawozów sztucznych. Po otrzymaniu od PZGS nawozów następowało rozdzielenie ich pomiędzy poszczególne gromady na podstawie areału gruntów ornych.
Dokonywała tego specjalna grupa złożona z sołtysów gromad, gromadzkich zarządów
ZSCh oraz jeden przedstawiciel Prezydium GRN. Podobnie jak w akcji wiosennej,
nawozy rozprowadzano na podstawie listy za potwierdzeniem odbioru.
Jesienna akcja siewna w 1951 roku została zakończona około 25 października.
Była całkowicie zmechanizowana, do pracy użyto łącznie 24 siewniki (8 z Gminnego
Ośrodka Maszynowego – dalej: GOM, i 16 od prywatnych właścicieli), którymi
zasiano zboże na 168 ha76.
W 1952 roku, podobnie jak w latach poprzednich, przygotowania do wiosennej
akcji siewnej rozpoczęto w lutym. Pojawiły się problemy z nawozami sztucznymi,
których, jak donosili rolnicy, rozprowadzono znacznie mniej niż w poprzednim roku.
Nie było natomiast problemów z dostarczeniem nasion do zasiewu. Rolnicy otrzymali nasiona owsa, seradeli, łubinu, peluszki i bobiku77. 30 maja złożono ostateczne
sprawozdania z przebiegu wiosennej akcji siewnej, z których wynikało, że cała akcja
zakończyła się pomyślnie i w terminie78.
Przed przystąpieniem do jesiennej akcji siewnej postawiono przed rolnikami zadanie zwiększenia wydajności zbiorów z hektara. Można było tego dokonać poprzez
coraz bardziej zaawansowaną mechanizację rolnictwa. W tym celu podjęto specjalną
uchwałę, w której zobowiązano się do przeprowadzenia wśród ludności akcji propagandowej i uświadamiającej (zadanie to zlecono gromadzkim zarządom ZSCh)79. Cała
Tamże, sygn. 22, s. 34–35.
74
Tamże, sygn. 22, s. 18; tamże, sygn. 26, s. 32.
75
76
Tamże, sygn. 22, s. 7–9.
77
Tamże, sygn. 23, s. 65–66.
78
Tamże, sygn. 23, s. 45 i 47.
79
Tamże, sygn. 27, s. 43–45.
72
73
232
Rolnictwo
w gminie
Wielopole
w latach
1950–1953
akcja przebiegała sprawnie.80 Na początku października siewy były prawie na ukończeniu81, a w listopadzie nieobsiane pozostały już tylko 3 ha podmokłego pola82.
W lutym 1953 roku, kiedy omawiano przygotowania do wiosennej akcji siewnej
zwrócono uwagę, że z powodu ulewnych deszczów poprzedniej jesieni nie udało się
zasiać wszystkich zaplanowanych zbóż ozimych. W związku z tym zalecono uzupełnić
te braki zasianiem w tym miejscu zbóż jarych. Pięć siewników z powodu złego stanu
technicznego zostało odwiezionych do Warsztatów Szkolnych w Rybniku w celu odremontowania. Nawozy sztuczne zostały w tym okresie już częściowo rozprowadzone. Poproszono również o jak najszybsze opracowanie planów pomocy sąsiedzkiej83.
20 marca wszystko było już prawie gotowe. Do nadzorowania oraz kontrolowania
przebiegu zasiewów i wykonywania pomocy sąsiedzkiej została zobowiązana Komisja
Rolna. Dodatkowo poproszono sołtysów i zarządy ZSCh do przypilnowania, aby rolnicy używali do siewu ziarna zaprawionego, a zasiewów dokonywali z pomocą siewników (podobno w każdej gromadzie miała się ich znajdować odpowiednia ilość)84.
1 kwietnia zasianych było 95% zaplanowanych zbóż (brakowało jedynie części owsa,
gdyż rolnicy ciągle czekali na ziarno), a ostatecznie siew został zakończony w 100%
terminowo. Zaznaczono również, że wszystkich zasiewów dokonano z pomocą maszyn rolniczych (nawet tych na najmniejszych polach)85.
Podczas omawiania spraw związanych z przygotowaniem jesiennej akcji siewnej pojawiło się kilka głosów krytycznych. Sołtys gromady Golejów zauważył, że
w zeszłym roku siewniki nie były należycie przygotowane do pracy, co powodowało
zastoje podczas zasiewów. Zwrócił się również z prośbą o dopilnowanie tej sprawy
w tym roku. Poruszono również problem niedostatecznej ilości nawozów azotowych.
W związku z tym, że wszystkie nawozy, jakie posiadał GS, zostały już rozprowadzone, teraz należało złożyć wnioski do PZGS o dodatkowe przydziały. Wyznaczono
również narady aktywu gminnego oraz spotkania z rolnikami w okresie od 28 sierpnia do 1 września86. Do końca października cała akcja została zakończona pomyślnie.
Zasiano wszystko, co zaplanowano87. 95% zasiewów dokonano mechanicznie, a 5%
ręcznie88.
Obok przeprowadzania akcji siewnych drugim najważniejszym obszarem działania członków GRN było nadzorowanie akcji żniwno-omłotowych. Najwcześniejsze
informacje na ten temat pochodzą z 1950 roku. Jednakże jest to tylko jedna notatka,
bardzo lakoniczna. W czerwcu wójt gminy zreferował zebranym członkom Prezydium GRN pismo Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w tej sprawie. Po wysłuchaniu referatu radni podjęli jednogłośnie uchwałę, że gminnym koordynatorem tej
akcji będzie właśnie wójt (jako najlepiej obeznany z realiami gminy)89.
Tamże, sygn. 23, s. 8 i 11–12.
83
84
85
Tamże, sygn. 28, s. 115, 135; tamże, sygn. 24, s. 94.
86
Tamże, sygn. 28, s. 65–6.
87
Tamże, sygn. 24, s. 41, 48–49.
88
89
80
81
82
233
Informacje pochodzące z 1951 roku dotyczą przygotowań do akcji żniwno-omłotowej. Na stanie GOM-u znajdowało się siedem młockarni, ale tylko trzy z nich
nadawały się do pracy. Cztery młockarnie i dwa motory wymagały gruntownego remontu, jednak nie można było dostać części zamiennych. Radni postanowili powołać
specjalną komisję, której zadaniem było zaproszenie z Powiatowego OM-u specjalisty, który miał ocenić stan maszyn. Sprawa była tym bardziej pilna, że ze względu na
sprzyjającą aurę w tym roku, spodziewano się znacznie większych zbiorów90. Pod koniec czerwca ustalono terminarz zebrań gromadzkich, które zostaną poprowadzone
przez członków Prezydium GRN. W czasie trwania żniw miała obowiązywać pomoc
sąsiedzka po takich samych stawkach jak podczas wiosennej akcji siewnej. Aby cała
akcja przebiegała sprawnie, członkowie Prezydium GRN przeprowadzali w terenie
stałe kontrole91. Z następnego sprawozdania kierownika GOM-u wynika, że wszystkie żniwiarki są gotowe do użycia, natomiast dwie młockarnie są w remoncie, ale
na czas żniw powinny być już oddane92. Pod koniec lipca tylko 70% zbóż zostało
skoszonych, a 40–50% z nich zebranych. Akcja znacznie się opóźniła ze względu
na kilkudniowe obfite opady deszczu93. Ostateczne sprawozdanie z przebiegu akcji
żniwno-omłotowej w 1951 roku kierownik GOM-u złożył pod koniec listopada.
W akcji omłotowej wykorzystano dwie młockarnie i jeden motor94.
Pierwszą wzmianką na ten temat w następnym, 1952 roku jest informacja o dyskusji nad uchwałą Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (dalej: Prezydium
WRN) w Katowicach w sprawie przygotowań do akcji żniwno-omłotowej. Podjęto
również stosowną uchwałę95. Za główne zadanie podczas tej akcji członkowie Prezydium uznali zmobilizowanie do prac polowych całej ludności rolniczej oraz robotników nieposiadających własnych gruntów ornych. Jak co roku ustalono terminarz
zebrań gromadzkich, które tym razem miały przybrać formę narad prowadzonych
przez członków Prezydium. Dzień 1 lipca ogłoszono „dniem gotowości”, do którego
wszyscy właściciele maszyn rolniczych zostali zobowiązani je naprawić i przygotować do prac. Aby sprawdzić czy zalecenie to jest przestrzegane, powołano komisję
w składzie: jeden członek Prezydium GRN, jeden członek Komisji Rolnej oraz jeden
przedstawiciel ZSCh, która w terenie miała przeprowadzić kontrolę. Postanowiono,
że zarząd GS zaopatrzy swoje sklepy w podstawowe artykuły potrzebne podczas
żniw i omłotów (kosy, osełki itp.) oraz zwiększy sprzedaż napojów chłodzących.
Dodatkowo w porozumieniu z miejscową ludnością odpowiednio zmieni czas handlu
w sklepach podczas żniw. Członkowie referatu do spraw pożarnictwa wraz z komendantami Ochotniczej Straży Pożarnej mieli zwołać do 5 lipca naradę roboczą w celu
zapewnienia bezpieczeństwa pożarowego w czasie żniw i omłotów. Natomiast referat
rolny wraz z zarządem ZSCh miał zaktualizować plany pomocy sąsiedzkiej oraz czuwać nad ich przebiegiem i przestrzeganiem96. Pod koniec lipca sprawozdanie z przebiegu akcji złożył Wojciech Szymura. Żniwa przebiegały sprawnie i przewidywano,
Tamże, sygn. 26, s. 27, 51–52.
Tamże, s. 51–52.
92
Tamże, s. 46.
93
94
95
96
Tamże, s. 71.
90
91
234
Rolnictwo
w gminie
Wielopole
w latach
1950–1953
że zostaną zakończone w terminie. Wójt gminy zwrócił uwagę na mogące wystąpić
problemy podczas akcji omłotowej, a to z powodu braku motorów do młockarni.
W związku z tym wystąpiono z wnioskiem do kopalni „Chwałowice” o wypożyczenie na czas omłotów trzech motorów97. W akcji postanowiono również wykorzystać wszystkie młockarnie od prywatnych właścicieli (radnym bardzo zależało na
sprawnym przeprowadzeniu omłotów, ponieważ od tego w znacznej mierze zależało
wywiązanie się gminy z planowego skupu zboża)98. Z archiwaliów z tego roku dowiadujemy się, że akcja żniwno-omłotowa zakończona została w terminie99.
22 czerwca 1953 roku wójt gminy wziął udział w powiatowej odprawie przed
tegoroczną akcją żniwno-omłotową. Tego samego dnia odbyło się posiedzenie Prezydium GRN, na którym akcję omawiano. Radni zostali zapoznani z wytycznymi
Powiatowej Rady Narodowej oraz przeanalizowali uchwałę rządu dotyczącą tej
sprawy100. Po dyskusji na ten temat, jak co roku, została podjęta specjalna uchwała
w sprawie przygotowań do żniw i omłotów. Na 24 czerwca zaplanowano zebranie
aktywu gminnego w celu zaplanowania całej akcji. Później miały się odbyć zebrania
gromadzkie z miejscową ludnością (faktycznie odbyły się w dniach od 26 do 28
czerwca101). Punkt składowy zboża ustanowiono w Orzepowicach. Powołano ponownie komisję, która miała przeprowadzić kontrolę w ośrodku GOM oraz nadzorować
w terenie przebieg kampanii żniwno-omłotowej (co tydzień w Prezydium GRN należało złożyć sprawozdanie z podejmowanych działań). W skład komisji weszli wójt
gminy, I sekretarz Komitetu Gminnego PZPR, prezes gminny ZSCh, delegat CUSiK
oraz przewodniczący Komisji Rolnej102. Zachowało się jedynie pierwsze sprawozdanie owej komisji. 1 lipca Wojciech Szymura przedstawił wyniki kontroli przeprowadzonej w ośrodku GOM oraz w punktach omłotowych w Wielopolu i Golejowie
w dniu 27 czerwca. W Golejowie występowały braki w motorach do napędzania
młockarni103. Dwa tygodnie później meldunki z rozpoczęcia oraz przebiegu akcji
żniwno-omłotowej złożyli sołtysi poszczególnych gromad. Najszybciej żniwa rozpoczęto w gromadzie Golejów (9 lipca), a następnie w gromadzie Orzepowice (10
lipca). Do 14 lipca w tych gromadach skoszono 50% żyta, a w gromadach Wielopole
i Ochojec 40%. Ponieważ nie odnotowano żadnych awarii maszyn rolniczych, żniwa
przebiegały sprawnie. Młockarnie w tym czasie były już przygotowane i przy sprzyjającej pogodzie planowano w następnym tygodniu rozpocząć omłoty104. Ostatecznie
akcja zakończyła się w terminie i przebiegła pomyślnie105.
Z przytoczonych danych wynika, że jeżeli aura pogodowa była sprzyjająca, plany
zasiewów wykonywano prawie w 100%.
Według ówczesnych władz komunistycznych stonka ziemniaczana została przez
imperialistów zrzucona do Morza Bałtyckiego, a później zaatakowała pola ziemniaTamże, s. 58.
Tamże, s. 54.
99
100
101
102
103
104
105
97
98
235
czane. Od tej pory rozpoczęła się wzmożona walka z nią. W aktach gminy Wielopole
również znajdujemy na ten temat informacje.
Z czerwca 1951 roku pochodzi tylko jedna lakoniczna wzmianka, z której wynika, że (według wójta) zostały przeprowadzone nieprawidłowo kontrole okolicznych
pól przez specjalne trójki kontrolne. Niestety, nie ma żadnych informacji o rodzaju
podjętych działań przeciwko szkodnikowi. Jednocześnie wójt zaapelował do sołtysów poszczególnych gromad z prośbą o pomoc trójkom podczas lustracji pól106.
Więcej informacji pochodzi z następnego roku. Pierwsze sprawozdanie z przebiegu przygotowań do walki ze stonką ziemniaczaną zostało przedstawione przez
Wojciecha Szymurę pod koniec kwietnia. Przygotowywano się wówczas do masowej akcji uświadamiającej rolników na zebraniach gromadzkich. Powołano również
Gminny Komitet do walki ze stonką. Dzień później sprawę tę omawiano na posiedzeniu Prezydium GRN. Potwierdzono skład Gminnej Komisji do walki ze stonką
ziemniaczaną, rozprawiano na temat zorganizowania w maju masowych zebrań rolników w celu pouczenia ich o ważności walki z „owadem imperialistycznym” oraz
poinformowania o sankcjach karnych, które grożą osobom opornym i lekceważącym
to „zagrożenie”. Z 19 czerwca pochodzi jedynie krótka notatka, że nadal trwa organizowanie walki ze stonką107. 25 czerwca odbyły się zebrania gromadzkie, na których
zrealizowano postulat uświadamiania ludności. Na 26 i 27 czerwca zaplanowane były
lustracje pól ziemniaczanych w poszukiwaniu szkodników. W związku z zaplanowanymi kontrolami właściciele gruntów mieli obowiązek zgłosić do sołtysów gromad
bądź do Prezydium GRN niesprawdzone jeszcze pola108. Potwierdzenie przeprowadzenia zaplanowanych działań znajdujemy w aktach z sierpnia 1952 roku, kiedy złożono ostateczne sprawozdanie z przebiegu walki ze stonką ziemniaczaną na terenie
całej gminy. Niestety treść tego sprawozdania się nie zachowała109.
W 1953 roku problem stonki ziemniaczanej rozpatrywano bardzo wcześnie, bo
już w styczniu. Stało się tak na polecenie władz wyższych. 21 stycznia na posiedzeniu
Prezydium GRN Wojciech Szymura zreferował zebranym członkom uchwałę Prezydium WRN w Katowicach w sprawie organizacji walki ze stonką ziemniaczaną w roku
1953110. Po dyskusji na ten temat Prezydium podjęło uchwałę w sprawie powołania
pełnomocnika do walki ze stonką ziemniaczaną. Funkcję tę powierzono Ryszardowi
Gabrielowi, nowo powołanemu członkowi Prezydium. Jego zadaniem było przygotowanie w terenie skutecznych działań do walki ze stonką. Jednocześnie wójt gminy
został zobowiązany do przeprowadzenia odpraw z sołtysami oraz aktywem gromadzkim w celu powołania stałych gromadzkich przodowników i pełnomocników, którzy
mieli za zadanie pomagać sołtysom w tzw. akcji przeciwstonkowej. Wójt miał tydzień
na zorganizowanie zebrania111. Sprawozdanie z wykonania uchwały Wojciech Szymura zdał 30 stycznia112. Dalszy przebieg przygotowań do walki z „imperialistycznym
owadem” omawiano w kwietniu. Wójt poinformował członków Prezydium GRN
108
109
110
111
112
Tamże, sygn. 24, s. 123–124.
106
107
236
Rolnictwo
w gminie
Wielopole
w latach
1950–1953
o pomyślnych rezultatach pracy powołanego w styczniu pełnomocnika, a członkowie
Prezydium GRN podjęli specjalną uchwałę113:
1. zobowiązać sołtysów oraz zarządy gromadzkie ZSCh do nasilonej akcji propagandowej i uświadamiającej oraz włączyć do obrad na swoich zebraniach punkt
„Walka ze stonką” (punkt miał być omawiany i szeroko dyskutowany na początku
każdego spotkania)
2. podziałem pól i drużyn poszukiwawczych mieli zajmować się sołtysi oraz przodownicy w każdej gromadzie (każda drużyna otrzymywała mniej więcej ten sam
obszar pól do przeszukania), dodatkowym zadaniem było prowadzenie dokładnej
ewidencji osób biorących udział w lustracjach oraz tych, którzy się od tego uchylają (aby można było ich potem ukarać)
3. kierownicy drużyn poszukiwawczych mieli powiadamiać miejscową ludność
o przeprowadzanych lustracjach pól w przeddzień ich dokonywania
4. w dniu lustracji do akcji kontrolnej mieli włączać się wszyscy członkowie Prezydium GRN oraz komisji rolnej
5. w szkołach nauczyciele mieli przeprowadzać pogadanki na temat walki ze stonką
ziemniaczaną oraz pozwalać uczniom brać udział w jej poszukiwaniach
6. za wykonanie uchwały odpowiedzialni byli członkowie komisji rolnej oraz pełnomocnik do walki ze stonką, Ryszard Gabriel114.
Lustracje pól faktycznie przeprowadzono115. Sprawozdanie z ich przebiegu przedstawił w sierpniu wójt gminy. W każdej lustracji brało udział 2-4 członków Prezydium GRN. Gromadzkim przodownikom zostały przedstawione wszelkie uchybienia
i niedociągnięcia w celu ich zlikwidowania. Zaplanowano jeszcze jedną, ostatnią już
kontrolę, na dzień 31 sierpnia116. Informacja na temat walki ze stonką ziemniaczaną
w omawianym okresie pochodzi z września 1953 roku i jest to sprawozdanie z ostatniej lustracji. Okazało się, że w gromadach Wielopole i Golejów lustracje zlekceważono i przygotowano w nieodpowiedni sposób. W Grabowni i Wielopolu trwały
intensywne wykopki i gminny pełnomocnik, Ryszard Gabriel, miał duże trudności
z zebraniem ludzi do akcji lustracyjnej. Sekretarz Prezydium GRN całą winę za zaistniałą sytuację zrzucił na sołtysów, twierdząc, że wiedzieli oni wcześniej o mających
się odbyć kontrolach, ale nie ogłosili tego na czas w swoich gromadach117.
Realizacja założeń Planu 6-letniego w zakresie rolnictwa doprowadziła do zahamowania jego rozwoju. Rolnictwo było mało efektywne. Nawet przykład małej gminy pokazuje słabości centralnego planowania. Rolnicy nie byli w stanie wywiązać się
z narzuconych zadań. Nie odstawiano do skupów wymaganych ilości produktów rolnych. Władza gminna nie potrafiła poradzić sobie nawet z najmniejszymi problemami (np. gospodarstwa bez krów, które nie mogły odstawiać mleka, przez co zaległości
narastały). Warto pamiętać, że działania gminnej administracji nie były samodzielnie
prowadzoną polityką, a jedynie realizacją odgórnych wytycznych.
115
Tamże, sygn. 28, s. 73–74.
116
117
113
114
237
Landwirtschaft in der Gemeinde Wielepole in den Jahren 1950–1953
Zusammenfassung
Die Autorin versucht, anhand des bruchstückhaft vorhandenen Quellenmaterials die
Funktionsweise einer der schlesischen Dorfgemeinden, Wielepole im Landkreis Rybnik,
in der Zeit des Stalinismus in Polen nachzuvollziehen. In den Mittelpunkt rücken wirtschaftliche Probleme. Sie schildert Dilemmas, die mit der Durchführung der Pläne der
Pflichtversorgung mit landwirtschaftlichen Produkten verbunden waren, Erfolglosigkeit
der Maßnahmen zur Mechanisierung der Landwirtschaft sowie Formen der Ideologisierung des Alltags und Scheinbarkeit der vom Gemeindeamt ergriffenen Wirtschaftsinitiativen.
Agriculture in Wielopole District in 1950–1953
Summary
The author attempts to recreate the activity of one of Silesian districts – Wielopole in
Rybnik County, based on fragmentary sources, during the Stalinism period. She concentrates her attention on economic problems. She presents: dilemmas concerning the realisation of plans of obligatory supplies of agricultural produce, ineffectiveness of actions
aiming at automating the agriculture, and indications of ideologization of everyday life as
well as superficiality of economic initiatives undertaken by district office.
238
nr
9 (2012)
Katarzyna Wawrzykowska
„Barbarzyński mord w Katyniu”. Broszura
Franciszka Trąbalskiego – nestora śląskich
socjalistów
Wprowadzenie
Ponad 70 lat upłynęło od tragicznej decyzji, którą podjęło Biuro Polityczne Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (dalej: KC WKP(b)) 5 marca 1940 roku.
Wtedy, jednym podpisem, Stalin, Woroszyłow, Mołotow, Mikojan, Kalinin i Kaganowicz, skazali na śmierć 21 768 obywateli polskich1. Wydawałoby się, że po upływie
tylu lat, niewiele nowego można powiedzieć o Zbrodni Katyńskiej, której rozmaite aspekty badali liczni historycy, politolodzy, prawnicy, archiwiści itd. A jednak,
z archiwów Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: IPN) w Katowicach wyłoniła się
następna ciekawa część tej historii, następny człowiek, który chciał ukazać światu
prawdę, następna próba aparatu bezpieczeństwa, aby go uciszyć. Franciszka Trąbalskiego rzadko spotykamy w podręcznikach historii, a nie ma go w ogóle w bibliografii
dotyczącej Zbrodni Katyńskiej. Ten nestor polskiego i śląskiego ruchu socjalistycznego, który działalność w ruchu robotniczym rozpoczął jeszcze w XIX w., u progu lat
50. kolejnego stulecia podjął walkę o to, aby prawda o Zbrodni Katyńskiej nie została
zapomniana przez Polaków i świat. Chciał, by jego napisana w 1953 roku broszura
„Barbarzyński mord w Katyniu”, po obaleniu komunizmu w Polsce dotarła do jak
najszerszego grona rodaków. Prawdziwa wersja historii Zbrodni Katyńskiej została
oficjalnie potwierdzona dopiero w 1990 roku. Minęło kolejnych 20 lat zanim broszurka Trąbalskiego została opublikowana. W 2010 roku w całości została zamieszczona w Kronikach Miasta Zabrza2. Intencją niniejszego artykułu jest rozwinięcie,
analiza i wyjaśnienie niektórych wątków przywołanych w tekście Trąbalskiego.
Franciszek Trąbalski urodził się w 1870 roku w Czempiniu w Wielkopolsce. Przed
I wojną światową organizował ruch socjalistyczny w zaborze pruskim. W 1893 roku
założył Towarzystwo Socjalistyczne Polskie, które pod koniec roku zostało przemianowane na Towarzystwo Polskiej Partii Socjalistycznej (dalej: PPS). Od 1902 roku przebywał na Górnym Śląsku. W 1906 roku objął funkcję sekretarza Zarządu Głównego
PPS zaboru pruskiego i doradcy prawnego. Był współorganizatorem powstań śląskich,
brał również aktywny udział w akcji plebiscytowej. Od 1922 roku przebywał w niemieckiej części Górnego Śląska – w Zabrzu, gdzie objął kierownictwo Centralnego
Zjednoczenia Zawodowego Polskiego na Śląsku Opolskim. Po odsiedzeniu półtora
roku w więzieniu, w sierpniu 1939 roku musiał opuścić Niemcy, ponieważ był poszukiwany przez gestapo. W 1943 roku objął kierownictwo socjalistycznego podziemia na
1
2
Katyń. Dokumenty zbrodni. T. 1: Jeńcy niewypowiedzianej wojny. Sierpień 1939 – marzec 1940. Oprac.
W. Majerski [i in.]. Warszawa 1995, s. 469.
Z. Gołasz: Franciszek Trąbalski i jego broszura „Barbarzyński mord w Katyniu”. „Kroniki Miasta Zabrza” 2010, nr 2, s. 237–271.
239
K atarzyna Wawrzykowska
Górnym Śląsku. Pierwszy przewodniczący Wojewódzkiego Komitetu PPS (dalej: WK
PPS) w Katowicach (styczeń 1945 – kwiecień 1946). W marcu 1945 roku, po objęciu
Zabrza polską administracją, został mianowany wiceprezydentem miasta. Inwigilację
Trąbalskiego funkcjonariusze Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
(dalej: WUBP) w Katowicach rozpoczęli 9 maja 1946 roku. Zarzucano mu, między innymi, że prowadził „działalności antydemokratyczne”, i że był zbyt „litościwy,
w szczególności w stosunku do ludności niemieckiej”. W jego charakterystyce sporządzonej przez Urząd Bezpieczeństwa (dalej: UB) zawarto informację, iż jest „nie bardzo” przychylny obecnemu ustrojowi. Mimo to w styczniu 1947 roku został posłem
do Sejmu Ustawodawczego z list Bloku Wyborczego Stronnictw Demokratycznych
i Związków Zawodowych (komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej i jej satelitów),
a w czerwcu 1947 roku został ponownie przewodniczącym WK PPS w Katowicach.
Od stycznia 1948 roku Trąbalski był świadomy inwigilacji ze strony aparatu bezpieczeństwa, w związku z czym zachowywał ostrożność w swoich działaniach. W marcu
1948 roku wycofał się z życia politycznego, pracując jedynie w Zarządzie Miasta.
Nadal jednak wygłaszał nieprawomyślne komentarze polityczne3.
Już w lipcu 1950 roku UB dowiedział się od swojego informatora ukrytego pod
ps. „Kamień”, że Trąbalski przygotowuje się do pisania o Katyniu, jednak dopiero
w kwietniu 1952 roku funkcjonariusze zdecydowali się na przeprowadzenie rozmowy połączonej z rewizją, aby przejąć materiały o Katyniu, które rzekomo gromadził,
do czego wówczas jeszcze nie doszło. W lipcu 1953 roku pracownicy Urzędu Bezpieczeństwa na skutek donosu dowiedzieli się o tym, że Trąbalski już kończy prace nad
tekstem o Katyniu. 15 stycznia 1954 roku dokonali rewizji w domu Trąbalskiego.
W trakcie najścia jego żona przyniosła ukryty w piwnicy, przepisany na maszynie
tekst dotyczący między innymi Zbrodni Katyńskiej, autorstwa jej męża4.
Sprawa Katyńska
Bez wypowiedzenia wojny, 17 września 1939 roku wojska radzieckie przekroczyły
na całej długości granicę z Rzeczpospolitą. ZSRR deklarował, że jego działania mają
na celu ochronę ukraińskiej i białoruskiej mniejszości zamieszkałej w Polsce przed
agresją niemiecką. Napaść bez wypowiedzenia wojny miała głębokie konsekwencje
w zakresie praw obowiązujących w odniesieniu do więźniów – oficerów. Polskim
oficerom odmówiono statusu kombatantów, zostali zaś uznani przez Sowietów za
uzbrojonych bandytów i kontrrewolucjonistów. Część uwięzionych Polaków osadzono w obozach specjalnych Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR (da3
4
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach (dalej: AIPN Kat), Wojewódzki Urząd Spraw
Wewnętrznych w Katowicach (dalej: WUSW Katowice), sygn. 230/6638, Ankieta personalna Franciszka Trąbalskiego, k. 3; tamże, Protokół z przesłuchania Franciszka Trąbalskiego, k. 109–110; tamże,
Kwestionariusz Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej, k. 15; tamże, Arkusz informacyjny „dossier”
na przestępców przeciw państwu, k. 5; Zapytanie o informację o Franciszku Trąbalskim do naczelnika
Wydziału II WUBP Katowice z 24 IX 1948 roku, k. 36; tamże, Charakterystyka Franciszka Trąbalskiego, k. 13–14; tamże, Charakterystyka, k. 16.
Tamże, Wniosek o przeprowadzenie rozmowy profilaktycznej jak i rewizji domowej (słowa o rewizji
wykreślone), k. 153–154; tamże, Doniesienie agenturalne informatora „Kamień”, Zabrze 31 VII 1953
roku, k. 167; tamże, Doniesienie informatora „Kamień”, Zabrze 22 IX 1953 roku, k. 173; tamże, Raport z dokonanych czynności operacyjnych w sprawie Trąbalskiego Franciszka w dniu 15 I 1954 roku,
k. 217–218.
240
„Barbarzyński
mord w Katyniu”.
Broszura Franciszka Trąbalskiego...
lej: NKWD) w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie. W tych obozach znaleźli się
oficerowie Armii Polskiej, policjanci, straż więzienna, sędziowie oraz przedstawiciele
innych profesji – elita przedwojennego społeczeństwa Rzeczpospolitej. Od 22 marca
1940 roku do końca kwietnia więźniów przetransportowano na miejsca kaźni, gdzie
zamordowano ich strzałami w tył głowy. 4 143 jeńców z Kozielska zamordowano
i pochowano w Katyniu, 3 800 ze Starobielska w Charkowie i Piatichiatkach, 6 288
z Ostaszkowa w Kalininie.
Pierwsze poważne obawy o los oficerów wziętych do niewoli sowieckiej w 1939
roku zrodziły się wśród rodzin w momencie, gdy przestały otrzymywać od uwięzionych bliskich korespondencję. Niepokój władz emigracyjnych pogłębił fakt, iż
żaden z uwięzionych oficerów nie zgłosił się do nowo powstającej armii gen. Władysława Andersa. W 1942 roku poszukujący ich Józef Czapski „złożył ustny i pisemny
meldunek generałowi Andersowi, który oświadczył, że w jego przekonaniu polscy
oficerowie już dawno nie żyją”5. Rząd polski chciał uzyskać oficjalną odpowiedź od
rządu ZSRR dotyczącą losu polskich jeńców. Polski ambasador w ZSRR Tadeusz
Romer stwierdził, iż do rządu ZSRR zaadresowane było w tej sprawie ponad 50 zapytań, jednak na żadne z nich strona polska nie uzyskała jednoznacznej odpowiedzi6.
Już w tym wczesnym stadium Sowieci stosowali dezinformacje w sprawie Zbrodni
Katyńskiej.
Niemcy uzyskali informację o grobach polskich oficerów prawdopodobnie już
w październiku 1942 roku7. Według niektórych źródeł wiedzę na ten temat strona niemiecka posiadała już dużo wcześniej. Zdaniem Leona Kozłowskiego, przedwojennego
premiera RP, Niemcy wiedzieli o Zbrodni Katyńskiej już w chwili jej popełniania8.
Tadeusz Kisielewski twierdzi wręcz, że Niemcy poinformowani byli o przyszłym losie
polskich oficerów jeszcze przed ich fizyczną eksterminacją, ale nie mogli jej ujawnić
w ówczesnych uwarunkowaniach politycznych światowej opinii publicznej, gdyż sami
realizowali plan eksterminacji polskich elit na terytorium zajętym przez III Rzeszę
w ramach operacji AB (Ausserordentliche Befriedungsaktion)9. Pomimo tych sensacyjnych tez należy stwierdzić, co wynika jednoznacznie z badań prowadzonych w tej
materii przez Sławomira Kalbarczyka, iż „generalnie uzasadniony wydaje się wniosek,
że do wybuchu wojny z Rosją Niemcy nic nie wiedzieli o Zbrodni Katyńskiej”10.
Dopiero w lutym 1943 roku Niemcy postanowili rozpocząć ekshumacje w Lesie
Katyńskim. Zlecili Iwanowi Kriwoserzowi, aby rozpoczął wykopaliska na miejscu
T. Kisielewski, Katyń: Zbrodnia i Kłamstwo. Poznań 2008, s. 123.
Np. w października 1941 roku Andriej Wyszyńskij (Andrzej Wyszyński), wiceprzewodniczący Rady
Komisarzy Ludowych, a zarazem wiceminister spraw zagranicznych ZSRR, utrzymywał, że posiada
listy, na których umieszczono wszystkich zaginionych oficerów wraz informacjami o ich losach, ale po
kilku miesiącach uznał, że jednak nie ma i nigdy nie miał takich list. W listopadzie 1941 roku Stalin sam
sugerował Sikorskiemu, że wszyscy oficerowie zostali zwolnieni z racji amnestii z lipca 1941 roku i że
pewnie uciekli, prawdopodobnie do Mandżurii. Zob. J. K. Zawodny: Death in the Forest: The Story of
the Katyn Forest Massacre, Indiana 1962, s. 10; T. Kisielewski: Katyń..., s. 121; G. Sanford: Katyn and
the Soviet Massacre of 1940: Truth, Justice and Memory, Londyn 2009, s. 125.
7
K. Komorowski, G. Jasiński, W. Markert, K. Paduszek, W. Rawski, G. Nowik: Katyń: Zbrodnia nieukarana, Warszawa 2009, s. 143.
8
T. Kisielewski: Katyń..., s. 139.
9
Tamże, s. 139–140.
10
S. Kalbarczyk: Zbrodnia Katyńska po 70 latach: krótki przegląd ustaleń historiografii. [W:] Zbrodnia
Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, red. S. Kalbarczyk, Warszawa 2010, s. 19.
5
6
241
zbrodni11. Dlaczego takie opóźnienie w rozpoczęciu wykopalisk? Oficjalnie Niemcy
podali, że przyczyną była szczególnie sroga zima, która uniemożliwiła przeprowadzenie efektywnych prac12. Jednak trudno uwierzyć w to zbyt proste i wygodne wyjaśnienie. Niemcy bynajmniej nie zajęli się tzw. Sprawą Katyńską z powodów humanitarnych, a wyłącznie z propagandowych i politycznych. Zainteresowanie nią pojawiło
się dopiero po niemieckiej klęsce na froncie wschodnim w lutym 1943 roku.
W dniu 11 kwietnia 1943 roku berlińska gazeta „Transocean”, a 13 kwietnia Radio Berlin podały, że 10 000 polskich oficerów wymordowanych przez NKWD odnaleziono w Katyniu. Późniejsza goebbelsowska propaganda podwyższyła tę liczbę
do 12 000. Dlaczego podano nieścisłą informację? Możliwe jest, że Niemcy przy
odkryciu mogił byli przekonani, że w Lesie Katyńskim znajdują się wszyscy zaginieni polscy oficerowie. Losy jeńców z obozów w Starobielsku i Charkowie ustalono
dopiero po 1991 roku13. Wydaje się, że rzeczywista liczba wydobytych ciał (4 143)
była niewygodna dla niemieckiej propagandy, bowiem z góry wiadomo było, że zaginionych polskich oficerów, wymienionych na listach wywózkowych, było około 12
tysięcy. Angielski historyk George Sanford uznaje, że zawyżona liczba ofiar miała
wyolbrzymić skalę zbrodni Sowietów i służyć jako zasłona dymna, za którą Niemcy
mogli planować kwietniową likwidację warszawskiego getta14. Istnieje też inna teza,
że Niemcy świadomie podali do publicznej wiadomości inną liczbę ofiar, ażeby zaszachować Sowietów, którzy nie mogli poprawić błędu i tym sposobem ujawnić swoim
sojusznikom, że jednak to oni popełnili zbrodnię15. Podanie fałszywej liczby odnalezionych zwłok w Katyniu można zatem uznać za świadomą rozgrywkę Goebbelsa.
Niemiecka prasa w Polsce od 14 kwietnia do 4 sierpnia 1943 roku wyjaśniała
Katyń jako „sprawkę Żydów!”. To tłumaczenie zostało dość sceptycznie i ostrożnie
przyjęte przez Polaków. Polskojęzyczna prasa w Londynie wyrażała nadzieje, że „te
straszne wiadomości pochodzące od niemieckiej propagandy okażą się – jak to było
w przeszłości – kłamstwem”. Zbrodnie wojenne popełniane przez hitlerowców na
okupowanych terenach były powszechnie znane. To pewnie jedna z przyczyn, dla
których zachodnia opinia publiczna oceniała wiadomość jako fragment akcji dezinformacyjnej16. Antoni Eden, brytyjski minister spraw zagranicznych, skomentował,
że „zastanawiające jest to, iż Niemcy trzymali te informacje w ukryciu aż tak długo”17. Sposób, w jaki niemiecka propaganda ogłosiła, a następnie wykorzystywała
swoje odkrycie, miał poważne konsekwencje dla późniejszych losów tzw. Sprawy
Katyńskiej.
Od marca 1943 roku Niemiecka Komisja Śledcza badała masowe groby oficerów. Jej przewodniczącym był prof. dr. Gerhard Buhtz. Wyniki badań znalazły się
To właśnie jego zeznanie znajduje się w broszurze Trąbalskiego. AIPN Ka, WUSW Katowice, 230/6638,
Odpis broszury „Barbarzyński mord w Katyniu”, k. 52.
12
T. Kisielewski: Katyń..., s. 129.
13
S. Kalbarczyk: Zbrodnia Katyńska..., s. 17. Nadal nie ma całkowitej pewności co do miejsca pochowku jeńców z Ukrainy i Białorusi, nawet po „ekshumacjach przeprowadzonych [w Bykowni i Kuropatach] na przełomie lat 80. i 90.”. S. Kalbarczyk: Zbrodnia..., s. 18.
14
G. Sanford: Katyn and the Soviet Massacre..., s. 128.
15
Foreign Office Historical Papers: History Notes & Occasional Papers, British Reactions to the Katyn
Massacre, 1943–2003 [tzw. Butler Memorandum], s. 27.
16
J. K. Zawodny: Death..., s. 30, 32, 182.
17
11
242
„Barbarzyński
mord w Katyniu”.
książce „Amtliches Material zum Massenmord von Katyn”, opublikowanej przez
Wydawnictwo Centralne Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników
(dalej: NSDAP) w 1943 roku. W kwietniu 1943 roku polski rząd na uchodźstwie
złożył wniosek do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o zbadanie okoliczności
Zbrodni Katyńskiej. Rząd niemiecki w tym samym czasie złożył podobne podanie.
Przypadkowa koincydencja była jedną z przyczyn, dla których Stalin zawiesił stosunki dyplomatyczne z polskim rządem na uchodźstwie w kwietniu 1943 roku.
Po odrzuceniu prośby o przeprowadzenie śledztwa przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż, Niemcy sami powołali Międzynarodową Komisję do zbadania okoliczności Zbrodni Katyńskiej. Komisja przybyła do Katynia 28 kwietnia 1943 roku. Składała się z 12 cenionych ekspertów i naukowców, a przewodniczącym był Szwajcar dr
Francis Naville. Od 28 do 30 kwietnia 1943 roku Komisja bez przeszkód pracowała
na terenie zbrodni i przesłuchiwała lokalnych mieszkańców. Zbadała 928 wcześniej
wydobytych zwłok oraz 9 nowo ekshumowanych ciał. Ostateczny raport, podpisany przez wszystkich 12 ekspertów, nie był opublikowany oddzielnie, ale jako część
350-stronicowego „Amtliches Material zum Massenmord von Katyn”. Udowodnił,
że najpóźniejszą możliwą datą śmierci polskich oficerów był 1940 roku, kiedy niewątpliwie znajdowali się w sowieckiej niewoli18.
Niemcy pozwolili na przeprowadzenie równoległych badań terenu katyńskiego przez Komisję Techniczną Polskiego Czerwonego Krzyża (dalej: PCK). Badania
prowadzone przez jej trzynastoosobową ekipę w dniach 15 kwietnia – 7 czerwca
1943 roku były szczególnie wartościowe, bo jej uczestnicy byli wyjątkowo nieufni
w stosunku do Niemców. Pracom Komisji PCK przewodniczył dr Marian Wodziński
– znany ze swoich antyniemieckich poglądów. Chociaż Komisja PCK potwierdziła
ustalenia niemieckie i międzynarodowe, nie dała się wykorzystać przez niemiecką
propagandę, np. w wystąpieniach radiowych. Odmówiła m.in. brania udziału w niemieckiej propagandzie lub antysowieckiej działalności19.
Przywódcy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych bez wątpienia poznali
prawdę o Zbrodni Katyńskiej. Prawdopodobnie 15 kwietnia 1943 roku Churchill
poinformował Sikorskiego, by przestał już szukać zaginionych oficerów. „Jeżeli oni
nie żyją, nie możesz czegokolwiek zrobić, aby im przywrócić życie” – miał stwierdzić,
chociaż Sanford ma wątpliwości, czy takie słowa naprawdę zostały przez Churchilla
wypowiedziane. Roosevelt rzekomo zareagował podobnie. Obaj przywódcy naciskali
na rząd RP, żeby wycofał swój wniosek z Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, co
też ten uczynił20.
Prawda o Katyniu okazała się niewygodna dla Roosevelta i Churchilla. Groziła
rozbiciem antyniemieckiego sojuszu, co mogło uniemożliwić doprowadzenie wojny
do szybkiego końca. „Cyniczny pragmatyzm”21, „liberalna moralność”22 rządu brytyjskiego oraz poziom ufności, którą społeczeństwo brytyjskie darzyło Sowietów w laTamże, s. 130.
Tamże, s. 131.
20
W. Wasilewski: Kłamstwo Katyńskie – narodziny i trwanie. [W:] Zbrodnia Katyńska..., s. 69; G. Sanford: Katyn and the Soviet Massacre…, s. 170.
21
W. Materski: Katyń – Nasz Ból Powszedni, Warszawa 2008, s. 86.
22
J. K. Zawodny: The Katyn Forest Massacre: Morals in American Foreign Policy, „Minnesota Review”
1963, s. 110.
18
19
243
tach czterdziestych23, utrudniały władzy oficjalne poparcie Polaków i oskarżenie Sowietów o Katyń. Niewątpliwie nie była to łatwa decyzja dla rządu brytyjskiego, który
znalazł się w niewygodnej sytuacji. Polska była wprawdzie starszym sojusznikiem, ale
ZSRR zdecydowanie silniejszym, czyli bardziej wartościowym. Gdy Stalin zawiesił
stosunki dyplomatyczne z rządem na uchodźstwie w 1943 roku, pragmatyzm nakazał
rządom Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych publicznie poprzeć ZSRR. Warto
przypomnieć skierowane do polskiego rządu słowa ambasadora Wielkiej Brytanii Sir
Owena O’Malleya z 1943 roku, że „to, co jest moralnie niewybaczalne, jest zawsze
politycznie nieudolne”24.
Sowieckie plany obciążenia III Rzeszy winą za Zbrodnię Katyńską zrodziły się
nim jeszcze Armia Czerwona odzyskała tereny, na których znajdowały się masowe
groby polskich oficerów. Gdy wojska radzieckie znajdowały się w odległości 30–35
km od Katynia, 22 września 1943 roku Georgij Aleksandrow, szef Zarządu Propagandy i Agitacji Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) [WKP(b)] zasygnalizował sekretarzowi KC Andriejowi Szczerbakowowi
konieczność podjęcia „kroków przygotowawczych w celu zdemaskowania niemieckiej prowokacji”25. Od początku października 1943 roku zlecono to zadanie enkawudziście (odpowiedzialnemu także za Mord Katyński) Wsiewołodowi Mierkułowowi
i zastępcy szefa kontrwywiadu wojskowego Siergiejowi Krugłowowi. Stwierdzili
oni, że: 1) „Jeńcy wojenni Polacy” przebywali na zachód od Smoleńska „na robotach przy budowie dróg” od wiosny 1940 do czerwca 1941 roku, 2) Jeńcy dostali
się do niewoli niemieckiej i zostali przez Niemców rozstrzelani pod koniec sierpnia
i we wrześniu 1941 roku, 3) Rozstrzelania polskich jeńców wojennych jesienią 1941
roku w Lesie Katyńskim dokonała „nieznana niemiecka instytucja wojskowa”, 4)
Po rozstrzelaniu jeńców wojennych Niemcy w ramach prowokacji „podjęli wiele
działań, aby przypisać swoje nikczemne przestępstwa organom władzy sowieckiej”26.
Do tego jeszcze dodali fakt „równoczesnego bestialskiego wymordowania, w celu
zatarcia śladów, 500 jeńców rosyjskich pracujących przy kopaniu mogił katyńskich”27. 18 stycznia 1944 roku ukazało się „Uzupełnienie do informacji S. Krugłowa
o rezultatach dochodzenia przygotowawczego w sprawie katyńskiej”, które wyjaśniło,
że nieznaną niemiecką instytucją wojskową, odpowiedzialną za mord był sztab 537.
batalionu budowlanego, dowodzony przez „Arnesa”28. Od tego momentu możemy
mówić o zapoczątkowaniu Kłamstwa Katyńskiego, które na przestrzeni lat ulegało
jedynie niewielkim modyfikacjom, na przykład: zmienienie daty mordu od „końca
sierpnia i września 1941 roku” do bardziej ogólnej „jesień 1941 roku”29.
Od czasu spreparowania Kłamstwa Katyńskiego, Sowieci zajęli się jego aktywnym propagowaniem, także na arenie międzynarodowej. Państwa zachodnie nie
P. M. H. Bell: Censorship, Propaganda and Public Opinion: The Case of the Katyn Graves, 1943,
„Transactions of the Royal Historical Society” 1989, nr 39, s. 70.
A. Beichman: The Anglo-American Katyn Forest Cover-Up, „Human Events” 1990, nr 25, s. 13.
25
Katyń. Dokumenty Zbrodni, t. 4, dok. 37, s. 121.
26
W. Wasilewski: Kłamstwo Katyńskie..., s. 73.
27
Tamże.
28
„Arnes”, wł. płk Friedrich Ahrens, niemiecki komendant obszaru smoleńskiego jesienią 1941 roku, który przeżył wojne i dobrowolnie stanął przed Trybunałem w Norymberdze w własnej obronie. J.K. Zawodny: Death ..., s. 55.
29
23
24
244
„Barbarzyński
mord w Katyniu”.
chciały wyrazić zgody na wprowadzenie skargi o Zbrodnię Katyńską przez ZSRR
w procesie norymberskim, ponieważ obawiały się procesu politycznego podobnego
do moskiewskich procesów pokazowych30. Sowieci jednak mieli nadzieje na łatwe
i szybkie zrzucenie całej winy na hitlerowców. Gdy wina Niemców była niemożliwa
do udowodnienia, a Sowieci znaleźli się w zbyt ryzykownej sytuacji, cała sprawa
umilkła. Katyń został zupełnie pominięty w ostatnim orzeczenia sądu, co oznaczało,
że „Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze nie uznał niemieckich
zbrodniarzy wojennych za winnych owej zbrodni”31.
Polscy komuniści od samego początku bezwarunkowo wspierali sowiecką wersję
Zbrodni Katyńskiej. Przykładem może być opublikowany już 1 lutego 1944 roku
w czasopiśmie Związku Patriotów Polskich „Wolna Polska” reportaż Jerzego Borejszy,
pt. „Śladami zbrodni”, prezentujący nową sowiecką wersję wydarzeń, oraz podobny tekst Wandy Wasilewskiej „Mord w Katyniu”. W 1944 roku ukazały się kolejne
publikacje, takie jak „Prawda o Katyniu”, oraz artykuły w komunistycznej prasie,
między innymi w „Wolnej Polsce”, „Nowych Widnokręgach” i „Rzeczypospolitej”32.
W następnych latach z oczywistych względów władze nie były zainteresowane rzetelnym wyjaśnieniem zbrodni.
Ludzie, którzy nie podporządkowali się oficjalnej wersji Kłamstwa Katyńskiego,
byli narażeni na szykany ze strony aparatu bezpieczeństwa; „strach służył kłamstwu”
– poprzez zastraszenie części społeczeństwa reszta zachowałaby milczenie o Zbrodni
Katyńskiej w obawie przed represjami. Jak wynika z badań, najpoważniejsze kary dla
ludzi rozpowszechniających prawdę o Katyniu orzekano w latach stalinizmu, kiedy
„niepokornych” najczęściej kierowano do więzień lub obozów pracy33. Inne skutki
rozpowszechniania prawdy o Zbrodni Katyńskiej to „aresztowania, wezwania na
komendę, długie przesłuchania, rozmowy »ostrzegawcze«, rozpuszczanie krzywdzących plotek, rewizje osobiste i miejsc zamieszkania, konfiskaty ulotek i materiałów
związanych z Katyniem, zastraszenia, groźby i pobicia”34. Celem było kompletne
zatuszowanie prawdy o Zbrodni Katyńskiej.
Kłamstwo Katyńskie przechodziło różne stadia. Od wstępnej fazy agresywnej
propagandy, poprzez dekadę działań defensywnych mających na celu podtrzymanie
w opinii społeczeństwa owego kłamstwa, aż po fazę celowego przemilczania kwestii
katyńskiej w latach 60. i 70. Dopiero w 1987 roku podjęto badania podważające
oficjalną wersję Zbrodni Katyńskiej, a 13 kwietnia 1990 roku komunikat agencji
prasowej oficjalnie podał, że NKWD dopuściło się mordu na polskich jeńcach w Katyniu. W 1992 roku, po przekazaniu polskiej stronie dokumentów, uznano oficjalnie,
że rozkaz pochodził z samego szczytu stalinowskiego rządu.
C. Weber: The Export of Terror – on the Impact of the Stalinist Culture of Terror on Soviet Foreign Policy
During and after World War II. „Journal of Genocide Research” 2009, nr 2 & 3, s. 28–29.
31
D. Gabrel: Historia postępowań w sprawie Zbrodni Katyńskiej. [W:] Zbrodnia Katyńska. W kręgu
prawdy i kłamstwa, red. S. Kalbarczyk. Warszawa 2010, s. 24.
32
33
Tamże, s. 84, 86.
34
P. Gasztold-Seń: Siła przeciw prawdzie. Represje aparatu bezpieczeństwa PRL wobec osób kwestionujących oficjalną wersję Zbrodni Katyńskiej. [W:] Zbrodnia Katyńska..., s. 133.
30
245
Analiza broszury Franciszka Trąbalskiego „Barbarzyński mord w Katyniu”
Organom bezpieczeństwa zależało na tym, aby przygotowany przez Trąbalskiego
maszynopis nie ujrzał światła dziennego, zawierał bowiem materiał nieprzychylny
wobec Sowietów, a Polakom w kraju w zasadzie niezbyt dobrze znany. Trąbalski
opisał całą Zbrodnię Katyńską i Kłamstwo Katyńskie, począwszy od kontekstu wydarzeń, poprzez przebieg zbrodni, aż do późniejszych konsekwencji na arenie międzynarodowej. Porusza tematy, które wtedy były zakazane: tajny protokół paktu Ribbentrop-Mołotow, kolaborację sowiecko-hitlerowską, sowieckie represje przeciwko
Polakom, Zbrodnię Katyńską oraz podejrzaną, jego zdaniem, śmierć generała Sikorskiego35. W pisaniu broszurki Trąbalski korzystał z różnych materiałów, ale najwięcej
zaczerpnął z niemieckiej książki „Amtliches Material zum Massenmord von Katyn”.
W jego tekście znalazła się skrócona, streszczona i przetłumaczona wersja tej publikacji, a w tym szczegółowe informacje uzyskane w trakcie wstępnych dochodzeń
niemieckich z 1943 roku. Wszystkie dane statystyczne dotyczące ilości wydobytych
zwłok, stanu ich rozkładu, przedmiotów przy nich znalezionych, rozmiarów mogił
oraz daty popełnienia zbrodni, są wzięte wprost z niemieckich materiałów. Broszura
Trąbalskiego zawiera m.in. opis poszukiwań zaginionych polskich oficerów podjętych
przez władze polskie między lipcem 1941 a kwietniem 1943 roku, raporty policyjne,
zapisy przesłuchań lokalnych świadków, oświadczenia polskich robotników, którzy
odkryli mogiły już w czerwcu 1942 roku, raporty Niemieckiej Komisji, Międzynarodowej Komisji oraz Polskiego Czerwonego Krzyża, różnorodną korespondencję
dotyczącą Katynia oraz wycinki z zagranicznej prasy.
Do tych faktów Trąbalski dodał własne uwagi i komentarze, aby podkreślić
„ohydność” Zbrodni Katyńskiej, a także szczególny wymiar „zbójeckich i bandyckich” zachowań Sowietów36. W efekcie broszura jest napisana w dość specyficznym
stylu. Jest uporządkowana w miarę tematycznie, ale nie do końca chronologicznie.
Obrazuje czasami dość chaotyczny tok myśli autora. Trąbalski podkreśla ważniejsze
fakty i spostrzeżenia poprzez ich wielokrotne powtarzanie. Jedynym oryginalnym
i nigdzie uprzednio niepublikowanym źródłem, które przywołuje w swojej pracy
Trąbalski, jest zeznanie Anny Malińskiej37.
Nie można zarzucić Trąbalskiemu, że bezkrytycznie przytaczał wszystko, co znalazło się w nazistowskiej propagandzie. W swoim tekście stanowczo podkreśla, że nie
obciąża winą za Zbrodnię Katyńską przeciętnych Rosjan, i że to jedynie rząd radziecTrąbalski o katastrofie gibraltarskiej pisze tak: „Przez przeciag 3 miesięcy władze rosyjskie i ich prasa
uprawiały podłe kłamstwa i oszczerstwa przeciwko Rządowi Sikorskiego. A kiedy to wszystko nie
pomogło, pozbyto się Sikorskiego w inny sposób [....] Nie chcemy nikogo posądzać, kto się do tego
przyczynił i kto przed wyjazdem uszkodził ten motor [samolotu – KW]. Lecz jeżeli władze rosyjskie
zdobyły się na taki bezczelny i barbarzyński mord na polskich oficerach, to można przypuszczać, że byli
i do tego zdolni, ażeby się pozbyć niewygodnego generała Sikorskiego”. AIPN Ka, WUSW Katowice,
230/6638, Odpis broszury „Barbarzyński mord w Katyniu”, k. 78.
36
Tamże, k. 43.
37
Anna Malińska, kobieta w wieku 60–65 lat, która spotkała Trąbalskiego w pociągu w lipcu 1952 roku,
gdy był jeszcze posłem na Sejm Ustawodawczy. Wysłała do niego następnie list, w którym zawarła
swoją relację. Mieszkała wraz z mężem i dziećmi w Brześciu. Sowieci odebrali jej mienie i polskie
obywatelstwo, deportowali do Smoleńska, a syna wcielili do Armii Czerwonej. Osobiście widziała
transporty przewożące polskich jeńców w marcu i kwietniu 1940 roku. Tamże, Przesłuchanie Franciszka Trąbalskiego z dnia 10 lutego 1944, k. 101; tamże, Odpis broszury „Barbarzyński mord w Katyniu”,
k. 53.
35
246
„Barbarzyński
mord w Katyniu”.
ki był przestępczą instytucją. Zwykli Rosjanie zdawali sobie sprawę ze zbrodniczej
natury własnych władz, i że w każdej chwili i z byle przyczyny może spotkać ich los
taki, jaki spotkał polskich oficerów 38.
Trąbalski przytoczył także informacje z innych źródeł. Jego maszynopis zawiera
informacje dotyczące tajnego protokołu Paktu Ribbentrop-Mołotow. Prawdopodobnie Trąbalski posługiwał się źródłami, o których Urząd Bezpieczeństwa nie wiedział,
i których nie udało mu się zarekwirować wraz z broszurą. Niestety nie posiadamy
żadnych bliższych informacji jakiego typu mogły to być dokumenty. Wiadomo, że
odziedziczył materiały po Romanie Motyce39, ale nie odnaleziono ich w trakcie przeszukania. Samo zebranie dokumentów, na podstawie których powstała broszura,
było trudnym zadaniem w latach 50., gdyż niewiele było źródeł informacji, z których
mógł korzystać Trąbalski. Mimo perspektywy surowych represji ze strony aparatu
bezpieczeństwa podjął próbę jej napisania i powielenia.
W tekście Trąbalskiego pojawiają się nieścisłe dane statystyczne dotyczące na
przykład liczby ofiar odnalezionych w Lesie Katyńskim, czy też skali represji wobec Polaków na Białorusi i z okolic Lwowa. Nie można jednak dyskredytować całej
broszury Trąbalskiego z powodu takich pomyłek. Pamiętajmy, iż był człowiekiem
w podeszłym wieku (w trakcie pisania broszury miał 82 lata) i posiadał bardzo ograniczony dostęp do rzetelnych źródeł informacji o Katyniu. Broszura nie była pracą
naukową, bardziej przypominała próbę usystematyzowania i spisania wszelkich informacji o Katyniu, które z upływem czasu i pod wpływem komunistycznej propagandy mogłyby zostać zapomniane. Autor przyznaje, że pisał, aby zapewnić, że
„Naród polski nie zapomni nigdy tego bezczelnego mordu. Cały świat nie zapomni
nigdy tego popełnionego morderstwa na niewinnych polskich oficerach”40.
Trąbalski trafnie zauważył, że Zbrodni Katyńskiej nie można traktować jako niezależnego wydarzenia wyrwanego z szerszego kontekstu. We wstępie broszury szczegółowo opisuje prowadzoną przez ZSRR politykę represji wobec Polaków, wymieniając masowe aresztowania, deportacje, odbieranie mienia i zmuszanie do przyjęcia
obywatelstwa sowieckiego. Zbrodnia Katyńska jawi się zatem jako jeden z elementów tej polityki41.
Trąbalski zwraca szczególną uwagę na wydarzenia, które miały miejsce we Lwowie
i na terenach Białorusi. Pisze, że „jeden miljon Polaków z okolicy Lwowa wywieziono
w głąb Rosji i na Syberię. Jednocześnie wywieziono dziesiątki tysięcy Polaków z Wilna i okolicy. Tak samo wywieziono dziesiątki tysięcy Polaków do Rosji z Białorusi”42.
Dane liczbowe przywołane tu przez Trąbalskiego są zawyżone, czemu oczywiście nie
można się dziwić. Do dzisiaj skala wywózek jest przedmiotem dociekań historyków.
Przykładowo z badań przeprowadzonych przez Ośrodek Karta w 2002 roku wynika,
Na przykład pisze, iż zwykli Rosjanie uważali, że „za rządów komunistycznych… nie ma wolności, ani
swobody i nie jesteśmy pewni, czy jutro nas nie zabiorą i tak samo nie będą transportować do obozów
pracy, jak dziś Was, Polaków”. Tamże, k. 43.
39
Roman Motyka (1902–1947), działacz socjalistyczny, jeden z liderów ruchu socjalistycznego na Górnym Śląsku, przewodniczący Wojewódzkiego Komitetu PPS w Katowicach, przypadkowo zastrzelony
w Bytomiu przez swego partyjnego towarzysza Emanuela Mleczkę (drugiego sekretarza WK PPS).
Z. Gołasz: Franciszek Trąbalski i jego broszura..., s. 239.
40
AIPN Ka, WUSW Katowice, 230/6638, Odpis broszury „Barbarzyński mord w Katyniu”, k. 79.
41
Tamże, k. 41–43.
42
Tamże, k. 41.
38
247
że akcja deportacyjna objęła „nie mniej niż 20 tysięcy” Polaków z Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Niestety na dzisiejszym etapie badań nie można
określić dokładnej liczby osób deportowanych z okolic Lwowa. Ustalono natomiast,
że między wrześniem 1939 a czerwcem 1942 roku aresztowano w rejonie Lwowa
i Drohobycza 5822 Polaków. Na terenie Zachodniej Białorusi Sowieci aresztowali
ok. 43 tysięcy osób. Nie ustalono skali aresztowań wśród obywateli polskich zamieszkujących w okresie sowieckiej okupacji na Litwie43.
Trąbalski nie ogranicza się jedynie do informacji na temat losu ludności cywilnej
zamieszkującej tereny okupowane przez ZSRR, ale odnosi się także do losu żołnierzy
Armii Polskiej, którzy po klęsce wrześniowej dostali się do niewoli sowieckiej. Pisze
między innymi, że „resztę wojska polskiego w liczbie 181 tysięcy, w tem przeszło 12
tysięcy oficerów, zabrali Rosjanie i umieszczono ich w obozach jeńców wojennych
w Rosji”44. Powołując się ponownie na ustalenia Ośrodka Karta, należy stwierdzić,
iż najbardziej prawdopodobna liczba polskich jeńców wojennych znajdujących się
w sowieckich obozach oscylowała na poziomie 240 tysięcy żołnierzy (w tym około 10 tysięcy oficerów). Warto jednak zaznaczyć, iż mimo stosunkowo szerokiego
dostępu do posowieckiej dokumentacji ustalenie dokładnej liczby jeszcze nie jest
możliwe45.
Autor „Barbarzyńskiego mordu w Katyniu” pisze, że „do lipca 1943 roku wydobyto [zwłoki] 4 143 polskich oficerów” i „potem rozpoczęto dalsze poszukiwania
i znaleziono około 12 tysięcy trupów, naszych braci Polaków”, których nie dało się
zidentyfikować gdyż ciała zdążyły już się rozłożyć46. Tu Trąbalski też się pomylił.
Według niemieckiej komisji, wydobyto tylko 4 143 ciała i nie wszystkie można było
zidentyfikować. Komisji PCK udało się ustalić tożsamość 2 815 osób47. Obecnie
jesteśmy również świadomi faktu, że Katyń był jednym z wielu miejsc, gdzie polscy
oficerowie zostali pochowani, i że w sumie w Katyniu pogrzebano tylko 4 143 ofiary
zbrodni. Trąbalski padł zatem ofiarą niemieckiej propagandy.
Trafnie za to ocenił, iż za mordem polskich oficerów stał bardziej istotny cel, niż
samo fizyczne wyniszczenie jeńców wojennych. Bardzo dobrze rozumiał, że Katyń
stanowił jedynie część większego, skoordynowanego planu wyniszczenia Polaków.
Wywnioskował to z szerszego kontekstu polityki represji, prowadzonej w stosunku
do ziem dawnej RP, której elementem był pakt Ribbentrop-Mołotow i późniejsze
działania okupantów na ziemiach polskich. Pisał między innymi: „z tego więc wynika, że Niemcy hitlerowskie zbratały się z państwem komunistycznym, czyli Hitler
ze Stalinem, ażeby wspólnie uderzyć i podzielić się Polską, zniszczyć naród polski
i inteligencję polską”48.
Trąbalski wychwycił wyjątkowo trudną sytuację prawną, w której znaleźli się
polscy oficerowie w niewoli sowieckiej, i która do dnia dzisiejszego wywołuje wiele
kontrowersji i problemów. Jak pisze: „przecież Polska nie prowadziła wojny z Rosją
A. Ciesielski, W. Majerski, A. Paczkowski: Raport „Indeksu Represjonowanych”: Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, (www.indeks.karta.org.pl/pl/represje.html: Ośrodek KARTA dostęp
22 VII 2011).
44
45
A. Ciesielski, W. Majerski, A. Paczkowski: Raport...
46
47
Zbrodnia Katyńska w świetle dokumentów. Londyn 1982, s. 111.
48
43
248
„Barbarzyński
mord w Katyniu”.
sowiecką, tylko z Niemcami”49. Sytuacja była wyjątkowa, ponieważ ani ZSRR, ani
Polska, nigdy oficjalnie nie wypowiedziały sobie wojny. Jeśli wojna nie była wypowiedziana, to trudno uznać, że istniał stan wojny, a tym samym, że polscy oficerowie uwięzieni w ZSRR byli jeńcami wojennymi objętymi międzynarodową ochroną
prawną. Historycy długo się spierali czy polskim oficerom w niewoli Sowietów przysługiwał status jeńców wojennych50.
Dzisiaj można uznać, że stan wojny, mimo że jej nie wypowiedziano, jednak istniał. Małgorzata Kuźniar-Plota zwraca uwagę na jawne pogwałcenie nienaruszalności
terytorium Polski przez wkroczenie Armii Czerwonej, które „stanowiło faktycznie
wszczęcie działań wojennych wobec Polski, wywołujące równocześnie stan wojny
pomiędzy tymi krajami,” co spowodowało wzięcie do niewoli tysięcy polskich jeńców wojennych. Rząd polski uważał, iż Polska bezsprzecznie znalazła się w stanie
wojny, co jednoznacznie wynika z oficjalnych wypowiedzi władz Polski oraz podpisanych traktatów kapitulacyjnych. Sowieci też uważali, że znajdują się w stanie wojny,
ponieważ określali Polaków wziętych do niewoli sowieckiej mianem „jeńców wojennych” (znajdowali się zresztą pod kontrolą Zarządu do spraw Jeńców Wojennych).
Ponadto, jak stwierdzono w trakcie procesów norymberskich, brak formalnego wypowiedzenia wojny nie zwalnia państwa od stosowania się do prawa wojennego,
zwyczajowego lub tego, które zgodził się szanować. Rząd sowiecki przed wojną obiecał, że będzie honorować wszelkie prawa międzynarodowe. Żołnierze regularnych
polskich sił zbrojnych automatycznie kwalifikowali się do statusu jeńców wojennych
i podlegali ochronie według IV Konwencji Haskiej z 1907 roku i Konwencji Genewskiej z 1929 roku. Wprawdzie w 1940 roku rząd ZSRR jeszcze nie podpisał ani jednej z tych konwencji (uczynił to dopiero w 1955 roku), był jednak zobowiązany do
przestrzegania wymagań, ponieważ stanowiły one część międzynarodowego prawa
zwyczajowego, jak potwierdził Trybunał w Norymberdze51.
W swojej broszurze Trąbalski przytacza nieznaną skądinąd relację Anny Malińskiej. Najciekawsza część jej świadectwa to historia jej syna i bratanka. Podobno, po
wcieleniu ich do Armii Czerwonej, zostali uwięzieni i zmuszeni do pracy jako kierowcy samochodów zwożących polskich oficerów na miejsce kaźni. Rzekomo dozorca powiedział im: „Obecnie wozicie polskich oficerow na stracenie, a gdy będziecie
z tym transportem gotowi, w ten czas i wy zostaniecie w tym samym lesie zamordowani, ażeby nie było świadków popełnionego morderstwa na polskich oficerach”52.
Krótko po tym obaj zniknęli i wszelkie ślady po nich przepadły. Oficjalnie, Anna
Malińska dowiedziała się, że syn z bratankiem zostali przeniesieni, ale nieoficjalnie,
że nie powrócili z ostatniego kursu z polskimi oficerami. Niestety, trudno jest ustalić
wiarygodność tej historii. Trąbalski nie miał możliwości weryfikacji relacji Malińskiej,
bo nigdy już jej nie spotkał, zaś jej zeznanie otrzymał jako pocztową przesyłkę53.
Tamże, k. 43.
A. Przewoźnik: Katyń. Zbrodnia Prawda Pamięć. Warszawa 2010, s. 51.
51
M. Kuźniar-Plota: Kwalifikacja prawna Zbrodni Katyńskiej – wybrane zagadnienia. [W:] Zbrodnia
Katyńska..., s. 43; tenże, „Decision to Commence Investigation into Katyn Massacre” (www.ipn.gov.pl/
portal/en/2/77/Decision_to_commence_investigation_into_Katyn_Massacre.html: IPN, dostęp 1 XII
2004); A. Przewoźnik: Katyń. Zbrodnia..., s. 51.
52
53
Tu pojawia się imię Marii, nie Anny, Malińskiej, chociaż zapewne chodziło o tę samą osobę. Tamże,
Przesłuchanie Franciszka Trąbalskiego z dnia 10 lutego 1944, k. 101.
49
50
249
Można domniemywać, że Malińska sama poniekąd padła ofiarą Kłamstwa Katyńskiego, bowiem jeden z jego elementów dotyczył wymordowania przez hitlerowców
500 jeńców rosyjskich, którzy wykopywali groby katyńskie, w celu zatarcia wszelkich śladów zbrodni. Niewykluczone, że ten fragment radzieckiej kampanii dezinformacyjnej został nieco zniekształcony i powtórzony przez Annę Malińską.
Warto przytoczyć najnowsze wnioski badań historycznych w sprawie losów kierowców, którzy wozili polskich oficerów na miejsce kaźni w Katyniu. Sanford sądzi,
że Sowieci nie musieli mordować osób wmieszanych w zbrodnię, bo „w praktyce,
wewnętrzne techniki zabezpieczenia i dezinformacji NKWD, jak i troska o wzajemne interesy zapewniały utrzymanie całkowitej dyskrecji”54. Zarówno kaci, jak i kierowcy byli raczej nagradzani przez władze sowieckie „promocjami, dodatkowymi
premiami i preferencyjnym dostępem do mieszkań i towarów”55. Według ustaleń
Wojciecha Materskiego, gwarancję milczenia stanowił fakt, że „wszyscy, którzy wiedzieli o zbrodni byli jej bezpośrednimi uczestnikami, ażeby zapewnić zbiorową odpowiedzialność, która miała na celu utrzymanie całkowitej tajemnicy”56. NKWD nie
miało zatem powodu, by zabijać ludzi, którzy wozili jeńców na stracenie w Katyniu.
Podważa to wiarygodność świadectwa Anny Malińskiej, niekwestionowaną przez
Trąbalskiego. Trzeba jednak dostrzec jej prawdopodobną motywację przy składaniu nieprawdziwej relacji: „[ZSRR to] państwo niewolnicze, i państwo morderców
i oszustów, rządzone przez klikę biurokratów”57. Anna Malińska nie była bezinteresownym i bezstronnym świadkiem. Miała ogromny żal do systemu sowieckiego,
który odebrał jej syna, bratanka, majątek i skazał na tułaczkę.
Trąbalski pisze w broszurze jedynie o mordzie w Katyniu. Nie wspomniał, że
polscy oficerowie osadzeni w obozach w Starobielsku i Charkowie byli mordowani
i pochowani w Piatichiatkach i w Miednoje, nie opisuje również losów polskich
jeńców na Ukrainie i Białorusi. Wynika to niewątpliwie z tego, iż w 1952 roku nikt
(poza katami) nie wiedział, że Zbrodnia Katyńska miała także wiele innych wymiarów. Wszystkie źródła dostępne Trąbalskiemu twierdziły, że wszyscy straceni zostali
pogrzebani w Lesie Katyńskim.
Trąbalski poruszył także aspekt międzynarodowy zbrodni. Był rozczarowany
zachowaniem demokracji zachodnich. Wielokrotnie podkreślał, że Polacy byli zawiedzeni postawą Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w sprawie Katynia58.
Dobrze rozumiał manipulację, jakiej poddany był polski rząd na uchodźstwie przez
władze w Londynie59 i był świadomy kooperacji pomiędzy rządami mocarstw anglosaskich a władzami ZSRR w tuszowaniu i utajnianiu prawdy o Katyniu. W broszurze
opisał próby nakłonienia USA i Wielkiej Brytanii do zmiany postępowania – np. list
otwarty majora Szally’ego z 19 maja 1943 roku, który pisał m.in.: „nie możemy zrozumieć, że wy, kierownicy świata, Anglicy i Amerykaninie nie przejmujecie się tym
barbarzyńskim morderstwem”, jak też prośbę Polaków i francuskiego rządu, aby rząd
Tamże, s. 113.
56
W. Materski: Sprawcy zbrodni – definicja i typologia. [W:] Zbrodnia Katyńska: Problem Przebaczenia.
Warszawa 2003, s 14.
57
58
Tamże, k. 67, 70, 72.
59
J. K. Zawodny: Death..., s. 180.
54
55
250
„Barbarzyński
mord w Katyniu”.
brytyjski publicznie potępił zbrodnicze zachowanie ZSRR60. Trąbalski prawidłowo
ocenił rolę i reakcję rządów Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, wykazując,
że rzetelne rozpatrzenie Zbrodni Katyńskiej nie leżało wówczas w ich interesie.
Warto podkreślić, iż w trakcie pisania broszury Trąbalski był świadomy prowadzonego w 1952 roku śledztwa „w sprawie mordu w Katyniu” przez Izbę Reprezentantów Kongresu Stanów Zjednoczonych. Komisja, kierowana przez kongresmana
Raya Maddena, przeprowadziła wnikliwe śledztwo i analizę wszystkich dostępnych
materiałów dotyczących Katynia i stwierdziła, że Sowieci bez żadnej wątpliwości byli
winni Zbrodni Katyńskiej. Trąbalski przywołuje między innymi ustalenia tego śledztwa, uznające, „że morderstwo polskich oficerów odbywało się w marcu i kwietniu
1940, a mordercami była Rosja sowiecka”61. Można więc przypuszczać, że Trąbalski
miał wgląd w dowody i zeznania zebrane podczas pracy tej komisji i konkluzje, które
z nich wyciągnięto. Zakończenie śledztwa komisji Maddena i opublikowanie wniosków wywołało bardzo krytyczną reakcję państw komunistycznych, a szczególnie
PRL. Pojawiły się „dziesiątki tytułów prasowych” oraz „setki tekstów katyńskich”
utrwalających Kłamstwo Katyńskie62.
Trąbalski był doskonale świadom faktu, że niewiele można było w kraju uczynić w Sprawie Katyńskiej drogą legalną (np. sądową), bowiem próba zainicjowania
procesu w sprawie Katynia była w ówczesnej rzeczywistości wręcz niebezpieczna.
W tekście opisał typowe dla lat stalinizmu realia procesowe: „Po aresztowaniu, nawet
zupełnie niewinnych ludzi, biją i katują ich w nieludzki sposób, używając rozmaitych
tortur […] Tak będzie dziś wszędzie czynione, jeżeli się rozchodzi o procesa [!] polityczne. Potem ogłaszają w prasie, że na rozprawie sądowej wszyscy przyznali się do
winy […] wyroki [są] z góry wyznaczone w procesach politycznych, a sędziowie muszą taki narzucony wyrok wykonać, wbrew ich przekonaniom”63. Należy podkreślić,
iż Trąbalski podjął się pisania broszury w okresie szczególnego nasilenia represji stalinowskich w Polsce. Było to więc przedsięwzięcie szczególnie trudne i niebezpieczne,
z czego bardzo dobrze zdawał sobie sprawę, wspominając o torturach, wymuszaniu
przyznania się do winy, karach, narzuconych wyrokach, które czekały na ludzi, którzy
byli „niewygodni”64. Jednym z takich „niewygodnych” był sam Trąbalski. Miał dużo
szczęścia, bowiem ze względu na podeszły wiek, przeszło półwieczną działalność
w ruchu robotniczym65 oraz legendę i autorytet, które otaczały go na Górnym Śląsku,
nie ukarano go za napisanie i próbę opublikowania broszury. Gdyby nie te szczególne
okoliczności, podzieliłby los innych osób, które odważyły się w tym samym czasie
mówić, lub nawet zasugerować, prawdę o katyńskim mordzie. Np. ośmiu członków
Armii Krajowej za rozlepianie rysunków „przedstawiających generalissimusa Stalina
jako kata polskich oficerów w Katyniu” skazano na pobyt w więzieniu od dwóch do
dziewięciu lat. Z kolei Karol Dejewski w 1952 roku otrzymał rok więzienia za posiaAIPN Ka, WUSW Katowice, 230/6638, Odpis broszury „Barbarzyński mord w Katyniu”, k. 70–71.
Tamże, k. 76.
62
63
64
Tamże, k. 79.
65
Trąbalski współpracował jeszcze w XIX w. z niektórymi legendarnymi postaciami ruchu robotniczego,
np. Różą Luksemburg, czy Wilhelmem Liebknechtem (bratem Karla). Archiwum IPN w Warszawie,
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, 01222/2877 (skan), Streszczenie przesłuchania Franciszka
Trąbalskiego w dniu 10 I 1953 roku, k. 35.
60
61
251
danie i udostępnianie radia do wysłuchiwania wiadomości zachodnich stacji, między
innymi o Zbrodni Katyńskiej. Aleksandra Stanisławskiego osadzono na 12 miesięcy
w obozie pracy przymusowej za słuchanie zagranicznych audycji radiowych dotyczących Zbrodni Katyńskiej. Józef Miszkiel, za „fałszywą” wypowiedź o Zbrodni Katyńskiej w trakcie prywatnej rozmowy, odsiedział trzy lata. Józef Pete, za publiczne
wyrażenie wątpliwości czy to Niemcy byli winni Zbrodni Katyńskiej, został skazany
na rok pozbawienia wolności, a Maria Odyniec, nauczycielka, za okazyjne wypowiedzi, sugerujące uczniom prawdę o zbrodni, została w 1952 roku skazana na pięć lat
więzienia66. Możliwe jednak, że gdyby maszynopis Trąbalskiego został rozpowszechniony, reakcja aparatu bezpieczeństwa byłaby bezwzględna, ponieważ wyrządzona
szkoda byłaby wówczas wielokrotnie większa.
***
Historia powinna zapamiętać Trąbalskiego, polityka, który w podeszłym wieku,
w wyjątkowo trudnych warunkach starał się demaskować system i jego zbrodnie.
Opisując mord w Katyniu, nie tylko chciał zapobiec wyeliminowaniu go ze świadomości społecznej, lecz wpisując w ciąg represji podjętych przeciw Polakom przez
władze ZSRR, ukazywał szerszy kontekst wydarzeń i cały zbrodniczy charakter totalitaryzmu. Przy okazji zadawał też kłam całej propagandzie, bezustannie podkreślającej zasługi komunizmu i ZSRR wobec Polski. Konfiskata tekstu broszury „Barbarzyński mord w Katyniu” nie zmieniła postawy Trąbalskiego. Jak wynika z raportu
służbowego z dnia 16 stycznia 1954 roku i z przesłuchania z 10 lutego 1944 roku,
wprawdzie obiecał on służbom, że „już więcej nielojalny nie będzie”67, ale nigdy nie
wycofał się z tego, co napisał w broszurze i nie próbował się z tego wytłumaczyć.
Nigdy też nie próbował zrzucić odpowiedzialności za pomysł i napisanie broszury
na inną osobę – wziął całą odpowiedzialność na siebie. A co ciekawsze, we wrześniu
1954 roku przyznał, że planuje odtworzyć publikację z pamięci. Brak informacji, czy
udało mu się ten plan zrealizować, bowiem główne źródło wiedzy na temat działalności Trąbalskiego, czyli raporty organów bezpieczeństwa, urwały się w marcu 1955
roku po zakończeniu jego inwigilacji. Nestor śląskich socjalistów, dający jeszcze pod
koniec życia wyśmienite świadectwo rzetelności i uczciwości przedwojennej klasy
politycznej, zmarł w 1964 roku w wieku 94 lat.
P. Gasztold-Seń: Siła przeciw prawdzie..., s. 136; Archiwum IPN w Białymstoku, 070/218, Informacja
o treści wyroku w sprawie Nr IV K 168/52, k. 69, 71–73; AIPN Ka, 06/428/CD, Wniosek oficera
śledczego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Będzinie [podpis nieczytelny] do Komisji Specjalnej w Warszawie, 12 VIII 1952 roku, k. 41; Archiwum IPN w Olsztynie, 8/2154, Wyrok
Wojskowego Sądu Rejonowego w Olsztynie, 22 IX 1952 roku, k. 55; AIPN Ka, 06/303/CD, Wniosek
Naczelnika Wydziału V WUBP w Katowicach [podpis nieczytelny] i Naczelnika Wydziału Śledczego
WUBP w Katowicach [podpis nieczytelny] o zamiarze likwidacji (aresztowania) Józefa Pete, Chorzów,
31 III 1952 roku, k. 7–8; Archiwum IPN w Gdańsku, 471/2/2/CD, Wyrok Wojskowego Sądu Rejonowego w Gdańsku, 22 IX 1952 roku, k. 141.
67
AIPN Ka, WUSW Katowice, 230/6638, Raport z dokonanych czynności operacyjnych w sprawie
Trąbalskiego Franciszka w dniu 15 I 1954 roku, k. 82–83; tamże, Przesłuchanie Franciszka Trąbalskiego
z dnia 10 II 1944, k. 100–102.
66
252
„Barbarzyński
mord w Katyniu”.
„Massaker von Katyń”. Broschüre von Franciszek Trąbalski – dem Nestor der schlesischen
Sozialisten
Zusammenfassung
Die Autorin richtet ihre Aufmerksamkeit nicht auf das Massaker von Katyń selbst,
sondern legt ihr Augenmerk auf das Gedenken an dieses Ereignis. Vom Nestor der oberschlesischen Sozialisten, Franciszek Trąbalski, wurde erfolglos versucht, die Wahrheit über
die im Osten ermordeten Polen aufrechtzuerhalten. Ohne auf Konsequenzen zu achten,
hat er eine dem Massaker von Katyń gewidmete Broschüre erarbeitet, deren ausländische
Ausgaben und überlieferte Berichte zugrunde lagen. Ihr Inhalt wurde in dem Beitrag ausführlich besprochen.
“Barbaric massacre in Katyń”. A pamphlet by Franciszek Trąbalski – a doyen of Silesian
socialists
Summary
The author concentrates not so much on the massacre in Katyń, as on its remembrance. The truth about Polish people murdered in the East was sustained in vain by the
doyen of Upper Silesia socialists – Franciszek Trąbalski. Heedless of the consequences he
prepared a pamphlet on the massacre in Katyń, which was based on foreign publications
and hearsays. The article elaborates on its content in detail.
253
nr
9 (2012)
Michał Garbacz
Historia vita magistra est, czyli digitalizacja
w Polsce i na świecie
Cyfryzacja druków jako zagadnienie w Polsce stosunkowo nowe, i ciągle rozwijane, budzi wiele kontrowersji. Jak zawsze bywa z nowinkami technicznymi, główny
punkt ciężkości w dyskusji skupia się na nowych prądach i patrzeniu w przyszłość.
Jako, że Historia vita magistra est, postanowiłem opisać w niniejszym artykule początki digitalizacji i jej rozwój na świecie i w Polsce. Jako przykład organizacji pracowni reprograficznej posłużyła mi Pracownia Reprograficzna Archiwum Państwowego
w Katowicach, której działalność opisano w dalszej części tekstu. Baza źródłowa na
temat historii digitalizacji jest dość ograniczona, gdyż większość literatury ogólnej1
pobieżnie omawia dawne dzieje i przechodzi natychmiast do obecnych zagadnień.
Nieco więcej historii możemy znaleźć w monografiach opisujących poszczególne
instytucje zajmujące się digitalizacją2, jednak ze względu na fakt ich ograniczenia
do jednej placówki nie pozwalają one stworzyć ogólnego obrazu wypracowywania
pewnych wzorców i standardów. Artykuł ten ma na celu przybliżenie czytelnikowi
szeroko rozumianej historii digitalizacji oraz organizacji i zasad funkcjonowania Pracowni Reprograficznej AP w Katowicach.
Pierwszym światowym projektem digitalizacyjnym był Projekt Gutenberg, nazwany tak na cześć Jana Gutenberga i porównywany znaczeniowo do wynalazku
druku. Jego twórcą był Michael Hart (1947–2011), wizjoner, który już w latach
70. chciał udostępniać klasykę literatury w formie cyfrowej. Projekt rozpoczęty
w 1971 roku i rozwijany przez 40 lat, wraz ze zmianami technologii udoskonalał metody cyfryzacji książek. Początkowo przepisywano je ręcznie, było to jednak wysoce
niewydajne, dopiero zastosowanie skanera umożliwiło znaczące postępy w ilości digitalizowanych druków. Projekt działa zgodnie z postanowieniami amerykańskiego
prawa autorskiego i obejmuje dzieła, do których prawa te już wygasły lub autorzy
wyrazili zgodę na ich digitalizację3. I choć przyznać trzeba, że na 40 lat działalności
projektu liczba 38 tys. zdigitalizowanych pozycji nie jest oszałamiająca, pamiętać
należy, że projekt ten był pierwszym tego typu i dzięki niemu dysponujemy nieocenionym doświadczeniem i wypracowanymi standardami. Kolejnym ważnym programem był „Memory of the World”4 wdrażany przez United Nations Educational,
Scientific and Cultural Organization (UNESCO), a działający od 1993 roku. W jego
ramach tworzona jest Lista Światowego Dziedzictwa, a każdy kraj, który przystąpił
1
2
3
4
E. Tomczyk: Cyfryzacja kultury. Warszawa 2009; A. Trembowiecki: Digitalizacja zbiorów bibliotecznych, teoria i praktyka. Warszawa 2006.
Narodowe Archiwum Cyfrowe. Wizja, projekt, ludzie. Red. P. Dudek, A. Kowalska. Warszawa 2010.
E. Stachowska-Musiał: Zastosowanie techniki cyfrowej w ochronie dziedzictwa intelektualnego i kulturowego. [W:] „Notes Konserwatorski” 8, SOS dla zbiorów. Warszawa 2004, s. 49.
Patrz szerzej: E. Głowacka: „Pamięć Świata”– program poświęcony ochronie i udostępnianiu najcenniejszych zasobów bibliotek i archiwów. „Bibliotekarz” 2001, nr 4, s. 20.
255
Michał Garbacz
do projektu, posiada listę narodową, według której digitalizuje swoje najważniejsze
dzieła literatury5. Jednak dopiero lata 90. okazały się przełomem w dziedzinie digitalizacji. Działalność rozpoczęły inicjatywy takie jak Projekt Runeberg, zajmujący się
digitalizacją literatury nordyckiej, czy Projekt Ben-Yehuda tworzący bibliotekę cyfrową z dzieł w języku hebrajskim. Digitalizacja, wcześniej niedoceniana i traktowana
w zasadzie jako ciekawostka, stała się alternatywą wobec kosztownej konserwacji
masowej6. Ogromną popularność zyskała dzięki relatywnie niskim kosztom, wysokiej jakości kopii i niskiej komplikacji procesu technologicznego. Większość krajów
Unii Europejskiej posiada swój własny program, mający na celu zabezpieczenie dziedzictwa kulturowego. Z najprężniej działających inicjatyw o zasięgu narodowym
wymienić można by holenderski program Metamorfoze7, digitalizujący literaturę
z lat 1850–1960 oraz francuski program Gallice8 obejmujący literaturę z wieków od
XV do XIX. Liderem w dziedzinie digitalizacji jest USA, albowiem proces ten rozpoczął się tam najwcześniej. Prym wiedzie Biblioteka Kongresu9, wyznaczając trendy
i opracowując nowe metody.
Trzeba przyznać, że kilka pierwszych projektów digitalizacyjnych nie przyniosło
efektów tak spektakularnych jak początkowo zakładano. W przypadku projektu Gallice i projektu Gutenberg nie udało się osiągnąć przyjętego początkowo pułapu liczby
kopii cyfrowych10. Świadczy to o problemach pojawiających się w czasie digitalizacji
i potrzebie elastycznego podejścia do każdego zespołu, książki czy obrazu. W roku
1992 Research Libraries Group rozpoczęła projekt Technical Images Test Project,
mający na celu wypracowanie standardów i procedur uzyskiwania obrazów cyfrowych. Badano wpływ zastosowanych rozwiązań, metod skanowania, formatów zapisu, sposobów odtwarzania na wierność otrzymywanych kopii cyfrowych11. Podjęto
też współpracę z Biblioteką Kongresu w ramach projektu National Digital Library
Project (dalej: NDLP) zakładającego do 2000 roku zdigitalizowanie ogromnej liczby
5 mln obiektów.
Schyłek XX wieku to początek digitalizacji w Polsce. Początkowo biblioteki zlecały digitalizacje poszczególnych książek wyspecjalizowanym firmom. Okazało się to
jednak zbyt kosztowne i do tego mało wydajne. Organizacje własnych pracowni rozpoczęto w 1999 roku, w Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu i Bibliotece Głównej
AGH w Krakowie12. Następną placówką, która podjęła się takiego zadania w roku
2001, była Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego13. W 2003 roku trzynaście bi-
E. Stachowska-Musiał: Digitalizacja a ochrona zbiorów - współczesne tendencje. [W:] Aktualne tendencje ochrony zbiorów bibliotecznych i archiwalnych. Materiały z ogólnopolskich warsztatów konserwatorskich Warszawa, 13–14 czerwca 2002 r. Red. B. Drewniewska-Idziak, Warszawa 2002, s. 73.
6
M. Kowalska: Digitalizacja zbiorów bibliotek polskich. Warszawa 2007, s. 42.
7
www.metamorfoze.nl/ z 17.09.2011 roku.
8
www.gallica.bnf.fr/ z 17.09.2011 roku.
9
www.loc.gov/index.html z 17.09.2011 roku.
10
O problemach obu programów patrz szerzej: D. Grygrowski: Dokumenty nieksiążkowe w bibliotece.
Warszawa 2001, s. 177–178.
11
Ze sformułowanych wniosków powstała książka: F. Frey, J. Reilly: Obrazowanie cyfrowe zbiorów fotograficznych. Fundamenty standardów technicznych. Kraków 2003.
12
E. Stachowska-Musiał: Zastosowanie techniki cyfrowej…, s. 52.
13
B. Drewniewska-Idziak, E. Stachowska-Musiał: Ochrona zbiorów w polskich bibliotekach i archiwach.
[W:] „Notes Konserwatorski” nr 10, Przeszłość i przyszłość papieru. Warszawa 2006, s. 45.
5
256
Historia
vita magistra est, czyli digitalizacja w Polsce i na świecie
bliotek miało już pracownie z profesjonalnym sprzętem (w tym Biblioteka Śląska)14.
W Polsce digitalizację rozpoczęto z pominięciem taśm magnetycznych i dyskietek.
Ich największymi wadami była mała pojemność i krótki okres żywotności. Polska od
1996 roku brała udział w programie Pamięć Świata15. Celem tego programu „jest
ochrona zbiorów stanowiących pomnik światowej kultury oraz ułatwienie dostępu do
nich przez sporządzenie ich cyfrowych kopii”16. W ramach programu zdigitalizowano
między innymi Archiwum Getta Warszawskiego zwane Archiwum Ringelbluma,
dzieła Mikołaja Kopernika i Fryderyka Chopina, które trafiły też na Światową Listę
Dziedzictwa Kulturowego17. W 2004 roku powstał projekt Wielkopolskiej Biblioteki
Cyfrowej18. W roku 2009 utworzono cztery Centra Kompetencji, mające za zadanie
koordynację digitalizacji, promocje zasobów cyfrowych i przeprowadzanie szkoleń.
Centrami Kompetencji są: Narodowe Archiwum Cyfrowe (dalej: NAC), Narodowy
Instytut Audiowizualny, Biblioteka Narodowa i Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków. 1 kwietnia 2009 roku powołano Narodowy Instytut Audiowizualny digitalizujący zbiory Polskiego Radia i Telewizji19. Instytut ten odpowiedzialny
był między innymi za Wieloletni Program Rządowy KULTURA+. Część III programu poświęcona jest digitalizacji. Budżet tej części na lata 2010–2014 wynosił 120
mln złotych20. W ramach Programu Dziedzictwo Narodowe, prowadzonego przez
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przeznaczono w latach 2008–2009 na
digitalizację 12 mln złotych. Pieniądze te wydano na zdigitalizowanie archiwów fotograficznych Dłubaka i Chomętowskiej oraz stworzenia biblioteki cyfrowej Kościoła
Pokoju w Świdnicy, obejmującej ponad 8000 tys. woluminów21. Środki na digitalizację pozyskano też z Unii Europejskiej. Dzięki nim stworzono Jagiellońską Bibliotekę Cyfrową22 i Śląską Internetową Bibliotekę Zbiorów Zabytkowych23 24. W roku
2003 zrodził się pomysł na utworzenie ogólnoeuropejskiego portalu udostępniającego zbiory archiwów państwowych poszczególnych krajów. W 2006 roku rozpoczęto
pracę nad projektem APENET (ang. Internet Gateway for Documents and Archives
in Europe). APENET zgromadził 63 mln kopii cyfrowych dokumentów archiwalnych pochodzących z 61 instytucji z całej Europy25. Kolejną inicjatywą, podjętą na
skalę europejską, było stworzenie w roku 2007 Europeany, mającej spełniać funkcję
Europejskiej Biblioteki Cyfrowej. Jej powstanie zainicjowało „Zalecenie Komisji
Europejskiej z dnia 24 sierpnia 2006 roku w sprawie digitalizacji i udostępnienia
w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie ochrony zasobów cyfrowych”26.
Tamże, s. 46.
Patrz szerzej: E. Stachowska-Musiał: Program UNESCO „Pamięć Świata” i wkład Polski w jego realizację. „Notes Konserwatorski” nr 6, Biblioteka Narodowa. Warszawa 2002, s. 11–23.
16
B. Drewniewska-Idziak, E. Stachowska-Musiał: Ochrona zbiorów…, s. 51.
17
18
www.wbc.poznan.pl/dlibra z 19.09.2011 roku.
19
www.nina.gov.pl z 19.09.2011 roku.
20
E. Tomczyk: Cyfryzacja kultury…, s. 6.
21
Tamże, s. 7.
22
www.jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/dlibra z 19.09.2011 roku.
23
www.sibzz.bs.katowice.pl/ z 19.09.2011 roku.
24
E. Tomczyk: Cyfryzacja kultury…, s. 14–15.
25
www.apenet.eu/ z 19.09.2011 roku.
26
www.europa.eu.int/information_society/activities/digital_libraries/doc/recommendation/comm_recomm/pl.pdf z 19.09.2011 roku.
14
15
257
Michał Garbacz
Biblioteka Narodowa brała i nadal bierze udział w tym projekcie digitalizacyjnym.
Finansowany przez Komisję Europejską program Europeana ma na celu stworzenie
biblioteki zawierającej najważniejsze dzieła kultury europejskiej, w których nie może
zabraknąć polskiego dziedzictwa kulturowego. Biblioteka Narodowa prowadzi też
szkolenia z zakresu digitalizacji adresowane do instytucji kultury27. Na chwilę obecną Europeana zawiera 20 mln obiektów cyfrowych pochodzących z 1500 instytucji
i 32 krajów. Różnica ilościowa pomiędzy APENET-em i Europeaną wynika przede
wszystkim z typu digitalizowanych materiałów. Europeana gromadzi książki, często
znacznej objętości, APENET zaś jednostki archiwalne, liczące czasem jedną kartę.
Oczywiście, porównywanie ilościowe tych dwóch typów zdigitalizowanych obiektów jest bezcelowe.
Tabela 1. Ilościowy i procentowy udział poszczególnych krajów Europy w Europeanie (dane
na październik 2011 roku).
Kraj
Liczba obiektów cyfrowych
Procentowy udział
Francja
3.227.352
16.12%
Niemcy
3.162.254
15.80%
Włochy
1.946.040
9.72%
Hiszpania
1.647.539
8.23%
Norwegia
1.557.738
7.78%
Szwecja
1.489.488
7.55%
Holandia
1.208.807
6.04%
Irlandia
960.554
4.75%
Wielka Brytania
944.234
4.72%
Finlandia
795.810
3.98%
Polska
639.099
3.19%
Źródło: www.pro.europeana.eu/web/guest/about/facts-figures z 12.02.2012 roku.
W 2006 roku przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego utworzono
Zespół do spraw digitalizacji. Celem tego zespołu było koordynowanie strategii
digitalizacji oraz udostępniania zapisu cyfrowego, niezależnie od miejsca jego przechowywania28. Owocem tych prac są dwa dokumenty: „Standardy w procesie digitalizacji obiektów dziedzictwa kulturowego” i „Program digitalizacji dóbr kultury
oraz gromadzenia, przechowania i udostępniania obiektów cyfrowych w Polsce
2009–2020”. Instytucjami współpracującymi w ramach tego projektu były Biblio27
28
E. Tomczyk: Cyfryzacja kultury…, s. 20.
Tamże, s. 2.
258
Historia
teka Narodowa i Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych (dalej: NDAP). Jako
cel wszystkich działań przyjęto „Zachowanie dla przyszłych pokoleń Polskiego Dziedzictwa Kulturowego, w tym archiwaliów, muzealiów, rękopisów, książek, muzyki,
filmów i materiałów audiowizualnych poprzez ich digitalizację w celu powszechnego dostępu do dorobku historycznego i cywilizacyjnego Polski, zapobiegającego
wykluczeniu kulturowemu społeczeństwa, zapewniającego właściwe miejsce dorobku polskiej kultury i sztuki w systemie upowszechniania kultury światowej”29.
W 2006 roku Instytut Pamięci Narodowej (dalej: IPN) rozpoczął ogólnopolski program digitalizacji materiałów ewidencyjnych. Ułatwiło to korzystanie z materiałów
znajdujących się w zasobie IPN30. W roku 2008 powstał projekt „Elektroniczne
Archiwum Zabytków Piśmiennictwa Polskiego”, realizowany przez Bibliotekę Narodową, Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, Naukową i Akademicką Sieć
Komputerową i Polską Akademię Nauk. Projekt zakładał opracowanie strategii
digitalizacji wszystkich polskich dzieł powstałych do roku 1600. W roku 2008
powstało Centralne Repozytorium Cyfrowe, gromadzące kopie cyfrowe powstałe
w sieci archiwów państwowych i mające za cel ich udostępnianie. Jest to centralny serwer podobny w idei działania do Centralnego Magazynu Mikrofilmów.
Centralne Repozytorium Cyfrowe nie objęło jeszcze swym zasięgiem wszystkich
archiwów państwowych. Jest to jednak kwestia kilku najbliższych lat.
Pionierem pośród archiwów w procesie digitalizacji było Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (dalej: ADM). Już w 1997 roku rozpoczęto skanowanie zdjęć
w celu ich udostępniania. Była to pierwsza tego typu akcja digitalizacji archiwaliów
w polskiej sieci archiwalnej31. Planową masową digitalizację rozpoczęto w roku 2000,
zaś udostępnianie fotografii on-line w roku 2005. Obecnie rocznie digitalizacji poddawanych zostaje 30 tys. fotografii (dane na rok 2009)32. W roku 2003 w ADM
powstało Centrum Reprografii i Digitalizacji, mające za zadanie opracowywanie
ogólnopolskich strategii mikrofilmowania i digitalizacji. Przekształcenie Archiwum
Dokumentacji Mechanicznej w Narodowe Archiwum Cyfrowe w roku 2008 było
krokiem milowym, gdyż w wyniku tego powstała instytucja koordynująca polską
digitalizację. Skupiono się na digitalizacji i technologiach informatycznych takich
jak archiwizowanie Internetu. Zakończono kompletowanie profesjonalnego sprzętu,
co zaowocowało wydzieleniem Pracowni Digitalizacji z Pracowni Mikrofilmowej.
Głównym celem Pracowni Digitalizacji było skanowanie mikrofilmów (rocznie 1,5
mln klatek mikrofilmów, dane na rok 2009)33. NAC stało się koordynatorem strategii digitalizacji w poszczególnych archiwach państwowych. Prowadziło szkolenia
i udzielało porad. NAC archiwizuje strony internetowe z domeną gov.pl i prowadzi
Raport „Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowania i udostępniania obiektów
cyfrowych w Polsce 2009–2020”. [W:] www.kongreskultury.pl/title,Raport_o_digitalizacji_dobr_kultury,pid,398.html z 11.08.2011 roku., s. 11.
30
Patrz szerzej: R. Dyrcz: Zasób ewidencyjny archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie – gromadzenie, struktura, digitalizacja i udostępnianie. [W:] Wartość naukowa i stan opracowania
zasobu archiwalnego Instytutu Pamięci Narodowej. Red. R. Kościański, R. Leśkiewicz. Poznań, Warszawa 2010, s. 63.
31
Digitalizacja – rozmowa z Łukaszem Skowronem, kierownikiem Oddziału Digitalizacji. [W:] Narodowe
Archiwum Cyfrowe…, s. 59.
32
Tamże, s. 61.
33
Tamże, s. 60.
29
259
Michał Garbacz
Archiwum Dokumentu Elektronicznego (ADE). W ramach organizacji systemów
informatycznych NAC stworzyło Zintegrowany System Informacji Archiwalnej
(ZoSIA) i program do masowej obróbki obrazów cyfrowych ImagiNAC, który jest
ogólnodostępny w sieci oraz System Digitalizacji Archiwalnej (SeDAn) wspomagający zarządzanie kopiami cyfrowymi. Centralne Repozytorium Cyfrowe NAC posiada
188 dysków twardych o łącznej pojemności 175 TB do przechowywania kopii cyfrowych udostępnianych on-line. Pliki do długotrwałego przechowywania znajdują
się na taśmach magnetycznych w bibliotece taśmowej o pojemności 2,5 PB (dane na
rok 2010)34. Stronę internetową NAC w roku 2009 odwiedziło 290 tys. unikalnych
użytkowników. NAC jest prężnie rozwijającą się instytucją, a także jednym z Centrów Kompetencji i ogromną skarbnicą wiedzy na temat digitalizacji. W roku 2009
w polskiej sieci archiwalnej dwanaście archiwów państwowych posiadało już pracownie reprograficzne i odpowiednie narzędzia do archiwizacji zapisu cyfrowego35.
Digitalizacja jest procesem na tyle skomplikowanym, że na przestrzeni kilku lat,
kiedy realizowana już była w Polsce, nie udało się uniknąć błędów. Przykładem, który
należy uznać za przestrogę jest Polska Biblioteka Internetowa36, utworzona w 2002
roku pod patronatem premiera. Była to pierwsza tego typu inicjatywa w kraju, i może
dlatego, mimo olbrzymiego nakładu środków finansowych, liczba zdigitalizowanych
pozycji nie jest duża. Nie ustalono też wieloletniej strategii doboru materiałów do
digitalizacji. Szczytny, choć źle prowadzony program, wzbudził ferment w środowisku bibliotekarzy37. Dopiero przystąpienie do programu Biblioteki Narodowej i Biblioteki Jagiellońskiej, wraz z całym bagażem ich doświadczeń, pozwoliło na naprawę
wypaczenia i uzdrowienie programu. Ciągle jednak wiele kopii cyfrowych zamieszczonych w serwisie posiada niską rozdzielczość i niekompletne metadane opisowe.
Jest to dowodem na to, jak ogromną rolę odgrywa doświadczenie w tej kwestii.
„Digitalizacja zbiorów bowiem wymaga szczególnej wiedzy i staranności w działaniu,
zwłaszcza jeśli stan zachowania oryginału nie jest dobry”38. Bardzo ważnym czynnikiem dla rozwoju placówek jest wymiana doświadczeń między nimi. Pomocą służyć
mogą również organizacje International Federation of Library Associations39 i Commission on Preservation and Access40 zajmujące się zagadnieniem digitalizacji od lat.
Do 1999 roku digitalizacja odbywała się sporadycznie i przeprowadzana była indywidualnie przez poszczególne instytucje. Często proces przenoszenia dokumentów na zapis cyfrowy zlecano prywatnym firmom. Lata 1999–2004 to pierwsza
faza digitalizacji na szeroką skalę, przy równoczesnym braku koordynacji pomiędzy
poszczególnymi instytucjami kultury. Mimo to nastąpił jednak rozwój pracowni reprograficznych, kupowano również sprzęt. Lata 2004–2009 były okresem,
w którym pozyskiwano fundusze z różnych źródeł na doraźne cele digitalizacyjne.
Miejsce miały pierwsze próby ujednolicenia standardów i wprowadzenia jednoliRozmowa z Justyną Woźniak z Oddziału Informacji i Zasobów Cyfrowych. [W:] Narodowe Archiwum
Cyfrowe..., s. 96.
35
Raport „Program digitalizacji…”, s. 11.
36
www.pbi.edu.pl/index.html z 14.08.2011 roku.
37
Patrz szerzej: E. Stachowska-Musiał: Digitalizacja zbiorów – seminaria, konferencje, dyskusje. [W:]
„Notes Konserwatorski” nr 10, Przeszłość i przyszłość papieru. Warszawa 2006.
38
39
www.ifla.org/ z 14.08.2011 roku.
40
www.clir.org/pubs/cpanews/cpanews.html z 14.08.2011 roku.
34
260
Historia
tej strategii. Zwykły skaner biurowy wyparty został przez profesjonalne skanery
zapewniające bezpieczeństwo archiwaliom. Można powiedzieć, że okres ten to
profesjonalizacja digitalizacji. Rok 2008 był przełomowy dla digitalizacji i podsumowujący wcześniejsze działania. Powstanie NAC ma niezaprzeczalny wpływ na
przebieg procesu digitalizacji. Od 2009 roku następuje rozwój powiązań pomiędzy instytucjami, wypracowywane są również jednolite i długofalowe strategie
na skalę krajową. Polska rozwija europejski system cyfrowy. Digitalizacja staje się
procesem scentralizowanym. W życie wchodzi „Program digitalizacji dóbr kultury
oraz gromadzenia, przechowania i udostępniania obiektów cyfrowych w Polsce
2009–2020”. Fundusze przeznaczone na digitalizację znacząco wzrastają. Można wymienić kilkadziesiąt europejskich inicjatyw mających na celu digitalizację
i zabezpieczanie dziedzictwa cyfrowego. Oto kilka z nich: Europeana v.1.0, EuropeanaLocal, EuropeanaTravel, TELplus, APENET, CACAO, CARARE, Enrich 41.
Polska bierze udział w wielu z tych projektów, tworzone są wieloletnie programy
rządowe mające zapewnić fundusze na digitalizację, a do problemów, które jej dotyczą zaczęto podchodzić w ostatnim czasie z należytą uwagą. W ostatnich latach,
w ramach różnych programów rozpoczęto digitalizację zasobów wielu bibliotek
i archiwów. Pieniądze z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego służą
popularyzacji archiwów i archiwaliów. Ponieważ jednak digitalizacja jest procesem
kosztownym, projekty i doraźne środki finansowania nie zapewniają ciągłości tego
procesu w skali całego kraju. Sytuację mogą poprawić wieloletnie programy rządowe. Uwzględnienie digitalizacji w planach finansowych świadczy o tym, że stała się
ona w pewnym sensie „popularna”. Stwarza to szanse na jej rozwój.
W Archiwum Państwowym w Katowicach działaniami reprograficznymi zajmuje
się Pracownia Reprograficzna, należąca do Oddziału Konserwacji i Zabezpieczenia
Zasobu oraz Pracowni Masowego Odkwaszania Papieru. W oddziale tym znajduje
się też Pracownia Konserwatorska, Pracownia Introligatorska i Pracownia Masowego
Odkwaszania Papieru. Wszystkie pracownie znajdują się w jednym budynku. Fakt
ten znacznie ułatwia pracę i pozwala na wymianę doświadczeń i pomysłów oraz zapewnia ciągły dozór konserwatorski nad aktami i prowadzenie drobnych prac introligatorskich i konserwatorskich, jeśli zajdzie taka potrzeba. Przygotowaniem akt do
digitalizacji zajmują się pracownicy Oddziału Przechowywania i Udostępniania Zasobu. Do Pracowni Reprograficznej akta docierają więc gotowe do powielania. Archiwum Państwowe w Katowicach pierwszy aparat cyfrowy zakupiło już w roku 2001.
Wykorzystywany był on jednak do robienia zdjęć okolicznościowych i w niewielkim
zakresie do digitalizacji różnego rodzaju cymeliów. Przykładem mogą być zdjęcia na
płytach szklanych, które zdigitalizowano w celu ich udostępniania bez ryzyka zniszczenia. Oddział Konserwacji i Zabezpieczenia Zasobu powstał w roku 2007. Jego kierownikiem została Katarzyna Kwaśniewicz, pełniąca ową funkcję do dnia dzisiejszego. Wraz z utworzeniem oddziału powstała Pracownia Reprograficzna. Skaner firmy
ZEUTSCHEL pozyskano w roku 2006 z Archiwum Akt Nowych. Skaner ten do dziś
jest obok aparatów cyfrowych podstawowym narzędziem służącym do digitalizacji
archiwaliów. Rok 2007 był przełomowy w dziejach digitalizacji zasobu Archiwum
Państwowego w Katowicach. Wraz z powstaniem Oddziału Konserwacji i Zabezpie41
Raport „Program digitalizacji…”, s. 11.
261
Michał Garbacz
czenia Zasobu rozpoczęto masową akcję zabezpieczania zasobu. W roku tym również
zakupiono nową kamerę mikrofilmową marki ZEUTSCHEL Technical Documentation OK 401. Obecnie Pracownia Reprograficzna zatrudnia operatora kamery mikrofilmowej, fotografa i dwie osoby odpowiedzialne za digitalizację archiwaliów.
Akta przeznaczone do sporządzenia z nich kopii cyfrowej zamawiane są w ramach
wypożyczania międzywydziałowego z Oddziału Przechowywania i Udostępniania Zasobu. W magazynie przeprowadzane jest wstępne przygotowanie akt do reprodukcji.
Dostarczone archiwalia powinny być spaginowane i pozbawione wszystkich elementów uniemożliwiających proces kopiowania. Osoba obsługująca skaner zobowiązana
jest jednak przeprowadzić ich kontrolę, tak aby otrzymane kopie były najwyższej
jakości. Akta zarówno przed procesem reprografii, jak i po nim przechowywane są
w osobnym pomieszczeniu na regałach. Ważne jest, że po przeprowadzeniu procesu
powielania teczki zawierające akta oznaczane są naklejką z napisem „zdigitalizowano”. Jest to bowiem istotna informacja dla pracowników magazynu o tym, że akta
zostały poddane reprografii i należy udostępniać jedynie ich formy użytkowe, nie zaś
oryginały.
Tabela 2. Stan kopii cyfrowych w Archiwum Państwowym w Katowicach (na dzień 31 grudnia 2010 roku).
Kopie cyfrowe z zasobu
własnego (dokumenty
tekstowe)
278 506
własnego (ikonografia)
Kopie cyfrowe spoza zasobu własnego
22 465
363 180 (głównie pochodzące z zespołu „Powstania
śląskie” w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym
Jorku i zespołu „Powstania górnośląskie” w Centralnym Archiwum Wojskowym)
Źródło: Rozmowa z Kierownikiem Oddziału Konserwacji i Zabezpieczenia Zasobu oraz Pracowni Masowego Odkwaszania Papieru Archiwum Państwowego w Katowicach mgr Katarzyną Kwaśniewicz.
Archiwa państwowe od roku 2003 uczestniczą w programie rządowym „Kwaśny
papier”, który obok masowego odkwaszania zakłada również digitalizację i mikrofilmowanie najczęściej udostępnianych archiwaliów42. W Archiwum Państwowym
w Katowicach skanowane są obecnie akta urzędów stanu cywilnego z całego Górnego Śląska, w celu zabezpieczenia ich wobec narastania ilości badaczy zainteresowanych genealogią. Archiwum prowadzi digitalizację od roku 2007. Narzędziem w dalszym ciągu jest skaner firmy ZEUTSCHEL. Urządzenie to jest skanerem do książek,
posiadającym kołyskę niwelującą deformacje stron i poprawiającą docisk kartek do
szyby. Skaner jest bardzo elastyczny, a dzięki funkcji dzielenia obrazu cyfrowego
na pół, otrzymujemy dwie strony, co znacznie przyspiesza pracę. Jest idealny do
skanowania poszytów, ale może skanować też archiwalia w formie luźnej. Fabryczne
oprogramowanie Omniskan 11 pozwala na kadrowanie obrazów i stosowanie wielu opcji użytecznych podczas skanowania. Do formatowania plików z obrazem cy42
A. Czajka: Masowa konserwacja i reprografia. Dwie drogi ratowania archiwaliów z XIX i XX wieku
w Archiwach Państwowych. [W:] Przeszłość dla przyszłości, masowe zabezpieczanie zasobów bibliotek
i archiwów. Red. T. Łojewski. Kraków 2010, s. 36.
262
Historia
frowym używany jest program Digital Photo Professional, będący programem do
masowego zarządzania obrazami cyfrowymi. Program ten pozwala zmieniać format
pliku, z kopii archiwalnej w formacie TIFF natychmiast tworzone są kopie użytkowe
w formacie PDF. Program służy również do kadrowania i obracania obrazów. Nadaje
ponadto nazwy wszystkim plikom z zapisem cyfrowym. Archiwum stosuje jednolite
nazewnictwo plików.
Rysunek 1. Schemat nazwy obrazów cyfrowych w archiwach państwowych.
12_000_0_0_000_019a.tif
numer archiwum
państwowego
(numer 12 posiada Archiwum
Państwowe
w Katowicach)
numer
zespołu
ciąg dalszy
numeru
zespołu
numer
serii
sygnatura
jednostki
archiwalnej
numer strony (litera
„a” oznacza, że na
stronie numer 19
znajduje się załącznik oznaczony numerem 19a)
Źródło: Załącznik nr 5 do Zaleceń w zakresie digitalizacji materiałów archiwalnych wprowadzonych Zarządzeniem nr 13 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 29.06.2011 roku.
Do wszystkich cyfrowych obrazów archiwaliów dołączane są: metryczka zdigitalizowanej jednostki inwentarzowej, tablica początkowa i tablica końcowa. Ułatwia to zarządzanie i prowadzenie ewidencji obrazów cyfrowych, a także jest niezbędne do udostępniania obrazów cyfrowych przez Zintegrowany System Informacji Archiwalnej43.
Tabela 3. Liczba zdigitalizowanych materiałów w Archiwach Państwowych do końca 2008
roku.
Typ materiałów
Liczba zdigitalizowanych materiałów
Akta
Fotografie
Ikonografia
Mikrofilmy
Nagrania dźwiękowe
2 534 279 skanów (w tym 1 719 145 wykonanych z mikrofilmów w NAC)
183 967 (w tym 104 023 wykonane w NAC)
15 994 (w tym plakaty i afisze)
1 842 887 (w tym 1 719 145 wykonanych w NAC)
935 jednostek inwentarzowych nagrań
Inne
m.in. pocztówki, inwentarze, wydawnictwa zwarte i 846 dokumentów
pergaminowych
Źródło: Raport „Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowania i udostępniania obiektów cyfrowych w Polsce 2009–2020”. [W:] www.kongreskultury.pl/title,Raport_o_digitalizacji_dobr_kultury,pid,398.html z 11.08.2011 roku, s. 63.
43
www.szukajwarchiwach.pl z 12.08.2011 roku.
263
Michał Garbacz
Tabela 4. Stan kopii cyfrowych w polskiej sieci archiwalnej (dane na 31 grudnia 2010 roku).
tekstowe) w stronach
Kopie cyfrowe spoza zasobu
tekstowe) w stronach
własnego (ikonografia)
w stronach
Kopie cyfrowe spoza
zasobu własnego (ikonografia) w stronach
11 619 089
(158 956 GB)
2 034 132
(2 688 GB)
692 913
(30 655 GB)
2 499
(71,5 GB)
Źródło: Sprawozdanie z działalności archiwów państwowych w 2010 roku (zestawienie sumaryczne)
www.archiwa.gov.pl/pl/archiwa-pastwowe/224-sprawozdania.html z 19.07.2011 roku.
W Archiwum Państwowym w Katowicach nośniki optyczne wykorzystywane są
tylko do realizacji zamówień. Kopie archiwalne i użytkowe przechowywane są na
macierzy dysków twardych. Zewnętrzne dyski twarde używane są do przenoszenia
kopii cyfrowych z pracowni reprograficznej do serwerowni, gdzie obrazy zgrywane
są na macierz. Archiwum udostępnia zdigitalizowane materiały w pracowni, za
pomocą sieci komputerowej w trybie off-line. Dostęp do kopii cyfrowych można
uzyskać w taki sam sposób jak do materiałów papierowych. Kopie archiwalne przechowywane są w formacie TIFF. Kopie użytkowe początkowo udostępniano w formacie JPG. Na niekorzyść tego formatu przemawia jednak fakt, że każda strona
to osobny plik, co znacznie utrudnia korzystanie z obrazów cyfrowych. Obecnie
kopie użytkowe tworzone są w formacie PDF, gdyż pozwala on na uzyskanie wielostronicowego dokumentu w jednym pliku. Zmiana ta wprowadzona została w lutym 2011 roku. W procesie reprografii dokumentów przyjęto strategię opierającą
się na założeniu niepoprawiania wykonanych już kopii cyfrowych wraz ze zmianą
standardów. Wynika to z faktu, że np. zmiana formatu z JPG na PDF wszystkich
kopii użytkowych wymagałaby olbrzymiego nakładu pracy. Korzystając więc z obrazów cyfrowych w archiwum, można spotkać oba typy formatów, choć format
JPG nie jest już używany przy tworzeniu nowych kopii. W roku 2011 katowickie
Archiwum podjęło próbę współpracy ze Śląską Biblioteką Cyfrową44. Jednak ze
względu na fakt, iż przystosowana jest ona przede wszystkim do udostępniania
zbiorów bibliotecznych, rezultaty nie były zadowalające. Obecnie Archiwum Państwowe w Katowicach podjęło działania w celu udostępniania zdigitalizowanego zasobu przez Zintegrowany System Informacji Archiwalnej. Wszystkie kopie
cyfrowe przechowywane są na terenie Archiwum i nie wysyła się ich do NAC.
Jednak udostępnianie przez portal szukajwarchiwach.pl będzie tego wymagało.
W digitalizacji nie funkcjonują jeszcze normy wydajności skanera, ustalane przez
Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. Wprowadzenie odpowiedniego
rozporządzenia jest z pewnością tylko kwestią czasu.
44
www.sbc.org.pl/dlibra z 20.09.2011 roku.
264
Historia
Tabela 5. Parametry digitalizacji materiałów archiwalnych – wymagania dotyczące kopii wzorcowych.
Skanowanie należy wykonywać do przestrzeni barwnej Adobe RGB 199845.
Rodzaj materiału
Rozdzielczość (na
całej powierzchni
skanowania)
Format zapisu
Głębia kolorów
Dokumenty czysto tekstowe – maszynopisy, druki itp.
300 ppi
TIFF 6.0 bez kompresji
8-bitowa skala
szarości
Dokumenty tekstowe zawierające
elementy kolorowe lub obiekty o istotnej wartości semiotycznej (adnotacje
odręczne, ostemplowanie, pieczęcie,
ikonografie itp.)
300 ppi
24-bitowe RGB
Dokumenty tekstowe rękopiśmienne,
w tym pergaminowe
300 ppi
(zalecane: 400 ppi)
24-bitowe RGB
Dokumentacja ikonograficzna – plakaty,
afisze itp.
300 ppi
24-bitowe RGB
Dokumentacja kartograficzna i techniczna – plany, szkice itp.
300 ppi
24-bitowe RGB
Dokumentacja fotograficzna (pozytyw
i negatyw) dla fotografii czarno-białych
300 ppi
(zalecane: 600 ppi)
8-bitowa skala
szarości
Dokumentacja fotograficzna (pozytyw
i negatyw) dla fotografii kolorowych
(również sepia, cyjanotypia, odbitki
albuminowe itp.)
300 ppi
(zalecane: 600 ppi)
24-bitowe RGB
300 ppi
JPEG (jakość 100%)
zalecane:
TIFF 6.0 bez kompresji46
8-bitowa skala
szarości
Mikrofilmy (negatywowe i pozytywowe)
Źródło: Załącznik nr 2 do Zaleceń w zakresie digitalizacji materiałów archiwalnych wprowadzonych
Zarządzeniem nr 13 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 29.06.2011 roku. [W:] www.
archiwa.gov.pl › Prawo archiwalne, z 13. 09. 2011 roku.
46
Zbiory cyfrowe popularyzowane wśród społeczeństwa są przyjazne dla zwykłego
użytkownika niebędącego historykiem ani archiwistą. Pozbawione są stresogennej
otoczki instytucji i „wybaczają błędy”. Wyszukiwanie można prowadzić do skutku, w różny sposób formułując zapytania i bez pośpiechu przeglądając wyniki. Ze
45
46
Patrz szerzej: www.adobe.com/digitalmag/adobergb.html z 19.09.2011 roku.
Ze względów technologicznych przy zastosowaniu szybkich skanerów do mikrofilmów sprzęt komputerowy nie jest w stanie dość szybko zapisywać plików TIFF. Gdyby jednak zapis w odpowiednim tempie
stał się możliwy, zaleca się stosowanie formatu TIFF.
265
Michał Garbacz
względu na przystępną formę, zbiory cyfrowe mogą pomóc zmieniać opinie panujące wśród osób niemających nigdy styczności z archiwum. Miejmy nadzieję, że
w świadomości społeczeństwa nastąpi przekształcenie archiwum postrzeganego jako
magazyn „starych papierów” w przyjazne i dostępne dla każdego zbiory wiedzy, którymi przecież w rzeczywistości są. Sytuacja polskiej reprografii ulega generalnej poprawie, zwiększają się nakłady finansowe, powstają nowe pracownie reprograficzne.
Archiwum w Katowicach posiada nowoczesny sprzęt i scentralizowaną pracownię
reprograficzną, dzięki temu w porównaniu z innymi polskimi placówkami wypada
pozytywnie. Wpływ ma na to jednak fakt, iż katowickie Archiwum jest dużym archiwum. Problemem w organizacji pracowni reprograficznych jest zazwyczaj brak
odpowiednich wolnych pomieszczeń, dotyczy to przede wszystkim oddziałów terenowych. Obok oczywiście NAC, Archiwum Akt Nowych i Archiwum Państwowego
w Poznaniu, katowicka pracownia reprograficzna jest jedną z najprężniej działających
tego typu placówek w kraju. Niestety do osiągnięcia poziomu w tej dziedzinie, jaki
reprezentują Niemcy lub Francja, przed Polską jeszcze daleka droga. Braki wynikają
przede wszystkim z kłopotów finansowych całej służby archiwalnej w Polsce, gdyż
w materii doświadczenia placówki takie jak NAC lub Biblioteka Narodowa reprezentują poziom światowy.
Michał Garbacz
Historia vita magistra est also Digitalisierung in Polen und weltweit
Zusammenfassung
Die Digitalisierung von Archivbeständen, ein in Polen relativ neues Thema, löst immer
noch Kontroversen aus. In dem Beitrag wurden die Anfänge der Digitalisierung sowie
ihre Entwicklung in Polen und weltweit beschrieben. In den Schlussfolgerungen, die der
durchgeführten Analyse folgen, stellt der Autor fest, dass noch viel getan werden muss, um
an das Niveau zu kommen, wie es westeuropäische Länder zeigen. Die Mängel sind hauptsächlich auf finanzielle Schwierigkeiten des Archivdienstes in Polen zurückzuführen.
Michał Garbacz
Historia vita magistra est, or digitalisation in Poland and in the world
Summary
Digitalisation of archival materials, as a new concept in Poland, still stirs up controversy. The article presents the beginnings of digitalisation and its development in the world
and in Poland. In the conclusions to the performed analysis the author states that it is still
a long way to achieve the level represented by countries in Western Europe in this field.
The gap is the result of financial problems of the archival service in Poland.
266
SPRAWOZDANIA
SPRAWOZDANIE DYREKTORA
ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO W KATOWICACH
ZA 2011 ROK
W sytuacji lokalowej Archiwum Państwowego w Katowicach w 2011 roku nie
zaszły niestety żadne zmiany i stąd 2011 był kolejnym rokiem, kiedy ograniczano
przejmowanie materiałów archiwalnych z uwagi na kurczące się rezerwy magazynowe. Do zasobu przejęto „zaledwie” 20,2 tys. jednostek archiwalnych z 168 zespołów
archiwalnych o rozmiarze 199,5 m.b. W tym, oprócz materiałów aktowych, przejęto
między innymi 1,2 tys. dokumentacji technicznej. Na koniec 2011 roku zasób Archiwum liczył 5.210 zespołów z 2.131.525 jednostkami archiwalnymi o rozmiarze
21,2 kilometrów bieżących.
Do najciekawszych przejęć należały akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickich w: Bobrownikach (1904–1909), św. Jana Chrzciciela w Niwce (1907–1909),
Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Sosnowcu (1903–1909), Sosnowcu –
Pogoni (1906–1909), Sosnowcu – Nowym Sielcu (1908–1909), Sosnowcu – Starym Sielcu (1908–1909), Sączowie (1904–1909), Siemoni (1904–1909), Zagórzu
(1903–1909) oraz Imbramowicach (1909–1910), Jangrocie (1909–1910) i Zadrożu
(1909–1910), a także Okręgu Bóżniczego w Sosnowcu (1903–1909), akta Urzędów
Cywilnych w: Bluszczowie (1874–1900), Brynku (1874–1909), Chorzowie (1906–
1910), Gorzycach (1874–1900), Gorzyczkach (1874–1899), Hajdukach Wielkich
(1906–1910), Królewskiej Hucie I (1906–1910), Królewskiej Hucie II (1906–
1910), Łubiu (1881–1943), Świbiu (1907–1909), Świerklańcu (1874–1946), Tworogu (1874–1910) oraz Wojsce (1874–1910). Ponadto: Zbiór akt gruntowych sądów
w Pszczynie (1732, 1753–2009), Akta miasta Tarnowskich Gór (1880–1945 [1981]),
Zarząd Lasów księcia Henckel von Donnersmarck w Świerklańcu (1891–1930),
Towarzystwo Francusko-Włoskie Dąbrowskich Kopalń Węgla Spółka Akcyjna w Dąbrowie Górniczej (1901–1912), Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laura
S.A. Naczelna Dyrekcja Hut w Królewskiej Hucie (1935–1936), Sąd Okręgowy
w Bytomiu (1947–1950), Urząd Wojewódzki w Katowicach (1953–1984), Huta im.
F. Dzierżyńskiego w Dąbrowie Górniczej (1945–2004) i Przedsiębiorstwo Spedycji
Międzynarodowej C. Hartwig w Katowicach ([1949] 1970–1998 [2009]). Przejęte
zostały również duże partie dokumentacji technicznej do zespołów Huta „Florian”
w Świętochłowicach (1949–1988) i Giesche S.A. w Katowicach (1910–1952).
W roku sprawozdawczym, jak w poprzednich latach, ograniczono opracowanie
całkowite do niektórych prac zaplanowanych w cyklu wieloletnim, stąd opracowano
22 zespoły liczące 3,5 tys. jednostek o rozmiarze 31,2 m.b. Natomiast w dalszym
ciągu koncentrowano się, zgodnie z przyjętym wieloletnim planem, na ewidencjonowaniu zasobu pozbawionego jakichkolwiek pomocy ewidencyjnych. Ewidencjonowaniem objęto 52 tysiące jednostek archiwalnych o rozmiarze 268 metrów bieżących
dokumentacji przechowywanej w 209 zespołach, rejestrując to w elektronicznej
bazie danych IZA. Prace ewidencyjne będą dalej prowadzone w Centrali w Katowicach oraz Oddziale w Raciborzu. Kontynuowano wprowadzanie danych (ponad 13
Sprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego…
tysięcy rekordów) z rękopiśmiennych kartkowych inwentarzy roboczych i spisów
zdawczo-odbiorczych do bazy IZA.
Wspólna dla Archiwów w Częstochowie i Katowicach Komisja Metodyczna
odbyła 8 posiedzeń, podczas których ocenie poddano 31 inwentarzy archiwalnych
(28 z Archiwum w Katowicach i 3 z Archiwum w Częstochowie), 27 inwentarzy
poddano trzeciemu stadium oceny archiwalnej (26 z Katowic i 1 z Częstochowy).
Ostatecznie zatwierdzono 27 inwentarzy (26 z Katowic i 1 z Częstochowy). Ocenie
poddano także 68 spisów zdawczo-odbiorczych zespołów nowo przejętych do Archiwum (45 z Katowic i 23 z Częstochowy). 26 nowo przejętych zespołów uznano za
opracowane (5 z Katowic i 21 z Częstochowy). Omówiono również 44 spisy robocze
zespołów przekazanych przez Oddział w Oświęcimiu do oddziałów w Bielsku-Białej
(5 zespołów) i Żywcu (39 zespołów). Przy tej okazji trzeba podkreślić udział dwóch
pracowników Archiwum w centralnych komisjach i zespołach przy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych: zastępca dyrektora Archiwum Sławomira Krupa
była członkiem „Centralnej Komisji Metodycznej”, a dr Anna Machej – kierownik
Oddziału w Cieszynie – „Zespołu do spraw rozmieszczania zasobu archiwalnego
archiwów państwowych”. Ponadto dyrektor Archiwum dr Piotr Greiner jest członkiem Rady Archiwalnej przy Naczelnym Dyrektorze Archiwów Państwowych.
Z tych samych powodów, to jest wyczerpania się rezerwy magazynowej, również Oddział V Dokumentacji o Czasowym Okresie Przechowywania ograniczył
ilość przejmowanej dokumentacji. W roku sprawozdawczym dokumentacji niearchiwalnej przejęto łącznie tylko 78,45 m.b., co do roku poprzedniego stanowi spadek
o 40%. Dodatkowo w 2011 roku dokonano brakowania części dokumentacji w ilości
317,5 m.b. akt (4.496 jednostek ewidencyjnych). Mimo to według stanu na koniec
2011 roku Archiwum posiadało prawie 4.030 metrów bieżących (ponad 343.500
jednostek ewidencyjnych) dokumentacji niearchiwalnej, będąc tym samym największym w Polsce, poza specjalistycznym Archiwum Państwowym Dokumentacji Osobowej i Płacowej w Milanówku, przechowawcą w sieci archiwów państwowych.
Katowickie Archiwum nadzorujące państwowe i samorządowe archiwa zakładowe na obszarze środkowej i południowej części województwa śląskiego i w zachodnich powiatach województwa małopolskiego miało pod swoją ustawową opieką 807
jednostek organizacyjnych, w których było przechowywanych ponad 48 kilometrów
bieżących materiałów archiwalnych, z których do natychmiastowego przejęcia z przyczyn ustawowych i ratunkowych jest około 4,9 kilometrów bieżących materiałów
zakwalifikowanych jako wytypowane do wieczystego przechowywania. Archiwum
w Katowicach nie ma jednak stosownej powierzchni magazynowej na przejęcie tego
ogromu archiwaliów. Innym zagadnieniem jest czy klasyfikacja i kwalifikacja owego
„nawisu” została przeprowadzona z zastosowaniem sztuki archiwalnej. Pracownicy
Archiwum skontrolowali 261 archiwów zakładowych. W kolejnym działaniu Archiwum zatwierdziło 950 wniosków na brakowanie w jednostkach znajdujących się
pod nadzorem oraz zaopiniowało 128 wniosków jednostek niebędących pod nadzorem państwowej służby archiwalnej. W związku z wyjaśnianiem wątpliwości przy
zatwierdzaniu wniosków na brakowanie, Archiwum przeprowadziło 89 ekspertyz
archiwalnych dokumentacji, dotyczących prawidłowości brakowania dokumentacji
niearchiwalnej.
270
Działająca wspólnie dla Archiwów w Katowicach i Częstochowie Komisja Archiwalnej Oceny Dokumentacji odbyła 6 posiedzeń. Ustalenia Komisji pozwoliły
na wypracowanie zasad pomocnych przy przeprowadzaniu ekspertyz archiwalnych
w zainteresowanych jednostkach organizacyjnych, wykorzystywano je także przy
wydawaniu zgody na brakowanie dokumentacji niearchiwalnej z kolejnych jednostek
organizacyjnych. Oprócz nadsyłanych z jednostek organizacyjnych do zatwierdzenia
normatywów kancelaryjno-archiwalnych, pracownicy Archiwum opiniowali w roku
sprawozdawczym na polecenie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych normatywy dwóch centralnych urzędów: Andrzej Kołodziej zaopiniował normatywy kancelaryjno-archiwalne Izby Celnej, a Grażyna Przesmycka normatywy Narodowego
Banku Polskiego, a także projekt zmiany rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
w sprawie archiwizowania akt spraw sądowych. Nowe rozporządzeniem Prezesa
Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2011 roku dla administracji spowodowało ogromny wzrost zapytań, telefonicznych i pisemnych, o interpretację przepisów i praktyczne funkcjonowanie nowych zasad. I stopniujący lawinowo napływ do Archiwum
przepisów kancelaryjno-archiwalnych podmiotów do ich zatwierdzenia, nazwanych
w katowickim środowisku „Misiami Uszatkami”, od nazwy przedszkola, które jako
jedno z pierwszych przysłało swój wniosek. Zamulającego właściwe zadania nadzoru,
który powinien zajmować się opieką nad materiałami archiwalnymi.
Wiele uwagi w Archiwum poświęcono technicznemu zabezpieczeniu zasobu.
W ramach konserwacji właściwej zdezynfekowano w komorze fumigacyjnej 13,2 tys.
jednostek archiwalnych (209,3 m.b.), konserwacji masowej poddano 265,6 tys. kart
z 2.975 jednostek archiwalnych, a konserwacji jednostkowej 1.810 kart z 20 jednostek
archiwalnych. Kontynuowano prace profilaktyczne, w tym odkurzono 2,5 tysiąca metrów bieżących akt, umieszczono w pudłach bezkwasowych 680 metrów bieżących,
a w teczkach 282 metry bieżące akt, a także spaginowano 1,9 mln stron. Pracownia
introligatorska wykonała m.in. 147 sztuk opraw i 10 niestandardowych pudeł archiwalnych. Konserwatorzy opracowali 4 ekspertyzy i opinie konserwatorskie. Pracownia reprograficzna wykonała 126,4 tys. zabezpieczających kopii cyfrowych z 2009 jednostek
archiwalnych, 40,8 tys. skanów z mikrofilmów z 736 jednostek archiwalnych oraz 49,1
tys. klatek mikrofilmowych z 386 jednostek archiwalnych. Pracownia uczestniczyła
w projekcie „Ochrona Dziedzictwa Powstań Śląskich”, który został sfinansowany przez
Towarzystwo Przyjaciół Archiwum ze środków pozyskanych z programu „Dziedzictwo
Cyfrowe” Narodowego Instytutu Audiowizualnego. Na uwagę zasługuje ponadto otrzymanie wyróżnienia przez Katarzynę Kwaśniewicz za wykonanie historycznej oprawy
książkowej w międzynarodowym konkursie Třeti Archivni Knihazačská soutěžni přehlidka 2011 zorganizowanym przez Státni okresni Archiv w Czeskich Budziejowicach.
W 2011 roku udostępnianie materiałów archiwalnych utrzymywało się na podobnym poziomie jak w poprzednich kilku latach. Pracownie Archiwum odwiedziło
1.487 użytkowników, którym w trakcie 5.609 wizyt udostępniono 43 tysiące jednostek archiwalnych. Podobnie jak w latach ubiegłych, wśród korzystających przeważały osoby prowadzące badania o charakterze naukowym i popularnonaukowym
(ok. 50% ogólnej liczby użytkowników). W tematyce badań dominowała problematyka regionalna, głównie dotycząca sytuacji społeczno-politycznej w pierwszych
latach po zakończeniu II wojny światowej, dziejów miejscowości i poszczególnych
271
instytucji oraz powstań śląskich, a także biografie osób związanych z naszym regionem. Drugą najliczniejszą grupę użytkowników stanowili genealodzy (ok. 24%
korzystających). Odnotowano też nieznaczny wzrost użytkowników prowadzących
badania na potrzeby publicystyki. Najwięcej akt udostępniono do badań naukowych
i popularnonaukowych (ponad 50% ogólnej liczby). Rodzaje najczęściej udostępnianych materiałów również nie uległy generalnej zmianie. Nadal dominowało zainteresowanie dokumentacją XX-wieczną. Dużym zainteresowaniem cieszyły się akta
urzędów wojewódzkich i partii politycznych oraz akta poszczególnych miast i zbiory
kartograficzne, a wśród genealogów – akta stanu cywilnego i akta metrykalne. Wśród
badaczy zagranicznych przeważali Niemcy. Ponadto z zasobu Archiwum korzystali
obywatele USA, Austrii, Czech, Izraela, Japonii, Rosji i Ukrainy. Cudzoziemcy prowadzili głównie badania o charakterze genealogicznym.
Ponadto ze zbiorów bibliotek Archiwum skorzystało 232 czytelników, którzy
odwiedzili pracownie naukowe 750 razy i udostępniono im 2.676 publikacji książkowych i czasopism. W roku sprawozdawczym opracowano 5.565 woluminów. Łącznie księgozbiór opracowany w Centrali Katowice i oddziałach zamiejscowych liczy
46.544 woluminy.
Dla użytkowników Archiwum wykonało 17.568 kserokopii, 6.161 fotografii cyfrowych, 3.262 skany oraz 493 wydruki ze skanów i fotografii cyfrowych.
W 2011 roku liczba kwerend wzrosła o ok. 2% w stosunku do 2010 roku, choć
nie we wszystkich oddziałach tendencja ta przedstawiała się jednakowo. Nie odnotowano zaś większych zmian w ich strukturze. W sumie Archiwum przeprowadziło
5.510 kwerend, w tym 1.359 wykonano w Oddziale V Dokumentacji o Czasowym
Okresie Przechowywania. Nadal najliczniejszą grupę stanowiły wnioski o charakterze własnościowym, a wśród nich kwerendy dotyczące udokumentowania repatriacji
i posiadania mienia na terenach byłych wschodnich województw RP. Znaczny procent
kwerend o charakterze własnościowym stanowiły również poszukiwania do celów
spadkowych. Kolejną grupę stanowiły kwerendy o charakterze socjalnym głównie
z dokumentacji o czasowym okresie przechowywania, gdzie odnotowano wzrost ich
liczby o 12% w stosunku do 2010 roku. W grupie tej odnotowano spadek kwerend
dotyczących potwierdzania okupacyjnych losów oraz pracy i służby w Powszechnej
Organizacji „Służba Polsce”. Trzecią w kolejności grupę kwerend stanowiły kwerendy
o charakterze genealogicznym. Wśród wnioskodawców w tej grupie przeważały osoby
prywatne, głównie z zagranicy. Następną grupę kwerend stanowiły wnioski składane przez urzędy, najczęściej związane z ustalaniem sytuacji prawnej nieruchomości
i sprawami dotyczącymi odszkodowań za wywłaszczenia w okresie PRL. Niewielki
spadek odnotowano w grupie kwerend dotyczących potwierdzenia niemieckiego pochodzenia i wpisania na niemiecką listę narodowościową (Deutsche Volksliste), przy
czym wnioskodawcy najczęściej występowali o akta stanu cywilnego, potwierdzające
pokrewieństwo i miejsce zamieszkania w latach II wojny światowej, a w znikomym
procencie o ankiety DVL i akta rehabilitacyjne. Najrzadziej występowały kwerendy
o charakterze naukowym. W odpowiedzi na złożone podania w 2011 roku wydano
41 zaświadczeń i 3.615 stron uwierzytelnionych kserokopii dokumentów. Ponadto
w Oddziale V Dokumentacji o Czasowym Okresie Przechowywania wykonano 6.013
uwierzytelnionych kserokopii dokumentów, 16 odpisów i 11 zaświadczeń.
272
Należy również zaznaczyć, że od chwili wprowadzenia w październiku 2011 roku
możliwości samodzielnego wykonywania fotografii z tej formy kopiowania skorzystała spora grupa użytkowników prowadzących badania naukowe i genealogiczne,
składając 154 deklaracje. Udostępniono do samodzielnego kopiowania 1.151 j.a.
O skali tych działań może świadczyć fakt, że od chwili wprowadzenia możliwości
samodzielnego wykonywania fotografii w okresie od października do końca grudnia
2011 roku w Centrali Katowice wykonano ponad 9.700 zdjęć.
W roku sprawozdawczym kontynuowano współpracę z miejscowymi placówkami muzealnymi, głównie z Muzeum Historii Katowic, Muzeum Górnośląskim w Bytomiu, Muzeum Ziemi Cieszyńskiej w Cieszynie, Muzeum Zamkowym w Pszczynie
i Muzeum Państwowym Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu oraz muzeami miejskimi w: Chorzowie, Gliwicach, Katowicach, Mikołowie, Raciborzu, Rudzie Śląskiej,
Rybniku, Sosnowcu, Tarnowskich Górach, Tychach, Zabrzu, Żorach i Żywcu, a także z Ruhr-Museum w Essen i Oberschlesisches Landesmuseum w Ratingen-Hösel.
W ramach tej współpracy Archiwum uczestniczyło w kwerendach wystawienniczych
i zorganizowało wspólnie szereg wystaw bądź udostępniło materiały na nie. Kontynuowano też współpracę z katowickim Oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej.
Intensywnie rozwijała się współpraca z Międzynarodowym Domem Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu, Żydowskim Centrum Edukacyjnym w Oświęcimiu, Oświęcimskim i Wadowickim Centrum Kultury, Zbiorami Historyczno-Etnograficznymi
w Oświęcimiu, Towarzystwem Miłośników Ziemi Żywieckiej w Żywcu, Książnicą
Beskidzką w Bielsku-Białej, Książnicą Cieszyńską w Cieszynie, Biblioteką Śląską
w Katowicach, Biblioteką Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, Biblioteką Główną Politechniki Śląskiej w Gliwicach oraz Domem Współpracy PolskoNiemieckiej w Gliwicach. Pomyślnie kontynuowano współpracę z Uniwersytetem
Śląskim w Katowicach (głównie Zakładem Archiwistyki i Historii Śląska Instytutu
Historii) i jego Wydziałem Zamiejscowym w Cieszynie, Śląskim Uniwersytetem
Medycznym w Katowicach, Śląską Wyższą Szkołą Zarządzania im. gen. J. Ziętka
w Katowicach oraz Politechniką Śląską w Gliwicach. Warto podkreślić, że wszystkie
ćwiczenia metodyczne z zakresu archiwistyki na specjalizacji archiwalnej w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach odbywały się na terenie Archiwum, gdzie studentom udostępniano materiały do zajęć.
29 marca 2011 roku zostało podpisane porozumienie pomiędzy Archiwum Państwowym w Katowicach a Muzeum Historii Katowic dotyczące stałej współpracy
w celu popularyzacji wiedzy o materiałach archiwalnych i zabytkach muzealnych.
Archiwum kontynuowało współpracę z Centralnym Archiwum Wojskowym, dotyczącą wykonania i przekazania do katowickiego Archiwum dalszej partii skanów
dokumentów związanych z powstaniami śląskimi. W 2011 roku dzięki staraniom Towarzystwa Przyjaciół Archiwum przekazano do katowickiego Archiwum 81.300 skanów. Wspólnie z Archiwum Państwowym w Opolu i Ziemskim Archiwum w Opawie
wydano publikację „Regesty dokumentów przechowywanych na Górnym Śląsku”
Tom II (1401–1450). Promocja książki odbyła się 30 maja 2011 roku w Urzędzie
Marszałkowskim Województwa Śląskiego w Katowicach. Archiwum współpracowało ze Śląską Biblioteką Cyfrową w sprawie współtworzenia platformy cyfrowej.
Wspólnie z Domem Współpracy Polsko-Niemieckiej w Gliwicach Archiwum pra273
cowało w zakresie przygotowania mapy ściennej Górnego Śląska z zaznaczonymi
obszarami plebiscytowymi w granicach z 1921 roku.
W 2011 roku Archiwum zorganizowało 6 samodzielnych wystaw:
1. Pamięć o powstaniach śląskich w XX wieku. Pomniki – Uczestnicy – Rocznice.
Wernisaż odbył się 9 czerwca 2011 roku w gmachu Urzędu Marszałkowskiego
Województwa Śląskiego i Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach podczas drugiego dnia konferencji naukowej poświęconej pamięci o powstaniach śląskich
Powstania śląskie w pamięci historycznej. Uczestnicy – Pomniki – Rocznice,
zorganizowanej przez Archiwum Państwowe w Katowicach, Instytut Historii
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz Muzeum Górnośląskie w Bytomiu.
W westybulu Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach wystawa prezentowana
była do 29 czerwca 2011 roku. Następnie była eksponowana w Archiwum Państwowym w Katowicach (lipiec–sierpień 2011 roku), w siedzibie Domu Muzyki
i Tańca w Zabrzu (16–19 września 2011 roku), Muzeum Miejskim w Rudzie Śląskiej (październik 2011 roku), Akademickim Zespole Szkół Ogólnokształcących
w Chorzowie (listopad 2011 roku) oraz Narodowym Banku Polskim, Oddział
w Katowicach (grudzień 2011 roku).
2. Dawna pieczęć cesarska, królewska i książęca, wystawa przygotowana przez Oddział Archiwum w Cieszynie w ramach Nocy Muzeów w mieście książek (27/28
maja 2011 roku).
3. A wszystko zaczęło się od cechów... Najstarsze cieszyńskie dokumenty i księgi cechowe, wystawa przygotowana przez Oddział Archiwum w Cieszynie w ramach
„Industriady” Święta Szlaku Zabytków Techniki organizowanej w Cieszynie
(11 czerwca 2011 roku).
4. Cieszyńskie księgi gruntowe, wystawa przygotowana przez Oddział Archiwum
w Cieszynie w ramach cyklu imprez „XI. Skarby z cieszyńskiej trówły” (17 września
2011 roku)
5. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja na ziemi oświęcimskiej, wystawa zorganizowana przez Oddział Archiwum w Oświęcimiu, prezentowana w siedzibie
Muzeum Zamek w Oświęcimiu (3 maja – 26 czerwca 2011 roku).
6. Nieznany Modernizm: Architektura Raciborza w okresie międzywojennym –
wystawa przygotowana przez Oddział Archiwum w Raciborzu (30 marca 2011
roku). Następnie prezentowana w Muzeum na zamku Ratibor w Roth (Niemcy)
– 21 września – 15 października 2011 roku i na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach (20 października – 14 listopada 2011 roku).
Wspólnie z innymi instytucjami zorganizowano 8 wystaw:
1. Od plebiscytu do III powstania śląskiego – wystawa przygotowana przez Muzeum
Miejskie w Rudzie Śląskiej przy współudziale Archiwum (13 maja – 28 sierpnia
2011 roku).
2. Z Górnego Śląska po Nagrodę Nobla – wystawa przygotowana przez Muzeum
Górnośląskie w Bytomiu przy współudziale Archiwum (wernisaż w Muzeum
Górnośląskim w Bytomiu 14 grudnia 2011 roku).
274
3. Górny Śląsk w okresie powstań i plebiscytu – współudział w wystawie plenerowej
na pszczyńskim rynku wraz z Powiatowym Ogniskiem Pracy Pozaszkolnej, I Liceum Ogólnokształcącym w Pszczynie, Pszczyńskim Centrum Kultury, MiejskoPowiatową Biblioteką Publiczną w Pszczynie – materiały Oddziału Archiwum
w Pszczynie (2 maja – 5 lipca 2011 roku).
4. Pieczęcie i herby Śląska Cieszyńskiego – wystawa zewnętrzna zorganizowana przez
Muzeum Śląska Cieszyńskiego przy współpracy Oddziału Archiwum w Cieszynie (16 czerwca – 17 lipca 2011 roku).
5. Architektura cieszyńska w XIX wieku. Cieszyński Biedermeier – wystawa zewnętrzna zorganizowana przez Muzeum Śląska Cieszyńskiego przy współpracy
Oddziału Archiwum w Cieszynie (7 października 2011 roku – 15 kwietnia 2012
roku).
6. Niemieckie plany przebudowy Auschwitz – wystawa zewnętrzna zorganizowana
przez Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu wraz z Oddziałem Archiwum w Oświęcimiu (20 grudnia 2011 roku – 21 stycznia 2012 roku).
7. Andrychów na szklanych płytkach zachowany. Fotografie Alojzego Stuglika z lat
międzywojennych – wystawa współorganizowana z Towarzystwem Miłośników
Andrychowa przez Oddział Archiwum w Oświęcimiu (8 lipca – 30 listopada
2011 roku).
8. Fabryka Pił i Narzędzi „Wapienica” – wystawa z okazji 90-lecia fabryki przygotowana wspólnie przez Oddział Archiwum w Bielsku-Białej oraz „GLOBUS”
Fabryka Pił i Narzędzi „Wapienica” w Bielsku-Białej (7 czerwca 2011 roku).
Archiwum brało udział w przygotowaniu i udostępniło materiały na następujące
wystawy:
1. Wystawa plenerowa z okazji III powstania śląskiego – wystawa przygotowana na
wiec przed pomnikiem Powstańców Śląskich w Katowicach 2 maja 2011 roku
przez Stowarzyszenie Powstania Śląskie 90 (Centrala Katowice).
2. Wystawa z okazji 65-lecia Muzeum Zamkowego w Pszczynie, współtworzenie O/
Pszczyna (12 maja 2011 roku).
3. Dawni dziejopisarze górnośląscy. Wybrane postacie – wystawa Muzeum w Gliwicach, materiały z O/Pszczyna (listopad 2011 roku).
4. Rynek – centrum średniowiecznego i nowożytnego miasta – wystawa Muzeum
w Gliwicach, materiały z O/Gliwice (9 maja 2011 roku – 17 czerwca 2012
roku).
5. O Śląsk – für Schlesien – wystawa Muzeum w Zabrzu, materiały z O/Gliwice (16
marca – 5 maja 2011 roku).
6. Europejskie Dni Dziedzictwa w Zabrzu – Donnersmarckowie – wystawa Muzeum
w Zabrzu, materiały z O/Gliwice (11 września 2011 roku).
7. Wojska sprzymierzone na Górnym Śląsku w latach 1920–1921 – wystawa Muzeum Śląskiego w Katowicach, materiały z O/Gliwice (9 czerwca – 28 sierpnia
2011 roku).
8. Pieczęcie i herby Śląska Cieszyńskiego – wystawa Muzeum Śląska Cieszyńskiego
w Cieszynie, materiały z O/Bielsko-Biała.
275
W 2011 roku Archiwum prezentowało przygotowane wcześniej wystawy:
1. z 2010 roku Policja Województwa Śląskiego 1922–1939 w: Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 1 w Gliwicach (28 grudnia 2010 roku – 10 lutego 2011 roku),
przygotowaną przez Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej Policja Województwa Śląskiego 1922–1939 podczas pokazów plenerowych w Gliwicach (27
kwietnia – 6 maja 2011 roku), w Warszawie i Bieruniu (19 kwietnia – 19 września
2011 roku) oraz w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Mikołowie (22 września –
31 grudnia 2011 roku).
2. z 2007 roku Był sobie dokument... w O/Cieszyn (27 maja – 31 grudnia 2011 roku).
3. z 2009 roku Wojciech Korfanty współtwórca II Rzeczypospolitej w Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy – Bibliotece Głównej Województwa Mazowieckiego (23
marca – 22 kwietnia 2011 roku), w Muzeum Niepodległości w Warszawie (23–
28 kwietnia 2011 roku), w Muzeum Miasta Mysłowice (5–31 maja 2011 roku),
w Zespole Szkół Technicznych w Rybniku (9 listopada – 2 grudnia 2011 roku).
4. z 2008 roku Z dziejów Temidy na Górnym Śląsku w Miejskiej Placówce Muzealnej w Mikołowie (16 listopada 2010 roku – 31 grudnia 2011 roku).
Ponadto w siedzibie Archiwum prezentowane były 2 wystawy obce:
–Aktion Saybusch. Wysiedlenia mieszkańców Żywiecczyzny przez okupanta niemieckiego 1940–1941 – wystawa przygotowana przez Instytut Pamięci Narodowej,
Oddział w Katowicach – prezentowana w Centrali Katowice (13 maja – 30 czerwca 2011 roku).
–Kultura Niezależna w Kościele w latach 80. – wystawa przygotowana przez Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach– prezentowana w Centrali Katowice (2 grudnia 2011 roku – 11 stycznia 2012 roku).
Indywidualnie pracownicy Archiwum brali udział w następujących sesjach i konferencjach naukowych z oryginalnymi referatami:
na sesjach i konferencjach międzynarodowych:
R. Kaczmarek: Pomniki powstańcze w województwie śląskim. Konferencja Podzielone regiony – podzielone kultury historyczne? Książnica Cieszyńska. Cieszyn 4–5
marca 2011 roku.
P. Greiner: Czy muzea śląskie oddają śląską rzeczywistość? Udział w panelu w ramach XVI Seminarium Śląskiego Śląskie identyfikacje. Pamięć kulturowa – bogactwo, czy źródło konfliktów. Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej. Kamień
Śląski 5–9 pażdziernika 2011 roku.
R. Kaczmarek: „Wehrmachtsoldaten oder Zwangsrekrutierte? Fahnenflüchtige aus
Oberschlesien in den Meldungen des SD und vor deutschen Gerichten 1940–
1945”. Konferencja Deutsche Militärjustiz im Zweiten Weltkrieg. Hannah-Arendt-Institut für Totalitarismusforschung. Drezno 22–24 pażdziernika 2011 roku.
na sesjach i konferencjach krajowych:
P. Greiner: Plebiscytowe granice Śląska. Sesja naukowa Obchody Rocznicowe 90-lecia wybuchu III Powstania Śląskiego. Chorzowskie Bractwo Rycerskie Bożogrobców i Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Katowicach. Chorzowskie
Centrum Kultury. Chorzów 6 kwietnia 2011 roku.
276
M. Węcki: Partia nazistowska i jej organizacje afiliowane w Bytomiu i powiecie bytomskim 1933–1945. Konferencja Bytom w cieniu dwóch totalitaryzmów 1933–
1989. Instytut Pamięci Narodowej, Oddział w Katowicach, Miejska Biblioteka
Publiczna w Bytomiu. Bytom 6 kwietnia 2011 roku.
A. Dudek: Komitet Miejski PZPR w Mikołowie 1948–1985. Konferencja Mikołów
w XX wieku. Miejska Placówka Muzealna w Mikołowie. Mikołów 15 kwietnia
2011 roku.
B. Husar: Wysiedlenia mieszkańców Żywiecczyzny w latach 1940–1941. Konferencja Aktion Saybusch. Wysiedlenia mieszkańców Żywiecczyzny przez okupanta
niemieckiego 1940–1941. Archiwum Państwowe w Katowicach. Katowice, 13
maja 2011 roku.
K. Głowania: Działalność organizacji komitetów miejskich PPR na terenie Zagłębia
Dąbrowskiego w latach 1945–1948. Konferencja Partia komunistyczna w Polsce
– struktury, ludzie, dokumentacja. Archiwum Państwowe w Lublinie, Radzyńskie
Stowarzyszenie Inicjatyw Lokalnych. Radzyń Podlaski 26–27 maja 2011 roku.
T. Hajewski: Archiwum KW PZPR w Katowicach. Konferencja Partia komunistyczna w Polsce – struktury, ludzie, dokumentacja. Archiwum Państwowe w Lublinie,
Radzyńskie Stowarzyszenie Inicjatyw Lokalnych. Radzyń Podlaski 26–27 maja
2011 roku.
K. Paszek, P. Snoch: Akta Rejonów Ewidencji Partyjnej w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach. Konferencja Partia komunistyczna w Polsce – struktury,
ludzie, dokumentacja. Archiwum Państwowe w Lublinie, Radzyńskie Stowarzyszenie Inicjatyw Lokalnych. Radzyń Podlaski 26–27 maja 2011 roku.
J. Grudniewski: Niemieckie organizacje kombatanckie w okresie międzywojennym.
Konferencja Powstania śląskie w pamięci historycznej. Uczestnicy – Pomniki –
Rocznice. Archiwum Państwowe Katowicach, Instytut Historii Uniwersytetu
Śląskiego w Katowicach, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. Bytom, Katowice
8–9 czerwca 2011 roku.
R. Kaczmarek: Rocznice i pomniki powstańcze w województwie śląskim 1922–1939
oraz prowadzenie konferencji Powstania śląskie w pamięci historycznej. Uczestnicy – Pomniki – Rocznice. Archiwum Państwowe w Katowicach, Instytut Historii
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. Bytom, Katowice 8–9 czerwca 2011 roku.
S. Krupa: Zbiory archiwalne na temat powstań i plebiscytu w zasobie Archiwum
Państwowego w Katowicach. Konferencja Powstania śląskie w pamięci historycznej. Uczestnicy – Pomniki – Rocznice. Archiwum Państwowe w Katowicach, Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Muzeum Górnośląskie
w Bytomiu. Bytom, Katowice 8–9 czerwca 2011 roku.
B. Husar: Żywieckie projekty budowlane Karola Pietschki – architekta arcyksięcia
Albrechta Fryderyka Habsburga. Konferencja Wielokulturowość w dokumencie
archiwalnym. Archiwum Państwowe w Przemyślu. Przemyśl 5–8 pażdziernika
2011 roku.
M. Węcki: Partycypacja ludności rodzimej w organizacjach nazistowskich na Górnym Śląsku 1933–1945. Konferencja Górnoślązacy. Problemy społeczności po-
277
granicza w XX wieku. Muzeum w Gliwicach. Gliwice 20–21 pażdziernika 2011
roku.
B. Kalinowska-Wójcik: Archiwa na Śląsku. Czyli o potrzebie powstania podręcznika
do archiwoznawstwa regionalnego. Konferencja Podręczniki archiwalne od koncepcji do realizacji. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Stowarzyszenie
Archiwistów Polskich. Toruń 16 listopada 2011 roku.
E. Matuszek, P. Matuszek: Sprawy użyteczności publicznej i usług w Tychach. Wybrane aspekty na przykładzie materiałów archiwalnych Archiwum Państwowego
w Katowicach. V Tyskie Sympozjum Historyczne Wokół tyskiego rynku. Z historii
Tychów do 1939 roku. Muzeum Miejskie w Tychach. Tychy 22 listopada 2011
roku.
J. Grudniewski: Prezydenci rejencji opolskiej podczas I wojny światowej. Mobilizacja i pobór do wojska, zarządzenia wojskowe, organizacja zaplecza. Konferencja
Śląsk a I wojna światowa. Muzeum Śląskie w Katowicach, Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Katowice 23 listopada 2011 roku.
M. Węcki: Wojenne kariery późniejszych funkcjonariuszy NSDAP. Konferencja
Śląsk a I wojna światowa. Muzeum Śląskie w Katowicach, Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Katowice 23 listopada 2011 roku.
W samym Archiwum zorganizowano 6 zebrań naukowych, na których referaty
wygłosili: Piotr Greiner: Pojęcie i granice Górnego Śląska, Barbara Kurdyk: Systemy
teleinformatyczne stosowane w jednostkach samorządowych, Bożena Husar, dr Mirosław Sikora: Aktion Saybusch. Wysiedlenia mieszkańców Żywiecczyzny przez okupanta niemieckiego 1940–1941, dr Roman Smolorz: Archiwa w Niemczech. Przypadek Archiwum Miejskiego w Ratyzbonie, Barbara Kurdyk: Dostosowanie systemu
teleinformatycznego do rozporządzenia z 18 stycznia 2011 roku, dr Jacek Kurek:
Wyobraźnia jako źródło historyczne.
Archiwum opublikowało:
– opracowania zwarte:
Regesty listin uložených v Horním Slezsku/Regesty dokumentów przechowywanych
na Górnym Śląsku. Sv./T. II (1401–1450). Red. A. Barciak i K. Müller. OpavaOpole-Katowice 2011.
Zespoły akt do dziejów powstań śląskich i plebiscytu na Górnym Śląsku z lat 1918–
1950 w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach. Oprac. E. Długajczyk,
P. Greiner, S. Krupa. Katowice 2011.
J. Grudniewski, R. Kaczmarek, M. Węcki: Powstania śląskie 1919–1920–1921.
Uczestnicy – Pomniki – Rocznice. Katowice 2011.
– publikacje czasopiśmiennicze (parametryzowane):
„Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7, 2011.
„Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 8, 2011 – Numer specjalny: Powstania śląskie
w pamięci historycznej. Uczestnicy – Pomniki – Rocznice.
278
Pracownicy Archiwum opublikowali:
Banduch R., Borodij E.: Kancelaria i archiwum zakładowe – uzupełnienie do podręcznika. Warszawa 2011.
Gojniczek W., Kalinowska-Wójcik B.: Dzieje i zasób parafii ewangelickiej w Cieszynie. [W:] 300 lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim. W trzystulecie założenia
kościoła Jezusowego w Cieszynie. Red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spałek. Cieszyn
2011, s. 534–546.
Greiner P., Mączka M.: Źródła kartograficzne do dziejów Tychów. [W:] Tychy. Monografia historyczna. Red. R. Kaczmarek. Tychy 2011, s. 20–26.
Greiner P.: Historia gospodarcza Górnego Śląska (XVI–XX wiek). [W:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu. Red.
J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek. Gliwice 2011, s. 309–338.
Greiner P.: Korfanciorze kontra sanatorzy. Spór o tradycję powstańczą. [W:] „Mówią Wieki” nr specjalny 1/2011 Powstania śląskie 1919–1921, s. 95–99.
Greiner P.: Mapa warzywniaka Pana na Pszczynie Friedricha Ferdinanda von Anhalt-Cöthen z 1805 roku. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7, 2011, s. 165–
170.
Greiner P.: Oni tworzyli potęgę przemysłową Górnego Śląska. [W:] Rewolucja przemysłowa na Górnym Śląsku. Reden-Baildon-Godula. Red. J. Mańka i Z. Nowak.
Katowice 2011, s. 27–43.
Greiner P.: Sprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach za 2010
rok. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7, 2011, s. 181–196.
Grudniewski J.: Niemieckie organizacje kombatanckie w okresie Republiki Weimarskiej (1918–1933). „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 8, numer specjalny: Powstania śląskie w pamięci historycznej. Uczestnicy – Pomniki – Rocznice,
2011, s. 127–140.
Grudniewski J: Dwa powstania 1919 i 1920. [W:] „Mówią Wieki” nr specjalny
1/2011 Powstania śląskie 1919–1921, s. 62–66.
Hajewski T.: Rok 1945 w Archiwum Państwowym w Katowicach. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7, 2011, s. 51–58.
Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu. Red.
J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek. Gliwice 2011.
Husar B.: Zofia Rączka – historyk i archiwista, pracownik Archiwum Państwowego
w Katowicach i Archiwum Państwowego w Krakowie. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7, 2011, s. 197–202.
Jarnot M.: Metodyka poszukiwań uczestników I wojny światowej z terenu gminy
Brzeszcze w aktach sądowych Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział
w Oświęcimiu. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7, 2011, s. 43–50.
Kaczmarek R.: Die deutsche Arbeitsverwaltung in Oberschlesien. Zwischen Volkstumspolitik und Wirtschaftsrealität. [W:] Arbeitskräfte als Kriegsbeute: der Fall
Ost- und Südosteuropa 1939–1945. Hrsg. K. Linne, F. Dierl. Berlin 2011, s. 75–
106.
Kaczmarek R.: Górny Śląsk i Górnoślązacy podczas pierwszej wojny światowej.
[W:] „Mówią Wieki” nr specjalny 1/2011 Powstania śląskie 1919–1921, s. 33–
37.
279
Kaczmarek R.: Górny Śląsk. Od średniowiecza do XX wieku. [W:] „Mówią Wieki”
nr specjalny 1/2011 Powstania śląskie 1919–1921, s. 14–19.
Kaczmarek R.: I wojna światowa i okres powstań i plebiscytu. [W:] Tychy. Monografia historyczna. Red. R. Kaczmarek. Tychy 2011, s. 133–174.
Kaczmarek R.: II wojna światowa (1939–1945). [W:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu. Red. J. Bahlcke, D. Gawrecki,
R. Kaczmarek. Gliwice 2011, s. 255–267.
Kaczmarek R.: Ludzie – stosunki demograficzne, struktura społeczna, podziały wyznaniowe, etniczne i narodowościowe. [W:] Historia Górnego Śląska. Polityka,
gospodarka i kultura europejskiego regionu. Red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R.
Kaczmarek. Gliwice 2011, s. 39–57.
Kaczmarek R.: Rocznice i pomniki w województwie śląskim. „Szkice ArchiwalnoHistoryczne” nr 8, numer specjalny Powstania śląskie w pamięci historycznej.
Uczestnicy – Pomniki – Rocznice, 2011, s. 65–74.
Kaczmarek R.: W odrodzonej Polsce. [W:] Tychy. Monografia historyczna. Red.
R. Kaczmarek. Tychy 2011, s. 176–212.
Kalinowska-Wójcik B., Kaczmarek R.: W czasach pruskich. [W:] Tychy. Monografia
historyczna. Red. R. Kaczmarek. Tychy 2011, s. 401–425.
Kalinowska-Wójcik B.: Etapy uwłaszczenia gospodarstw chłopskich w majątku książąt Hohenlohe-Ingelfingen na przykładzie Koszęcina. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7, 2011, s. 11–24.
Kalinowska-Wójcik B.: W dobie rządów pruskich. [W:] Tychy. Monografia historyczna. Red. R. Kaczmarek. Tychy 2011, s. 89–132.
Krupa S.: Materiały do dziejów powstań śląskich w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 8, numer specjalny:
Powstania śląskie w pamięci historycznej. Uczestnicy – Pomniki – Rocznice,
2011, s. 197–222.
Langer K.: Język propagandy w ustach władzy na ziemi raciborskiej w latach 1945–
1956 – czyli obłuda w natarciu – w świetle archiwaliów Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7,
2011, s. 79–92.
Matuszek P.: Gospodarka tyska po 1945 roku. [W:] Tychy. Monografia historyczna.
Red. R. Kaczmarek. Tychy 2011, s. 444–481.
Matuszek P.: Gospodarka tyska w okresie międzywojennym. [W:] Tychy. Monografia historyczna. Red. R. Kaczmarek. Tychy 2011, s. 426–443.
Paszka B.: Powstania i powstańcy śląscy na łamach „Dziennika Zachodniego” w latach 1945–1960. [W:] Na 90-lecie powstań śląskich i plebiscytu. Red. E. Długajczyk. Bytom 2011, s. 281
Słysz-Szczucka K.: Archiwum Państwowe w Katowicach w 90 rocznicę plebiscytu
na Górnym Śląsku i III powstania śląskiego. [W:] „Mówią Wieki” nr specjalny
1/2011 Powstania śląskie 1919–1921, s. 99.
Tychy. Monografia historyczna. Red. R. Kaczmarek. Tychy 2011.
Węcki M.: „Alarm w powiecie...!” czyli rozważania na temat totalitaryzmu i insektów. „Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7, 2011, s. 171–180.
280
Węcki M.: Działalność górnośląskiej NSDAP we wrześniu 1939 roku na przykładzie organizacji powiatowej w Zabrzu. [W:] Koniec pokoju, początek wojny. Niemieckie działania dywersyjne w kampanii polskiej 1939 roku. Wybrane aspekty.
Red. G. Bębnik. Katowice 2011, s. 135–151.
Węcki M.: II wojna światowa. [W:] Tychy. Monografia historyczna. Red. R. Kaczmarek. Tychy 2011, s. 213–245.
W roku sprawozdawczym poza drobnymi remontami oraz niezbędnymi naprawami
w Archiwum nie przeprowadzano poważniejszych robót budowlanych. Kontynuowano jedynie działania związane z budową nowego budynku Oddziału w Bielsku-Białej,
który w przyszłości ma przejąć zadania dotychczasowych trzech aktualnych oddziałów
w Bielsku-Białej, Oświęcimiu i Żywcu. Zgodnie z harmonogramem pracownia architektoniczna „PPWK Architekci. Pracownia projektowa Architekt Wojciech Kolasiński”
z Poznania przygotowała stosowną dokumentację budowlano-wykonawczą z pozwoleniem na budowę. Miejmy nadzieję, że projekt ten znajdzie realizację już w 2012 roku.
dr Piotr Greiner
Dyrektor
Archiwum Państwowego w Katowicach
Bericht des Direktors des Staatsarchivs Kattowitz für das Jahr 2011
Zusammenfassung
Das Staatsarchiv Kattowitz hat im Jahre 2011 20,2 tausend Archiveinheiten aus
168 Archivfonds mit einem Umfang von 199,5 laufenden Metern übernommen. Dies
hat seinen Bestand insgesamt auf 5.210 Komplexe mit 21,2 laufenden Kilometern und
2.131.525 Inventareinheiten vergrößert. Von Kattowitzer Archivaren wurden 231 Fonds
(gänzlich oder teilweise) mit 55.500 Archiveinheiten, die 299,2 laufende Meter umfassen, bearbeitet.
Dr. Piotr Greiner
Direktor des Staatsarchivs Kattowitz
A 2011 report of the Director of the State Archives in Katowice
Summary
In the year 2011, the State Archives in Katowice acquired 20,2 thousand file units
from 168 archival fonds, which amounted to 199,5 linear meters. The Archives’ collection increased to 5.210 fonds, that is, to 2.131.525 file units (21,2 linear kilometers). The
archivists from Katowice processed 231 fonds (completely or in part), which included
55.500 file units (299,2 linear meters).
Dr. Piotr Greiner
Director of the State Archives in Katowice
281
IN MEMORIAM
nr
9 (2012)
Paweł Hudzik
Elżbieta Skalińska-Dindorf (1925–2011)
Od kilkunastu lat, w Archiwum Państwowym w Katowicach, w okolicach Święta
Niepodległości obchodzony jest Dzień Archiwisty. W mniej lub bardziej uroczysty sposób archiwiści fetują swoje Święto. Zrządzeniem Opatrzności, w 2011 roku
doroczne archiwalne świętowanie wyznaczono na 16 grudnia. Tegoż dnia zmarła
Elżbieta Skalińska-Dindorf, archiwistka w Oddziale Archiwum w Gliwicach, potem
archiwistka i następnie adiunkt naukowo-badawczy, a zarazem kierownik Oddziału
w Oświęcimiu.
Elżbieta Antonina Schneider1 urodziła się we Lwowie dnia 17 lipca 1925 roku
w rodzinie kolejarza Karola i z matki Elżbiety, z domu Kasprzykowskiej. Ojciec Elżbiety pracował do 1935 roku w Stanisławowie, w związku z tym naukę na poziomie podstawowym rozpoczęła w Siedmioklasowej Publicznej Szkole Powszechnej
Żeńskiej im. Klementyny Hoffmanowej w Stanisławowie. Po przeprowadzeniu się
do Lwowa, kontynuowała naukę w Publicznej Szkole Powszechnej Kolejowej im.
Marszałka Józefa Piłsudskiego we Lwowie, którą ukończyła w 1938 roku2. W tym
samym roku rozpoczęła naukę w Prywatnym Gimnazjum Żeńskim Zgromadzenia
1
2
Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej: AP Kat), Akta osobowe Elżbiety Skalińskiej-Dindorf. Nazwisko Elżbiety Antoniny Schneider zostało zmienione na Skalińska postanowieniem administracyjnym
Śląsko-Dąbrowskiego Urzędu Wojewódzkiego z 21 sierpnia 1948 roku na podstawie art. 3 ust. 2. pkt
5 dekretu z 10 listopada 1945 roku O zmianie i ustalaniu imion i nazwisk. Z informacji przekazanych
autorowi przez Elżbietę Skalińską-Dindorf wynika, że zmianę nazwiska bardzo przeżyła patriotycznie
usposobiona i doświadczona przez los rodzina, zwłaszcza ojciec Karol Schneider odznaczony za obronę
Lwowa Krzyżem Walecznych.
Świadectwa Elżbiety Schneider ze szkół powszechnych. Oryginały w posiadaniu rodziny.
285
Paweł Hudzik
Najświętszego Serca Jezusowego „Sacré Coeur” we Lwowie. Przed wybuchem wojny zdążyła ukończyć tylko pierwszą klasę tegoż gimnazjum3.
Wojna zastała ją w majątku rodziny matki w Machowej koło Dębicy, gdzie przebywała do kwietnia 1943 roku, kiedy to powróciła do Zimnej Wody4. W tym czasie
na tajnych kursach kontynuowała naukę na poziomie gimnazjalnym i w maju 1944
roku zdała egzamin na zakończenie drugiej klasy5. Pod koniec okupacji niemieckiej na
kilka tygodni podjęła pracę w firmie „Galikol” Chemische und Nahrungsmittelbetriebe, zajmując się produkcją muchołapek. Po wkroczeniu armii sowieckiej w 1944
roku do Lwowa podjęła na nowo naukę w Państwowej Wieczorowej Średniej Szkole,
uzyskując w lipcu 1945 roku świadectwo ukończenia VIII klasy. We wrześniu 1945
roku razem z rodziną wygnaną ze Lwowa trafiła, jak tysiące jej podobnych uchodźców z ukrainnych kresów RP, do górnośląskich Gliwic.
W październiku 1945 roku rozpoczęła pracę w Magazynie Głównym I klasy
w Gliwicach, podległym Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Katowicach.
Do września 1946 roku pracowała tam jako magazynier zasobów6. Jednocześnie
kontynuowała naukę w Państwowym Koedukacyjnym Liceum i Gimnazjum Ogólnokształcącym dla Dorosłych w Gliwicach, kończąc je w lutym 1947 roku zdaniem
egzaminu dojrzałości7. Po ukończeniu szkoły średniej w maju 1947 roku podjęła pracę w Rejonowym Urzędzie Likwidacyjnym w Gliwicach jako samodzielny referent
działu sprzedaży ruchomości poniemieckich. Pracę tę wykonywała do końca lipca
1949 roku. We wrześniu 1949 roku zdała egzamin wstępny na Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Wrocławskiego i została studentką Sekcji Historii8. Ponieważ
w tym czasie na Uniwersytecie Wrocławskim nie prowadzono nauczania z zakresu
specjalizacji archiwalnej, od roku akademickiego 1951/1952 rozpoczęła studia na
Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Po ukończeniu I stopnia studiów skierowana została na miesięczną praktykę do Wojewódzkiego Archiwum Państwowego
w Gdańsku. W roku akademickim 1952/1953 rozpoczęła II stopień studiów historycznych, tym razem na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Poznańskiego. Ukończyła je w czerwcu 1954 roku po obronie pracy magisterskiej Powstanie
styczniowe w historiografii polskiej w latach 1864–19149, napisanej pod kierunkiem
profesora Janusza Pajewskiego. W trakcie studiów poświęcała się również pracy społecznej, zajmując się sprawami kulturalnymi w ruchu studenckim. Pełniła również
funkcję starosty w trakcie I i II stopnia studiów10.
Świadectwo Elżbiety Schneider z ukończenia I klasy gimnazjum. Oryginał w posiadaniu rodziny.
Kennkarta Elżbiety Schneider. Oryginał w posiadaniu rodziny. Rodzina Schneidrów zamieszkiwała
w Zimnej Wodzie od jesieni 1939 roku ponieważ ich lwowskie mieszkanie zostało zniszczone w wyniku
działań wojennych.
5
Zaświadczenie Urzędu Parafialnego w Zimnej Wodzie z 6 września 1945 roku o tym, że: Elżbieta
Schneider ukończyła drugą klasę gimnazjum reformowanego na Tajnych Kursach w czasie okupacji niemieckiej i złożyła egzamin przed specjalną komisją zatwierdzoną przez kompetentne tajne władze szkolne
z wynikiem ogólnym bardzo dobrym. Oryginał w posiadaniu rodziny.
6
AP Kat, Akta osobowe Elżbiety Skalińskiej-Dindorf: Życiorys z 1954 r., zaświadczenia pracy.
7
Świadectwo dojrzałości Liceum Ogólnokształcącego Elżbiety Schneider. Oryginał w posiadaniu rodziny.
8
AP Kat, Akta osobowe Elżbiety Skalińskiej-Dindorf: Życiorys z 1954 r., zaświadczenia pracy.
9
Tamże; także: Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Oświęcimiu (dalej: AP Oświęcim),
zespół 16/439 Spuścizna Elżbiety Skalińskiej-Dindorf, sygn. 152: Rękopis pracy dyplomowej na stopień
naukowy magistra filozofii.
10
AP Oświęcim, Spuścizna Elżbiety Skalińskiej-Dindorf, sygn. 148.
3
4
286
Po ukończeniu studiów historycznych, w związku z obowiązującą wówczas ustawą „o planowanym zatrudnieniu absolwentów średnich szkół oraz szkół wyższych”11
otrzymała nakaz pracy w szkolnictwie. Nie będąc jednak praktycznie przygotowaną
do zawodu nauczyciela, napisała odwołanie od nakazu, które zostało pozytywnie rozpatrzone i zgodnie z fachowym przygotowaniem skierowano ją do pracy w Naczelnej
Dyrekcji Archiwów Państwowych12. Dyrektor Naczelny przydzielił Elżbietę Skalińską do pracy w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Kielcach, jednakże ze
względów na dużą odległość od jej miejsca zamieszkania w Gliwicach zmienił decyzję
i od 10 listopada 1954 roku została delegowana jako asystentka do pracy w Oddziale
Terenowym w Gliwicach Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w ówczesnym
Stalinogrodzie, to jest Katowicach. Od 1 października 1955 roku została awansowana na stanowisko archiwisty13. W czasie pracy w Oddziale Archiwum w Gliwicach
opracowywała głównie akta przemysłowe (5 zespołów) oraz „Akta miasta Zabrza”,
publikując jednocześnie w miejscowej prasie artykuły popularnonaukowe z zakresu
problematyki historyczno-archiwalnej14.
W maju 1955 roku Elżbieta Skalińska wyszła za mąż za Czesława Dindorfa, zachowując swoje nazwisko, dodając do niego nazwiska męża15.
W 1959 roku, w związku z reorganizacją państwowej sieci archiwalnej, powołano
do życia Powiatowe Archiwum Państwowe w Oświęcimiu. Zarządzenie Naczelnego Dyrektora obowiązywało formalnie od 1 sierpnia 1959 roku16. Był to niejako
szczęśliwy zbieg okoliczności, ponieważ mąż Elżbiety od kilku lat zatrudniony był
w Zakładach Chemicznych „Oświęcim” w Oświęcimiu i tam otrzymał mieszkanie
służbowe. Na wniosek E. Skalińskiej-Dindorf Naczelny Dyrektor skierował ją do
pracy w nowo organizującej się placówce archiwalnej, z przydziałem na stanowisko
archiwisty i funkcją kierownika Powiatowego Archiwum Państwowego w Oświęcimiu, podległego Wojewódzkiemu Archiwum Państwowemu w Krakowie. Formalne
przeniesienie nastąpiło 1 października 1959 roku, a faktycznie pracę w oświęcimskim
Archiwum E. Skalińska-Dinforf rozpoczęła od połowy października 1959 roku. Do
końca tego roku faktycznie była jedynym pracownikiem zatrudnionym na umowę
o pracę. W związku z tym oprócz wykonywania normalnych obowiązków archiwisty
musiała zajmować się również np. sprzątaniem, a pamiętać należy, że od początku
swego istnienia placówka Archiwum w Oświęcimiu usytuowana jest w budynku poobozowym, na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Warunki pracy
w Oświęcimiu nie były dla nowego kierownika zbyt luksusowe. E. Skalińska-Dindorf
tak wspomina swoje pierwsze wrażenia w pracy w Oświęcimiu:
...Nie była to moja pierwsza praca w służbie archiwalnej. Przychodziłam tu jako pracownik, nie tylko z ukończoną specjalizacją archiwalną, ale już z 5-letnim stażem pracy
w Archiwum Państwowym w Gliwicach. Pomimo to, przyznaję się dzisiaj, że to, z czym
zetknęłam się wchodząc po raz pierwszy do budynku, w którym od tej chwili miałam
Dziennik Ustaw RP z 1950, nr 10, poz. 106.
AP Kat, Akta osobowe Elżbiety Skalińskiej-Dindorf: Zmiana nakazu pracy z 1954 r.
13
Tamże: Pismo NDAP z 29 listopada 1955 r.
14
Szczegółowe zestawienie opracowanych inwentarzy oraz publikacji, jak również scenariuszy wystaw
i wygłoszonych prelekcji zmieszczono na końcu artykułu.
15
AP Kat, Akta osobowe Elżbiety Skalińskiej-Dindorf: Wyciąg aktu małżeństwa USC w Gliwicach z 24
maja 1955 r.
16
AP Oświęcim, zespół 16/221 Powiatowe Archiwum Państwowe w Oświęcimiu, sygn. 1.
11
12
287
Paweł Hudzik
codziennie pracować, przeraziło mnie. Owiało mnie przejmujące zimno, a dwa duże
pokoje przeznaczone na tzw. kancelarię i pracownię naukową były zupełnie puste, natomiast pozostałe pomieszczenia, nie wyłączając korytarza, założone były dosłownie od
podłogi do sufitu aktami, między którymi – jak mnie wtedy poinformowano – nie było
ani jednego zespołu aktowego, który od tej chwili nazwałabym własnym – tym pierwszym oczekującym na opracowanie. Okazało się, że nagromadzone tu akta to część
zasobu krakowskiego archiwum, które w tym czasie mając trudne warunki lokalowe,
wykorzystywało ten budynek na własne magazyny archiwalne (...). W trakcie obchodu
tego mojego „Gospodarstwa”, gdzieś na korytarzu pod stertą akt zobaczyliśmy dwa
stoły, a potem znalazło się i krzesło, zydel poobozowy i drewniany regał udający szafę.
Przyznam, że to „znalezisko” poprawiło mi trochę humor, uznałam je za pierwsze wyposażenie mojej palcówki...17.
W trakcie pracy w Powiatowym Archiwum w Oświęcimiu E. Skalińska-Dindorf
zaliczała kolejne szczeble hierarchii archiwalnej. W 1961 roku awansowano ją na
starszego archiwistę, a po przedstawieniu swojego dorobku naukowego z dziedziny
archiwistyki i historii w 1966 roku mianowana została adiunktem archiwalnym, by
w 1973 roku awansować na stanowisko adiunkta naukowo-badawczego18.
Kierując zespołem ludzi w powierzonej jej placówce, służyła pomocą pracownikom, którzy rozpoczynali swoją pracę jako archiwiści, dzieląc się z nimi swoim
doświadczeniem i życzliwie ich wspierając. Były wśród nich panie: Bogusława Czajecka, Grażyna Gardas, Grażyna Sokół, Brygida Trzop i jako jedyny przedstawiciel
płci odmiennej, piszący ten tekst. Potrafiła również docenić pracowników pomocniczych, czego przykładem był wielki szacunek, jakim darzyła panią Józefę Matejko,
manipulanta archiwalnego i magazyniera.
Pracując w oświęcimskim Archiwum, zajmowała się opracowywaniem głównie
akt administracji państwowej szczebla gminnego i powiatowego. Znaczną część czasu
poświęcała popularyzacji Archiwum i jego zasobu. W czasie swojej 35-letniej pracy
w Oświęcimiu była organizatorem lub współorganizatorem ponad 100 wystaw, które w zasadniczy sposób przyczyniły się do budowy prestiżu Archiwum w lokalnym
środowisku. Systematycznie publikowała na łamach lokalnej prasy, m.in. na łamach:
„Chemika Oświęcimskiego”, „Głosu Ziemi Oświęcimskiej”, „Podbeskidzia”, „Kalendarza Beskidzkiego”, gdzie zamieszczono ponad sto kilkadziesiąt artykułów jej
autorstwa dotyczących historii lokalnej i ogólnej oraz tematyki archiwalnej.
Działając w lokalnym środowisku, zyskała sobie niekwestionowany autorytet poprzez społeczne udzielanie się w stowarzyszeniach czy organach doradczych wielu
instytucji. Od 1983 roku była Przewodniczącą Komisji Historycznej Towarzystwa
Miłośników Ziemi Oświęcimskiej (dalej: TMZO), działając w nim ze szczególną
aktywnością do 2001 roku. Będąc członkiem rzeczywistym tegoż Towarzystwa,
w 1998 roku została również zaliczona w poczet członków honorowych19. W czasie
działalności w Komisji Historycznej TMZO jej szczególnym punktem zainteresowania było opracowanie monografii Oświęcimia oraz stworzenie Muzeum Ziemi
Oświęcimskiej. Po formalnym utworzeniu namiastki tegoż muzeum jako Zbiorów
AP Oświęcim, Spuścizna Elżbiety Skalińskiej-Dindorf, sygn. 100: Maszynopis referatu E. SkalińskiejDindorf pt. „Trzydzieści pięć lat działalności Archiwum Państwowego w Oświęcimiu”, wygłoszonego
30 marca 1995 roku na zebraniu naukowym w Centrali Archiwum w Katowicach.
18
AP Kat, Akta osobowe Elżbiety Skalińskiej-Dindorf: Kwestionariusz osobowy pracownika z 5 stycznia
1974 roku.
19
AP Oświęcim, Spuścizna Elżbiety Skalińskiej-Dindorf, sygn. 123, 124.
17
288
Historycznych Ziemi Oświęcimskiej w 1993 roku, przekształconych w 1997 roku
w Zbiory Historyczno-Etnograficzne w Oświęcimiu, została w 1995 roku Przewodniczącą Rady Programowej Zbiorów20. Po powołaniu w 2000 roku Rady Programowej Oświęcimskiego Centrum Kultury była również przewodniczącą zespołu problemowego Zbiorów Historyczno-Etnograficznych, działającego w ramach Rady21.
E. Skalińska-Dindorf przekazała do Zbiorów kilkadziesiąt pamiątek rodzinnych pochodzących z końca XIX wieku i okresu przedwojennego. Jak wcześniej wspominano,
priorytetem w jej poczynaniach jako lokalnego historyka było opracowanie monografii
miasta. Ponieważ zdawała sobie sprawę, że kwerenda do tego rodzaju opracowania
przekracza jej wątłe siły, początkowo ograniczyła się do napisania opracowania Oświęcim zarys dziejów, wydanego drukiem w 1989 roku, a po przejściu na emeryturę podjęła się zebrania swego dorobku w formie Kroniki Oświęcimia, która staraniem Urzędu Miasta Oświęcim wydana została w 4 częściach w latach 1998–2004. Specjalne
bibliofilskie wydanie Kroniki przekazane zostało Papieżowi Janowi Pawłowi II.
Po 1989 roku włączyła się również w sposób formalny do prac miejskich władz
samorządowych. W latach 1991–1994 działała aktywnie jako członek Rady Kultury
przy Prezydencie Miasta Oświęcimia oraz Komisji Oświaty, Kultury, Sportu i Rekreacji Rady Miejskiej w Oświęcimiu22. Jako członek tych gremiów uczestniczyła
w konsultacjach dotyczących m.in. pomników w Oświęcimiu, nazw ulic, folderów
wydawanych w ramach promocji Oświęcimia oraz brała udział w pracach Komitetu
Redakcyjnego „Głosu Ziemi Oświęcimskiej”. W 1995 roku E. Skalińska-Dindorf była
konsultantem władz miejskich m.in. przy okazji ustalenia daty Dnia Miasta Oświęcimia, flagi miasta Oświęcimia oraz medalu miasta Oświęcimia i hejnału miasta23.
W uznaniu zasług dla miasta, w którym przyszło jej mieszkać przez ponad pół
wieku, Rada Miasta Oświęcimia w dniu 30 października 1995 roku nadała jej tytuł
Honorowego Obywatela Miasta Oświęcimia.
Pani Elżbieta kilka ostatnich lat życia zmagała się z ludzką słabością, z chorobą.
Poważne kłopoty zdrowotne rozpoczęły się już w ostatnim okresie pracy w Archiwum. Po przejściu na emeryturę w październiku 1994 roku musiała się poddać operacji, która w znaczny sposób ograniczała możliwość swobodnego poruszania się.
Ceniąc sobie rodzinę jako podstawowy element kształtowania postawy życiowej
człowieka, dumna była ze swego syna Jacka i jego rodziny. Elżbieta Skalińska-Dindorf zmarła 16 grudnia 2011 roku. W obecności osób, które do końca ziemskich dni
mogły i chciały jej towarzyszyć, pochowana został na cmentarzu rzymskokatolickim
parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Oświęcimiu.
Zestawienie ważniejszych opublikowanych prac:
Od sklepu do archiwum. „Nowiny Gliwickie” 1958, nr 34.
Nad pożółkłymi kartami voluminów. „Nowiny Gliwickie” 1958, nr 35, 36 i 37.
Tysiące metrów bieżących akt czeka na uporządkowanie. „Nowiny Gliwickie” 1958,
nr 45.
Tamże, sygn. 118.
Tamże, sygn. 122.
22
Tamże, sygn. 127.
23
Tamże, sygn. 49.
20
21
289
Paweł Hudzik
Sprawozdanie z dwu wystaw zorganizowanych w Oświęcimiu z okazji XX lecia PRL
(wspólnie z B. Czajecką). „Archeion” t. 43, 1966, s. 254–256.
Plakat, afisz, ogłoszenie, ulotka z lat 1945–1965 (wspólnie z B. Czajecką). „Archeion” t. 46, 1967, s. 212–213.
Udział Powiatowego Archiwum Państwowego w Oświęcimiu w sesji popularnonaukowej, poświęconej historii ruchu młodzieżowego na terenie powiatu oświęcimskiego (wspólnie z B. Czajecką). „Archeion” t. 49, 1968, s. 176–177.
Archiwum, jego cele i zadania. „Oświęcimski Chemik” 1958, nr 157, s. 3.
Zadania Archiwów Powiatowych, głos w dyskusji (wspólnie z B. Czajecką). „Archeion” t. 51, 1969, s. 66–68.
Materiały źródłowe z okresu PRL w Archiwum Państwowym w Krakowie cz. I (red.
H. Dobrowolski). „Studia Historyczne” 1970, z. 1, s. 108–109.
Materiały źródłowe z okresu PRL w Archiwum Państwowym w Krakowie cz. II (red.
H. Dobrowolski). „Studia Historyczne” 1970, z. 2, s. 276–279.
Powiat bialski i wadowicki w walce o utrwalenie władzy ludowej (wspólnie z B. Czajecką). „Studia Historyczne” 1970, z. 3, s. 403–429.
Jeszcze w sprawie walki o utrwalenie władzy ludowej w powiecie bialskim i wadowickim w latach 1945–1950 (wspólnie z B. Czajecką). „Studia Historyczne”
1972, z. 2, s. 251–255.
Dziesięć lat działalności Powiatowego Archiwum Państwowego w Oświęcimiu
(wspólnie z B. Czajecką). „Archeion” t. 59, 1973, s. 111–123.
Współpraca Powiatowego Archiwum Państwowego z Prezydiami Rad. „Rada Narodowa-Gospodarka-Administracja” 1973, nr 11, s. 44.
Oświęcim – zarys dziejów. Cieszyn 1988.
Trzydzieści pięć lat Archiwum Państwowego w Oświęcimiu. „Archeion” t. 96, 1996,
s. 325–329.
Kronika Oświęcimia. Dzieje Oświęcimia na tle dziejów ziemi oświęcimsko-zatorskiej. Cz. I. Oświęcim 1998.
Kronika Oświęcimia. Dzieje Oświęcimia na tle dziejów ziemi oświęcimsko-zatorskiej. Cz. II. Oświęcim 2000.
Kronika Oświęcimia. Dzieje Oświęcimia na tle dziejów ziemi oświęcimsko-zatorskiej. Cz. III. Oświęcim 2002.
Oświęcim wczoraj i dzisiaj (współautor). Kraków 2002.
Kronika Oświęcimia. Dzieje Oświęcimia. Cz. IV. Oświęcim 2004.
Oprócz tych prac ponad sto pięćdziesiąt artykułów opublikowanych na łamach
lokalnej prasy (m.in. „Oświęcimski Chemik”, „Głos Ziemi Oświęcimskiej”, „Kalendarz Beskidzki”, „Podbeskidzie” „Pro Memoria”).
Wykaz opracowanych zespołów archiwalnych:
W Oddziale w Gliwicach, AP Katowice i AP Kraków:
1. Giesche Spółka Akcyjna Zarząd Kopalni Kleofas w Katowicach Załężu z lat
1874–1945 (Giesche Aktien Gesellschaft Bergverwaltung der Cleophasgrube
Kattowitz Zalenze) w Oddziale Gliwice w 1955 roku (zespół przechowywany
obecnie w Archiwum Państwowym w Katowicach nr 12/347)
290
2. Zakłady Hohenlohego S.A. Wełnowiec [Katowice] Kombinat Hutniczy z lat
1892–1945 w Oddziale Gliwice w 1955 roku (zespół przechowywany obecnie
w Archiwum Państwowym w Katowicach nr 12/339)
3. Kopalnia „Gliwice” w Gliwicach z lat 1909–1945 (Gleiwitzer-Grube in Gleiwitz) w Oddziale Gliwice w 1957 roku (zespół przechowywany obecnie w Archiwum Państwowym w Katowicach Oddział Gliwice nr 15/114)
4. Śląskie Kopalnie i Cynkownie S.A. Katowice z lat 1853–1945 (Schlesische Aktiengesellschaft für Bergbau und Zinkhüttenbetrieb Kattowitz) w Oddziale Gliwice w 1958 roku (zespół przechowywany obecnie w Archiwum Państwowym
w Katowicach nr 12/337)
5. Zakłady Koksownicze „Borsig” S.A. Zabrze z lat 1826–1945 (Borsig-Kokswerke
A.G. Hindenburg) w Oddziale Gliwice w 1958 roku (zespół przechowywany
obecnie w Archiwum Państwowym w Katowicach Oddział Gliwice nr 15/117)
6. Akta miasta Zabrza z lat 1780–1945 (Magistrat der Stadt Hindenburg) w Oddziale Gliwice 1959 wspólnie z B. Spyrą (zespół przechowywany obecnie w Archiwum Państwowym w Katowicach Oddział Gliwice nr 15/35)
7. Dyrekcja Przemysłu Miejscowego w Krakowie z lat [1939] 1945–1951, opracowany w 1975 roku (zespół przechowywany w Archiwum Państwowym w Krakowie nr 29/724)
8. Wojewódzki Zarząd Przemysłu Terenowego w Krakowie z lat 1951–1955, opracowany w 1975 roku (zespół przechowywany w Archiwum Państwowym w Krakowie nr 29/1053)
9. Części zespołu Urząd Wojewódzki Krakowski 1945–1950, tj. Wydział Przemysłu
i Wydział Handlu (zespół przechowywany w Archiwum Państwowym w Krakowie nr 29/691)
W Archiwum Państwowym Oddział w Oświęcim:
1. Centrala Handlu Detalicznego Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Dyrekcja Naczelna w Warszawie z lat 1946–1950
2. Centrala Handlu Detalicznego Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Wojewódzka Delegatura w Krakowie z lat 1946–1950
3. Przymusowy Obóz Pracy Jeńców Wojennych w Jawiszowicach przy Kopalni
„Brzeszcze” z lat 1945–1950
4. Akta gminy Brzeszcze z lat 1934–1954
5. Akta gminy Kęty z lat 1917–1954
6. Akta gminy Osiek z lat 1796, 1802, 1895–1954
7. Akta gminy Oświęcim z lat [1754] 1781–1954
8. Akta gminy Wilamowice z lat 1845–1954
9. Akta gminy Zator 1868–1954
10.Powiatowa Rada Narodowa i Wydział Powiatowy w Białej Krakowskiej z lat
1945–1950
11.Powiatowa Rada Narodowa i Wydział Powiatowy w Wadowicach z lat 1945–
1950
12.Powiatowe Archiwum Państwowe w Oświęcimiu z lat 1959–1976
291
Paweł Hudzik
Odznaczenia:
1973 Zasłużony Działacz Kultury (na wniosek Dyrektora Archiwum Państwowego
w Krakowie)
1975 Za Zasługi dla Ziemi Krakowskiej (na wniosek Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach)
1978 Za zasługi dla archiwistyki (na wniosek Przewodniczącego Powiatowej Rady
Narodowej w Oświęcimiu)
1978 Za zasługi dla Województwa Bielskiego (na wniosek Dyrektora Archiwum
Państwowego w Katowicach)
1979 Srebrny Krzyż Zasługi (na wniosek Prezydenta Miasta Oświęcimia)
1984 Medal 40-lecia Polski Ludowej (na wniosek Przewodniczącego Wojewódzkiej
Rady Narodowej w Bielsku-Białej)
1990 Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (na wniosek Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach)
Paweł Hudzik
Zusammenfassung
Ein biographischer Beitrag, der Mitarbeiterin des Staatsarchivs Katowitz, Elżbieta
Skalińska-Dindorf, gewidmet ist. Sie war zunächst bei der Abteilung in Gleiwitz des
Archivs tätig, und dann arbeitete sie als wissenschaftliche Mitarbeiterin und Leiterin der
Abteilung des Staatsarchivs in Auschwitz.
Paweł Hudzik
Elzbieta Skalińska-Dindorf (1925–2011)
Summary
A biographical article in memory of the employee of the State Archives in Katowice
– Elżbieta Skalińska-Dindorf. At first, she was an archivist in the Gliwice Branch of the
Archives, then an academic worker and director of the Oświęcim Branch of the State
Archives.
292
NOTY O AUTORACH
Burczyk Dariusz – dr, Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku
Dziuba Adam – dr, Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach
Garbacz Michał – student historii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach
Gerlich Marian Grzegorz – dr hab., Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie
Gerlich Miłosz A. – Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu
Wrocławskiego
Greiner Piotr – dr, Archiwum Państwowe w Katowicach
Hudzik Paweł – Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Oświęcimiu
Kozlowska Dobrochna – Institut für Kunstgeschichte Universität Regensburg
Kravar Zdeněk – Zemský archiv v Opavě
Krukar-Ruppental Dorota – Archiwum Państwowe w Katowicach
Kubica Anna – Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach
Pogorzelska Iwona – Archiwum Państwowe w Kielcach
Skwara Michał – Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach
Smolorz Roman – dr, Stadtarchiv Regensburg, Institut für Geschichte Universität
Regensburg
Sowa Joanna – Archiwum Państwowe w Katowicach
Strońska-Przybyła Joanna – Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Pszczynie
Wawrzykowska Katarzyna – Monash University, Clayton, Australia
Węgrzyn Dariusz – dr, Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach
Wiacek Szymon – student historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
293
PUBLIKACJE ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO
W KATOWICACH 2011–2012
Regesty listin uložených v Horním Slezsku.
Sv. II (1401–1450). Regesty dokumentów
przechowywanych na Górnym Śląsku. T. II
(1401–1450).
Oprac. A. Barciak i K. Müller.
Opava – Opole – Katowice 2011, ss. 346.
ISBN 978-83-825863-3-3
Zespoły akt do dziejów powstań śląskich
i plebiscytu na Górnym Śląsku z lat 1918–
1950 w zasobie Archiwum Państwowego
w Katowicach. Do druku przygotowali
E. Długajczyk, P. Greiner, S. Krupa.
Katowice 2011, ss. 178.
ISBN 978-83-925863-7-1
295
Publikacje Archiwum Państwowego
w Katowicach
2010–2011
J. Grudniewski, R. Kaczmarek, M. Węcki:
Powstania śląskie 1919–1920–1921.
Uczestnicy – Pomniki – Rocznice.
ISBN 978-83-63031-00-8
„Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 7
Red. P. Greiner. Katowice 2011.
ISSN 1508-275X
296
w Katowicach
2010–2011
„Szkice Archiwalno-Historyczne” nr 8
numer specjalny:
Powstania śląskie w pamięci historycznej
Uczestnicy – Pomniki – Rocznice
pod redakcją Macieja Fica i Ryszarda
Kaczmarka. Katowice 2011.
ISSN 1508-275X
Inwentarz zespołu Akta miasta Katowic
[1826] 1865–1945 [1953].
Do druku przygotowała S. Krupa.
ISBN 978-83-63031-04-6,
978-83-62421-29-9
297
w Katowicach
2010–2011
I. Frołow, B. Małusecki, P. Matuszek,
J. Wolanin: Archiwum Państwowe
w Katowicach Oddział w Gliwicach.
Informator o zasobie archiwalnym.
ISBN 978-83-63031-08-4,
978-83-62421-30-5
Archiwum w regionie, region w archiwum.
80 lat Archiwum Państwowego w Katowicach
1932–2012.
Pod red. B. Kalinowskiej-Wójcik.
ISBN 978-83-63031-12-1,
978-83-62421-31-2
298

szkice archiwalno-historyczne - Archiwum Państwowe w Katowicach

Transkrypt

Podobne dokumenty

Beaujolais Nouveau 2013