Dłuższa czy krótsza praca?

Analiza 2016 / 13
Marzena Haponiuk
Dłuższa czy krótsza praca?
Analiza 2016 / 13
Obowiązujący obecnie system emerytalny – zdefiniowanej składki – przewiduje,
że wysokość emerytury uzależniona jest od sumy zgromadzonych
i zwaloryzowanych składek oraz dalszej długości trwania życia. W okresie rządów
koalicji PO-PSL poddano go znaczącej korekcie, przede wszystkim z dwóch przyczyn.
Po pierwsze, z uwagi na spodziewane skutki starzenia się społeczeństwa i płynącego
z tego tytułu zagrożenia dla wydolności finansowej systemu emerytalnego – coraz
mniej osób pracować będzie na emerytury rosnącej grupy emerytów. Po drugie,
w związku z niekorzystną zmianą sytuacji jednostkowej, a więc zmianą dotykającą
każdą osobę objętą systemem emerytalnym, zwłaszcza kobiety (ryzyko ubóstwa
emerytalnego).
Najważniejsze zmiany wprowadzone w latach ubiegłych to stopniowe wygaszanie
możliwości przechodzenia na wcześniejsze emerytury po 2009 roku 1. Inną kluczową
korektą było zrównanie w 2012 roku wieku emerytalnego dla obu płci i rozpoczęcie
jego stopniowego podnoszenia do poziomu 67 lat (o jeden miesiąc co kwartał).
Docelowo poziom ten dla mężczyzn miał zostać osiągnięty 1 października 2020
roku, a dla kobiet – 1 października 2040 roku.
Po niespełna czterech latach obowiązywania przepisów zrównujących wiek
emerytalny dla obu płci i stopniowo podnoszących wiek przejścia na emeryturę
do 67 lat system emerytalny w Polsce czekają kolejne zmiany. Według zapowiedzi
polityków PiS2 (z wywodzącym się z tej partii prezydentem Andrzejem Dudą
na czele) od czwartego kwartału 2017 roku wiek emerytalny ponownie ma wynosić
60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.
Projektowane zmiany kompletnie nie uwzględniają sytuacji
finansowej państwa, w tym zwłaszcza kondycji Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, z którego wypłacane są emerytury
Szczegółowe propozycje zmian w systemie emerytalnym zawarto
w tzw. prezydenckim projekcie ustawy o obniżeniu wieku emerytalnego. Głównym
założeniem projektu prezydenckiego3 jest powrót do niższego wieku emerytalnego
osób podlegających powszechnym ubezpieczeniom emerytalnym (ZUS)
1
Program Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w
wieku 50+, Monitor polski, 4 lutego 2015 roku, poz. 115, s. 10.
2
Obniżenie wieku emerytalnego było jedną z obietnic wyborczych w kampanii
prezydenckiej Andrzeja Dudy z 2015 roku. Politycy PiS przed wyborami parlamentarnymi w
2015 roku zapowiadali poparcie dla tzw. projektu prezydenckiego, obniżającego wiek
emerytalny do 60 lat dla kobiet i do 65 lat dla mężczyzn.
3
Projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz niektórych innych ustaw opublikowany i przesłany do Sejmu 21 września
2015 roku, http://www.prezydent.pl/prawo/ustawy/zgloszone/art,1,wierze-ze-wiekemerytalny-w-polsce-zostanie-obnizony.html [03.11.2016].
1
Analiza 2016 / 13
oraz rolników (KRUS). Przywróceniu ma ulec prawo do skrócenia obecności
na rynku pracy rolników, prokuratorów, sędziów sądów powszechnych i sędziów
Sądu Najwyższego.
Projekt prezydencki zakłada przywrócenie prawa do wcześniejszych emerytur
dla rolników – kobiet w wieku 55 lat i mężczyzn w wieku 60 lat, jeśli posiadają
30-letni okres składkowy. W przypadku prokuratorów granica wieku emerytalnego
ustalona została na poziomie 65 lat. Także sędziowie sądów powszechnych i Sądu
Najwyższego uzyskają prawo do przejścia w stan spoczynku w wieku 65 lat4.
Projektowane zmiany kompletnie nie uwzględniają sytuacji finansowej państwa,
w tym zwłaszcza kondycji Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS), z którego
są wypłacane m.in. emerytury. FUS jest funduszem państwowym zasilanym
głównie ze składek na ubezpieczenia społeczne oraz dotacji i pożyczek z budżetu
państwa.
Obowiązujący w Polsce system emerytalny działa w ten sposób, że emerytury
są finansowane ze składek dziś pracujących. Wypłacane obecnie świadczenia
są wyższe niż dochody systemu emerytalnego (m.in. dlatego, że część wpływów
ze składek zasila OFE, przez co tworzy się dodatkową lukę finansową w systemie).
Co roku do FUS wpływa mniej składek niż wynosi kwota wypłacanych emerytur.
Powoduje to stopniowe narastanie długu FUS. Obniżenie wieku emerytalnego
spowoduje, że proporcje pomiędzy osobami pobierającymi świadczenia (ta grupa
znacząco wzrośnie) oraz pracującymi, jeszcze bardziej się pogorszą. W efekcie
dochody systemu emerytalnego będą malały, a wydatki znacząco wzrosną – ludzie
będą krócej pracować, ale dłużej pobierać emerytury.
Zmiana szczególnie mocno uderzy w kobiety. Ich krótszy staż
zawodowy oznacza mniej zgromadzonych składek i dłuższy okres
pobierania świadczenia, a w efekcie niższe emerytury.
Obniżony wiek emerytalny spowoduje zatem znaczący ubytek wpływów do FUS
i dalsze pogorszenie sytuacji finansowej funduszu. Już dziś jest ona katastrofalna.
Według prognoz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych saldo roczne FUS w 2017 roku
w najkorzystniejszym wariancie może wynieść prawie 50 mld złotych 5. Ponadto ZUS
4
B. Kłos, Opinia merytoryczna do prezydenckiego projektu ustawy o zmianie ustawy o
emeryturach i rentach z FUS oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 62) z dn. 22
grudnia 2015 roku, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 2015, http://orka.sejm.gov.pl/rexd
omk8.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=62 [28.08.2016].
5
Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na lata 2017-2021,
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych,
2
Analiza 2016 / 13
już zapowiedział, że nie jest w stanie zwrócić do budżetu prawie 40 mld złotych
otrzymanych w latach 2009-2014, których termin spłaty upływa 31 marca 2017 r.
Projekt budżetu na 2017 rok 6 przewiduje umorzenie długu FUS.
Łączny koszt przywrócenia obniżonego wieku emerytalnego dla sektora finansów
publicznych na lata 2016-2019 oszacowano w projekcie prezydenckim na 40 mld zł7
(już wiadomo, że ustawa wejdzie w życie najwcześniej pod koniec 2017 roku).
Według danych z Ministerstwa Finansów w 2017 roku odwrócenie potrzebnej
reformy systemu emerytalnego autorstwa PO-PSL zwiększy wydatki finansów
publicznych (a de facto ich dług) o 8,6 mld zł. W latach kolejnych – 10,2 mld zł
(2018), 11,9 mld zł (2019).
Z każdym kolejnym rokiem wydatki te będą wzrastać. Sfinansowanie kosztów
dodatkowych emerytur z budżetu państwa najprawdopodobniej pociągnie za sobą
wzrost podatków8.
Katastrofa rynku pracy, zwłaszcza dla seniorów
Obniżenie wieku emerytalnego, obok efektu fiskalnego, znacząco wpłynie
na sytuację na rynku pracy. Spodziewane skutki w tym obszarze
to m.in.: zmniejszenie zatrudnienia (mniejsza podaż pracy), starzenie się
pracowników, a co za tym idzie wzrost kosztów pracy. Długofalowe efekty będą
katastrofalne: kurcząca się grupa pracujących będzie musiała utrzymać rosnącą
populację emerytów9.
Zmiana szczególnie mocno uderzy w kobiety. Ich krótszy staż zawodowy oznacza
mniej zgromadzonych składek i dłuższy okres pobierania świadczenia, a w efekcie
niższe emerytury. Negatywne konsekwencje odczują także młodsze roczniki
pracujących. To właśnie na nich będzie spoczywał obowiązek zapewnienia środków
na wypłaty emerytur rosnącej grupy osób uprawnionych do świadczeń 10.
Istotnym skutkiem powrotu do stanu sprzed 2013 roku będzie odwrócenie
pozytywnych zmian w aktywności zawodowej starszych pracowników,
obserwowany w ostatnich latach. Skasowanie tego dobrego efektu reformy
Warszawa 2015, s. 23, http://www.zus.pl/bip/prognozy_fus/Publikacja_FUS_2017_2021.p
df), [23.09.2016].
6
Projekt ustawy z dnia 7 września 2016 roku o szczególnych rozwiązaniach służących
realizacji ustawy budżetowej na rok 2017, http://orka.sejm.gov.pl/Druki8ka.nsf/0/CBA517
42F9F07FD4C125804C00439350/%24File/917-ustawa.docx [19.10.2016].
7
Projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz niektórych innych ustaw opublikowany i przesłany do Sejmu 21 września
2015 roku, http://www.prezydent.pl/prawo/ustawy/zgloszone/art,1,wierze-ze-wiekemerytalny-w-polsce-zostanie-obnizony.html [03.11.2016].
8
M. Bielecki, K. Makarski, J. Tyrowicz, Obniżanie wieku emerytalnego. Jakie będą jego skutki,
Grape, Warszawa 2016, http://grape.org.pl/emeryt/2016/07/25/co-dokladnie-oznaczaobnizanie-wieku-emerytalnego-w-polsce/ [12.10.2016].
9
B. Kłos, Opinia merytoryczna…
10
Ibidem.
3
Analiza 2016 / 13
emerytalnej rządu PO-PSL poskutkuje znikaniem z rynku pracy ogromnej rzeszy
pracowników 55+ (osoby w wieku okołoemerytalnym). Ten problem omówię
w dalszej części analizy.
Znacznemu uszczupleniu mogą ulec tzw. zasoby pracy, czyli pracujący
oraz niepracujący, którzy są zdolni i gotowi do podjęcia pracy, ale z różnych
względów tej pracy nie podjęli, np. w wyniku braku ofert zatrudnienia. Możemy
także spodziewać się potencjalnego wzrostu szarej strefy w grupie 55+,
czyli przechodzenia starszych pracowników, którzy zdobyli uprawnienia
emerytalne, do pracy nierejestrowanej. Pogorszeniu ulegnie jakość starszych grup
wiekowych na rynku pracy. Pracodawcy, mając na uwadze zbliżającą się emeryturę
tej grupy pracowników, będą ograniczali inwestycje w podnoszenie ich kwalifikacji
zawodowych.
Z powyższych powodów obniżenie wieku emerytalnego do poziomu
sprzed 1 stycznia 2013 roku wzbudza szereg zastrzeżeń. Ponadto działanie to jest
wbrew przyjętym i obowiązującym strategiom rozwojowym. Warto przypomnieć,
że w myśl „Założeń długofalowej polityki senioralnej na lata 2014-2020”, przyjętych
uchwałą Rady Ministrów 24 grudnia 2013 roku, w obszarze aktywizacji zawodowej
jest „(...) zaplanowanie i podjęcie działań, które pozwolą na jak najlepsze
wykorzystanie potencjału osób starszych na rynku pracy i tym samym pozwolą
na zwiększenie aktywności zawodowej osób 50+ i 60+” 11.
Demografia a rynek pracy
Procesy ludnościowe mają istotne znaczenie dla funkcjonowania rynku pracy.
W najbliższych latach najbardziej odczuwalne w tym kontekście będzie starzenie się
ludności (1) oraz zmniejszanie się liczy osób w wieku produkcyjnym (2).
Z pierwszym procesem mamy do czynienia od lat 90. XX wieku. Sam w sobie jest
on częściowo pozytywny, oznacza bowiem, że żyjemy coraz dłużej i w coraz lepszym
zdrowiu.
Niestety w sytuacji zmniejszonej dzietności, co ma miejsce w Polsce od połowy lat
90. XX wieku (liczba urodzeń drastycznie spadła i nie daje gwarancji
zastępowalności pokoleń) – wydłużanie się życia powoduje trwałą zmianę
w strukturze wiekowej społeczeństwa 12. Choć dziś Polska należy do krajów
względnie młodych na tle pozostałych państw europejskich, już wkrótce proces
starzenia się społeczeństwa znacząco przyspieszy.
Procesy demograficzne są rozciągnięte w czasie, a szybkie odwrócenie tych
trendów jest niemożliwe. Można jedynie złagodzić ich skutki dla rynku pracy.
11
Założenia długofalowej polityki senioralnej na lata 2014-2020, Monitor Polski, 4 lutego
2014, poz. 118, s. 26, http://www.mpips.gov.pl/download/gfx/mpips/pl/defaultopisy/848
9/1/1/ZDPS%2014-02-04%20%20Monitor%20Polski.pdf [03.11.2016].
12
M. Kiełkowska, Kryzys demograficzny i jego konsekwencje dla rynku pracy, Humanities
and Social Sciences HSS, vol. XVIII, 20 (4/2013), ss. 33-45.
4
Analiza 2016 / 13
Ten cel da się osiągnąć przy użyciu zestawu działań obejmujących różne obszary
polityk publicznych, tj.: wspieranie dzietności i aktywności zawodowej kobiet
(rozwijanie sieci żłobków i przedszkoli; świetlice szkolne), podnoszenie wieku
emerytalnego, wspieranie aktywności zawodowej, zwłaszcza starszych
pracowników (np. reforma publicznych służb zatrudnienia w kierunku większej
wrażliwości na potrzeby starszych pracowników oraz pracodawców
ich zatrudniających), wspieranie imigracji.
Aby działania te przyniosły pożądany skutek w postaci zatrzymania spadku liczby
osób zdolnych do pracy, powinny być stosowane łącznie. Jak pokazują badania
Pawła Strzeleckiego13, żadne z powyższych działań zastosowane osobno
nie zabezpieczy spadku podaży pracy.
Zwiększaniu się odsetka osób starszych i w sędziwym wieku w odniesieniu
do ludności Polski ogółem towarzyszy znaczący procentowy spadek młodych.
Szczególnie niepokojący może być wzrost obciążenia ludności pracującej osobami
niepracującymi.
Już w 2021 roku powrót do obniżonego wieku emerytalnego może skutkować
wzrostem udziału osób w wieku poprodukcyjnym (tj. osób, które zakończyły
aktywność zawodową) do 8,74 mln. Tymczasem utrzymanie podniesionego wieku
emerytalnego zmniejszyłoby przyrost osób niepracujących o prawie milion – do
7,67 mln osób14.
W Polsce pracuje ponad 16 milionów osób. Jeśli wiek emerytalny
ulegnie obniżeniu, to zgodnie z prognozami demograficznymi z
rynku pracy odpłynie około 9 proc. pracujących.
Jak pokazują prognozy demograficzne, już w 2021 roku liczba osób w wieku
produkcyjnym zmaleje o 0,75 mln w porównaniu do roku 2015. Równocześnie
do 2021 roku o 0,56 mln wzrośnie liczba osób w wieku poprodukcyjnym. Te dane
dotyczą sytuacji, gdy wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn jest stopniowo
podnoszony i wyrównywany. Obniżenie wieku emerytalnego dla kobiet do 60 lat
13
P. Strzelecki, Czy Polska skazana jest na spadek podaży pracy w przyszłości. Wyniki analizy
wrażliwości założeń prognoz długookresowych, Zeszyty Naukowe Instytutu Statystyki i
Demografii SGH, nr 24/2012, s. 2.
14
Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na lata 2017-2021,
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych,
Warszawa 2015, s. 11, http://www.zus.pl/bip/prognozy_fus/Publikacja_FUS_2017_2021.p
df), [23.09.2016].
14
S. Cichocki, P. Strzelecki, K. Saczuk, J. Tyrowicz, R. Wyszyński, Kwartalny raport o rynku
pracy w I kwartale 2016 roku, Biuro Przedsiębiorstw, gospodarstw domowych i rynków,
Instytut Ekonomiczny, NBP, Warszawa, czerwiec 2016, s. 13.
5
Analiza 2016 / 13
i 65 lat dla mężczyzn spowoduje ubytek z rynku pracy do 2021 roku aż 1,4 mln osób.
Jednocześnie liczba osób pobierających świadczenia emerytalne wzrośnie
w tym czasie o 1,2 mln.
Dziś w Polsce pracuje15 ponad 16 milionów osób. Jeśli wiek emerytalny ulegnie
obniżeniu, to zgodnie z prognozami demograficznymi z rynku pracy odpłynie około
9 proc. pracujących.
Jak widać samo utrzymanie obecnych rozwiązań nie uchroni rynku pracy w Polsce
od spadku zatrudnienia. Zmniejszanie się liczby osób w wieku produkcyjnym
w Polsce i tak następuje. Jednak w przypadku obniżenia wieku emerytalnego proces
ten będzie miał dość dramatyczny przebieg.
Systematyczny ubytek zasobów pracy obserwowany jest w Polsce już od 2012
roku16. Wcześniejsze spadki na rynku pracy spowodowane były m.in. emigracją
poakcesyjną (czyli po wejściu Polski do UE).
83 proc. spośród osób, które wyjechały z Polski po 2004 roku, to osoby w wieku
produkcyjnym. Późniejsze zmiany w systemie emerytalnym wygaszające
możliwości wcześniejszego przechodzenia na emerytury poprawiły sytuację
na rynku pracy. Wymusiły zwiększenie aktywności zawodowej osób w wieku
przedemerytalnym. Pokazują to dane statystyczne.
Tab. 1 Wskaźnik aktywności zawodowej (I kw. danego roku)
Rok
Ogółem
(proc.)
Kobiety
Mężczyźni
55-64
>60/65
2016
56,1
48,3
64,5
47,3
7,3
2015
56,0
48,3
64,3
45,9
7,2
2014
56,1
48,7
64,2
44,6
6,7
2013
55,5
47,7
64,0
42,7
6,5
2012
55,4
47,8
63,7
40,0
6,5
Źródło: Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), GUS
Aktywność zawodowa osób w grupie wiekowej 55-64 wzrosła z 40 proc.
w I kwartale 2012 roku do 47,3 proc. w porównywalnym okresie w roku 2016
(tab. 1). Wskaźnik aktywności zawodowej uwzględnia osoby, które pracują
lub pracy szukają (są zarejestrowane jako osoby bezrobotne). Warto zauważyć,
że w latach 2012-2016 obserwowany jest też wzrost wskaźnika zatrudnienia osób
w wieku przedemerytalnym od poziomu 36,9 proc. w 2012 do 45 proc. w 2016
(tab. 2).
15
Kwartalna informacja o rynku pracy w II kwartale 2016 roku, GUS, Warszawa 26 sierpnia
2016, http://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5475/12
/25/1/kwartalna_informacja_o_rynku_pracy_w_ii_kwartale_2016.pdf, [29.09.2016].
16
S. Cichocki, P. Strzelecki, K. Saczuk, J. Tyrowicz, R. Wyszyński, Kwartalny raport…, s. 12.
6
Analiza 2016 / 13
Tab. 2 Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata w proc. (stan na I kwartał
danego roku)
Ogółem
Mężczyźni
Kobiety
2012
36,9
2013
39,0
2014
41,1
2015
42,9
52,8
34
2016
45,0
Źródło: Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), GUS
Pomimo obserwowanego wzrostu aktywności zawodowej w grupie osób powyżej
50 roku życia problemem pozostaje zatrudnialność i bierność tej grupy wiekowej.
Nadal ponad połowa osób w wieku 55-64 lat nie pracuje i nie szuka zatrudnienia.
Jedną z przyczyn bezrobocia osób w wieku przedemerytalnym jest niezatrudnianie
ich przez pracodawców. Częściowo wynika to ze stereotypowego postrzegania
starszych pracowników. Osobom w wieku przedemerytalnym przypisywane
są cechy i postawy niepożądane na współczesnym rynku pracy: brak otwartości
na zmiany i elastyczności, niechęć do doszkalania się.
Inną przyczyną jest tzw. okres ochronny. Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy
pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę osobie, której brakuje
do emerytury nie więcej niż czterech lat (art. 39 i art. 40 Kodeksu pracy).
Zjawisko „wypychania“ starszych pracowników z rynku (zwolnienie z pracy,
niezatrudnianie osób w wieku przedemerytalnym) następuje najczęściej tuż przed
ich wejściem w okres ochronny. Pracodawcy tłumaczą takie działanie interesem
ekonomicznym. Brak możliwości zwolnienia pracownika w okresie ochronnym
zmniejsza elastyczność działania przedsiębiorcy. Przykładowo pracodawca nie ma
możliwości zwolnienia takiej osoby, gdy sytuacja ekonomiczna firmy się zmienia,
np. gdy spadają zamówienia.
W wyniku odwrócenia reformy emerytalnej (gdyby obowiązywała od stycznia 2018
roku) prawo do emerytury nabędzie dodatkowych 800 tys. osób.
Jednak jak pokazują badania, wraz z osiągnięciem stosownego wieku zdecydowana
większość Polaków z tego prawa do świadczeń korzysta. Nabycie uprawnień
do świadczeń emerytalno-rentowych było najczęściej podawaną motywacją przez
biorących udział w badaniu „Przejście z pracy na emeryturę”. Odpowiedziało tak
prawie 58 proc. 1/5 przebadanych zrezygnowała z pracy zawodowej ze względu
na stan zdrowia lub niezdolność do pracy 17.
Tak znaczący ubytek pracujących musi odbić się na gospodarce. Brak rąk do pracy
będzie skutkował niższym tempem rozwoju gospodarki. Natomiast konieczność
sfinansowania „dodatkowych“ emerytur minimalnych (do których państwo będzie
dopłacało w wariancie 60/65 w porównaniu do wariantu 67/67; ich liczba może
17
Przejście z pracy na emeryturę w 2012 roku, Główny Urząd Statystyczny Warszawa 2013,
s. 55.
7
Analiza 2016 / 13
wzrosnąć ponaddwukrotnie) oraz mniejsze wpływy do budżetu z podatków
od pracy wymuszą wzrost podatków 18.
Innym spodziewanym skutkiem19 planowanej obniżki wieku emerytalnego,
osłabiającym rynek pracy w Polsce, jest wzrost szarej strefy. Osoby, które nabyły
prawa emerytalne i chcą kontynuować pracę zawodową lub mają pożądane
na rynku kwalifikacje, często dorabiają. Część osób z tej grupy z uwagi na to,
że ma stały dochód oraz prawo do ubezpieczenia zdrowotnego, decyduje się
na nieformalne zatrudnienie.
Zjawisko pracy „na czarno“ wśród emerytów może dotyczyć lokalnych
i regionalnych rynków pracy. Zwłaszcza tam, gdzie zapotrzebowanie na starszych
pracowników wynika m.in. z większego aniżeli w dużych miastach stopnia starzenia
się populacji pracowników. Ograniczona liczba pracodawców sprawia zaś, że będąc
monopolistami na rynku, mają większy wpływ na kształtowanie warunków
zatrudnienia i mogą wymuszać jego nieformalny charakter. To pozwala im m.in.
na zmniejszenie kosztów prowadzonej działalności gospodarczej.
Innym spodziewanym skutkiem planowanej obniżki wieku
emerytalnego, osłabiającym rynek pracy w Polsce, jest wzrost
szarej strefy.
Kurczenie się i starzenie populacji pracujących na lokalnych rynkach pracy to efekt
m.in. wcześniej wspomnianej migracji poakcesyjnej. Z małych ośrodków miejskich
wyjechali masowo głównie młodzi i wykształceni. Wpływ na sytuację na lokalnych
rynkach mają też migracje w kierunku większych ośrodków miejskich. Wyjeżdżają
głównie studenci, którzy rozpoczynają lub kontynuują naukę, a także absolwenci
szkół wyższych i innych typów szkół poszukujący lepszych perspektyw zatrudnienia.
Pojawiające się luki na rynku pracy częściowo mogą być więc kompensowane
zatrudnianiem osób w wieku emerytalnym, które posiadają stosowne kwalifikacje.
Wciąż jeszcze w Polsce dominującą strategią rekrutacyjną jest „strategia sita“,
a nie „strategia inwestycyjna“ – szuka się już wykwalifikowanych pracowników.
Niebezpieczeństwo przejścia emerytów do szarej strefy może być też wynikiem
niskich świadczeń. Jedną z głównych pobudek dorabiania tej grupy jest wysokość
18
M. Bielecki, K. Makarski, J. Tyrowicz, Obniżanie wieku emerytalnego. Jakie będą jego
skutki, GRAPE, Warszawa 2016, http://grape.org.pl/emeryt/2016/07/25/co-dokladnieoznacza-obnizanie-wieku-emerytalnego-w-polsce/, [16.10.2016].
19
A. Kępka, Coraz mniej osób dorabia do emerytury,
http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,90443,18851285,coraz-mniej-osob-dorabia-doemerytury.html [26.08.2016].
8
Analiza 2016 / 13
wypłacanych emerytur. Połowa osób kontynuujących pracę zawodową
na emeryturze jako motywację podaje zapewnienie wystarczających, bieżących
dochodów osobistych. Tylko 5 proc. emerytów pracuje z myślą o wyższym
świadczeniu w przyszłości20.
Jak pokazują badania21, obniżenie wieku emerytalnego spowoduje wzrost liczby
osób pobierających emerytury minimalne nawet dwukrotnie. W chwili obecnej
emerytura minimalna wynosi 882,56 zł. Zatem można przypuszczać,
że przynajmniej część osób z grupy o najniższych emeryturach – jeśli będzie miała
taką możliwość i pozwoli jej na to stan zdrowia – dążyć będzie do znalezienia
dodatkowego zatrudnienia, także nieformalnego.
Obniżenie wieku emerytalnego spowoduje wzrost liczby osób
pobierających emerytury minimalne nawet dwukrotnie.
Rząd opiniując projekt prezydencki z lipca 2016 roku zamieścił rekomendację,
aby Sejm zmodyfikował przepisy obniżające wiek emerytalny w obszarze łączenia
pobierania emerytury i dalszego zarobkowania22.
Zakaz dorabiania na emeryturze (w innej wersji: zakaz dorabiania na emeryturze do
czasu ukończenia 67 roku życia) w założeniu miał skłonić część niedoszłych
emerytów do pozostania dłużej na rynku pracy. Według danych ZUS w 2015 roku
na 5 mln emerytów w Polsce dorabiało około 370 tys. Trudno dziś oszacować, jak
wiele osób zdecydowałoby się na rezygnację z emerytury i pozostanie w pracy, a jak
wiele – na pracę nierejestrowaną, gdyby ukrócono legalne dorabianie.
Wcześniejsze emerytury. Szansa dla młodych i ochrona zdrowia starszych?
Jednym z uzasadnień dla obniżenia wieku emerytalnego prezydenckiego projektu
ustawy jest dążenie do poprawy sytuacji absolwentów na rynku pracy. Opuszczenie
rynku pracy przez starszych pracowników, zdaniem autorów projektu, ma na celu
złagodzenie procesu wchodzenia na rynek młodych absolwentów, zmniejszenie
poziomu bezrobocia młodych i przez to poprawę „zbilansowania rynku pracy”23.
20
M. Bielecki, K. Makarski, J. Tyrowicz, Obniżanie wieku... .
Przejście z pracy..., s. 52.
22
L. Kostrzewski, P. Mączyński, Rząd obniży wiek emerytalny, ale nie za darmo. Emeryci nie
dorobią?, Gazeta Wyborcza, 21.07.2016, http://wyborcza.biz/biznes/1,147880,20429375,r
zad-obnizy-wiek-emerytalny-ale-nie-za-darmo-emeryci-nie-dorobia.html, [1.10.2016].
23
Projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz niektórych innych ustaw opublikowany i przesłany do Sejmu 21 września
2015 roku, http://www.prezydent.pl/prawo/ustawy/zgloszone/art,1,wierze-ze-wiekemerytalny-w-polsce-zostanie-obnizony.html.
21
9
Analiza 2016 / 13
Problem w tym, że nie istnieją badania, które by jednoznacznie wykazywały wpływ
poziomu zatrudnienia starszych pracowników na bezrobocie młodych.
Ponadto należy zauważyć, że miejsca pracy nie są stałe i są tworzone
dla konkretnych osób. Odejście starszego pracownika często pociąga za sobą
likwidację zajmowanego przez niego miejsca pracy.
Nie istnieją badania, które by jednoznacznie wykazywały wpływ
poziomu zatrudnienia starszych pracowników na bezrobocie
młodych.
Kolejnym argumentem zwolenników przywrócenia wieku emerytalnego 60/65 jest
stan zdrowia osób starszych, wykonujących tzw. prace proste. To nietrafiony
argument. Według obowiązujących przepisów osoby mogące pochwalić się długim
stażem pracy, które nie osiągnęły wieku emerytalnego i które cechuje pogorszenie
stanu zdrowia, mają prawo do tzw. emerytury częściowej.
Warto w tym kontekście wspomnieć, że reforma z 2012 roku przewiduje kroczące,
a nie skokowe tempo podnoszenia wieku emerytalnego. Wiek emerytalny
podnoszony jest o rok co cztery lata. W przypadku kobiet granica 67 lat zostanie
osiągnięta w 2040 roku, w przypadku mężczyzn – dwadzieścia lat wcześniej.
Co istotne, zmieniający się model rynku pracy w Polsce pociąga
zmniejszenie
zakresu
i
roli
prac
wymagających
siły
W modelu tym większego znaczenia nabiera sektor usług. Praca w
w mniejszym stopniu jest warunkowana kondycją fizyczną. Kluczowe
pracy stają się kompetencje umysłowe i cyfrowe.
za sobą
fizycznej.
usługach
na rynku
Transformacja gospodarki w kierunku sektora usług wynika też m.in. ze starzenia
się społeczeństwa polskiego. Osoby starsze w mniejszym stopniu konsumują dobra
trwałe, a częściej usługi, np. rehabilitacyjne, opiekuńcze, zdrowotne, finansowe,
komunikacyjne czy rekreacyjno-sportowe24.
Rozwój usług, z reguły dostarczanych lokalnie, w przeciwieństwie do produkcji
przemysłowej to szansa na rozwój tzw. silver economy. „Srebrna gospodarka“
oznacza branże, których celem jest zaspokajanie potrzeb osób
starszych. Z uwagi na specyfikę wymagań takich konsumentów (częsta jest
w tej grupie nieufność wobec młodszych), ale też walory osób starszych
(kompetencja, doświadczenie, wzbudzanie zaufania) niektóre sektory gospodarki
24
Ibidem.
10
Analiza 2016 / 13
wykorzystują tę wiedzę i zatrudniają właśnie osoby starsze. Wciąż jednak
podobnych przypadków jest za mało25.
Jak zachęcić Polaków do dłuższej pracy?
Działania zmniejszające tempo kurczenia się zasobów na rynku pracy można
podzielić na dwie grupy.
Pierwsze wpływają na zwiększenie podaży pracy (podnoszenie wieku
emerytalnego, likwidacja przywilejów emerytalnych, likwidacja bądź skrócenie
tzw. wieku ochronnego, wspieranie dzietności i migracji).
Drugie podnoszą aktywność zawodową Polaków (wszystkich grup wiekowych,
nie tylko osób w starszych).
Pomocne w tych kwestiach są rozwiązania z zakresu polityki rodzinnej.
Zaliczyć do nich można: zwiększanie dostępności miejsc opieki dla osób starszych
(pracujące pokolenie 50+, niejednokrotnie pozbawione wsparcia w opiece
nad rodzicami w sędziwym wieku, zmuszone jest zrezygnować z pracy zawodowej;
często pomaga w opiece nad wnukami), rozwijanie sieci żłobków i przedszkoli
(ich mała dostępność zwiększa popyt na opiekę nad dziećmi, angażowane do opieki
starsze pokolenie mogłoby w tym czasie pracować zawodowo*).
To także działania na rzecz większej aktywności rodzinnej ojców (dalsze wydłużanie
urlopu ojcowskiego), co pomaga w aktywizacji zawodowej kobiet; promowanie
rozwiązań WLB (work life balance) ułatwiających łączenie pracy zawodowej i życia
rodzinnego (telepraca, praca na niepełny etat, ruchomy czas pracy).
25
M. Haponiuk, Nie ignorować demografii, Instytut Obywatelski, http://www.instytutoby
watelski.pl/8177/komentarze/nie-ignorowac-demografii, [18.10.2016].
11
Analiza 2016 / 13
PRZYKŁADY DZIAŁAŃ
SKIEROWANYCH DO OSÓB 50+
(PRACOWNIKÓW I
BEZROBOTNYCH)
PRZYKŁADY DZIAŁAŃ SKIEROWANYCH
DO PRACODAWCÓW
Większa dostępność placówek
opiekuńczo-wychowawczych
(*żłobki i przedszkola, domy
opieki dla osób starszych, klubiki
dziecięce itd.).
Popularyzacja zasad zarządzania wiekiem
w przedsiębiorstwach.
Popularyzacja narzędzi
ułatwiających godzenie życia
rodzinnego i zawodowego
(telepraca, job sharing, urlopy
rodzicielskie itd.).
Popularyzacja mentoringu (starsi
pracownicy pozostają w firmie
i przekazują wiedzę młodszym)
i coachingu w zarządzaniu zasobami
ludzkimi, zwłaszcza w sektorze MSP.
Profilaktyka zdrowotna
(medycyna pracy, roczny urlop
na podratowanie zdrowia
lub nabycie nowych kwalifikacji
po ukończeniu 45 roku życia).
Promowanie działań zapobiegających
wypychaniu z rynku pracy pracowników
50+ (np. stopniowe wygaszanie karier
zawodowych starszych pracowników).
Promowanie idei LLL (Lifelong
Learning), czyli uczenia się przez
całe życie (np. kursy, studia,
zajęcia dla osób w średnim wieku
na uczelniach).
Działania informacyjne uświadamiające
konsekwencje obserwowanych tendencji
demograficznych dla rynku pracy
(starzenie zasobów pracy, malejąca
podaż pracy, obciążenie demograficzne).
Wprowadzenie zachęt dla zatrudniania
starszych pracowników (zwłaszcza
na lokalnych rynkach pracy oraz
w sektorze MSP) i walka ze
stereotypowym postrzeganiem
pracowników 50+:



dofinansowanie dostosowania miejsc
pracy do potrzeb starszych
pracowników
dofinansowanie szkoleń starszych
pracowników (np. poprzez
wydzielenie na stałe budżetu na ten
cel z Krajowego Funduszu
Szkoleniowego (KFS)26).
zniesienie lub skrócenie
przedemerytalnego okresu
ochronnego.
Z jednej strony zmniejszający się udział osób młodych w społeczeństwie,
wydłużanie długości życia, poprawa jego jakości (stan zdrowia), z drugiej malejące
26
Krajowy Fundusz Szkoleniowy (KFS) jest częścią Funduszu Pracy, z którego dofinansowy
wane jest kształcenie ustawiczne pracodawców i pracowników.
12
Analiza 2016 / 13
bezrobocie i rynek pracownika mogą stać się szansą rozwojową osób 50+
w wymiarze indywidualnym i ogólnospołecznym.
Przy obecnej konstrukcji systemu emerytalnego dłuższa praca zawodowa
oraz skuteczna profilaktyka zdrowotna powinna zagwarantować wyższe
świadczenia emerytalne. Dla przykładu, kobieta przechodząca na emeryturę
w wieku 60 lat będzie otrzymywała ok. 56 proc. emerytury kobiety, która przejdzie
na emeryturę w wieku 67 lat27.
Patrząc z perspektywy całej gospodarki, efektywne wykorzystanie posiadanych
zasobów pracy może pozytywnie wpłynąć na finanse publiczne (większe wpływy
do budżetu państwa z tytułu składek przy mniejszych wydatkach z FUS).
Może też wspierać wzrost gospodarczy (niedobór rąk do pracy ogranicza wzrost
i rozwój gospodarczy). Mówiąc wprost: obniżanie wieku emerytalnego, zgodnie
z propozycją tzw. prezydenckiego projektu ustawy – bez dodatkowych ograniczeń
– nie opłaca się, zarówno w krótszej jak i dłuższej perspektywie.
Marzena Haponiuk – socjolog, ekonomista, analityk ds. rynku pracy i polityki
społecznej w Instytucie Obywatelskim
27
A. Ruzik-Sierdzińska, O zmianach wieku emerytalnego w Polsce, http://www.instytutoby
watelski.pl/wp-content/uploads/2016/04/Analiza_Zmiana-wieku-emerytalnego.pdf,
[18.10.2016].
13
Analiza 2016 / 13
ul. Wiejska 12 lok. 9
00-490 Warszawa
tel. +48 22 459 64 41
[email protected]
www.instytutobywatelski.pl
14