Guido Knopp – poważne dziennikarstwo historyczne z

Guido Knopp – poważne dziennikarstwo historyczne z

Relacje - dyskusje - konfrontacje
Guido Knopp
– poważne dziennikarstwo
historyczne z taśmociągu?
W Polsce stale wzrasta liczba przetłumaczonych publikacji chyba najbardziej znanego historyka w Niemczech Guido Knoppa1. Swą popularność
zawdzięcza filmom dokumentalnym poświęconym historii III Rzeszy. Można stwierdzić, że Guido Knopp odgrywa w przestrzeni publicznej taką
rolę, jaką Bogusław Wołoszański w Polsce. Warto sobie jednak postawić
pytanie, czy opracowania niemieckiego historyka są odpowiednie,
by je wpisywać w kanon lektur szkolnych?
n GRISCHA VERCAMER (Berlin/Warszawa)
Guido Knopp – rys biograficzny
Guido Knopp urodził się w 1948 roku
w Treysa, w górnej Hesji. Jego rodzina pochodziła z Górnego Śląska i została stamtąd wypędzona. Guido studiował nauki polityczne, historię oraz publicystykę we
Frankfurcie, Amsterdamie oraz Würzburgu. W 1975 roku doktoryzował się, a jego
praca nosiła tytuł „Debata i dyskusja pojed2
nawcza w SPD i USPD w latach 19171920”. Po studiach pracował w czasopismach „Frankfurter Allgemeine Zeitung”,
„Burda”, jak też w „Welt am Sonntag”.
W 1978 roku rozpoczął pracę w programie
drugim telewizji niemieckiej (ZDF), gdzie
od roku 1984 działał jako kierownik założonej przez niego redakcji „Historia czasu”
(Zeitgeschichte). Od tego czasu produkuje
on dla ZDF filmy dokumentalne, dysponując coraz większym budżetem na ten cel.
Fot. 1: Guido Knopp.
1
Dotychczas przetłumaczono na polski: Ludzie Hitlera (1999); Hitler - dziedzictwo zła (1999); Watykan:
władza papieży (2001); Kobiety Hitlera i Marlena (2002); Elita szpiegów (2004); SS - przestroga historii
(2004); Stalingrad (2007); Tajemnice XX wieku (2008).
2
Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands (Niezależna Socjaldemokratyczna Partia
Niemiec), wyodrębniła się z SPD (Socjalistyczna Partia Niemiec) w 1917 roku. Została rozwiązana w 1931
roku – przyp. red.
12
Wiadomości Historyczne
Relacje - dyskusje - konfrontacje
Merkantylne uprawianie
historii
Próbując ocenić jego dorobek, nie wolno zapominać, że chodzi tu o osobowość medialną, a nie
o historyka pracującego
żmudnie w zaciszu archiwów i bibliotek. Jego wieloczęściowe programy dokumentalne w ZDF (Hitler
– Bilans przywódcy Trzeciej
Rzeszy (1995), Pomocnicy
Hitlera (1996/98), Wojownicy Hitlera (1999), Kobiety
Hitlera i Marlene (2001),
Stalingrad (2003)) osiągnęły milionową oglądalność
3
w Niemczech i potwierdziły, że Knopp ma sprawną
rękę do kręcenia filmów
dla potrzeb niemieckiego
społeczeństwa.
W fachowych kręgach jego styl jest kojarzony z pojęciem „histotainment”.
Głosy krytyczne zawsze zarzucały mu powierzchowność przy jednoczesnym
wykorzystaniu narodowej
wrażliwości. Peter Kümmel
w ten sposób podsumował
głosy amerykańskich i niemieckich krytyków: „Filmy
Knoppa funkcjonowały jak
„odgrywane role, za pomocą
których Niemcy mogli się
4
pogodzić z ich dziadkami” .
Codzienność, historia „małego człowieka”, ma tutaj
Fot. 2. Okładka książki „SS przestroga historii”.
Fot. 3. Okładka książki „Tajemnice XX wieku”.
wyraźne
pierwszeństwo
wobec (często tylko jednokrotnie koncypowanej
i tym samym trudno dostępnej) politycznej historii strukturalnej. Dlatego
też serial dokumentalny
o holocauście („Holo5
kaust” – 2000) zanotował
wyraźny spadek oglądalności, w porównaniu z wynikami innych serii – jedynie 2,64 miliona widzów
w Niemczech.
W odpowiedzi na ten
regres, Knopp powiedział:
„Wysokie wyniki oglądalności osiąga się tylko wtedy,
gdy historię opowiada się
w oparciu o biografie.
Ubranie historii strukturalnej w formę przekonującą
dramaturgicznie i zarazem
prawdziwą, jak przy „Holokauście”, jest o wiele trud6
niejsze.” Historie muszą
się pozwolić zrozumieć
przez widza, ba – nawet
„dotknąć”. Nadają się
do tego bezpośrednie relacje naocznych świadków,
sugerujące widzowi: „W tej
sytuacji równie dobrze ja
mógłbym się znaleźć, gdybym żył w tamtych czasach.”
Dochodzi do tego także
inny czynnik – konkluzja:
7
Hitler sells! pasuje i łączy
się ze znacznie starszą
3
Por. Karsten Linne, Hitler jako kwotodawca. Medialne sukcesy Guido Knoppa, [w:] 1999 Zeitschrift für
Sozialgeschichte des 20. und 21. Jahrhunderts, 17 (2002/2), s. 95.
4
Peter Kümmel, Naród w maszynie czasu , [w:] Die Zeit, 10/2004 z 26.02.2004r.
5
Samowolna modyfikacja Knoppa słowa przejętego z jęz. angielskiego, chociaż niemieckie słowniki od
dawna podają słowo ‚Holocaust’ – por. Ole Frahm, Od Holocaust`u do Holokaust`u. Guido Knopp:
Przyswojenie wyniszczenia europejskich Żydów, [w:] 1999 Zeitschrift für Sozialgeschichte des 20. und 21.
Jahrhunderts, 17 (2002/2), s. 129.
6
Por. Thomas Röbke, Narrator historii [Der Geschichtserzähler], [w:] Hörzu, Nr. 22 z 25.5.2001, s. 108
(cytat Knoppa ibidem)
7
Hitler sells. Massmedia i historia, [w:] Erwachsenenbildung, 3 (2005), s. 121-123.
1/2010
13
Relacje - dyskusje - konfrontacje
maksymą, że wszystko co ma związek z militariami, jest gwarantem szybkiej sprzeda8
ży . Inne reportaże dokumentalne Knoppa
o papieżach Watykanu (1997) lub o kanclerzach Republiki Federalnej Niemiec
(1999) dawno nie miały takich wyników
i dlatego nie dziwi fakt, że Knopp wraz ze
swoim najnowszym dokumentem (Wehrmacht (2007)) znów powrócił na dawny
„dobry tor”.
Ujęciu historii – według własnej wizji
Knoppa – dla szerokiej grupy ludzi
9
(w szczególności klasy średniej i niższej)
w zasadzie nie można nic zarzucić. Wręcz
odwrotnie, nawet dokładnie tego należy
być świadomym: historia musi według niego być, szczególnie jeśli chodzi o przekaz
wydarzenia historycznego, uchwytna, zajmująca i w miarę możliwości skonstruowa10
na nawet jak film kryminalny . Ponadto
Knopp w swoich dokumentalnych obrazach o Trzeciej Rzeszy podążał za jasno
wytyczoną linią, nadając zawsze wyraz swojemu własnemu podstawowemu przekonaniu („Tak zwana Trzecia Rzesza nie byłaby
bez niego [Hitlera – przyp. aut.] do pomyślenia. Bez niego wszystko by się rozpadło,
on był sprawcą przy biurku numer je11 12
den.” ). Sukces koncepcji Knoppa opiera się w dużej mierze na około 30-osobowym zespole redakcyjnym, który gromadzi
(często wcześniej niepublikowany) mate-
riał archiwalny z całego świata, opracowuje
go i dokonuje perfekcyjnej inscenizacji.
Ów sukces dostarcza poważnym, profesjonalnym historykom w Niemczech również swoiste świadectwo ubóstwa, ponieważ
wyrażali oni ciągle krytykę pod adresem
stylu dokumentacyjnego Knoppa, jednakże
z drugiej strony nie udało im się przeciwstawić knoppowskiej koncepcji historii jakiegokolwiek innego poważnego kontrargumentu w programie telewizyjnym. Do dziś
nie uważa się w Niemczech za konieczne,
by profesjonalni historycy recenzowali filmy dokumentalne poświęcone historii czy
13
to w telewizji, czy w internecie .
Książki Guido Knoppa
Książki Knoppa, o których wspomniano
na wstępie, są w gruncie rzeczy jedynie dodatkiem do filmów dokumentalnych. Powstały one podczas prac badawczych
nad materiałami dokumentalnymi, poniekąd jako produkt uboczny. Były wprawdzie
publikowane pod redakcją Knoppa, wychodziły jednak najczęściej spod pióra jednego
z jego współpracowników lub profesjonal14
nego autora . Wprawdzie Knoppowi i jego
współpracownikom nie zdarzały się błędy
co do treści materiału, jednak prace te nie
mają żadnej własnej wartości badawczej,
tkwią w sferze powierzchowności i częścio15
wo pomijają nowe tendencje badawcze.
8
Szczególnie, gdy komentarze, wywiady i wybór scen w sposób podprogowy stwarzają więź („My”)
z żołnierzami, a w szczególności z niemieckim Wehrmachtem. – Por. Wulf Kansteiner, Radykalizacja niemieckiej pamięci w wieku jej komercjalnej reprodukcji. Hitler i „Trzecia Rzesza” w filmach dokumentalnych
autorstwa Guido Knopp’a, [w:] Zeitschrift für Geschichtswissenschaften 51 (2003), s. 634.
9
Knopp: „Chcę i muszę dotrzeć o godz. 20:15 do pracownika Werkbanku, który normalnie ogląda raczej
RTL. Moje filmy powinny nastrajać i być atrakcyjne – i nie powinny powodować niespokojnego snu.“ – cytat
z: Filmy dokumentalne Guido Knoppa porywają miliony. W rozmowie TV Today pracownik ZDF wyjaśnia
cele swojej pracy, [w:] TV-Today z dnia 20.3.1998.
10
Guido Knopp, Historia w telewizji. Perspektywy praktyki,[w:] Geschichte im Fernsehen. Ein Handbuch,
wyd. przez Guido Knopp i Siegfried Quandt, Darmstadt 1988, s. 2.
11
Knopp, Między wojną a pokojem: Zeitgeschichte im ZDF 1989 [Zwischen Krieg und Frieden:
Zeitgeschichte im ZDF 1989], [w:] ZDF-Jahrbuch 1989, s. 80-84, tu: s. 81.
12
Por. Kansteiner, s. 638.
13
Por. Edgar Wolfrum, Medializacja mas dnia 17 czerwca 1953r. [Die Massenmedialisierung des 17. Juni
1953], w: Aus Politik und Zeitgeschichte (B 40-41/2003); Źródło internetowe: http://www.bpb.de/
publikationen/D1ZO0X.html dnia 14.07.2008 r.
14
Kansteiner, s. 639.
15
Frahm, Od holocaustu do holokaustu [Von Holocaust zu Holokaust], s. 132.
14
Wiadomości Historyczne
Relacje - dyskusje - konfrontacje
Wśród nich znajdują się niektóre bestsellery – książki,
za które chętnie się chwyta
przy okazjach urodzinowych czy bożonarodzeniowych. Przy czym również
w tym miejscu można by zadać sobie pytanie, dlaczego
poważni, niemieccy historycy uniwersyteccy nie potrafią napisać ambitnej pracy,
by dostarczyć publikacjom
Knoppa nowych treści; pracy, która odbiłaby się szerokim echem, tak jak tego dokonał na przykład Ian
Kershaw ze swoją „Biogra16
fią Hitlera” .
procesu powstawania książki (mowa jest przynajmniej
o ponad 1000 wywiadów)
– oraz sugeruje tym samym
wyważony,
obiektywny
sposób postrzegania zagadnienia.
Przy kartkowaniu poszczególnych artykułów
czytelnik nie może jednak
oprzeć się wrażeniu, że
określone
wydarzenia
z ostatnich miesięcy drugiej
wojny
światowej
(zbrodnia w Nemmersdor19
f , zatonięcie statku „Wil20
helm Gustloff” , zajęcie
Wrocławia, masowe gwałty dokonywane przez ArFot. 4: Okładka książki „Stalingrad”
Knopp i jego sposób promię Czerwoną, mordy kowadzenia narracji
biet i dzieci) zostały
Gdy przyjrzymy się bliżej publikacjom opracowane jednostronnie, w celu wywołaGuido Knoppa, zauważymy zdolność szyb- nia dużego oddziaływania na widza, a także
kiego „zatapiania się” w dany temat. Knopp nie wykazują prawie żadnych podstaw na21
oferuje wiele materiału zdjęciowego oraz ukowych . Mimo, że cytaty z wykorzystaw brawurowy sposób podąża za postawio- nych wywiadów są oczywiście wstrząsające,
nym przez siebie postulatem porywającego nie różnią się one jednak od siebie zbyt
17
dziennikarstwa kryminalnego . Weźmy znacznie: ludzie zostali wywłaszczeni, skaza przykład wydane w 2001 roku dzieło towani, zgwałceni, zamordowani. To czego
„Wielka ucieczka. Los wypędzonych” („Die doświadczyli i co zobaczyli musiało pozoGroße Flucht. Das Schicksal der Vertriebe- stawić u ocalałych głębokie rany, które
nen”). Knopp, który odpowiada za każdy u wielu z nich na skutek zaznanego okruz sześciu przyczynków jako współautor, cieństwa przypuszczalnie do dnia dzisiejwspomina w przedmowie, że jest „wdzięcz- szego nie mogą się zabliźnić. Takie wyznany, iż wywiady były przeprowadzane nie tylko nia prawie zawsze wypadają bardzo
z Niemcami, lecz także z Rosjanami, Polaka- wzruszająco ze względu na ich osobisty
18
mi, Czechami i Ukraińcami” , w trakcie charakter.
16
Martin Spiewak, Ratujcie się sami, w przeciwnym razie nikt tego nie uczyni [Rettet euch selbst, sonst tut
es keiner], [w:] Die Zeit, z 22 kwietnia 2004r. Ian Kershaw, Hitler, t. 1-2, Poznań 2001-2003.
17
Guido Knopp, Historia w telewizji. Perspektywy praktyki [Geschichte im Fernsehen. Perspektiven der
Praxis], [w:] Geschichte im Fernsehen. Ein Handbuch, wyd. przez Guido Knoppa i Siegfried`a Quandt`a,
Darmstadt 1988, s. 2.
18
Wielka ucieczka, 2001, s. 8-9.
19
Rzeź mieszkańców wsi Nemmersdorf (obecnie Majakowskoje) dnia 22 X 1944 roku. Wykorzystana
przez propagandę nazistowską stała się symbolem zbrodni radzieckich w Prusach Wschodnich – przyp. red.
20
Niemiecki statek wycieczkowy noszący imię zamordowanego w 1936 roku członka NSDAP. Zatopiony
30 I 1945 roku przez radziecką łódź podwodną w trakcie przewożenia uciekinierów z Prus Wschodnich. Na
jego pokładzie zginęło kilka tysięcy osób – przyp. red.
21
Wzmianki o niemieckich zbrodniach wojennych, które wcześniej przez lata były popełniane na
słowiańskiej ludności na podbitych terenach (ibidem, s. 300-301), nadzwyczaj rzadko są publikowane.
1/2010
15
Relacje - dyskusje - konfrontacje
Rozważne relacje, jak ta wypowiedziana przez Bolko, Grafa von Hochberg („To
była strata ich dóbr i utrata ojczyzny. Myślę,
że gorszego losu jako skutku wojny nie można sobie wyobrazić. Jednak nie można szukać winnych tam, gdzie teraz mieszkają ludzie, którzy otrzymali te ziemie, a więc wśród
Polaków. Trzeba dostrzegać związki przyczy22
nowe [...]” ), znajduje się tu rzadko.
Knopp inscenizuje (okrutną) historię bardzo plastycznie. Czytelnik nadaremnie będzie szukać obiektywnych tabel lub zestawień określonych faktów. Do tego książka
wychodzi bez przypisów i komentarzy. Bazuje w dużej części na wywiadach i fotogra23
fiach .
Próba oceny
Przekaz historii tego rodzaju jest żywy,
porywający i osobisty, ale skrywa w sobie
duże zagrożenie: ten, który wcześniej nie
został wystarczająco poinformowany lub
uświadomiony, przyjmuje mimowolnie
stronę podmiotu danej tematyki (w naszym
przypadku – uchodźców ze wschodnich obszarów Trzeciej Rzeszy).
Mówiąc ogólnie, w szczególności uczniowie i młodzież są z pewnością podatni
na taką romantyzację i mistyfikację historii, jak już to udowodnił Wulf Kansteiner
w oparciu o dokument Knoppa o Wehrmachcie: „Paradoksalnie efekty knoppowskiej telewizji może nie są takie pozytywne
i nieszkodliwe dla mniejszej części młodocianej publiczności, na której liczbę Knopp
wskazuje ze szczególną dumą, a która nie
mogła być przecież świadkiem dotychczas
najbardziej samokrytycznej fazy niemieckiej
pamięci zbiorowej w latach 80-ych. Jeżeli nie
poznali oni – w szkole czy też w domu rodzinnym – samokrytycznego sposobu obchodzenia się z ciężarem przeszłości, co w zjednoczonych
Niemczech
wydaje
się
nieprawdopodobnym przynajmniej dla istotnej części młodzieży, wówczas nie mają możliwości uzyskania żadnych dodatkowych informacji, umożliwiających im wyrobienie
sobie przeciwwagi wobec knoppowskiej, ambiwalentnej gloryfikacji siły Narodowego Socjalizmu.
Z braku politycznych i estetycznych alternatyw nie powinno im tak łatwo przychodzić, jak to się stało ich starszym rodakom,
by wymieniać na krytyczne spojrzenie stanu
rzeczy chwilową identyfikację z perspektywą
prostych żołnierzy i politycznej elity Trzeciej
24
Rzeszy.”
Podsumowując należy stwierdzić, że
książki Guido Knopp`a, przetłumaczone
na język polski, jedynie względnie nadają
się do tego, by korzystać z nich na zajęciach
szkolnych. W połączeniu z poważniejszymi
studiami na temat XX wieku, w szczegól25
ności Trzeciej Rzeszy , publikowane wywiady, zdjęcia i filmy autorstwa Guido
Knoppa są jednakże godne polecenia jako
materiał ilustrujący.
Dr Grischa Vercamer jest historykiem-mediewistą, absolwentem Freie
Universität w Berlinie. Obecnie jest
pracownikiem Niemieckiego Instytutu
Historycznego w Warszawie.
Tłum. Krzysztof Wiśniewski
22
Ibidem, s. 211.
To samo dotyczy innych publikacji pod redakcją Knoppa.
24
Kansteiner, s. 647-648.
25
W tym miejscu należy wspomnieć o aktualnych niemieckich dziełach w przekładzie polskim: Wolfgang
Benz, Historia Trzeciej Rzeszy, Warszawa 2006; Ulrich Herbert, Werner Best: studium biograficzne: o radykalizmie, światopoglądzie i rozsądku 1903-1989, 2007.
23
16
Wiadomości Historyczne