indyWiduALnA terApiA poZnAWcZo

Psychoterapia 1 (168) 2014
strony: 69–78
Justyna Siemionow
Indywidualna terapia poznawczo-behawioralna
nieletnich
The individual cognitive-behavioral therapy of underage criminals
Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Pedagogiki,
Zakład Patologii Społecznej i Resocjalizacji
Kierownik: dr hab. Robert Opora, prof. UG
cognitive-behavioral
therapy
social rehabilitation
process
underage criminals
cognitive distortion
Autorka prezentuje możliwości zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej w pracy resocjalizacyjnej z nieletnimi niedostosowanymi
społecznie przebywającymi w instytucji opiekuńczo-wychowawczej
o charakterze otwartym, która to właśnie w takie umiejętności wyposaża
uczestniczących w niej pacjentów. Terapia poznawczo-behawioralna
identyfikuje dominujące przekonania u pacjentów, wskazując im, jaki
mają związek z ich emocjami oraz zachowaniem, co jest szczególnie ważne
w przypadku pracy z osobami naruszającymi normy społeczno-prawne.
Pacjent dość szybko odczuwa zmiany w swoim zachowaniu, otrzymując
pozytywne informacje zwrotne z otoczenia, co podtrzymuje jego motywację
do dalszej pracy nad sobą.
Summary: The article presents the discussion about cognitive-behavioral therapy in social
rehabilitation. The process of psychological changing is very complicated, especially if it is
associated with the socially maladjusted. There are many arguments for using cognitive-behavioral therapy in social rehabilitation process. Below are some of them: this kind of therapy
doesn’t take o lot of time, the rules are simple and clear for the patients, the patients can feel
changes quite quickly. The cognitive-behavioral therapy is one of the factors which can help
the minors adapt to being again a member of the society. This kind of therapy is the most
effective way of working with underage criminals.
Wprowadzenie
Zjawisko niedostosowania społecznego wśród nieletnich, szeroko opisane w literaturze przedmiotu między innymi przez takich autorów, jak: H. Machel [1], R. Opora [2], B.
Urban [3], J. Siemionow [4], cechuje znaczna dynamika, a także wieloczynnikowe uwarunkowanie ujęte w perspektywie biopsychospołecznej. Zakres pojęcia niedostosowania
społecznego odnosi się do tych zaburzeń emocjonalnych i zachowania, które w efekcie
doprowadzają do konfliktu jednostki z normami społecznymi oraz prawnymi. Pedagogika resocjalizacyjna stara się zintegrować dorobek różnych dyscyplin naukowych, w tym
szczególnie psychologii klinicznej, aby sformułować zasady i metody działania terapeutyczno-resocjalizacyjnego oraz profilaktycznego zarówno wobec nieletnich, jak i dorosłych
niedostosowanych społecznie [2, str. 15].
Czynniki leżące u podłoża zjawiska niedostosowania społecznego można podzielić
na cztery grupy ściśle powiązane ze sobą: biologiczne, związane z funkcjonowaniem
70
Justyna Siemionow
i strukturą środowiska rodzinnego, dotyczące interakcji społecznych oraz związane z funkcjonowaniem poznawczym jednostki. Wskazany powyżej związek pomiędzy nimi dotyczy
m.in. tego, że praca w obszarze jednego z nich pociąga za sobą zmiany także i w innych
obszarach. W praktyce pedagogicznej ostatnich lat można zauważyć dwa główne i niestety
skrajne bieguny procesu resocjalizacji — pierwszy, który wprowadza wzrost represyjności
i karalności dla nieletnich sprawców przestępstw, oraz drugi, który skłania do nieustannej
wiary w człowieka i jego zdolności do zmiany, a także autonaprawy [5]. Oczywiście pomiędzy tymi dwoma biegunami znajduje się jeszcze wiele innych, które w różnym stopniu
zawierają elementy procesu resocjalizacji. Niezależnie od miejsca, w jakim są one zlokalizowane na osi zjawiska niedostosowania społecznego, powinny opierać się na zasadzie
indywidualnej diagnozy oraz podmiotowego podejścia do wychowanka, doboru metod
i form pracy zgodnych z ujawnianymi przez niego zarówno zasobami, jak i deficytami
w różnych obszarach funkcjonowania.
Wobec osób ujawniających zaburzenia zachowania stosuje się różne rodzaje terapii
oparte często na odmiennych założeniach teoretycznych. W pracy psychokorekcyjnej mogą
być podejmowane indywidualne oraz grupowe procedury behawioralne oraz poznawczo-behawioralne, które stanowią przedmiot rozważań w tym artykule. Poza indywidualnymi
interwencjami psychokorekcyjnymi praktykowane są także interwencje nakierowane na
środowisko społeczne sprawcy z zastosowaniem różnych podejść teoretycznych. O wyborze podejścia do jednostki antyspołecznej powinna decydować jego prognozowana
skuteczność [6]. Działania korekcyjne, skierowane na środowisko rodzinne wychowanka,
są ważnym elementem całego procesu resocjalizacji, szczególnie wówczas, gdy nieletni
przebywa w instytucji opiekuńczo-wychowawczej, przygotowującej go do powrotu do
macierzystego środowiska. Ten ważny aspekt działalności terapeutycznej nie jest jednak
podejmowany w prezentowanym artykule.
Spośród rozmaitych oddziaływań psychokorekcyjnych stosowanych wobec nieletnich
sprawców przestępstw, część z nich okazała się bardziej skuteczna niż inne. Z przeprowadzonych analiz wynika, że skuteczne oddziaływania psychokorekcyjne wobec nieletnich
powinny cechować się ograniczeniem w czasie, koncentracją na jednym, wybranym
problemie, zawierać elementy behawioralne — dające odczuć podopiecznemu, że proponowane mu rozwiązania działają i mogą być dla niego samego odpowiednie — zwracać
uwagę na procesy poznawcze i powiązane z nimi stany emocjonalne [7]. Powyższe kryteria spełniają oddziaływania poznawczo-behawioralne, stąd też w dalszej części artykułu
przedstawione zostaną możliwości zastosowania tego typu oddziaływań wobec nieletnich,
niedostosowanych społecznie, chłopców przebywających w Młodzieżowym Ośrodku
Wychowawczym.
Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w resocjalizacji nieletnich
W pracy terapeutycznej z osobami niedostosowanymi społecznie najistotniejsze założenia
to zwiększenie ich samokontroli oraz identyfikacji własnych emocji, jak również powiązanych
z nimi zachowań. Kolejnym argumentem przemawiającym za wykorzystaniem założeń teorii
poznawczo-behawioralnej w resocjalizacji jest to, że koncentruje się ona przede wszystkim
na jednostce, a nie na społeczeństwie. Działania podejmowane w środowisku są jednym
Terapia poznawczo-behawioralna nieletnich
71
z filarów procesu resocjalizacji i powinny być spójne z zadaniami realizowanymi w instytucji opiekuńczo-wychowawczej, a także wzmacniać wypracowane tam efekty. Podobnie
resocjalizacja ma za zadanie wpływać na zmianę jednostek niedostosowanych społecznie,
aby nie powracały one do niepożądanych zachowań. Pedagog, terapeuta resocjalizacyjny
swoją osobą, wiedzą i umiejętnościami stara się pomóc zmienić określone zachowania tak,
by dana osoba mogła realizować swoje potrzeby i zamierzenia bez wchodzenia w konflikt
z prawem i powszechnie przyjętymi normami społecznymi [6].
Podstawowe założenia terapii poznawczo-behawioralnej, przyjęte w pracy z osobami
o zaburzonej socjalizacji, są następujące:
— myśli prowadzą do określonych emocji i zachowań;
— zaburzenia emocjonalne mają swój początek w negatywnie zniekształconym myśleniu;
— zaburzenia emocjonalne można leczyć, zmieniając sposób (styl) myślenia jednostki [8].
Podejście poznawczo-behawioralne łączy dwie koncepcje terapeutyczne: behawioryzm, który koncentruje się na obserwowalnym zachowaniu, oraz koncepcję poznawczą
uwzględniającą model przetwarzania informacji oraz styl myślenia pacjenta. Model pracy
psychokorekcyjnej w omawianym podejściu wykorzystuje związek istniejący między
przekonaniami, emocjami oraz zachowaniem. W koncepcji poznawczo-behawioralnej
zwraca się szczególną uwagę na interakcję pomiędzy wewnętrznym światem jednostki
a jej zewnętrznym środowiskiem. Zachowanie traktowane jest jako wynik wzajemnego
oddziaływania czynników osobistych i sytuacyjnych [9]. Model pracy terapeutycznej,
oparty na założeniach klasycznej pedagogiki resocjalizacyjnej, koncentrował się wyłącznie
na deficytach podopiecznych, ich przeszłości, upatrując źródeł nieprzystosowawczego
funkcjonowania praktycznie w nich samych. Stąd też izolowano jednostki nieprzystosowane
społecznie, odcinano je od środowiska, pozbawiając z nimi kontaktu, stosując metody oparte
na tzw. ekonomii punktowej, co w konsekwencji doprowadzało jedynie do dostosowania
podopiecznych do nowych warunków, a nie realnej zmiany w ich zachowaniu.
W ujęciu poznawczo-behawioralnym podkreśla się, że jeżeli zamierzamy osiągnąć
długotrwałą poprawę w psychospołecznym funkcjonowaniu podopiecznych, to drogą do
tego celu jest zmiana ich sposobu myślenia. Dlatego też celem poznawczej restrukturyzacji
jest pokazanie osobom niedostosowanym społecznie, jak mogą zmienić przekonania z antyspołecznych na prospołeczne, koncentrując się na treściach myśli [9, str. 15]. Poznawcza
restrukturyzacja przeprowadza nieletnich przez proces świadomego rozpoznawania myśli, uczy identyfikacji konkretnych przekonań, a następnie pokazuje związek tych myśli
z emocjami, których doświadczają. W grupie nieletnich niedostosowanych społecznie
pojawiają się liczne bariery w trakcie prowadzenia tego typu działań. Pierwszą i najbardziej
istotną jest ograniczona sprawność intelektualna wychowanków, zdecydowana większość
podopiecznych ma liczne deficyty poznawcze związane z niesystematyczną realizacją obowiązku szkolnego, a także z brakiem odpowiedniej stymulacji poznawczej w środowisku
rodzinnym. Stąd też, we wspomnianym procesie poznawczej restrukturyzacji, powinno
się brać pod uwagę możliwości intelektualne podopiecznych, stosując m.in. proste jednoskładnikowe komunikaty i instrukcje, dostępne pacjentowi słownictwo — które może
zostać wyjaśnione na początku każdej sesji — tworząc tzw. słownik terapeutyczny. Jest
72
Justyna Siemionow
to istotne szczególnie w pracy nad zrozumieniem emocji złożonych. Interwencje terapeutyczne powinny zatem prowadzić do restrukturyzacji procesów myślowych u nieletnich
niedostosowanych społecznie, a także wyposażać ich w poznawcze umiejętności przydatne
w podejmowaniu decyzji oraz rozwiązywaniu problemów dnia codziennego.
Zasady indywidualnej terapii psychologicznej w ujęciu poznawczo-behawioralnym
Terapia poznawczo-behawioralna koncentruje się na dwóch elementach związanych
ze stylem myślenia jednostki, tzn. na myślach automatycznych oraz dominujących przekonaniach leżących u ich podstaw.
W swojej pracy J. Beck [10] podaje następujące zasady terapii poznawczej:
—zasada konceptualizacji problemu pacjenta, która jest dynamicznie tworzona w czasie
kolejnych spotkań i systematycznie ewaluuje;
— zasada budowania pozytywnej relacji między podopiecznym a terapeutą;
— zasada aktywnego udziału w terapii, zaangażowanie podopiecznego w proces terapeutyczny;
— zasada jasnego i konkretnego celu, któremu podporządkowane są spotkania terapeutyczne, poświęcone rozwiązywaniu wskazanego wcześniej problemu;
— zasada orientacji na tu i teraz — przeszłość jest ważna, ale zamknięta, nie można jej
zmienić;
— zasada edukacji podopiecznego, uświadomienie mu, że ma wpływ na swoje myśli oraz
ich interpretację, że może zapobiegać negatywnym stanom emocjonalnym.
— zasada ograniczenia w czasie: terapia w chwili rozpoczęcia jest zaplanowana na
określoną liczbę sesji, ze wskazaną częstotliwością oraz długością trwania każdego
spotkania;
— zasada jasnego i konkretnego planu działania w trakcie każdego spotkania;
— zasada korzystania z różnych technik mających na celu zmianę wzorców myślenia,
a tym samym emocji i reakcji pacjenta.
Etapy indywidualnej pracy terapeutycznej
Zasadniczym celem interwencji terapeutycznej w nurcie poznawczo-behawioralnym
jest pomoc pacjentowi w jak najlepszym zrozumieniu siebie, kształtowaniu własnej samoświadomości oraz doskonaleniu samokontroli. Założenia te są możliwe do realizacji
dzięki stymulacji i rozwijaniu struktur poznawczych podopiecznych, a także zrozumiałym
dla nich kryteriom uzyskiwania wzmocnień i nagród. Terapeuta pomaga podopiecznym
rozpoznawać myśli i przekonania dysfunkcjonalne, które są źródłem ich wielu bieżących
trudności. Kształtowanie samokontroli, edukacja i eksperymentowanie, czyli samodzielne
doświadczanie nowych dla podopiecznych sytuacji, doznań, emocji, pozwalają zmodyfikować owe myśli i zastąpić je bardziej konstruktywnymi, które przyczynią się do wyeliminowania zachowań antyspołecznych [6, str. 147].
W zależności od rodzaju i zakresu problemów pacjenta, terapia rozpoczyna się od
fazy oceny, analizy jego sytuacji, ustalenia głównego problemu pacjenta oraz wspólnego
określenia celów terapeutycznych. Cele te mają charakter dynamiczny i zmieniają się
w trakcie terapii, którą najogólniej można podzielić na trzy etapy.
73
Terapia poznawczo-behawioralna nieletnich
Tab 1. Plan przebiegu indywidualnej terapii w nurcie poznawczo-behawioralnym.
Wychowanek lat 16, uczeń I klasy gimnazjum; długość pobytu w MOW 3 miesiące; główny
problem: brak akceptacji pobytu w ośrodku
Etap terapii
Zadania do realizacji
Początkowy
• Wspólne ustalenie celów terapii.
3-4 sesje, 45-60 min,
• Określenie zasadniczego problemu
pacjenta oraz problemów współistniejących.
jedna w tygodniu
• Nawiązanie i utrwalenie kontaktu
z terapeutą.
Planowane efekty
Pacjent aktywnie uczestniczy
w sesjach, realizuje wskazywane
tzw. prace domowe, rozumie cel
prowadzonych wobec niego działań;
akceptuje postawę terapeuty.
• Zbudowanie postawy otwartości
wobec terapeuty.
• Wzbudzenie motywacji do pracy nad
sobą.
• Wskazanie mocnych stron pacjenta
w kontekście działań terapeutycznych.
Środkowy
6-8 sesji, 45-60 min,
jedna w tygodniu
• Podtrzymywanie motywacji do
uczestnictwa w terapii i pracy nad
sobą.
Pacjent zauważa już sam pierwsze
efekty pracy nad sobą; stopniowo
wprowadza omówione w czasie
sesji techniki; w momencie spadku
• Identyfikacja dysfunkcyjnych przeko- motywacji i i zniechęcenia do pracy
nań oraz wynikających z nich stanów nad sobą daje wyraźne sygnały,
emocjonalnych.
co skłania terapeutę do dalszego
motywowania go.
• Poznanie i analiza związku: myśli
— emocje — zachowanie na konkretnych, zrozumiałych dla pacjenta
przykładach.
• Wskazanie systemu wzmocnień
mających motywujące znaczenie dla
pacjenta.
Końcowy
3-4 sesje, 45–60 min,
dwie w miesiącu
• Zebranie przydatnych dla pacjenta
strategii rozwiązywania bieżących
trudności.
• Planowanie swoich działań w dwóch
perspektywach: krótkoterminowej
i dłuższej.
• Opracowanie słownika emocji.
• Akceptacja dla swoich słabszych
stron i deficytów.
• Umiejętność korzystania ze swoich
zasobów.
źródło: opracowanie własne
Pacjent zna swoje podstawowe
błędy w myśleniu, potrafi skojarzyć
je z emocjami, które się wówczas
pojawiają; wie, że tzw. pozytywna
myśl na dany temat wywołuje pozytywne emocje; potrafi „wyjść”
z negatywnego stanu emocjonalnego; zna podstawowe i skuteczne
strategie radzenia sobie w trudnej
sytuacji.
74
Justyna Siemionow
Problemem nurtującym wychowawców oraz terapeutów jest odpowiedź na pytanie: jakie
czynniki determinują efektywność podejmowanych przez nich oddziaływań i jaki jest stopień
osiągniętej zmiany u osoby niedostosowanej społecznie? Zmiana zachowania z antyspołecznego
na prospołeczne nie jest spowodowana swobodnym rozwojem jednostki, lecz umożliwia ją
aktywny, zaplanowany i zamierzony proces resocjalizacji, na który składa się wiele powiązanych
ze sobą, ujętych całościowo, świadomie podejmowanych zadań wychowawczych, których celem
jest również eliminowanie negatywnego stosunku jednostki do oczekiwań społecznych [1].
Nieletni przebywając w instytucji opiekuńczo-wychowawczej ma praktycznie stały
kontakt z terapeutą. Oznacza to, że na bieżąco rozwiązywane są jego trudności, co jest
szczególnie istotne w początkowym okresie terapii.
Udział w spotkaniach terapeutycznych jest dobrowolny, często zdarza się, że podopieczny jest negatywnie nastawiony do tego typu działań. Zadaniem całego zespołu
wychowawczego pracującego z nieletnim jest systematyczne motywowanie go do pracy
nad sobą, wskazywanie mu określonych „korzyści” z udziału w terapii, jak również stałe
zwracanie uwagi na jego zaangażowanie oraz zmiany w zachowaniu.
Sesje terapeutyczne są zaplanowane i odbywają się wg określonego harmonogramu.
Terapeuta także wspiera i stale motywuje pacjenta do zmiany, stara się zwracać uwagę na
jego potrzeby emocjonalne. Wspomniana powyżej dostępność terapeuty to także czynnik,
który w istotnym stopniu może wzmacniać efekty i zmiany w zachowaniu pacjenta. Każde
spotkanie — np. przypadkowe na korytarzu czy w trakcie zajęć w szkole — to możliwość
przekazania podopiecznemu informacji o jego pozytywnym zachowaniu, o tym, że jest ono
doceniane i zauważalne także dla innych osób uczestniczących w procesie resocjalizacji.
Terapeuta powinien być w stałym kontakcie z pozostałymi osobami pracującymi z nieletnim; ważne jest, aby na bieżąco uwzględniać jego potrzeby. Efekty pracy terapeutycznej
zależą od stopnia spostrzegawczości terapeuty, a także od umiejętności wykorzystania
zdobytych informacji w bieżącej pracy psychokorekcyjnej [9].
Jednym z działań wpisanych w cały proces resocjalizacji jest psychoterapia indywidualna,
która wspólnie z pozostałymi zadaniami realizowanymi wobec konkretnego nieletniego zaowocuje pozytywnymi zmianami psychicznymi oraz interpersonalnymi. (Tab. 2 na nast. stronie).
W omawianym podejściu terapeutycznym akcentuje się poznawczą podatność człowieka na tworzenie specyficznych zniekształceń poznawczych, które sprzyjają określonym
objawom psychopatologicznym ujawniającym się na poziomie zachowania. Uznaje się, że
te zachowania o charakterze patologicznym wynikają z ukształtowania się dezadaptacyjnych znaczeń w ogólnym systemie wiedzy człowieka. Znaczenia te dotyczą jego samego,
otaczającego świata oraz przyszłości. Te trzy obszary, w obrębie których analizuje się myśli
i przekonania pacjentów, nazywa się triadą poznawczą [10]. Podejście poznawczo-behawioralne przypisuje osobistym schematom poznawczym odpowiedzialność za pojawiające
się trudności w obszarze zachowania i emocji. W literaturze przedmiotu można odnaleźć
także tezy dotyczące tego, że u osób przejawiających zaburzenia zachowania schematy
bardziej adaptacyjne i adekwatne do konkretnej sytuacji są czynnie hamowane przez
dominujące schematy dezadaptacyjne [10]. W trakcie terapii pracuje się z pacjentem nie
tylko nad zmianą określonych schematów poznawczych, ale także nad zwiększeniem ich
elastyczności. Umożliwi to mu dopasowanie się do specyficznych sytuacji i warunków,
które mogą zaistnieć; tym samym ma on szansę włączyć nowe elementy do już istniejącego
systemu swojej wiedzy ogólnej. (Tabela 3 na stronie 76).
75
Terapia poznawczo-behawioralna nieletnich
Trudności pojawiające się w trakcie indywidualnej terapii z podopiecznym
Tabela 2. Zastosowanie techniki „zysków i strat”. Pacjent — 16-letni chłopiec, 3 mies.
w MOW, jego główny problem: nie akceptuje pobytu w instytucji, jest negatywnie
nastawiony do wszelkich proponowanych mu działań
Przekonanie kluczowe: jestem tu w ośrodku z powodu złych decyzji innych ludzi.
Z pomocą terapeuty wychowanek wskazuje korzyści/pozytywne aspekty pobytu w ośrodku oraz to,
czego najbardziej mu brakuje
sesja nr 2
Zyski
chodzę do szkoły,
nic więcej
sesja nr 6
Straty
nie mam kontaktu
z kolegami,
z dziewczyną
nie ma mnie w domu
nie mogę nigdzie
wychodzić
muszę być stale z tymi
samymi osobami
tu jest nudno, monotonnie, nic się nie
dzieje
nie mogę stale korzystać z internetu
muszę uczestniczyć
w różnych zajęciach
muszę się uczyć
i odrabiać lekcje
wychowawca stale
mnie o coś pyta,
kontroluje, co robię
Zyski
Straty
poprawiłem swoje
tęsknię za domem, nie jestem
zachowanie, tak mówią z rodziną
wychowawcy
nie mam internetu w telefonie
mam sporo dobrych
i nie mogę stale z niego
ocen
korzystać
w szkole, dostaję
brakuje mi takiej swobody jak
nawet piątki
w domu; wychodziłem i wracakilkakrotnie startołem, kiedy chciałem
wałem już w różnych
zawodach sportowych
chodzę na basen
byliśmy na biwaku i
dwa razy w kinie
codziennie mam swój
dyżur i sprzątam w
pokoju
chodzę na kółko
turystyczne i na zajęcia
dodatkowe z matematyki
mam kieszonkowe
Zmienione przekonanie kluczowe: trafiłem do ośrodka z powodu własnych błędów, nie słuchałem mamy
i pedagoga ze szkoły, który ostrzegał mnie, że może to się tak skończyć
Źródło: opracowanie własne
76
Justyna Siemionow
Tabela 3. Przykłady schematów pozytywnych i negatywnych u 16-letniego wychowanka
po jednym cyklu terapii
Schematy negatywne
na „wejściu”
dotyczące samego siebie
dotyczące własnego ja
dotyczące otaczającej
rzeczywistości i zachodzących w niej zjawisk
dotyczące przyszłości
Schematy pozytywne
na „wyjściu”
najczęściej nic mi się nie udaje
w niektórych rzeczach
jestem dobry
jestem podejrzewany o rzeczy,
których nie zrobiłem
wychowawca sprawdza każdego,
kto był w pobliżu danego zdarzenia
tylko przemocą można coś osiągnąć
jeżeli rozwiązujesz swoje sprawy
używając siły, to inni się ciebie boją
ukończenie szkoły na nic mi się
nie przyda i tak będę bez pracy
po gimnazjum mogę uczestniczyć
w różnych kursach zawodowych
skończę w więzieniu jak mój ojciec
mam szansę na inne życie,
w znacznym stopniu to ono ode
mnie zależy
Źródło: opracowanie własne
Tabela 4. Wybrane trudności, które mogą pojawić się w trakcie terapii
Obszar interpersonalny związany z osobami uczestniczącymi w procesie terapii
Obszar organizacyjny
związany w funkcjonowaniem instytucji, w której
przebywa pacjent
• inne, atrakcyjne dla podopiecznego zajęcia odbywają
się w czasie zaplanowanych
indywidualnych sesji
• pozostali wychowankowie
np. idą z grupą na spacer
• nieobecność lub zmiana
terapeuty
• w trakcie psychoterapii jest
wiele dni wolnych,
np. ferie zimowe, zmieniających cykl pracy terapeutycznej
Źródło: opracowanie własne
pacjent
• samowolna ucieczka lub
oddalenie się
• brak motywacji do pracy
nad sobą
• niskie kompetencje poznawcze
• złe doświadczenia z udziału
w terapii, np. w poprzedniej
instytucji
terapeuta
• jest także wychowawcą
lub nauczycielem w ośrodku
— role mieszane
• będąc właśnie w innej roli
zawodowej, np. wychowawcy grupy, naruszy granice
prywatności podopiecznego
— może dojść do konfliktu,
który przeniesie się na grunt
terapeutyczny
Terapia poznawczo-behawioralna nieletnich
77
W trakcie pracy terapeutycznej podopieczny systematycznie uczy się, jak radzić sobie
z własnymi trudnościami, planuje strategie radzenia sobie z bieżącymi konfliktami, które
pojawiają się czy też mogą pojawić w jego życiu. Istotna w omawianym podejściu jest,
towarzysząca pacjentowi na każdym etapie terapii, orientacja przyszłościowa, perspektywiczne spojrzenie na swoje decyzje, przewidywanie konsekwencji swoich zachowań.
Na bieżąco, w związku z funkcjonowaniem zarówno samej instytucji wychowawczej, jak
i podopiecznego, mogą wystąpić określone trudności mające wpływ na przebieg terapii
(Tabela 4 na stronie 76).
Wskazywanie myśli automatycznych oraz rozpoznawanie zawartych w nich błędów myślowych to kluczowe zadanie w terapii poznawczo-behawioralnej. Poszczególni pacjenci popełniają zazwyczaj powtarzające się błędy w swoim myśleniu. Terapeuta pomaga im dostrzec
te błędy lub zniekształcenia poznawcze. Tłumaczy, że kiedy ludzie odczuwają negatywne
emocje, często pojawiają się u nich myśli, które w danej chwili wydają się wiarygodne, ale
po ich przeanalizowaniu okazuje się, że niezupełnie odpowiadają rzeczywistości, są nieprzydatne. Większość negatywnych myśli, które wywołują złe samopoczucie u podopiecznych,
jest zniekształcona i nierealistyczna [8]. Podopieczni uczą się, jak identyfikować te błędy
myślenia, w czasie terapii kojarzą negatywne nastroje z odpowiednimi myślami, a także
przekonaniami. Ważne jest, aby wychowankowie mieli wiedzę, że takie błędy w myśleniu
popełnia wiele osób, że jest to zjawisko dość powszechne, a przede wszystkim — możliwe do
zmiany. Poważną barierą w pracy z osobami niedostosowanymi społecznie jest występujące
u nich przekonanie, że nie mają wpływu na to, co się z nimi dzieje, że są osobami, które mają
„gorzej, pod górę”. Deficyt motywacyjny występujący u tego typu pacjentów bardzo często
powraca w trakcie zarówno terapii, jak i całego procesu resocjalizacji. Drobne niepowodzenie,
porażka jest przez nich wyolbrzymiana i otwiera drzwi z komunikatami: ja zawsze, ja nigdy,
ujawniającymi pewien determinizm życiowy, który zajmuje czołowe miejsce w systemie
wiedzy o sobie i świecie osób o zaburzonej socjalizacji.
Podsumowanie
Założenia teorii poznawczo-behawioralnej leżące u podstaw omówionej w artykule
terapii tworzą bardzo często podstawę, realizowanych wobec nieletnich niedostosowanych
społecznie, programów resocjalizacyjnych. Wynika to m.in. z tego, że związane z tym
nurtem techniki pracy z pacjentem są przede wszystkim praktyczne, tzn. łatwo je zastosować i włączyć do puli innych działań psychokorekcyjnych, są stosunkowo krótkotrwałe,
a więc dość szybko można zauważyć pierwsze zmiany, oraz skupione na wskazanym
wcześniej problemie. Odebranie informacji o pozytywnych zmianach w zachowaniu jest
dla pacjenta bardzo ważne, wzmacnia jego motywację do dalszej pracy nad sobą, pokazuje, że ma to sens, a przede wszystkim odbudowuje jego wiarę we własne możliwości.
Poznawczo-behawioralna koncepcja człowieka wydaje się zatem najbardziej użyteczna
na polu oddziaływań resocjalizacyjnych [2].
W ujęciu poznawczo-behawioralnym stosuje się wiele zewnętrznych technik, mających
spowodować u jednostki zmianę myślenia i zachowania. W resocjalizacji, podobnie jak
w omawianej koncepcji terapeutycznej, poprzez zastosowanie na początku zewnętrznych
interwencji dążymy do wypracowania wewnętrznie kontrolowanych procesów i zinternalizowania motywacji do zmiany [2, str. 132].
78
Justyna Siemionow
Podejście poznawczo-behawioralne ewoluowało w ciągu ostatnich lat, jego metamorfoza wydaje się podążać za zmieniającym się dziś człowiekiem. Zasady tworzące podstawę
terapii poznawczo-behawioralnej przedstawione w tym artykule są zbieżne z założeniami
współczesnej resocjalizacji — resocjalizacji twórczej, określającej zasoby jednostki niedostosowanej społecznie oraz wskazującej jej możliwości do trwałej i efektywnej zmiany.
Piśmiennictwo
1. Machel H. Wprowadzenie do pedagogiki penitencjarnej. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego;1994.
2. Opora R. Ewolucja niedostosowania społecznego jako rezultat zmian w zakresie odporności
psychicznej i zniekształceń poznawczych. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego;
2009.
3. Urban B. Agresja młodzieży i odrzucenie rówieśnicze. Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN;
2012.
4.Siemionow J. Niedostosowanie społeczne nieletnich: działania, zmiana, efektywność. Warszawa:
Wydawnictwo Difin; 2011.
5.Jędrzejko M. Resocjalizacja i terapia resocjalizacyjna w zderzeniu z nowymi tendencjami
przestępczymi i typami zachowań destrukcyjnych. W: Rejzner A, Szczepaniak P, red. Terapia
w resocjalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak; 2009, s. 57–79.
6. Opora R. Terapia poznawczo-behawioralna w resocjalizacji. W: Rejzner A, Szczepaniak P, red.
Terapia w resocjalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak; 2009, s. 138–149.
7.Kazdin AE, Kendall PC. Current progress and future plans for developing effective treatments:
Comments and perspectives. J. Clin. Child Psychol. 1998; 27: 217–226.
8. Curwen B, Palmer S, Ruddell P. Poznawczo-behawioralna terapia krótkoterminowa. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; 2006.
9. Opora R. Resocjalizacja, wychowanie i psychokorekcja nieletnich niedostosowanych społecznie.
Kraków: Wydawnictwo Impuls; 2010.
10. Beck JS. Terapia poznawcza. Podstawy i zagadnienia szczegółowe. Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego; 2005.
Adres: [email protected]