Krakowiak

Melodie i tańce ludowe, które wyszły poza swój region i stały się znane w różnych
stronach Polski, a nawet poza jej granicami - noszą nazwę tańców narodowych.
Tańce narodowe są przejawem kultury związany z określonym środowiskiem i
określoną funkcją narodową. Należą do nich:
Krakowiak:
Ojczyzną krakowiaka jest oczywiście ziemia krakowska. Obszar, na którym narodził się ten taniec
obejmuje sporą część dorzecza górnego lewego brzegu Wisły, a więc na zachodzie pasmo jury
krakowsko-częstochowskiej, południową część Wyżyny Małopolskiej, a na wschodzie po obu
stronach Wisły - zachodnią część kotliny krakowsko - sandomierskiej.
Budowa melodii krakowiaka jest symetryczna, o wyraźnie zarysowanych dwutaktowych frazach
muzycznych. Taniec posiada metrum 2/4 i charakterystyczne synkopowane rytmy. Krakowiaka
charakteryzuje szybkie tempo, pulsujący rytm, wzmacniany przez dzwoniące u pasów metalowe
kółka. Szczególnie znamienny dla krakowiaka jest właśnie rytm synkopowy. Zaznaczone są w nim
obydwie lub tylko słabsze części taktu, z mocniejszym akcentem na drugiej, słabszym na czwartej
ósemce.
Pod względem choreograficznym krakowiak składa się z dwóch części: cwału wykonywanego
zazwyczaj w ciągu 8 lub 16 taktów i następującej po nim figury (np. hołubce, krzesany,
porębiańska) tańczonej przez poszczególne pary.
Rytm krakowiaka występował u kompozytorów polskich i obcych
już w XVI i XVII wieku. Od końca wieku XVIII poprzez wiek XIX
i XX elementy krakowiaka weszły do twórczości wokalnej i
instrumentalnej polskich kompozytorów: J. Stefaniego, K.
Kurpińskiego, F. Chopina, S. Moniuszki, Z. Noskowskiego, I.
Paderewskiego, K. Szymanowskiego i innych.
Mazur:
Jest on wspomnieniem dawnej, wielkiej świetności i przepychu Rzeczpospolitej szlacheckiej.
Nazwa tańca pochodzi od Mazowsza, gdzie powstał. Jako taniec szlachty nie wydaje się sięgać
czasów dalszych jak Zygmunta III. Wcześniejszych śladów mazura, tak jak i oberka, szukać można
w tańcach o nazwach wyrwany, wyrwaniec. Pierwsze mazury, aż do 1825 r. były krótkie, liczyły
przeciętnie 16-32 taktów, a ich forma była zbliżona do tańców ludowych. Za czasów Stanisława
Augusta składał się tylko z dwóch części, z których druga była powtórzeniem pierwszej w
dominancie.
Mazur jest tańcem trójmiarowym, o dość jednolitym tempie. Jego
cechą charakterystyczną jest dwutaktowa (rzadziej trzytaktowa)
fraza muzyczna. Istotne znaczenie dla charakteru mazura ma
różnorodny sposób akcentowania. Jeżeli akcenty s± na raz i na
trzy, to wtedy jest bardziej żywy i zbliża się do oberka. Jeśli
akcentuje się słabą część taktu - mazur zbliża się charakterem do
kujawiaka. Mazury bliższe muzyce ludowej mają mniej
zróżnicowany obraz rytmiczny. Melodyka mazura jest
niespokojna, z ostro podkreślonymi i zarysowanymi motywami.
Wielka ilość figur tanecznych, najrozmaitszych rozwiązań przestrzennych oraz szybkie tempo
mazura, wymagają niezwykłej sprawności tancerzy. Jest to popis męskiej zręczności i
temperamentu, a zarazem elegancji, gracji i wdzięku kobiet. Poszczególne figury tańca, chociaż z
góry ułożone, są nasycone pełną inwencji improwizacją tancerza.
Szczególnie w wieku XIX rozbudowano symbolikę mazura.
Tańczono go w salonach wyłącznie przy muzyce instrumentalnej,
czyli jego charakter wyrażały figury i żywość ruchu. Jednak pieśń,
która się oddzieliła od mazura nie zaginęła w tej formie, czego
przykładem jest nasz hymn Mazurek Dąbrowskiego, Ostatni
Mazur, Mazur Chłopickiego i inne. Mazur, jako taniec polskiej
szlachty, pokazywany był też w operach, m.in. Moniuszki Straszny dwór, Halka. Niemal wszyscy nasi kompozytorzy
tworzyli pieśni i tańce w formie mazura. Najbardziej znany to
oczywiście Chopin. Również za granicą mazur znalazł
naśladowców "obcy jednak nie umieli się przejąć ożywiającym go
duchem, lubo udatne skądinąd pisali tańce" (O. Kolberg).
Polonez:
Polonez, inaczej taniec polski, rozpowszechniony w całej Europie, dawniej zwykle rozpoczynający
bale. U Włochów znany pod nazwą la polacca, u Francuzów la polonaise, które to określenie
wyparło rodzimą nazwę. U ludu wiejskiego i wśród drobnej szlachty nosił nazwę polskiego lub
wolnego i był tańczony tylko w czasie godów weselnych (zwykle podczas oczepin). Na Mazowszu
zwał się niegdyś pieszym, w Krakowskiem wielkim, gdy krakowiaka nazywano małym. Później
nazwa wielkiego przeszła i na samego krakowiaka. Inna często spotykana nazwa to chodzony.
Charakterem poloneza jest uroczysta powaga, więc ruchy jego są powolniejsze od ruchów innych
tańców w tempie 3/4, jak np: menueta czy sarabandy, od których odróżnia go również inne
akcentowanie. Polonez posiada metrum 3/4 i składa się zwykle z dwóch części po 6, 8, lub 10
taktów każda. W drugiej połowie XVIII w. dołączono część środkową, trio, również o dwóch
częściach, a niekiedy i dwa tria z kodą. Tempo w całym tańcu jest jednakowe - umiarkowane,
raczej wolne. Początek tańca rozpoczyna się zawsze na mocnej części taktu, akcent wypada na
mocnej i na słabej części taktu. Najbardziej charakterystyczny dla poloneza wieku XVIII - XIX jest
powtarzający się schemat rytmiczny, występujący przeważnie na początku okresów oraz schemat
rytmiczny kadencji na końcu okresów lub zdań, zawsze z wyraźnym akcentem na drugiej, słabej
części taktu. Kadencja w polonezie jest bardzo istotnym elementem tańca, jest muzycznym
podkładem do ukłonu, który jest wielokrotnie powtarzany w czasie tańca. Cechą charakterystyczną
wszystkich rytmów polonezowych jest stała, jednolita pulsacja rytmiczna sześciu ósemek w takcie,
sprawiająca wrażenie płynnie realizowanego ruchu z akcentem na "raz" i "dwa", podkreślanym
wydłużeniem nuty.
Ruch spokojny, opanowany, płynny, podkreślający umiar i kulturę zachowania się, nie pozbawiony
jednak dynamiki, przejawiającej się w postawie
Szczególnie
rozbudowaną
formę polonez osiągnął w
muzyce artystycznej. Rytm
poloneza stosowano i do
dłuższych
ustępów
muzycznych o charakterze
uroczystym i pompatycznym.
W ten sposób powstały
polonezy
koncertowe,
wariacje
na
tematy
polonezowe itp. Najlepszym
przykładem
są
polonezy
Chopina z najbardziej chyba
znanymi Polonezem As-dur
czy też Polonezem A-dur.
Należy również wspomnieć o
polonezach M. K. Ogińskiego,
będących odbiciem epoki i
ducha narodowego. Polonezy pisał również K Kurpiński, aczkolwiek do wielu z nich zakradł się
panujący wówczas styl Rossiniego. Polonezy pisali niemal wszyscy znakomitsi kompozytorzy
polscy i cudzoziemscy. Polonezy obcych kompozytorów różnią się jednak od polskiego
elementami formalnymi i charakterem. Utwory o charakterze poloneza można znaleźć również w
dziełach operowych, jak np. Fauście Spohra, Purytanach Belliniego, Halce Moniuszki.
Oberek:
Nazwa tańca pochodzi od słowa obracać się (obertas, zdrobniale oberek). Zdaje się być tańcem
powstałym na Kujawach, tam przynajmniej było niegdyś główne jego siedlisko. Stał się on tańcem
powszechnym w całej Polsce i to sprawiło, że nie nadano mu nazwy od jakiejś ziemi, jak w
przypadku krakowiaka, mazura czy kujawiaka. W wielu okolicach był jedynym tańcem ludu.
Oberek posiada metrum trójdzielne 3/8, przy
czym wszystkie trzy nuty taktu akcentowane są z
równą siłą lub akcent ten przenosi się na
którąkolwiek nutę (lub na dwie) taktu. Czasami
akcentuje się drugą i trzecią zostawiając pierwszą
słabą. Pierwsza własność daje mu poniekąd rytm
zdrobniałego poloneza (trzy krótkie równej siły
nuty, gdy polonez ma trzy długie). Stąd też w
Krakowskiem był nazywany drobnym. W
Płockiem nazywano go wyrwasem. Inne
spotykane nazwy to: drygant, zwijacz, okrągły.
Najważniejszą cechą oberka jest podkreślanie
akcentu wydłużoną wartością ostatniej nuty we
frazie lub, w oberkach bardzo szybko granych o
jednolitej rytmicznie i płynnej melodyce, ostre
zaakcentowanie ostatniej nuty w okresie.
Przeważają wirowe formy ruchu, Ruch szybki, lekki, "zwiewny", dynamiczny w momentach
przytupywania, pełen rozmachu w momentach przyklęków
Oberek wprowadził wiele ludowego żywiołu do muzyki narodowej. W muzyce artystycznej można
spotkać oberki w twórczości F. Chopina, H. Wieniawskiego, G. Bacewicz, R. Statkowskiego.
Oberki do tańca towarzyskiego, odbiegające od wzorów ludowych, komponowali O. Kolberg, L.
Lewandowski, K. Namysłowski, F. Dzierżanowski i inni.
Kujawiak:
Kujawiak jest tańcem pochodzenia ludowego o metrum 3/4, rytmice typu mazurkowego i wolnym
tempie. Jego nazwa pochodzi od Kujaw. Tańce o cechach muzycznych kujawiaka znane są w
Łęczyckiem i w Wielkopolsce. Rangę tańca narodowego zyskał późno. Nazwa kujawiak po raz
pierwszy pojawiła się w 1827 r., a z zapisami muzycznymi w 1830 r.
Melodie kujawiaków oparte są często na tonacjach molowych lub na skalach modalnych, przez co
są rozlewne i liryczne. Kujawiak, podobnie jak oberek, często poprzedzony wstępem o schemacie
rytmicznym granym na jednym dźwięku, będącym toniką lub dominantą tonacji.
Pomiędzy kujawiakiem a jego pierwowzorami ludowymi występuje wiele różnic. W kujawiakach
wiejskich znaleźć można znacznie więcej ukształtowań rytmicznych. Ukształtowania rytmiczne w
różny sposób podkreślają pierwszą lub drugą część taktu. Cechą charakterystyczną ugrupowań
rytmicznych jest też występowanie tempa rubato, polegającego na przesuwaniu drobnych wartości
rytmicznych wewnątrz taktu bez naruszenia metrum.
Inną charakterystyczną cechą kujawiaka wiejskiego
są stopniowe zmiany tempa z powolnego do bardzo
szybkiego, przy zachowaniu w zasadzie tej samej
melodii. Kujawiak wiejski występował jako pieśń
śpiewana i jako forma instrumentalna, przerywana
przyśpiewkami.
Kujawiak przeniknął do muzyki artystycznej w
XIXw. Istnieją kujawiaki komponowane na głosy
wokalne i instrumentalne. Elementy kujawiaka
spotkać można w utworach F. Chopina, H.
Wieniawskiego, F. Nowowiejskiego. Kujawiaki do
tańca komponowali K. Namysłowski, W. Osmański i
inni.