Odpowiedzialność deliktowa w prawie wybranych państw obcych

e-Monografie
Joanna Kuźmicka-Sulikowska
Odpowiedzialność deliktowa
w prawie
wybranych państw obcych
Wrocław 2011
Prace Naukowe
Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii
Uniwersytetu Wrocławskiego
Seria:
e-Monografie
Nr 10
Dostęp online: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/34500
Joanna Kuźmicka-Sulikowska
Odpowiedzialność deliktowa
w prawie
wybranych państw obcych
Wrocław 2011
Komitet Redakcyjny
Przewodniczący – prof. dr hab. Leonard Górnicki
Członek – dr Anna Trzmielak-Stanisławska
Członek – mgr Bożena Górna
Recenzent: prof. dr hab. Andrzej Śmieja
Publikacja ukazała się dzięki wsparciu finansowemu Dziekana WPAiE
© Copyright by Joanna Kuźmicka-Sulikowska
Korekta:
Ewa Gałyga-Michowska
Skład i opracowanie techniczne:
Agnieszka Kalota, Tomasz Kalota eBooki.com.pl
Wydawca
Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa
ISBN 978-83-61370-48-2
Spis treści
Wprowadzenie.................................................................................................... 9
Rozdział I.......................................................................................................... 13
Odpowiedzialność deliktowa w prawie francuskim..................................... 13
I. Zagadnienia ogólne......................................................................................... 13
II. Odpowiedzialność za czyn własny................................................................ 18
III. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez rzeczy............................. 28
1. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zachowania zwierząt..... 48
2. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone na skutek zawalenia się
budynku...................................................................................................... 50
3. Odpowiedzialność za szkody będące wynikiem wypadków drogowych... 53
4. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez produkty niebezpieczne... 58
IV. Odpowiedzialność za czyn cudzy................................................................ 66
1. Odpowiedzialność nauczycieli za uczniów................................................ 68
2. Odpowiedzialność rodziców za dzieci....................................................... 70
3. Odpowiedzialność rzemieślników za czeladników.................................... 74
4. Odpowiedzialność zwierzchnika za podwładnego..................................... 75
Rozdział II........................................................................................................ 83
Odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych
w prawie niemieckim................................................................................. 83
I. Uwagi ogólne.................................................................................................. 83
II. Klauzula generalna zawinionego naruszenia dóbr (§ 823 ust. 1 BGB)........ 91
1. Dobra chronione na podstawie § 823 ust. 1 BGB...................................... 92
1.1. Życie, ciało, zdrowie............................................................................ 92
1.2. Wolność................................................................................................ 95
1.3. Własność.............................................................................................. 95
1.4. Inne prawa............................................................................................ 96
1.5. Prawa ramowe...................................................................................... 98
1.5.1. Ogólne prawo do osobowości........................................................... 98
1.5.2. Prawo do rozpoczynania i prowadzenia działalności gospodarczej.99
2. Bezprawność............................................................................................. 101
2.1. Naruszenie dóbr i praw wymienionych expressis verbis
w § 823 ust. 1 BGB a naruszenie praw ramowych............................ 101
2.2. Doktryna bezprawności skutku a doktryna bezprawności
zachowania........................................................................................ 105
2.3. Bezprawność zaniechania ................................................................. 110
2.4. Bezprawność względna...................................................................... 110
2.5. Okoliczności usprawiedliwiające (Rechtfertigungsgründe).............. 111
2.5.1. Obrona konieczna........................................................................... 111
2.5.2. Stan wyższej konieczności (Notstand)........................................... 114
2.5.3. Samopomoc (Selbsthilfe)................................................................ 118
2.5.4. Zgoda poszkodowanego (Einwilligung des Verletzten).................. 121
2.5.5. Inne okoliczności usprawiedliwiające............................................ 125
3. Zdolność do zawinienia (Verschuldensfähigkeit)..................................... 126
4. Odpowiedzialność na zasadzie słuszności................................................ 128
5. Wina . ....................................................................................................... 130
III. Klauzula generalna zawinionego naruszenia ustawy ochronnej................ 136
IV. Klauzula generalna umyślnego wyrządzenia szkody w sposób
sprzeczny z dobrymi obyczajami............................................................... 142
V. Poderwanie zaufania co do zdolności kredytowej....................................... 147
VI. Naruszenie wolności seksualnej ............................................................... 152
VII. Odpowiedzialność zwierzchnika za szkody wyrządzone
przez pomocników................................................................................... 154
VIII. Odpowiedzialność zobowiązanego do nadzoru za szkody
wyrządzone przez jego podopiecznych................................................... 165
IX. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta...................... 170
X. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zawalenie się budowli... 178
XI. Odpowiedzialność urzędnicza (Amtshaftung) i odpowiedzialność
państwa (Staatshaftung)............................................................................. 182
1. Odpowiedzialność za działania o charakterze władczym......................... 182
2. Odpowiedzialność urzędnika i państwa za działania niemające
charakteru władczego............................................................................... 189
3. Odpowiedzialność biegłych sądowych..................................................... 190
XII. Odpowiedzialność za produkt.................................................................. 192
XIII. Odpowiedzialność za wypadki drogowe ............................................... 200
XIV. Inne wybrane przypadki zaostrzonej odpowiedzialności........................ 210
Rozdział III..................................................................................................... 219
Podstawy przypisania odpowiedzialności za czyny niedozwolone
w prawie angielskim................................................................................. 219
I. Zagadnienia ogólne....................................................................................... 219
II. Zdolność do ponoszenia odpowiedzialności deliktowej............................. 230
1. Państwo i jego urzędnicy.......................................................................... 230
2. Działania wymiaru sprawiedliwości......................................................... 230
3. Małoletni................................................................................................... 232
4. Małżonkowie............................................................................................ 235
5. Jednostki organizacyjne. Osoby prawne................................................... 235
6. Osoby chore psychicznie.......................................................................... 236
III. Sposoby obrony (defences), czyli okoliczności wyłączające
odpowiedzialność deliktową...................................................................... 237
1. Zgoda poszkodowanego (consent; volenti non fit iniuria)....................... 237
2. Polityka społeczna (public policy). Bezprawność (illegality) ................. 240
3. Błąd (mistake)........................................................................................... 242
4. Wypadek nie do uniknięcia (inevitable accident)..................................... 243
5. Działanie Boga (Act of God).................................................................... 244
6. Obrona prywatna (private defence).......................................................... 244
7. Konieczność (necessity)........................................................................... 245
8. Przymus (duress)...................................................................................... 246
9. Upoważnienie ustawowe (statutory authority)......................................... 247
10. Wina poszkodowanego (contributory negligence)................................. 248
IV. Rodzaje czynów niedozwolonych.............................................................. 249
1. Delikt niedbalstwa (the tort of negligence).............................................. 249
2. Wyrządzenie krzywdy na osobie.............................................................. 270
3. Złamanie obowiązku nałożonego ustawą (the breach
of statutory duty) ..................................................................................... 273
4. Nadużycie władzy..................................................................................... 279
5. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta..................... 280
6. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez produkty
niebezpieczne (liability for defective products)....................................... 283
7. Czyny niedozwolone skierowane przeciwko rzeczom............................. 291
7.1. Przywłaszczenie (conversion)............................................................ 291
7.2. Naruszenie czyichś praw do rzeczy (trespass to goods).................... 292
7.3. Nieuprawnione wkroczenie na cudzy teren (trespass to land).......... 293
8. Zakłócenia korzystania z własności ziemskiej......................................... 294
9. Odpowiedzialność z tytułu niebezpiecznej działalności.
Strict Liability (Rylands v. Fletcher)........................................................ 302
10. Odpowiedzialność za nieruchomości..................................................... 306
11. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez inne osoby
(vicarious liability)................................................................................. 318
13. Zniesławienie (defamation).................................................................... 323
Podsumowanie................................................................................................ 331
Wykaz literatury........................................................................................... 351
Wprowadzenie
Niniejsza książka dotyczy problematyki kształtu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych (odpowiedzialności deliktowej) w prawie wybranych państw europejskich, to jest w prawie francuskim, niemieckim i angielskim. Te porządki prawne
zostały wybrane nieprzypadkowo. Stanowią one bowiem reprezentatywne przykłady
trzech funkcjonujących w państwach europejskich modeli systemów odpowiedzialności
z tytułu czynów niedozwolonych, odpowiednio: jednej klauzuli generalnej (Francja),
pluralizmu ograniczonego (Niemcy) i pluralizmu nieograniczonego (Anglia)1.
W Rozdziale I dokonano charakterystyki zasad odpowiedzialności deliktowej funkcjonujących w prawie francuskim. Jest to regulacja najbliższa unormowaniom zawartym
w polskim kodeksie cywilnym, co zresztą nie dziwi wobec faktu, że nasz kodeks był
wzorowany na rozwiązaniach francuskich. Także zatem i tu mamy do czynienia z jedną
klauzulą generalną, statuującą odpowiedzialność za własne czyny, opartą na zasadzie
winy oraz z zaliczeniem do kategorii czynów niedozwolonych właściwie takich samych
zdarzeń będących źródłem szkody, jak w prawie polskim. Dlatego też oprócz odpowiedzialności za czyn własny omówiono przypadki odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez rzeczy, przez zachowania zwierząt, na skutek zawalenia się budynku, będące wynikiem wypadków drogowych, wyrządzone przez produkty niebezpieczne oraz
czyny innych osób, w tym kwestie odpowiedzialności nauczycieli za uczniów, rodziców
za dzieci, rzemieślników za czeladników oraz zwierzchnika za podwładnego. Podkreślono przy tym m.in. inne niż przyjmowane w doktrynie polskiej ujęcie winy, którym
w cywilistyce francuskiej obejmuje się zarówno element obiektywny w postaci szeroko
rozumianej bezprawności, jak i element subiektywny. Wskazano również rozbudowaną
i długotrwałą niekiedy ewolucję poglądów doktryny i orzecznictwa co do tego, na jakiej
zasadzie powinna być oparta odpowiedzialność w przypadku niektórych deliktów, a także fakt, że do dnia dzisiejszego w kilku przypadkach nadal brak jest zgodności stanowisk w tej kwestii.
1
Takiej klasyfikacji dokonują m.in. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Deliktowa odpowiedzialność za własne czyny w prawie cywilnym krajów europejskich, KPP 1998, z. 2, s. 209; D. Leczykiewicz, Czyny niedozwolone w prawie angielskim, PiP 2004, z. 8.
-9-
Joanna Kuźmicka-Sulikowska
Rozdział II traktuje o odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych w prawie niemieckim. Z uwagi na jej daleko niekiedy idącą odmienność od uregulowań funkcjonujących w prawie polskim, problematykę tę omówiono bardziej szczegółowo, wraz
z przedstawieniem przesłanek odpowiedzialności za poszczególne delikty, tak, aby wiadomo było, o czym dokładnie jest mowa i ewentualnie z jakim czynem niedozwolonym
uregulowanym w prawie polskim można sensownie dokonywać porównań. Niemiecki
kodeks cywilny przewiduje system trzech klauzul generalnych, to jest zawinionego naruszenia dóbr (§ 823 ust. 1 BGB), zawinionego naruszenia ustawy ochronnej (§ 823
ust. 2 BGB) i umyślnego wyrządzenia szkody w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami (§ 826 BGB). Zostały one przedstawione stosunkowo szczegółowo, a zwłaszcza na
tle pierwszej z nich uwypuklono tak ważkie kwestie jak bezprawność i wina. Odnośnie
do pierwszej z nich rozważono m.in. problematykę odmiennego ujmowania bezprawności w przypadku naruszenia praw wymienionych expressis verbis w § 823 ust. 1 BGB,
a innego w razie naruszenia praw ramowych, przedstawiono założenia i konsekwencje
prawne doktryny bezprawności skutku i doktryny bezprawności zachowania, a także
zagadnienie bezprawności zaniechania i bezprawności względnej. Omówiono również
okoliczności wyłączające bezprawność, określane w cywilistyce niemieckiej mianem
okoliczności usprawiedliwiających, np. obronę konieczną, stan wyższej konieczności,
samopomoc czy zgodę poszkodowanego. Natomiast w zakresie winy przedstawiono jej
pojęcie, rodzaje winy wyróżniane w prawie niemieckim, a także takie zagadnienia jak
zdolność do zawinienia i uzupełniająca odpowiedzialność na zasadzie słuszności osób,
którym winy przypisać nie można. Następnie przedmiotem zainteresowania uczyniono
inne delikty przewidziane w prawie niemieckim, zarówno te znajdujące swoje odpowiedniki w polskim kodeksie cywilnym, jak i te specyficzne dla niemieckiego kodeksu
cywilnego. Jeśli chodzi o te pierwsze, to wskazać należy na zagadnienie odpowiedzialności zwierzchnika za szkody wyrządzone przez pomocników, zobowiązanego do nadzoru za szkody wyrządzone przez jego podopiecznych, odpowiedzialności za szkody
wyrządzone przez zwierzęta, przez zawalenie się budowli, odpowiedzialności urzędniczej i odpowiedzialności państwa, a także odpowiedzialności za wypadki drogowe, za
szkody wyrządzone przez produkt i inne przypadki zaostrzonej odpowiedzialności. Natomiast do tych drugich zaliczyć można takie delikty jak poderwanie zaufania do zdolności kredytowej, naruszenie wolności seksualnej czy odrębne uregulowanie odpowiedzialności biegłych sądowych.
- 10 -
Odpowiedzialność deliktowa w prawie wybranych państw obcych
W Rozdziale III poruszono natomiast problematykę podstaw przypisania odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych w prawie angielskim. Tu, z uwagi na specyfikę systemu prawnego, wskazanie przesłanek odpowiedzialności z tytułu poszczególnych deliktów dokonane jest w sposób bardzo szczegółowy. Potrzeba taka wynikała
z faktu, że jest to porządek prawny, w którym brak jest kodeksu cywilnego, jak też jakiejkolwiek innej ustawy, która w sposób zbiorczy regulowałaby kwestie odpowiedzialności za czyny niedozwolone. Poszczególne delikty zostały w większości przypadków
ukształtowane w praktyce orzeczniczej (jedynie w kilku przypadkach podstawa odpowiedzialności deliktowej znajduje się w ustawach szczególnych), często ich przesłanki
odbiegają dalece od tych, które znamy z prawa polskiego, francuskiego czy niemieckiego. Wiele deliktów jest specyficznych tylko dla prawa angielskiego. Co więcej, w ramach tego ostatniego prawa do kategorii deliktów zalicza się takie zdarzenia, które nie
są uznawane za czyny niedozwolone w wymienionych powyżej porządkach prawnych
bądź, nawet jeśli stanowią tam źródło odpowiedzialności odszkodowawczej, ich regulacja znajduje się w innych niż prawo cywilne gałęziach prawa. Stąd też naświetlenie
rozwiązań funkcjonujących w prawie angielskim musiało być na tyle szczegółowe, aby
rozważania były zrozumiałe dla odbiorcy nieobeznanego ze specyfiką prawa angielskiego, a nadto by dokonać sensownych spostrzeżeń komparatystyczno-prawnych. Było to
tym bardziej konieczne z uwagi na to, że to ostatnie prawo z powyżej wskazanych względów (przede wszystkim ze względu na brak zbiorczej regulacji odpowiedzialności deliktowej) nie przewiduje ani jednej, ani kilku klauzul generalnych, lecz opiera się na wyróżnianiu poszczególnych rodzajów czynów niedozwolonych. Dlatego też w książce
dostosowano się do tej konwencji, przedstawiając odrębnie najważniejsze z nich. Mianowicie omówiono kolejno delikty: niedbalstwa, wyrządzenia krzywdy na osobie, złamania obowiązku nałożonego ustawą, nadużycia władzy, związane z odpowiedzialnością za szkody wyrządzone przez zwierzęta i za szkody wyrządzone przez produkty
niebezpieczne, jak również czyny niedozwolone skierowane przeciwko rzeczom (przywłaszczenie, naruszenie czyichś praw do rzeczy, nieuprawnione wkroczenie na cudzy
teren), delikt zakłócenia korzystania z własności ziemskiej, a także przypadki odpowiedzialności z tytułu niebezpiecznej działalności, odpowiedzialności za nieruchomości, za
szkody wyrządzone przez inne osoby, a na końcu delikt zniesławienia. Zresztą specyfika
odpowiedzialności deliktowej w prawie angielskim nie rozciąga się tylko na określenie
samych czynów niedozwolonych, lecz również na kwestie zdolności deliktowej oraz
dostępnych możliwości zwolnienia się z odpowiedzialności. Wobec tego niezbędne było
- 11 -
Joanna Kuźmicka-Sulikowska
szczegółowe naświetlenie też tych zagadnień. Odnośnie do pierwszego z nich wskazano
na specyfikę kwalifikacji prawnej działań podejmowanych przez państwo i jego urzędników, wymiar sprawiedliwości, małoletnich, małżonków, jednostki organizacyjne, osoby prawne oraz osoby chore psychicznie. Jeśli chodzi natomiast o okoliczności wyłączające odpowiedzialność deliktową, omówiono takie z nich jak: zgoda poszkodowanego,
względy polityki społecznej, brak bezprawności, błąd, wypadek nie do uniknięcia, działanie Boga, obrona prywatna, konieczność, przymus, upoważnienie ustawowe oraz wina
poszkodowanego.
Rozważania zamyka podsumowanie obejmujące wnioski prawnoporównawcze.
Książka ta powstała na podstawie części rozprawy doktorskiej przygotowanej
i obronionej na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Autorka w tym miejscu chciałaby skierować podziękowania do Promotora swojej
rozprawy doktorskiej dr. hab. prof. nadzw. Uniwersytetu Wrocławskiego Piotra Machnikowskiego oraz Recenzentów w osobach dr. hab. prof. nadzw. Uniwersytetu Wrocławskiego Andrzeja Śmieji i dr. hab. Macieja Kalińskiego (Uniwersytet Warszawski) za
cenne uwagi, które pomogły w przygotowaniu niniejszej publikacji do druku.
- 12 -