analiza 1 - Fundacja im. Friedricha Eberta

WARSZAWSKIE
DEBATY
O POLITYCE SPOŁECZNEJ
Usługi opiekuńcze dla małych dzieci:
główne argumenty za rozszerzeniem dostępu
do publicznych usług opieki nad dzieckiem
Dorota Szelewa
#1
Spis Treści
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Polska na tle innych krajów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Instytucje odpowiedzialne za funkcjonowanie i finansowanie usług opiekuńczych dla małych dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Dostęp do usług opiekuńczych wpływa pozytywnie na demografię . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozwój emocjonalny i intelektualny dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Dostęp do usług opiekuńczych jest korzystny dla gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Uniwersalna opieka wysokiej jakości jest kluczowa w wyrównywaniu szans dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Równość płci i „strategiczna ekonomizacja dyskursu”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Spis Wykresów
Wykres 1: Procent dzieci w wieku od 3 do 5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym, kraje Unii Europejskiej, 2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Wykres 2: Procent dzieci w wieku poniżej 3 roku żcyia lat objętych opieką formalną, kraje Unii Europejskiej, 2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Wykres 3: Wydatki na wsparcie dla rodziny w Unii Europejskiej, wyrażone w % PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wykres 4: Uczestnictwo w edukacji przedszkolnej w kategoriach wykształcenia rodziców uczniów uczęszczających do pierwszej klasy
szkoły podstawowej w roku szkolnym 2009/2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Spis Tabel
Tabela 1: Zestawienie efektów podniesienia kompetencji społecznych i poznawczych dzieci korzystających z usług opiekuńczych na
zmniejszenie nakładów finansowych w poszczególnych kategoriach wydatków socjalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Tabela 2: Ogólne standardy wysokiej jakości usług opiekuńczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Tabela 3: Podsumowanie głównych argumentów za inwestycją w publiczne usługi opiekuńcze, według grup adresatów . . . . . . . . . . . . . . . 22
Wprowadzenie
Dyskusja o znaczeniu usług opiekuńczych
skutecznie (a w wielu przypadkach wręcz
dla ewolucji polityki społecznej w najbar-
musi) realizować powyższe cele, są władze
dziej rozwiniętych krajach europejskich trwa
publiczne. Tymczasem nadal odpowiedzial-
już co najmniej od dwóch dekad. Stojące
ność za sprawowanie opieki znajduje się
przed wyzwaniem zapaści demograficznej
w sferze prywatnej – usług opiekuńczych do-
kraje zachodnie już od jakiegoś czasu re-
starczają gospodarstwa domowe lub, coraz
formują systemy polityki społecznej w kie-
częściej, rynek.
alnym i emocjonalnym dziecka. Kolejna część
opiekuńczych. W podsumowaniu wskazuję
opracowania będzie poświęcona przykładom
z kolei kierunki rozwoju dostępności do usług
analiz kosztów i zysków wynikających z in-
opiekuńczych na podstawie przytoczonych
westycji w usługi opiekuńcze rozumianej jako
wyników badań nad rozwojem dziecka oraz
inwestycja w kapitał ludzki. Przedostatnia
wpływ ogólnej inwestycji w kapitał ludzki na
sekcja poświęcona jest krytycznym uwagom
ekonomię.
wobec ekonomizacji dyskursu na temat usług
Polska na tle innych krajów
runku wzmocnienia usług opiekuńczych dla
małych dzieci i osób starszych, przy jedno-
Przyczyny tego stanu rzeczy można podzielić
czesnym odchodzeniu od wspierania opieki
na kilka grup. Mają one charakter instytucjo-
Od wielu lat Polska plasuje się na ostatnich
(3 do 5 lat) w poszczególnych krajach Unii
spra-wowanej nad dziećmi w domu (przez
nalny (specyficzne rozłożenie odpowiedzial-
pozycjach w rankingach dostępności usług
Europejskiej uczestniczy w opiece formalnej
matki). W tym samym czasie społeczeństwa
ności między władze centralne i lokalne),
opiekuńczych zarówno dla dzieci w wieku
(edukacji przedszkolnej). Na wykresie zazna-
Europy Wschodniej, w tym Polska, po odzy-
ekonomiczny („nie stać nas na zbudowanie
przedszkolnym, jak i (zwłaszcza) dla małych
czony jest również cel Barceloński, czyli 90%
skaniu demokratycznej kontroli nad życiem
i utrzymywanie żłobków i przedszkoli”), ale
dzieci poniżej 3 roku życia. Wykres 1 pokazu-
wszystkich dzieci w tym przedziale wieko-
politycznym i gospodarczym w swoich kra-
również świadomościowy („małe dzieci po-
je, jaki odsetek dzieci w wieku przedszkolnym
wym.
jach, najczęściej decydowały się na odwrót od
winny zostać w domu z matką”). Przynaj-
aktywnej roli państwa w polityce społecznej
mniej część z tych argumentów można skon-
i decentralizację odpowiedzialności za funk-
frontować z nowymi nurtami dyskusji nad
cjonowanie wielu programów usług socjal-
opieką nad dziećmi:
90
inwestycja w żłobki i edukację przed-szkolną
80
jest inwestycją w kapitał ludzki rodziców, do-
70
Mimo rosnącej ostatnio liczby przedszkoli
stęp do przedszkoli i żłobków jest realizacją
i żłobków, poziom dostępności usług opie-
zasady równości szans, żłobki i przedszkola
kuńczych dla małych dzieci w Polsce nadal
mają pozytywny wpływ na psychiczny i emo-
50
należy do najniższych w całej Unii Europej-
cjonalny rozwój małego dziecka.
40
30
na związek między małą liczbą przedszkoli
Niniejsze opracowanie ma na celu omówie-
i (szczególnie) żłobków a niską aktywnością
nie najważniejszych nurtów w dyskusji nad
ekonomiczną kobiet czy niską stopą urodzeń.
rozszerzeniem dostępności wysokiej jakości
10
Brak równego dostępu do żłobków i edu-
usług opiekuńczych dla małych dzieci w Pol-
0
kacji przedszkolnej wpływa negatywnie na
sce, zarówno jeśli chodzi o żłobki (uznawa-
równość szans rozwoju dzieci pochodzących
ne za instytucje typowo „opiekuńcze”), jak
z różnych części kraju, miasta/wsi, czy z ro-
i przedszkola (instytucjonalnie funkcjonują-
dzin o wyższych/niższych dochodach. Po-
ce w systemie oświaty).1 Po omówieniu in-
nadto, jednym z naczelnych haseł, które to-
stytucjonalnych i strukturalnych barier dla
warzyszyło
rozszerzonych
rozwoju usług opiekuńczych, przedstawię
programów opieki nad dziećmi w wielu kra-
krótko korzystny wpływ usług opiekuńczych
jach, było zapewnienie realizacji zasady rów-
na procesy demograficzne, a następnie przy-
ności płci. Głównym aktorem, który może
toczę wyniki badań nad rozwojem intelektu-
wprowadzeniu
4
Belgia
Islandia
Francja
Szwecja
Włochy
Hiszpania
Estonia
UK
Słowenia
Niemcy
Holandia
Dania
Irlandia
EU27
Portugalia
Cypr
Austria
Finlandia
Malta
Słowacja
Węgry
Łotwa
Luksemburg
Czechy
Rumunia
Polska
20
Litwa
skiej. Wielu badaczy i praktyków wskazuje
60
Grecja
żłobków i przedszkoli.
100
Bułgaria
nych, w tym za utrzymywanie i finansowanie
Wykres 1: Procent dzieci w wieku od 3 do 5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym, kraje Unii Europejskiej, 2009
Źródło: Eurostat, obliczenia własne.
1
Autorka pragnie podziękować Fundacji im. Friedricha Eberta za wsparcie w przygotowaniu niniejszego opracowania.
Uwzględnia ono również wnioski z dyskusji, jaka miała miejsce podczas pierwszego spotkania w ramach Warszawskich Debat o Polityce Społecznej: „Usługi opiekuńcze dla małych dzieci: główne bariery dla rozszerzenia dostępu do
publicznych żłobków i przedszkoli”, które odbyło się 25 października 2011 w siedzibie Fundacji im. Friedricha Eberta
w Warszawie. Spotkanie współorganizowała Fundacja ICRA.
5
Mimo że nowe dane dotyczące wychowania
dzięki środkom z funduszy europejskich (co
w krajach zachodnich notujących znaczący
cówek opieki dziennej przez większą liczbę
przedszkolnego podane przez Główny Urząd
w przypadku Polski znacznie przyczyniło się
wskaźnik zapewnienia dostępu do żłobków
godzin tygodniowo (ponad 30).
Statystyczny (65% dzieci w wieku 3-5 lat za
do wzrostu omawianego wskaźnika).
(i ich odpowiedników). Na przykład z 49%
rok szkolny 2009/2010) wskazują na wyższe
dzieci poniżej 3 roku życia korzystających
Polska polityka wsparcia rodzin za pomocą
stopy uczestnictwa w edukacji przedszkolnej,
Podobnie wygląda sytuacja, jeśli chodzi
z formalnej opieki w Holandii, tylko 6% ko-
świadczeń pieniężnych również została skla-
nawet przy uwzględnieniu tych nowych sta-
o zapewnienie rodzicom najmniejszych dzie-
rzysta z niej w pełnym wymiarze (ponad 30
syfikowana jako jedna z najsłabszych w Eu-
tystyk Polska wciąż znalazłaby się w grupie
ci miejsca w żłobkach. Wykres 2 przedstawia
godzin tygodniowo). Tłumaczyć to można
ropie: zestawienie danych za rok 2009 (Wy-
krajów o najniższym stopniu zapewnienia
porównanie odsetka dzieci poniżej lat 3, któ-
po części tym, że większość Holenderek de-
kres 3) pozwala stwierdzić, że Polska wydaje
dostępu do korzystania z przedszkoli. Trzeba
re objęte są opieką formalną. Podobnie, jak
cyduje się na pracę w niepełnym wymiarze.
na te cele najmniej z wszystkich krajów Unii
również wziąć pod uwagę, że w innych krajach
w przypadku poprzedniego wykresu, zazna-
W przeciwieństwie do holenderskich, znako-
Europejskiej (wydatki na wparcie dla rodzin
Europy Środkowej i Wschodniej, w których
czono na nim czerwoną kreską poziom, jaki
mita większość duńskich dzieci (63% na 73%
wyrażono w % PKB).
obserwuje się stosunkowo niski odsetek dzie-
wobec opieki nad dziećmi poniżej 3 roku życia
wszystkich dzieci do lat 3) uczęszcza do pla-
ci w placówkach wczesnej edukacji, również
wyznaczyły cele Barcelońskie (33%).
nastąpił przyrost przedszkoli, które powstały
Wykres 3: Wydatki na wsparcie dla rodziny w Unii Europejskiej, wyrażone w % PKB.
4,5
Wykres 2: Procent dzieci w wieku poniżej 3 roku życia lat objętych opieką formalną, kraje Unii Europejskiej, 2009
80
4,0
70
3,5
60
3,0
2,5
50
2,0
40
1,5
30
1,0
20
0,5
10
Dania
Irlandia
Luksemburg
Finlandia
Norwegia
Islandia
Szwecja
Niemcy
Austria
Węgry
Litwa
Francja
EU27
Estonia
Cypr
Belgia
Słowenia
Grecja
Bułgaria
UK
Łotwa
Rumunia
Słowacja
Hiszpania
Czechy
Portugalia
Włochy
Holandia
Malta
Dania
Szwecja
Holandia
Francja
Islandia
Portugalia
UK
Hiszpania
Belgia
Luksemburg
Słowenia
Finlandia
EU27
Włochy
Estonia
Cypr
Irlandia
Łotwa
Niemcy
Litwa
Grecja
Austria
Malta
Bułgaria
Węgry
Rumunia
Czechy
Słowacja
Polska
0
Polska
0,0
Źródło: Eurostat.
Źródło: Eurostat, obliczenia własne.
Sytuacja państw Unii Europejskiej w przypad-
najniższym wskaźniku dostępności opieki dla
ku zapewnienia opieki nad dziećmi najmniej-
małych dzieci ponownie znalazły się państwa
szymi wydaje się być bardziej zróżnicowana
Europy Środkowej i Wschodniej, podczas gdy
niż w odniesieniu do wychowania przedszkol-
tradycyjnie zapewniające powszechny dostęp
nego. Ponownie, dla grupy dzieci poniżej 3 lat
do opieki dziennej dla dzieci kraje skandy-
Polska sklasyfikowana została na ostatnim
nawskie pozostają w czołówce krajów eu-
miejscu pod względem odsetka dzieci obję-
ropejskich. Warto przy tym zaznaczyć różni-
tych formalną opieką. Wśród grupy krajów o
ce w formach i zakresie opieki oferowanych
6
Z powodu niskiego wsparcia oferowanego
lialism) (Saxonberg i Sirovatka 2006; Sze-
w postaci świadczeń pieniężnych i ze względu
lewa i Polakowski 2008; Szikra i Szelewa
na niewielką dostępność usług opiekuńczych
2010). W modelu tym brak polityki wsparcia
dla dzieci, Polska kombinacja instrumentów
ze strony państwa sprawia, że główny cię-
polityki opieki nad dziećmi określana jest jako
żar tego zadania spada na rodzinę, zarówno
„domniemany familiaryzm” (implicit fami-
w wymiarze „czasu”, jak i „pieniędzy”.
7
szkolu 5- i 4-latków.2
Instytucje odpowiedzialne za funkcjonowanie i finansowanie
usług opiekuńczych dla małych dzieci
Próba stworzenia
gdzie eksperci doszli do wniosku, że samo-
stan-dardów opieki nad dziećmi w Ustawie
rządowcy obawiają się nie tyle kosztów za-
3
o opiece nad dziećmi do lat 3 i uruchomie-
łożenia takiej placówki, ile jej utrzymywania.
nie programu „Maluch” (oraz przeznaczenie
Jeśli w danej gminie po początkowym okresie
40 mln złotych na „rozruch” nowych żłob-
„baby-boomu” zacznie rodzić się mniej dzie-
Przegląd rozwiązań w dziedzinie instytucjo-
W Europie główny ciężar finansowania pu-
ków i klubów malucha) miało na celu odcią-
ci, samorządowcy będą mieli kłopot. Poza
-nalnej odpowiedzialności i finansowania usług
blicznych usług opiekuńczych spoczywa na
żenie samorządów i zachęcenie władz lokal-
tym władzom publicznym, zwłaszcza lokal-
opiekuńczych w krajach Unii Europejskiej wska-
władzach publicznych: centralnych i lokal-
nych do tworzenia nowych placówek.
nym, trudno jest jednak dostrzec dalekosięż-
zuje na to, że istnieją rozmaite warianty roz-
nych. Rodzice pokrywają pozostałą część
łożenia odpowiedzialności za funkcjonowanie
kosztów. W przypadku żłobków jest to np. do
Obecnie wojewodowie zbierają statystki do-
nad małymi dziećmi: zwiększenie stopy uro-
tych placówek między władzami centralnymi,
33% w Danii, ok. 7,9-11% w Finlandii, 36%
tyczące pierwszych efektów rządowego pro-
dzeń, poprawienie równości szans, inwestycji
samorządami a rodzicami (zwłaszcza w kwe-
we Włoszech. Często różnicuje się opłaty
gramu. Pierwsze sygnały wskazują jednak na
w kapitał ludzki czy zwiększony udział kobiet
stii finansowania) (Scheiwe i Willekens 2009).
ze względu na dochód rodziców lub przez
to, że samorządy i tych stosunkowo niewiel-
w rynku pracy. Poniżej przedstawiam główne
uwzględnienie specjalnych potrzeb dzieci.
kich środków nie chciały wykorzystać. Po-
korzyści, jakie wynikają z rozwijania publicz-
Jeśli chodzi o merytoryczne przypo-rządko-
Opłata za przedszkola najczęściej pokrywa
dobna sytuacja miała miejsce na Węgrzech,
nej sieci opieki nad małymi dziećmi.
wanie poszczególnych rodzajów placówek,
koszt wyżywienia dzieci.
ne korzyści z inwestycji w instytucje opieki
to w Europie możemy wyróżnić dwa główne modele. Pierwszy to model skandynaw-
W Polsce decentralizacja odpowiedzialności
ski, tzw. educare, gdzie mamy do czynienia
za finansowanie i utrzymywanie przedszkoli
ze zintegrowanym podejściem do edukacji
miała miejsce w roku 1991, czyli na wcze-
i opieki nad małym dzieckiem aż do wieku
snym etapie transformacji. Brak wyodrębnie-
szkolnego. W tym modelu działania eduka-
nia części subwencji oświatowej przeznaczo-
Od dwóch dekad mamy w Polsce do czy-
przyznanie rodzinie (a w efekcie – kobie-
cyjne przeplatają się z typowo opiekuńczymi,
nej tylko na finansowanie przedszkoli wiązał
nienia z niskim współczynnikiem dzietności.
cie) świadczenia (rodzicielskiego, opiekuń-
charakterystyczne jest także monitorowanie
się z brakiem obowiązku utrzymywania takiej
Oznacza to, że polskie społeczeństwo szybko
czego) niż stworzenie i utrzymanie miejsca
rozwoju dziecka przez wyspecjalizowany per-
placówki przez władze samorządowe. Po-
się starzeje, a proces ten będzie jeszcze na-
w żłobku. W przypadku zasiłku trudno rów-
sonel zatrudniony w centrach opieki/wcze-
dobnie, zupełnie poza celowym wsparciem
bierał tempa. Jak podkreślają demografowie,
nież mówić o bezpośrednich kosztach stałych
snej edukacji. Z kolei w krajach Europy konty-
z budżetu państwa pozostały żłobki i jest to
w długiej perspektywie nawet niewielkie zmia-
czy utraconych: zwłaszcza w przypadku żłob-
nentalnej (np. Belgii czy Francji) inni aktorzy
sytuacja zupełnie wyjątkowa w porównaniu
ny wskaźnika dzietności mogą mieć zasad-
ków znane jest zjawisko zmiennej frekwencji
odpowiedzialni są za organizację publicznej
do pozostałych krajów OECD.
nicze konsekwencje dla szybkości starzenia
(z uwagi na choroby dzieci), popyt na żłobki
opieki nad dziećmi do lat 3 (najczęściej mi-
Dostęp do usług opiekuńczych wpływa pozytywnie na demografię
się społeczeństwa. Z tej perspektywy istotne
i przedszkola może się również wahać z uwa-
nisterstwa polityki społecznej lub ds. rodziny
Instytucjonalne rozdzielenie opieki i eduka-
jest, że jednym z najczęściej przywoływanych
gi na procesy demograficzne. Ale to dotyczy
i kobiet), inni zaś kierują edukacją dzieci
cji, a w szczególności brak jakichkolwiek fi-
przez potencjalnych rodziców argumentów
tylko wyliczeń krótkookresowych. Odejście od
przedszkolnych.
nansowych gwarancji ze strony państwa
za tym, by zrezygnować z potomstwa, jest
urlopów i zasiłków wychowawczych na dziec-
stanowi poważną barierę na drodze do
właśnie niemożność pogodzenia opieki nad
ko do lat 3 i zwrot ku usługom opiekuńczym
Oddzielne podejście do opieki i edukacji
upowszechnienia (wysokiej jakości) usług
dzieckiem z ambicjami zawodowymi, wynika-
w wielu krajach Europy Zachodniej wynikał z
z przyjęciem „magicznej” granicy lat 3 jest
opiekuńczych w Polsce. Ewentualne zinte-
jąca z braku dostępności usług opiekuńczych
nowej analizy kosztów i dalekosiężnych zysków
charakterystyczne także dla Polski (Szikra
-growanie pionu „opiekuńczego i „eduka-
(Baranowska 2007).
z inwestycji w publiczną opiekę nad dziećmi,
2011): do niedawna opieka nad najmłodszy-
-cyjnego” wydaje się w Polsce mało praw-
mi dziećmi pozostawała w gestii Minister-
do-podobne.
poni-
kobiet. Okazuje się, że wzrost współczynnika
stwa Zdrowia, dopiero od niedawna kontrolę
wydają się natomiast częściowo wychodzić
żej 3 roku życia z punktu widzenia budże-
dzietności znacznie silniej wiąże się z dostęp-
nad żłobkami sprawuje Ministerstwo Pracy
na przeciw problemowi finansowania. Resort
tu państwa tańszym rozwiązaniem jest
nością usług opiekuńczych niż z rozszerza-
i Polityki Społecznej. Za edukację przedszkolną
edukacji w projekcie zmian ustawy o syste-
odpowiada Ministerstwo Edukacji Narodowej.
-mie oświaty proponował stopniowe obję-
Ostatnie
posunięcia
rządu
cie subwencją oświatową pobytu w przed-
8
jak również z wzięcia pod uwagę preferencji
W
przypadku
opieki
nad
dziećmi
2
Projekt z dnia 9 marca 2011 r, http://bip.men.gov.pl/images/stories/NZ/projekt/projekt.pdf Ostatnia wizyta 20.10.2011.
3
Dz. U. z dnia 3 marca 2011 r.
9
niem praw do świadczeń pieniężnych (np. wy-
tradycyjnie przypisywano obowiązek opieki
Jak to się ma do żłobków? Wcześniej sądzo-
średnio o 7-8 punktów więcej na skalach te-
dłużanie płatnego urlopu wychowawczego)
nad małym dzieckiem rodzinie (a w rezulta-
no (ten pogląd nadal jest obecny wśród wie-
stu o inteligencję. Innymi słowy, dzieci, któ-
(Esping-Andersen 2009). O zaletach żłobka
cie – matkom): Włoszech, Hiszpanii i Grecji.
lu pedagogów i psychologów dziecięcych), że
re uczęszczały do przedszkoli, mają o wiele
(w porównaniu do opieki świadczonej tylko
Z zależności tej zdano sobie sprawę w Niem-
właśnie ze względu na tak intensywny rozwój
większą szansę na intensywniejszy rozwój in-
w domu) dla rozwoju dziecka piszę w dal-
czech, gdzie dopiero niedawno przyjęto spe-
dziecka w pierwszych trzech latach jego życia,
telektualny i podniesienie zdolności poznaw-
szych partiach tekstu.
cjalną ustawę żłobkową. Jednym z punktów
powinno ono pozostawać w stałym kontak-
czych w stosunku do ich rówieśników, którzy
wyjścia dla niemieckich reformatorów były
cie z matką. Tymczasem nowsza fala badań
nie korzystali z takich programów.
Związek między brakiem dostępnych usług
słabe wyniki dzieci niemieckich w międzyna-
dotyczących rozwoju emocjonalnego i inte-
opiekuńczych (szczególnie dla małych dzieci)
rodowych badaniach kompetencji uczniów
lektualnego małych dzieci pokazuje coś zgoła
Wyniki niektórych badań warto przytoczyć
a niską dzietnością kobiet jest więc ugrun-
PISA. Okazało się, że ogólny poziom osiągnięć
innego. Badacze ze Stanów Zjednoczonych,
sposób szczegółach. Naukowcy ze Szwe-
towany zarówno teoretycznie jak i empi-
w szkole może być związany z uczestnictwem
we współpracy z badaczami kanadyjskimi
cji udowodnili silny pozytywny związek po-
rycznie. W porównaniach międzynarodowych
w programach wczesnej edukacji i opieki.
dowiedli pozytywny wpływ zróżnicowania
między wczesnym rozpoczęciem korzystania
wskazuje się na szczególnie nasilony kryzys
społecznych doświadczeń małego dziecka na
z usług opiekuńczych a późniejszym rozwo-
demograficzny w tych krajach, w których
jego poznawczy i emocjonalny rozwój. Cyto-
jem intelektualnym i społecznym dziecka
wany przez ekspertów OECD projekt „Caroli-
(Andersson 1992). Obserwowane od okre-
na Abecedarian” polegał na obserwacji losów
su noworodkowego dzieci zbadano w wie-
dzieci z biedniejszych środowisk. Okazało się,
ku 8 i ponownie w wieku 13 lat pod wzglę-
że im wcześniej dzieci te zaczęły uczęszczać
dem ich kompetencji społecznych i wyników
do żłobka, tym większe miały później szanse
w nauce. Na wyższe osiągnięcia szkolne dzie-
na pozytywne wyniki w nauce. Udowodnio-
ci, które wcześniej uczęszczały do żłobka nie
no także związek między uczęszczaniem do
wpływała ani ich „pierwotna” inteligencja,
żłobka a późniejszym rozwojem intelektu-
ani pierwsze wyniki w nauce w szkole podsta-
alnym (dzieci „żłobkowe” w wieku 8-10 lat
wowej, ponieważ pierwszorzędne znaczenie
miały lepsze oceny z matematyki niż dzieci,
dla rozwoju zdolności poznawczych dziecka
które nigdy w żłobku nie były).
miało to, że korzystały one z opieki żłobkowej
Rozwój emocjonalny i intelektualny dziecka
Badania nad rozwojem emocjonalnym i inte-
W wielu krajach, zwłaszcza w latach 50.
lektualnym małego dziecka są o tyle trud-
i 60. XX wieku (również w Europie Wschod-
ne, że z oczywistych względów komunikacja
niej), spopularyzowana została szkoła psy-
z małym dzieckiem jest ograniczona. Z powo-
chologów dziecięcych postulujących wydłu-
du ograniczonych możliwości badania wpły-
żenie urlopów macierzyńskich, właśnie ze
wu otoczenia na te aspekty rozwoju dziecka,
względu na naturę więzi matki i dziecka. Po-
naukowcy posługują się różnymi zestawami
dobne wnioski przedstawiano na forach mię-
narzędzi badawczych, które mogą prowadzić
dzynarodowych (WHO 1951).
do różnych, często sprzecznych rezultatów.
Obecny stan wiedzy na temat procesów neuSama kwestia więzi między matką a dziec-
rologicznych zachodzących w mózgu niemow-
kiem, zwłaszcza w najwcześniejszej fazie ży-
ląt pozwala stwierdzić, że te najwcześniejsze
cia dziecka, z wielu powodów postrzegana
doświadczenia dziecka wpływają na odpo-
jest jako podstawowy warunek jego zdro-
wiedni rozwój „architektury mózgu” przez
wego rozwoju. Jednym z impulsów do takie-
stymulowanie rozwoju połączeń mózgowych
go postrzegania związku matki i niemowlę-
(synaps). U noworodków ten proces jest szcze-
cia był rozwój freudowskiej psychoanalizy,
gólnie intensywny, dla porównania, liczba
wskazujący na cechy relacji dziecka i matki
synaps, które powstają w okresie niemowlęc-
lub wydarzenia w życiu obojga (zwłaszcza
twa (poczynając od 3 trymestru ciąży) jest aż
w nieuświadomionej i zapomnianej fazie ży-
o 40% większa niż podczas całego dorosłego
cia noworodka i później niemowlęcia), które
życia człowieka (Levitt 2008). W skrócie, roz-
mogą mieć zasadniczy wpływ na dalszy roz-
wój mózgu noworodków i później niemowląt
wój emocjonalny, społeczny i intelektualny
ma charakter dalece „relacjonalny” (Barbarin
młodego człowieka (Clarke-Stewart 1989).
i Miller 2009).
10
przed upływem pierwszego roku życia. PóźJeszcze inne badanie wykazało z kolei „krót-
niejsze rozpoczęcie korzystania z programów
kookresowe” korzyści dla dzieci, które uczęsz-
opieki (pomiędzy 1 i 2 rokiem życia i później)
czały do żłobka: trzylatki po żłobku wyprze-
wywoływało już słabszy pozytywny efekt
dzały pod względem kompetencji językowych
na późniejszy rozwój intelektualny dziecka,
i intelektualnych swoich rówieśników, któ-
a dzieci, które w ogóle nie korzystały ze
rzy pozostawali jedynie pod opieką matki.
żłobka, wypadały w tych porównaniach sto-
Liczne studia o krótkoterminowych efektach
sunkowo najsłabiej. Pozytywne efekty opieki
uczestnictwa w programach opieki i wcze-
żłobkowej rozwijały się z różną dynamiką
snej edukacji wskazywały na jednoznacznie
przy badaniach kompetencji dzieci w dwóch
pozytywny efekt dla rozwoju zdolności po-
punktach czasowych (w wieku 8, jak i 13 lat).
znawczych uczestników takich programów
Okazało się też, że osiągnięcia dzieci w szkole
(Barnett 2010). Po pierwsze, wyniki testów
zasadniczo pokrywają się z socjoekonomicz-
dla tych dzieci w porównaniu do ich rówie-
nym statusem ich rodziców: to zamożniejsi
śników, którzy nie mieli okazji skorzystać
i bardziej wykształceni rodzice decydowa-
z formalnej opieki, wskazywały na podwyż-
li się na wcześniejsze umieszczenie dziecka
szone kompetencje poznawcze. Po drugie,
w żłobku.
dzieci, które od wczesnych lat uczestniczyły
w programach usług opiekuńczych osiągają
11
Jeśli chodzi o rozwój kompetencji społecz-
których stosunek do matki charakteryzował
zarówno liczby godzin, które dzieci spędzały
panujący w klasie, średni poziom zdolności
nych, to omawiane badanie wykazało po-
się brakiem zaufania (insecure relationship).
w placówce opieki, jak i różnych poziomów
uczniów był wyższy, a dystrybucja tych zdol-
zytywny związek między niższym wiekiem
W badaniu tym jednak nie wzięto pod uwagę
jakości opieki. Po pierwsze, zaobserwowano
ności między uczniami ulegała spłaszczeniu”
posłania dziecka do żłobka a poziomem
znaczenia jakości opieki żłobkowej, która za-
pozytywny związek między rozwojem zdol-
(Barnett 2010: 13).
jego rozwoju emocjonalnego i umiejętności
sadniczo zmieniała rezultaty analiz przepro-
ności poznawczych niemowlaka a wcześniej-
społecznych. Co ciekawe, korelacja ta była
wadzanych w ostatniej dekadzie.
szym przebywaniem w żłobku (bez względu
Podsumowując, dzieci, które na wczesnym
na jakość usług). Po drugie, w przypadku
etapie
silniejsza dla dzieci w wieku 13 lat niż dla
rozwoju
mają
regularny
kontakt
pierwszego pomiaru, kiedy dzieci miały 8 lat:
Badania na próbie rodzin z małymi dziećmi
przebywania dziecka tylko w domu (i kiedy
z rówieśnikami, uzbrajają się w zróżnicowa-
a więc efekt ten jest długofalowy, a dynamika
w Kanadzie wykazały silny pozytywny wpływ
opiekowała się nim tylko jedna osoba), wpły-
ny aparat poznawczy oraz kompetencje in-
jego oddziaływania – zmienna. Po raz kolejny
na rozwój emocjonalny i poziom agresji dzie-
wało to negatywnie na umiejętności rozwią-
telektualne i społeczne, co wpływa również
okazało się, że dzieci, które zaczęły później
ci, które korzystały z opieki żłobkowej (ba-
zywania problemów (orientacji/zaangażo-
na ich przyszły rozwój i jakość kontaktów ze
chodzić do żłobka, wypadały słabiej niż dzieci
dania te przeprowadzono na próbie dzieci
wania), przy czym nie grała tutaj znaczącej
światem zewnętrznym. Jak podkreśla więk-
najdłużej korzystające z usług opiekuńczych,
w wieku od 24 do 47 miesięcy) (Borge, Rutter
roli jakość usług.
szość naukowców zajmujących się rozwojem
a grupą o stosunkowo najmniej rozwiniętych
et al. 2004). Efekt ten dodatkowo uwarunko-
kompetencjach społecznych były dzieci wy-
wany był zarówno socjoekonomicznym sta-
Jak przekonują autorzy, ważnym, lecz wciąż
usługi o wysokiej jakości, co osiągnąć można
chowujące się tylko w domu. Innymi słowy,
tusem rodziców dziecka, jak i poziomem jako-
słabo zbadanym aspektem wychowania żłob-
przez zapewnienie wykwalifikowanej kadry
im wcześniej dzieci weszły w szwedzki sys-
ści usług. Innymi słowy, dzieci z biedniejszych
kowego są kontakty dziecka z rówie-śnikami
pracującej w odpo-wiednio wyposażonych
tem usług opiekuńczych, tym większą miały
rodzin (i posiadające mniej wykształconych
(a więc nie tylko z dorosłym, profesjonalnym
pomieszczeniach, z niewielką liczbą dzieci
szansę na szybkie wykształcenie zdolności
rodziców) korzystały na pobycie w żłobku
opiekunem). Kontakty te bowiem pełnią rolę
przypadających na jednego instruktora/wy-
podejmowania niezależnych decyzji, więk-
bardziej niż dzieci nieobciążone ryzykiem nie-
stymulującą i motywującą – dlatego dzieci
chowawcę/opiekuna. Podobne warunki mu-
sze zdolności werbalne, łatwiejsze przejście
korzystnego wpływu rodziny. Podobne wnio-
przebywające wśród rówieśników wypadają
szą być spełnione w przypadku przedszkoli,
z przedszkola do szkoły i mniejszy stres zwią-
ski przedstawione zostały po badaniu rodzin
lepiej w testach niż te, które przebywały tyl-
z tym że częściej kładzie się tu nacisk na
zany z pierwszymi tygodniami spędzonymi
z małymi dziećmi w USA, w którym prze-
ko z jedną osobą w domu i nie doświadczały
wymiar edukacyjny. Choć więc już samo ko-
w szkole. W podsumowaniu wyników badań
analizowano problemy wychowawcze dzieci
na co dzień „konfrontacji” z „obcymi” doro-
rzystanie ze żłobków/przedszkoli poprawia
autor stwierdza, że „wczesne rozpoczęcie ko-
uczestniczących w programach usług opie-
słymi lub innymi dziećmi. Z kolei w przypad-
szanse rozwojowe dziecka, to jakość usług
rzystania z usług opiekuńczych przez dziecko
kuńczych we wczesnych miesiącach i latach
ku zdolności językowych, to efekt pozytywny
ma zasadnicze znaczenie dla ostatecznej
zwiększa zdecydowanie szanse na to, że wy-
życia (Pluess i Belsky 2009). Autorzy raportu
zaobserwowano głównie u dzieci, które były
„stopy zwrotu” z takiej inwestycji (więcej na
rośnie ono na twórczą, pewną siebie w re-
z badań zaobserwowali, że dzieci obdarzone
często przenoszone z jednej placówki do dru-
ten temat w następnej części tekstu).
lacjach społecznych, akceptowaną, otwartą
„trudnym charakterem” były szczególnie po-
giej. Dobrej jakości usługi wpływały pozytyw-
i niezależną osobę dorosłą” (Anderson 1992).
datne na pozytywny wpływ opieki żłobkowej.
nie na zdolności poznawcze wszystkich dzie-
W Polsce żłobek dopiero od niedawna od-
ci, bez względu na społeczno ekonomiczny
zyskuje zaufanie rodziców, po długim okre-
status rodziców.
sie zaniedbywania jakości instytucjonalnej
małego dziecka na tym etapie, muszą to być
Badania przeprowadzenie na Uniwersytecie
Grupa naukowców z Uniwersytetów w Oxfor-
w Minnesocie ujawniły relację między jako-
dzie i Londynie (Sylva, Stein et al. 2011) prze-
ścią więzi w relacji matka-dziecko, uczęsz-
prowadziła badanie mierzące efekty uczest-
W. Steven Barnett również przywołuje wyniki
świadomościowe dają o sobie znać w śro-
czaniem dziecka do żłobka, a rezultata-
nictwa w programach opieki nad dziećmi
badań sugerujące pozytywny wpływ kontak-
-dowiskach lokalnych i rodzinie, ale również
mi osiąganymi przez dzieci w przedszkolu
w wieku 18 miesięcy (uczęszczających do
tu z rówieśnikami na ogólny rozwój dzieci,
wśród władz publicznych. Od kobiety ocze-
4
opieki nad najmłodszymi dziećmi. Przeszkody
i w pierwszych latach szkoły (Egeland i Hie-
żłobka od 3 miesiąca życia) . Przy ocenie
szczególnie w momencie rozpoczęcia nauki w
kuje się przede wszystkim wypełnienia jej roli
ster 1995). Pozytywny związek między poby-
rozwoju dziecka wzięto pod uwagę rozwój
szkole. Jak przekonuje Barnett, „jeśli wszyst-
jako matki, a zwłaszcza samodzielnego zaję-
tem niemowlęcia poniżej 1 roku życia w żłobku
zdolności poznawczych oraz umiejętność
kie dzieci w klasie uczestniczyły we wcze-
cia się małym dzieckiem (tu z reguły wyzna-
a jego późniejszym rozwojem emocjonalnym
rozwiązywania problemów (orientacja/zaan-
śniejszej edukacji, zmieniło to ogólny klimat
cza się granicę trzeciego roku życia dziecka)
(badano głównie stopień agresji i zacho-
gażowanie i kontrola nad emocjami podczas
wania społeczne) zauważono u tych dzieci,
testów Bayleya5). Rezultaty badań dotyczyły
4
Mierzonych głównie w 10. i w 18. miesiącu życia dziecka.
12
5
Skala Bayleya (Bayley Scales of Infant Development II) obejmuje 2 wskaźniki: (1) wskaźnik rozwoju umysłowego (mental
development index – MDI), oceniający pamięć, umiejętność rozwiązywania problemów i rozwój mowy oraz (2) wskaźnik
rozwoju psychoruchowego (psychomotor development index – PDI), oceniający wzorce czynności motorycznych: chodu,
biegania, skakania oraz czynności manipulacyjnych (R. Morley, M.S. Fewtrell, et al. 2004). Tłumaczenie za: Medycyna
Praktyczna Pediatria 2004/04.
13
przy jednoczesnym dezawuowaniu roli opie-
do odbudowy zaufania do instytucji opieki
na poprawienie równości szans i pomaga re-
badań pokazuje Tabela 1: dla dwóch rodza-
ki instytucjonalnej. Argumenty psychologów
nad dziećmi.
alizować zasadę sprawiedliwości społecznej.
jów programów: 1) tzw. „modelowych”, czy-
Narodowy Instytut Badań nad Wczesną Edu-
li takich, które zaprojektowano na mniejszą
kacją w USA przeprowadził analizę kosztów
skalę, i które miały charakter testowy, oraz
i zysków umieszczenia 110 dzieci pochodzą-
2) już funkcjonujących programów wczesnej
cych z rodzin obciążonych ryzykiem wyklu-
edukacji, wprowadzonych na szerszą ska-
czenia w placówce dziennej opieki. Ustalono,
lę. W obu tych przypadkach uczestnictwo
że po kilku latach dzieci te nie tylko lepiej
w programach wczesnej edukacji obniża
rozwijały się intelektualnie, ale także popra-
prawdopodobieństwo powtarzania klasy czy
wiła się ich sytuacja materialna w rodzinie
też przeniesienia do szkoły specjalnej, nato-
dziecięcych mogą znakomicie przyczynić się
Dostęp do usług opiekuńczych jest korzystny dla gospodarki
(umożliwiło to podjęcie pracy przez mat-
miast ulepszone programy modelowe wyso-
W. Steven Barnett (2010) konkretyzuje argu-
celem jest redukcja ubóstwa kobiet zarówno
ki tych dzieci). Również ich stan zdrowia był
kiej jakości z pewnością są bardziej skuteczne.
ment o konieczności inwestycji w publiczne
w wieku produkcyjnym, jak i na emeryturze.
lepszy niż rówieśników, którzy nie korzystali
instytucje opiekuńcze przez wypracowywanie
z usług opiekuńczych (np. nie zaczęły palić
Wyniki badań wskazują również, że dzieci,
symulacji kosztów i zysków w długim okresie.
Do jeszcze bardziej zasadniczych wniosków
papierosów). W sumie, koszty alternatywne
które uczęszczały do przedszkola, zwłaszcza
Jak zauważa autor, szkodliwą tendencją jest
dojdziemy, gdy dokonamy kalkulacji kosztów
umieszczenia jednego dziecka w przedszkolu
dzieci ze środowisk zagrożonych wyklucze-
oddzielanie dyskusji o krótkoterminowych
i zysków w długiej perspektywie czasowej.
określono jako cztery raz mniejsze niż kosz-
niem, czy po prostu, z biedniejszych rodzin,
kosztach publicznie dostępnych usług opie-
Szacuje się, że w perspektywie życia kobiety
ty wynikające z wystąpienia różnych ryzyk
sprawiały mniej problemów wychowawczych
kuńczych dobrej jakości od długoterminowych
5-letnia przerwa w pracy związana z opieką
dla dzieci, które nie chodziły do przedszkola
w szkole, a następnie notowano wśród nich
korzyści. Tendencja ta po części wymuszona
nad dzieckiem, skutkuje 40% spadkiem do-
(wydatki na zasiłki dla dziecka i niepracującej
mniejszą skłonność do zaangażowania się
jest logiką konstruowania corocznych budże-
chodu i w efekcie, spadkiem przychodów po-
matki, na służbę zdrowia, na droższą eduka-
w działalność przestępczą, co generowało
tów na poziomie lokalnym i centralnym, jak
datkowych państwa. Szacunki Gosty Esping-
cję w szkołach specjalnych, itd.). Sam Heck-
oszczędności w wydatkach na system pe-
również (a może przede wszystkim), konse-
-Andersena dla Danii wykazują, że dodatkowe
mann stopę zwrotu z tak zainwestowanych
nitencjarny i programy resocjalizacyjne dla
kwencjami cyklu wyborczego.
podatki odprowadzone od pracowników, któ-
środków określił na około 7%.
młodocianych przestępców. Tabela 1 zesta-
rym umożliwiono godzenie ról zawodowych
wia kategorie wydatków socjalnych, któ-
Istnieje dobrze udokumentowany związek
i opiekuńczych dzięki dostępowi do bardzo
Dzieci, które chodziły do przedszkola lub ko-
rych zmniejszenie wywołane jest pośrednim
między chęcią posiadania dzieci a możliwo-
wysokiej jakości opieki, znacznie przewyższa-
rzystały z innych form wysokiej jakości usług
wpływem korzystania z usług opiekuńczych
ścią uczestnictwa w rynku pracy. Główną,
ją wydatki budżetowe na tę opiekę. W tym
opiekuńczych od wieku przynajmniej 3 lat rza-
zwłaszcza przez dzieci ze środowisk zagro-
choć nie jedyną przyczyna konfliktu, jaki tu
przypadku zwrot netto wyniósł 43% (Esping-
dziej musiały powtarzać klasę lub przenosić
żonych wykluczeniem społecznym.
powstaje, jest przewidywana konieczność
-Andersen 2009)!
się do szkół specjalnych. Przykładowe wyniki
opieki nad małym dzieckiem, która skutkuje
czasowym lub trwałym opuszczeniem ryn-
Możemy pójść jeszcze dalej i przeanalizować
ku pracy (Matysiak 2007). W sytuacji braku
wpływ nakładów na opiekę nad dziećmi na
usług opiekuńczych, kobieta musi zrezygno-
wpływy budżetowe, ale tym razem skupiając
wać z pracy, by móc zająć się dzieckiem. Jak
się na dzieciach. Symulacje kosztów i zysków
wskazują badania, w wielu przypadkach jest
wynikających z inwestycji we wczesną edu-
to droga w jedną stronę i szanse powrotu na
kację (i opiekę) stały się jednym z podstawo-
rynek pracy są niewielkie – potwierdzają to
wych narzędzi wspierających argumenty na
zjawisko znacznie niższe stopy zatrudnienia
rzecz rozwinięcia publicznych sieci placówek
kobiet posiadających dzieci, utrzymujące się
opieki na dziećmi. James J. Heckmann 2011
aż do emerytury. Z ekonomicznego punktu
(noblista w dziedzinie ekonomii z 2000 roku)
widzenia dostęp do wysokiej jakości usług
przekonuje, że inwestycja we wczesną edu-
jest zatem dość oczywisty, zwłaszcza jeśli
kację jest korzystna dla gospodarki, wpływa
Tabela 1: Zestawienie efektów podniesienia kompetencji społecznych i poznawczych dzieci korzystających z usług opiekuńczych na
zmniejszenie nakładów finansowych w poszczególnych kategoriach wydatków socjalnych.
EDUKACJA
System penitencjarny
dla młodocianych
i programy
resocjalizacyjne
pomoc społeczna
Mniej dzieci korzysta
ze szkoł specjalnych
Dzieci sprawiają mniej
problemów wychowawczych w szkole
Mniej dzieci
powtarza klasę
Mniejszy poziom przestępczości wśród nieletnich,
a więc mniejsza liczba
młodocianych umieszczonych
w zakładach poprawczych
Matka dziecka może podjąć
zatrudnienie (zwłaszcza
samotna matka), co
zmniejsza ogólną liczbę
korzystających z pomocy
społecznej
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury cytowanej w tekście.
14
15
zdrowie
Dzieci, które korzystały
z usług opiekuńczych są
zdrowsze, rzadziej zaczynają
palić papierosy czy sięgać po
narkotyki
Podsumowując, długoterminowe zestawie-
gnięciach (młodych) osób, np. w edukacji po-
Już pobieżna obserwacja pozwala zauważyć,
Doświadczanie ubóstwa przez gospodarstwa
nia kosztów i zysków z inwestycji w usługi
nadpodstawowej i uniwersyteckiej, są trudne
że im wyższe wykształcenie rodziców, tym
domowe ma związek z dwiema sytuacjami,
opiekuńcze pokazują korzyści w skali makro,
do oszacowania, ale można z pewnością
więcej czasu ich dziecko spędza w przed-
w wielu przypadkach powiązanymi: obecno-
wyrażanej w konkretnych sumach wydatków
założyć, że będą miały/mają znaczący pozy-
szkolu. Podczas gdy prawie 60% rodziców
ścią (dużej liczby) dzieci i bezrobociem lub
publicznych. Te długookresowe dowody, któ-
tywny wpływ na gospodarkę.
z wyższych wykształceniem posyła dzieci do
brakiem aktywności zawodowej. Ubóstwo
przedszkola na 3 lub więcej lat, dzieci po-
ma wielokierunkowy i dalekosiężny wpływ
nad 60% rodziców, którzy jedynie ukończyli
na sytuację dotkniętych nim jednostek, przy
szkołę podstawową w ogóle nie chodzi do
czym jednym z zasadniczych mechanizmów
przedszkola: czy to z powodu decyzji rodzi-
tego wpływu, jaki zauważyli badacze biedy
ców, czy też z braku możliwości (np. braku
w Polsce jest dziedziczenie ubóstwa.
re skupiają się też już na konkretnych osią-
Uniwersalna opieka wysokiej jakości jest kluczowa
w wyrównywaniu szans dzieci
przedszkola w pobliżu miejsca zamieszkania/
W świetle rezultatów badań przywołanych
ubóstwa w Polsce, w tym występowanie sil-
wyżej, instytucjonalna opieka nad małymi
nego negatywnego związku między pozio-
dziećmi jest typem interwencji aktywności
mem wykształcenia a poziomem ubóstwa.
państwa, który przynosi najlepsze efekty je-
Wykres 4 przedstawia rozkład uczestnictwa
śli chodzi o wyrównywanie szans życiowych.
dzieci w edukacji przedszkolnej ze względu na
Najnowsza Diagnoza Społeczna 2011 po-
poziom wykształcenia rodziców.
twierdza wiele poprzednich badań na temat
Wykres 4: Uczestnictwo w edukacji przedszkolnej w kategoriach wykształcenia rodziców uczniów uczęszczających do pierwszej
klasy szkoły podstawowej w roku szkolnym 2009/2010.
28
ogółem
18
34
63
podstawowe
22
45
zasadnicze zawodowe
25
30
średnie zawodowe
20
22
policealne
14
16
wyżesz II stopnia (licencjat/inżynier)
10
wyższe II stopnia (mgr/lekarz) lub doktorat
0
nie uczęszcza w ogóle
20
12
10
10
1 rok
2 lata
Źródło: Raport o stanie edukacji, Instytut Badań Edukacyjnych.
16
16
22
45
50
3 lata lub więcej
60
70
80
90
dzieci spędza w przedszkolu 3 lata i więcej.
szans jest wpływ wysokiej jakości opieki na
Wydaje się również, że spadek uczestnictwa
rozwój dziecka. Podstawowym założeniem
dzieci w wychowaniu przedszkolnym obniża
jest tutaj pozytywna zależność między opieką
się wraz ze spadkiem wykształcenia rodzi-
i wczesną edukacją a rozwojem cech osobi-
ców zwłaszcza w przypadku wykształcenia
stych i intelektualnych, który znacznie osła-
zawodowego. Stosunkowo mniejsze różnice
bia proces dziedziczenia statusu. Co istotne,
zaobserwować można porównując liczbę lat
wpływ edukacji i opieki musi zaczynać się
spędzonych w przedszkolu przez dzieci rodzi-
możliwie wcześnie, znacznie wcześniej niż
ców z wykształceniem wyższym, licencjackim
w momencie osiągnięcia obowiązkowego wie-
(3 lata i więcej w przypadku 45%) oraz dzieci
ku szkolnego, ponieważ interwencja musi
rodziców posiadających wykształcenie poli-
dotyczyć rozwijania kultury i nawyków zwią-
cealne (ten sam wskaźnik na poziomie 43%).
zanych z chęcią uczenia się. Dopiero po-
Natomiast już w przypadku porównania
siadanie takich zdolności warunkuje przy-
uczestnictwa w wychowaniu przedszkolnym
gotowanie do nauki szkolnej i w rezultacie
dzieci rodziców z wykształceniem policeal-
–
nym oraz dzieci z rodzin, w których rodzice
W wielu przypadkach wykluczenia społecz-
posiadają wykształcenie średnie zawodowe,
nego, tego rodzaju „kapitał kulturowy” jest
różnica w odsetku dzieci z najwyższą liczbą
wyjątkowo niski.
nabywanie
odpowiednich
umiejętności.
dwiema grupami do 15 punktów procento-
Warto jeszcze raz przytoczyć wyniki badań
wych (43% w porównaniu do 28%).
nad rozwojem dzieci, tym razem w kontekście
wyrównywania szans. Kompleksowe badania
59
40
Istotną kwestią w kontekście wyrównywania
lat w przedszkolu powiększa się między tymi
14
43
27
30
3
28
20
21
20
11
pracy). W tej ostatniej grupie rodzin tylko 3%
100
Z perspektywy struktury gospodarstwa do-
nad wyrównywaniem szans dzieci korzysta-
mowego, najbardziej zagrożone są gospodar-
jących z opieki instytucjonalnej w Wielkiej
stwa z jednym rodzicem, czyli tzw. monopa-
Brytanii wykazały, że miała ona zasadni-
rentalne („niepełne”) oraz rodziny z więcej niż
cze znaczenie dla poprawy wyników testów
trojgiem dzieci. Kolejnym czynnikiem deter-
szkolnych, zwłaszcza w przypadku dzieci po-
minującym ubóstwo polskich gospodarstw
chodzących ze środowiska zagrożonego wy-
domowych jest występowanie bezrobotnego
kluczeniem/ubóstwem (Sammons 2010). Ba-
domownika. Wreszcie, zagrożenie ubóstwem
dacze zidentyfikowali następujące pozytywne
jest związane z miejscem zamieszkania (wieś,
determinanty wyników w szkole: wczesny
ale także specyficzne dzielnice miast).
wiek rozpoczęcia uczęszczania do instytucji
17
opiekuńczej, wysokie standardy jakości opie-
no zaliczyć do udanych. Wyjaśnienia słabych
ki oraz regularne przebywanie w placówce.
rezultatów tego rodzaju programów należy
Gdy powyższe warunki są spełnione, w przy-
upatrywać w ich niewielkim zasięgu, braku
padku dzieci zagrożonych wykluczeniem spo-
spójnego podejścia i duplikowania działań
łecznym czy ubóstwem udaje się zniwelować
poszczególnych lokalnych instytucji i orga-
wpływ niekorzystnej sytuacji życiowej (ni-
nizacji poza-rządowych. W podobny sposób
skiego dochodu w gospodarstwie domowym)
zawiodły programy wizyt domowych: żaden
na wyniki osiągane w szkole. Dzieci z takich
z tych programów nie dał pozytywnych re-
środowisk (patrz również wyniki badań przy-
zultatów dla rozwoju zdolności poznawczych
toczonych wyżej badań S.W. Barnetta), które
i kompetencji społecznych dzieci.
zostały objęte opieką instytucjonalną, rzadziej powtarzają klasę i rzadziej porzucają
Wspomniane formy wsparcia nie są więc
szkołę w porównaniu do swoich rówieśników
skuteczne również z punktu widzenia wy-
nieobjętych taką opieką.
równywania szans i z pewnością pod względem pozytywnych rezultatów dla rozwoju
Co więcej, „wymieszanie” dzieci z różnych
dziecka lepszą inwestycją jest ufundowanie
środowisk w jednej placówce okazuje się ko-
publicznie dostępnych usług opiekuńczych
rzystne nie tylko dla dzieci z biedniejszych ro-
wysokiej jakości. Przypomnijmy, co badacze
dzin, czy też tych zagrożonych wykluczeniem,
uważają za przesłanki wysokiego standardu
ale również dla dzieci rodziców o wyższych
opieki. Są to dobrze wyposażone całodzien-
dochodach. Na podstawie badań przeprowa-
ne placówki, w których pracują nauczyciele/
dzonych w USA, Steven Barnett przekonuje,
opiekunowie ze specjalistycznym wykształ-
że „korzyści dla dzieci pochodzących z rodzin
ceniem, realizując opiekę i edukację na pod-
zamożniejszych stanowią argument za uni-
stawie
wersalnymi, publicznie finansowanymi usłu-
standardów (Tabela 2) (Taggart 2010). Bio-
gami opiekuńczymi dla małych dzieci” (Bar-
rąc to pod uwagę, należy zastanowić się
nett 2011:10).
nad
zdefiniowanych
skutecznością
i
takich
kontrolowanych
promowanych
w Polsce rozwiązań jak „opiekun dzienBarnett dokonał również przeglądu wyników
ny”, „niania” czy formy opieki realizowane
badań wpływu poszczególnych form opieki
w żłobkach przez osoby, które specjalistycz-
na długofalowe skutki dla uczestników tych
ną wiedzę nabywają podczas szkoleń. Istnieje
programów. Na tej podstawie, jak przekonuje
bowiem poważne ryzyko utrzymywania nie-
autor, trudno jest zaobserwować pozytyw-
równości między dziećmi, jeśli zaniedbana
ne rezultaty całościowych i ogólnych działań
zostanie kwestia jakości usług opiekuńczych.
na rzecz środowiskowego wsparcia rodzin
z dzieckiem (z wyłączeniem usług opie-kuńczych). Niewiele dało zaangażowanie pracowników socjalnych w propagowanie metod
Tabela 2: Ogólne standardy wysokiej jakości usług opiekuńczych
PERSONEL
PROGRAM
NAUCZANIA/OPIEKI
Elementy edukacyjne wprowadzane
odpowiednio wcześnie
Budynki i wyposażenie, niewielki
rozmiar grupy,
Wysokie kwalifikacje/inwestycja
w wykształcenie personelu
Monitoring rozwoju dzieci
Dostosowanie godzin otwarcia do
potrzeb rodziców
Personel musi być dobrze
wynagradzany
Podejście indywidualne, uwzględnienie
potrzeb dziecka
Odpowiednia liczba instruktorów
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury cytowanej w tekście.
Problem organizacji opieki stanowi jedną
Wyjściem alternatywnym jest zróżnicowa-
z przeszkód w wyrównywaniu szans dzieci:
nie jakości opieki tak, by ułatwić do niej do-
jeśli obowiązkiem władz lokalnych jest or-
stęp – gorszej jakości usługi kosztują mniej.
ganizowanie usług opiekuńczych, wówczas
W świetle wyżej przedstawionych danych
tak istotną kwestię, jak ewentualne wyrów-
takie finansowanie opieki jest jednak nie-
nywanie szans życiowych już w przedszko-
efektywne z punktu widzenia wyrównywania
lu (a nawet żłobku) pozostawia się w gestii
szans: opieka jest niewystarczająco dobra.
możliwości finansowych samorządów czy też
Z kolei prywatnie finansowana opieka wy-
indywidualnego podejścia lokalnych aktorów
sokiej jakości wyklucza tych, którzy jej naj-
do opieki instytucjonalnej. Dlatego podsta-
bardziej potrzebują: jest za droga. Prywatni
wową barierą dla osiągnięcia tego celu jest
dostawcy usług konkurują głównie ceną, po-
finansowanie usług opiekuńczych zwłasz-
nieważ rodzicom trudno jest zorientować się
cza przez osoby uboższe. Jedną z opcji do-
w jakości usług, zwłaszcza w tak wrażliwej
tyczących projektowania systemu opieki jest
i skomplikowanej dziedzinie jak rozwój ma-
umożliwienie rodzinom korzystania z sze-
łego dziecka. Podobnie, trudno rozpoznać
rokiego wachlarza rynkowych usług opie-
reakcję małego dziecka na pobyt w żłobku
kuńczych, które rodzice nabywają w formie
(Esping-Andersen 2009). Sytuacja taka wy-
odpisów/ulg podatkowych czy bonów/vo-
musza zaangażowanie państwa w zapew-
ucherów. Istnieją jednakże dwie fundamen-
nianie uniwersalnej opieki nad małymi dzieć-
talne przeszkody ograniczające dostęp do
mi i zagwarantowanie wysokiej jakości usług
tych usług. Po pierwsze, szczególnie na te-
na całym terytorium kraju. Jest to klasyczny
renach wiejskich nie opłaca się tworzyć na-
przykład konieczności interwencji państwa
wet niewielkich ośrodków opieki nad dzieć-
w sytuacji nieefektywności i niedoskonałości
mi z powodu małej liczby dzieci (podobne
rynku (Barr 2010).
problemy mają szkoły wiejskie). Po drugie,
wychowawczych wśród rodziców: działania
ponieważ usługi realizowane przez pod-
te przyniosły niewielki pozytywny efekt dla
mioty prywatne bywają droższe niż usługi
dwulatków, który jednak zupełnie zaniknął
oferowane publicznie, osoby ubogie nie są
dla dzieci 5-letnich. Programy skierowane na
w stanie ich sfinansować.
uruchomienie „zasobów rodzinnych” (Child
and Family Resource Program) również trud-
18
INNE
19
Równość płci i „strategiczna ekonomizacja dyskursu”?
Usługi opiekuńcze dla małych dzieci uważa
łują one pewnego rodzaju „samozadowole-
się powszechnie za jedną z najważniejszych
nie” decydentów (Graff 2011). Dyskurs o ka-
zdobyczy ruchu feministycznego drugiej fali.
pi-tale społecznym powinien zatem zostać
Badacze reprezentujący feministyczny nurt
potraktowany w sposób pragmatyczny, ale z
w badaniach nad polityką społeczną często
zachowaniem zasady równości płci, równości
powtarzają, że dostęp do tanich usług opie-
szans i sprawiedliwości społecznej jako naj-
kuńczych wysokiej jakości jest „warunkiem
ważniejszej klamry spinającej te argumenty.
podstawowym autentycznej realizacji zasady
równości płci” (Folbre 2008: 375). Podsta-
Nancy Folbre 2008 postuluje wykorzysta-
wowym argumentem na rzecz rozwijania pu-
nie różnych nurtów dyskusji nad usługami
blicznych żłobków i przedszkoli jest dążenie
opiekuńczymi dla dzieci do tworzenia koalicji
do stworzenia kobietom prawdziwych wa-
na rzecz ich upowszechnienia, które miałyby
runków dla realizowania kariery zawodowej,
szeroki, wychodzący poza podziały klasowe,
i w rezultacie osiągnięcia niezależności eko-
rasowe czy polityczne charakter. Rolą ruchu
nomicznej. Kwestia opieki nad dziećmi stała
feministycznego miałoby być kooptowanie
się nieodłączną częścią dyskusji na temat
poszczególnych
reżimów polityki wobec płci społeczno-kul-
fowie, ekonomiści, psychologowie dziecięcy,
turowej (gender policy regimes) (Lewis 2000;
rodzice (również ich organizacje), mogą mieć
Sainsbury 2001; O’Connor 2004). Zauważono
różne powody, by poprzeć projekt wzmoc-
również, że polityka opieki nad dziećmi to je-
nienia roli publicznych usług opiekuńczych.
dynie część działań na rzecz równości płci:
Jak przekonują wspomniane wyżej badacz-
potrzebne są równoległe działania w sferze
ki, ruch feministyczny ów potencjał powinien
równego dostępu do życia politycznego, rów-
wykorzystać, ale tak, aby zasada równości
nych szans w relacjach na rynku pracy czy
płci czy emancypacji kobiet nie została przy-
ogólnie w przestrzeni publicznej (Padamsee
ćmiona przez inne grupy argumentów.
„sojuszników”:
rzenia dostępności usług opiekuńczych i w ten
angażowanie ojców w opiekę nad dzieckiem
sposób przeorientowania polityki opieki nad
(Bonke i Esping-Andersen 2011). Ale to za-
dziećmi w Niemczech, gdzie przez lata poli-
rezerwowanie 1/3 urlopów rodzicielskich dla
tyka społeczna nastawiona była na podtrzy-
ojców w Islandii uważa się za źródło suk-
mywanie modelu męskiego żywiciela rodziny
cesu polityki równości płci. Jednocześnie, Is-
(Henninger 2011). Strategiczna ekonomizacja
landia notuje obecnie najwyższy współczyn-
dyskursu pozwoliła minister von der Leyen na
nik dzietności w całej Unii Europejskiej (2,23
uzyskanie poparcia ze strony pracodawców
w 2009, ten sam wskaźnik dla Polski wyniósł
i odparcie ataków środowisk konserwatyw-
1,4; za: Eurostat). Połączenie polityk publicz-
nych wewnątrz jej własnej partii.
nych i powszechnie dostępnych usług opiekuńczych dla małych dzieci z nowym podej-
Jak pokazuje doświadczenie krajów skan-
ściem do urlopów ojcowskich i stosowaniem
-dynawskich, samo rozwinięcie publicznych
specjalnych zachęt jest możliwe również
usług opiekuńczych dla dzieci nie wystarcza,
w Polsce. Sięganie po zróżnicowane i trafia-
by pokonać stereotypowe rozłożenie obo-
jące do poszczególnych grup społecznych ar-
wiązków w rodzinie. Potrzebny jest cały wa-
gumenty wpierające równościową i społecz-
chlarz polityk, w tym specjalne zachęty da
nie sprawiedliwą politykę opieki nad dziećmi
ojców. Dodajmy tylko, że korzystanie z ze-
jest krokiem do osiągnięcia konsensusu po-
wnętrznych usług opiekuńczych zwiększa za-
trzebnego do wprowadzenia reform.
demogra-
i Adams 2002; Pascall i Lewis 2004).
Jednym z przykładów szerszych mobilizacji
Podejście redukujące równość płci do zapew-
społecznych na rzecz zwiększenia dostępno-
nienia jakichkolwiek form usług opiekuńczych,
ści do usług społecznych, które zostały zwień-
które pozwoliłyby kobietom na pełne uczest-
czone sukcesem, był proces prowadzący do
nictwo w rynku pracy, nie od dziś zastanawia
przyjęcia szeregu ustaw „modernizujących”
kręgi feministek. Kimberly Morgan 2008 prze-
politykę rodzinną w Niemczech w czasie rzą-
strzega, że stałe podnoszenie postulatu rów-
dów „wielkiej koalicji”. Reformy obejmowały
ności płci jest konieczne, aby „ekonomizacja”
rozszerzenie dostępności usług opiekuńczych
dyskursu nie doprowadziła do rozwiązań
dla małych dzieci, lecz także zarezerwowanie
cząstkowych, które w efekcie mogą prowa-
dwóch miesięcy urlopu rodzicielskiego dla oj-
dzić do utrwa-lenia się tradycyjnego podziału
ców. Sukces ten przypisywany jest umiejętnej
ról w ro-dzinie i społeczeństwie. Jednocze-
polityce ówczesnej szefowej Ministerstwa ds.
śnie raz wprowadzone rozwiązania z reguły
Rodziny, Ursuli von der Leyen, która potrafiła
trudno poddają się zmianie, ponieważ wywo-
zbudować szeroką koalicję na rzecz rozsze-
20
21
Wnioski i rekomendacje
Argumentacja na rzecz zwiększenia dostę-
ści, rodzice pochodzący z różnych środowisk
-pności do usług publicznych nie powinna
i posiadający zróżnicowany poziom kapitału
być jednostronna i monotematyczna. Pod-
kulturowego lub po prostu dochodów, czy
czas gdy sporej grupie osób promujących
wreszcie ci, którzy konstruują budżet wydat-
różnego rodzaju rozwiązania w tej kwestii
ków socjalnych (Tabela 3 podsumowuje te
wystarczy na przykład argument o potrze-
argumenty według poszczególnych grup ad-
bie urzeczywistnienia równych szans, innych
resatów).
argumentów potrzebują politycy, ekonomiTabela 3: Podsumowanie głównych argumentów za inwestycją w publiczne usługi opiekuńcze, według grup adresatów
Rodzice
Decydenci,
Płatnicy podatków,
Twórcy budżetów
centralnych i lokalnych
Kobiety
Pobyt dziecka w żłobku
i w przedszkolu stymuluje rozwój
intelektualny i emocjonalny dziecka
Usługi opiekuńcze umożliwiają
godzenie życia rodzinnego
i zawodowego,
Publicznie dostępne usługi opiekuńcze
na wysokim poziomie pomagają
obojgu rodzicom godzić życie rodzinne
z karierą zawodową
Niezależność ekonomiczna jako jeden
z filarów kobiecej emancypacji.
Grupy społeczne narażone
na wykluczenie
Uczestnictwo w powszechnie
dostępnych usługach opiekuńczych
wysokiej jakości w znaczący sposób
poprawia szanse życiowe dziecka.
Grupy społeczne najmniej
narażone na wykluczenie
Stworzenie równych szans rozwoju
dla dzieci pochodzących z różnych
środowisk jest nie tylko korzystne dla
ogólnego rozwoju ekonomicznego,
ale stanowi również pierwszy krok do
zbudowania spójnego społeczeństwa
opartego na zaufaniu,
Inwestycja w usługi opiekuńcze
zwraca się z nawiązką w długim
okresie, ponieważ wyposażone
w „kapitał kulturowy” dzieci nie
korzystają z kosztownych programów
łagodzących skutki ryzyk socjalnych
(edukacja specjalna, pomoc społeczna,
wychodzenie z nałogów)
Więcej kobiet na rynku pracy oznacza
większą bazę podatkową z jednej
strony i (jak pokazują porównania
międzynarodowe) wyższy poziom
dzietności kobiet z drugiej. Wzrost
demograficzny jest jednym z czynników
wpływających na długookresową
stabilność finansową systemów
emerytalnych,
Tym samym długofalowe skutki braku
inwestowania w usługi opiekuńcze
mogą wywołać obciążenie budżetów
lokalnych/centralnych.
Pozytywne efekty uczestnictwa dzieci
w programach wczesnej opieki i
edukacji mają miejsce w przypadku
wszystkich grup społecznych. Dzieci
w grupach „mieszanych” najbardziej
korzystają ze wspólnego przebywania
w placówce opiekuńczej.
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury cytowanej w tekście.
Wydaje się, że wymogiem urzeczywistnienia
o krótkoterminowych kosztach, ale również
zasady prawdziwej demokracji jest odpo-
o skutkach polityki publicznej i potencjalnych
wiednie poinformowanie obywateli nie tylko
efektach wprowadzenia (bądź też zaniecha-
22
nia wprowadzenia) konkretnych programów
malną liczbę godzin w czasie dnia/tygodnia.
społecznych w długim okresie. Kalkulacje
W Polsce, mimo że każdy 5-latek ma prawo
te można wykonać w odniesieniu do Polski
do rocznego przygotowania przedszkolnego,
z uwzględnieniem lokalnego kontekstu de-
prawo to albo nie jest egzekwowane z powo-
mograficznego, modelu polityki społecznej
du decyzji rodziców albo (częściej) z powodu
i specyfiki generowania finansów publicznych.
braku miejsc w placówkach przedszkolnych.
Stwierdzenie to nie wydaje się szczególnie
Bez celowego przeznaczenia środków z bu-
odkrywcze, a jednak w debacie nad (właści-
dżetu państwa na utrzymywanie placówek
wie każdym) programem społecznym, w tym
opiekuńczych przez samorządy, obecny roz-
nad podwyższeniem dostępu do dobrej ja-
wój dostępności usług opiekuńczych może
kości usług opiekuńczych, przeważa dyskurs
być chwilowy i ograniczony. Wyczerpanie
podporządkowany kwestii kosztów bieżących
środków pochodzących z funduszy unijnych,
i obciążenia budżetu państwa, zwłaszcza
które umożliwiły rozpoczęcie działalności
w kontekście światowego kryzysu finan-
żłobka,
sowego przechodzącego obecnie w wielu
form opieki nad dziećmi może spowodować
państwach w kryzys finansów publicznych.
regres w procesie rozszerzania dostępności
Konieczne jest przetłumaczenie często her-
tych usług. Przeznaczenie stale dopływa-
metycznie
symulacji
jących środków finansowanych z budżetu
kosztów i zysków bądź wyników badań na
państwa połączone z obowiązkiem utrzy-
język postulatów zmiany w dziedzinie polityki
mywania przedszkoli przez samorządy po-
publicznej.
zwoli na utrzymanie obecnego trendu we
podanych
wyników
wzroście
przedszkola,
liczby
czy
placówek
alternatywnych
opiekuńczych.
Ze względu na wyniki badań oraz obserwacje
polskiego systemu wsparcia opieki nad dziec-
Oferowane usługi opiekuńcze muszą odpo-
kiem, wnioski dla reformowania systemu
wiadać najwyższym standardom jakości. Wy-
wsparcia rodzin z dziećmi w Polsce (szcze-
soka jakość usług (wyrażona m.in. w odpo-
gólnie w wymiarze usług opiekuńczych) moż-
wiedniej liczbie wysoko wykwalifikowanych
na streścić w następujący sposób:
instruktorów i opieku-nów, posługujących się
wysublimowanymi technikami stymulowania
Konieczne jest zaangażowanie publicznych
rozwoju dziecka) jest wstępnym warunkiem
środków z budżetu centralnego dla rozwoju
do osiągnięcia skuteczności w podnoszeniu
dostępności usług opiekuńczych w Polsce. Pol-
kompetencji intelektualnych i społecznych
ska jako jeden z kilku krajów OECD nie posia-
małych dzieci, a przez to – budowania ich
da systemu finansowania usług opiekuńczych
indywidualnego „kapitału”. Wysoka jakość
z budżetu centralnego. W większości krajów
usług gwarantuje również wysoką stopę
europejskich rodzice współfinansują niewielką
zwrotu z tak rozumianej inwestycji: zwłasz-
część całości kosztów pobytu dziecka w pla-
cza dzieci z rodzin zagrożonych wyklucze-
cówce opiekuńczej, resztę pokrywają środki
niem społecznym korzystają na uczestnictwie
przeznaczone na ten cel z budżetu państwa
w programach wczesnej edukacji i opieki –
oraz budżety lokalne. Często wiąże się z tym
i dzięki temu nie generują kosztów pochła-
obowiązek zagwarantowania każdemu dziec-
nianych normalnie przez programy łagodzą-
ku w wieku przedszkolnym prawa do uczęsz-
ce skutki wystąpienia ryzyk socjalnych.
czania do przedszkola/żłobka przez mini-
23
Wysoka jakość opieki instytucjonalnej dla
„Ekonomizacja” dyskursu na temat dostępno-
wszystkich może być osiągnięta głównie po-
ści usług opiekuńczych powinna mieć charak-
przez inwestycje w placówki publiczne, jako re-
ter strategiczny. Takie cele, jak dążenie do wy-
medium na „niedoskonałości rynku”. Dostaw-
równywania szans dzieci z różnych środowisk
cy prywatni kierujący się głównie możliwością
czy umożliwienie kobietom realizowania nie-
zysku konkurują za pomocą ceny, a redukcja
zależnej kariery zawodowej powinny przede
kosztu pobytu dziecka w żłobku czy przed-
wszystkim wpierać dążenie do osiągnięcia
szkolu może wpłynąć na oferowaną jakość
sprawiedliwości społecznej przez zapewnienie
usługi. Inna wątpliwość dotyczy opłacalno-
usług opiekuńczych dla wszystkich.
ści utrzymywania takich placówek w małych
Literatura
•
Anderson, B.-E. (1992). “Effects of Day-Care on Cognitive and Socioemotional Competence of Thirteen-Year-Old
Swedish Schoolchildren.” Child Development 63: 20-36.
•
Baranowska, A. (2007). Decyzje prokreacyjne-preferencja a realizacja. Aktywność zawodowa i edukacyjna
a obowiązki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych. I. Kotowska, U. Sztanderska i I. Wóycicka. Warszawa,
Scholar.
•
Barbarin, O. A. i K. Miller (2009). Developmental Science and Early Education. Handbook of child development and
early education : research to practice, O. A. Barbarin and B. B. Wasik. New York Guilford Press.
Barr, N. (2010). Państwo dobrobytu jako skarbonka. Informacja, ryzyko, niepewność a rola państwa. Warszawa,
Wydawnictwo WSP TWP.
•
•
Barnett, W. S. (2011). “Maximizing Returns from Prekindergarten Education”. National Institute for Early Education
Research.
bują dostępu do wychowania przedszkolnego.
•
Bonke, J. i G. Esping-Andersen (2011). “Family Investments in Children—Productivities, Preferences, and Parental
Child Care”. European Sociological Review 27(1): 43-55.
Badania wskazujące na pozytywny wpływ
•
Borge, A. I. H., M. Rutter, et al. (2004). “Early childcare and physical aggression: differentiating social selection and
social causation”. Journal of Child Psychology and Psychiatry 45(2): 367-376.
ku) na jego emocjonalny i społeczny rozwój
•
Clarke-Stewart, K. A. (1989). “Infant day care. Maligned or malignant?”. American Psychologist 44(2): 266-273.
sugerują przewagę grupowych (a nie indywi-
•
Egeland, B. i M. Hiester (1995). “The long-term consequences of infant day-care and mother-infant attachment”.
Child Development 66(2): 474-485.
•
Esping-Andersen, G. (2009). The incomplete revolution : adapting to women’s new roles. Cambridge, Polity Press.
•
Folbre, N. (2008). “Reforming Care”. Politics & Society 36(3): 373-387.
•
Graff, A. (2011). “Równość jako gadżet”.” Gazeta Wyborcza 20/09/2011
•
Heckmann, J. J. (2011). “The Economics of Inequality. The Value of Early Childhood Education”. American Educator
Spring 2011.
•
Henninger, A. (2011). Reform Alliances in German Family Policy: The Importance of Political Leadership. 9th Annual
ESPAnet Conference Sustainability and transformation in European Social Policy. Valencia, 8-10 September 2011.
•
Lewis, J. (2000). Gender and Welfare Regimes. Rethinking Social Policy G. Lewis, S. Gerwitz i J. Clarke, The Open
University 37-51.
•
Levitt, P. (2008). Building Brain Architecture and Chemistry: A Primer for Policymakers. Investing in Early Childhood
Development. Evidence to Support a Movement for Educational Change. A. R. Tarlov i M. Precourt Debbink.
Basingstoke Palgrave Macmillan.
•
Matysiak, A. (2007). Indywidualne przesłanki zwiększenia aktywności zawodowej. Aktywoność zawodowa
i edukacyjna a obowiazki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych. I. Kotowska, U. Sztanderska
i I. Wóycicka. Warszawa, Scholar.
•
Morgan, K. J. (2008). “The Political Path to a Dual Earner/Dual Carer Society: Pitfalls and Possibilities”. Politics &
Society 36(3): 403-420.
•
Morley, R., Fewtrell M.S., et al. (2004). “Neurodevelopment in children born small for gestational age: a randomized
trial of nutrient-enriched versus standard formula and comparison with a reference breastfed group”. Paediatrics
113: 515-521.
•
O’Connor, J. (2004). Gender, citizenship and welfare state regimes. A Handbook of Comparative Social Policy.
P. Kennett. Cheltenham, UK, Northampton, MA, USA, Edward Elgar: 180-200.
•
Orloff, A. S. (2006). From Maternalism to “Employment for All”: State Policies to Promote Women’s Employment
across the Affluent Democracies. The State After Statism. J. Levy. Cambridge, Massachusetts, London, England,
Harvard University Press: 230-270.
miejscowościach, a to właśnie w nich często
znajdują się dzieci, które szczególnie potrze-
kontaktów dziecka z rówieśnikami (w żłob-
dualnych) form zorganizowanej opieki. W tym
świetle instytucja „niani” wydaje się mniej
pożądana niż np. tradycyjne żłobki czy kluby
malucha, a możliwość interakcji z rówieśnikami lokują się wśród wskaźników wysokiej
jakości usług, obok wspomnianego już zestawu narzędzi odpowiednio stymulujących rozwój małych dzieci.
Potrzebna jest szeroko zakrojona akcja informacyjna na rzecz zmiany wizerunku żłobka
oraz propagowanie nowych wyników badań nad wpływem pobytu dziecka w żłobku
na jego emocjonalny i intelektualny rozwój.
Wobec braku kampanii informacyjnych dotyczących roli usług opiekuńczych i programów
wczesnej edukacji w rozwoju dziecka zrozumiałe są obawy rodziców przed korzystaniem
z tego rodzaju usług. Dotyczy to żłobków,
przedszkoli, ale także np. podejścia do obowiązku szkolnego 6-latków. Dodatkowo, potrzebne jest propagowanie dobrych praktyk
w samorządach, przykładów, w jaki sposób
organizowanie opieki formalnej nad dziećmi
podnosi atrakcyjność danej wspólnoty lokalnej.
24
25
•
Padamsee, T. i J. Adams (2002). “Signs and Regimes revisited”. Social Politics 9(2): 187-202.
•
Pascall, G. i J. Lewis (2004). “Emerging Gender Regimes and Policies for Gender Equality in a Wider Europe”.
Journal of European Social Policy 33(3): 373-394.
•
Pluess, M. i J. Belsky (2009). “Differential susceptibility to rearing experience: the case of childcare”. Journal of
Child Psychology and Psychiatry 50(4): 396-404.
•
Sainsbury, D. (2001). Gendering dimensions of welfare states. Rethinking European Welfare. Transformations of
Europe and Social Policy. J. Fink, G. Lewis and J. Clarke, SAGE: 115-130.
•
Sammons, P. (2010). Does pre-school make a difference? Identifying the impact of pre-school on children’s cognitive
and social behavioural development at different ages. Early Childhood Matters. Evidence from the Effective Preschool and Primary Education Project. K. Sylva, E. Melhuish, P. Sammons, I. Siraj-Blatchford and B. Taggart.
London&New York, Routledge.
•
Scheiwe, K. i H. Willekens (2009). Child care and preschool development in Europe: institutional perspectives.
Basingstoke, New York, Palgrave Macmillan.
•
Saxonberg, S. i T. Sirovatka (2006). “Failing Family Policies in Eastern Europe”. Journal of Comparative Policy
Analysis 8(2): 185-202.
•
Sylva, K., A. Stein, et al. (2011). “Effects of early child-care on cognition, language, and task-related behaviours at
18 months: An English study”. British Journal of Developmental Psychology 29(1): 18-45.
•
Szelewa, D. i M. P. Polakowski (2008). “Who cares? Changing patterns of childcare in Central and Eastern Europe”.
Journal of European Social Policy 18(2): 115-131.
•
Szikra, D. (2011). Setting the age limit for kindergarten, or where did we get the “magic 3”? The impact of day care
services for children in the Visegrad countries. Budapest Institute, Budapest.
•
Szikra, D. i D. Szelewa (2010). Do CEE countries fit the “Western” welfare picture? The example of family policy in
Hungary and Poland. Welfare States and Gender in Central-Eastern Europe. C. Klenner and S. Leiber. Brussels, ETUI.
•
Taggart, B. (2010). Vulnerable children. Identifying children ‘at risk’. Early Childhood Matters. Evidence from
the Effective Pre-school and Primary Education Project. K. Sylva, E. Melhuish, P. Sammons, I. Siraj-Blatchford
I T. Brenda. Routledge, London&New York.
•
WHO (1951). Report on the Second Session 1951. Geneva, Komitet Ekspertów Międzynarodowej Organizacji Zdrowia
ds. Zdrowia Psychicznego.
26
Wydawca:
Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce wspólnie
z Fundacją Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA)
Nieodpłatna dystrybucja:
Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce
ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa
lub
Fundacja Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA)
ul. Skarbka z Gór 132E/61, 03-287 Warszawa
© 2011 by Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce
ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa
www.feswar.org.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Redakcja: Maciej Kropiwnicki, Michał Polakowski, Dorota Szelewa, Bastian Sendhardt
Layout, skład i druk: MyWorks Studio, Warszawa
Autorzy ponoszą odpowiedzialność za swoje wypowiedzi zawarte w tej publikacji. Wypowiadane
twierdzenia nie muszą w całości korespondować ze stanowiskiem Fundacji im. Friedricha Eberta
(Friedrich-Ebert-Stiftung).
Printed in Poland 2011
ISBN 9788386088911
Publikacja została złożona czcionką Inder. Copyright (c) 2011 by Sorkin
Type Co (www.sorkintype.com), with Reserved Font Name “Inder”.