WSTĘP

Wstęp
Prezentowane opracowanie zawiera wyniki projektu badawczego „Model
funkcjonowania krajobrazów nizinnych w układzie naturalnych jednostek
przestrzennych i jego wykorzystanie w indykacji ewolucji środowiska”,
realizowanego w latach 2001-2005, w ramach grantu KBN nr 6 PO4G 09121.
Badania były prowadzone przez interdyscyplinarny zespół pod kierunkiem
prof. dr hab. Andrzeja Richlinga. Wykonawcy reprezentowali Wydział Geografii
i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego (dr Andrzej Harasimiuk,
mgr Jerzy Lechnio, dr Ewa Malinowska, prof. dr hab. Andrzej Richling),
Wydział Chemii Uniwersytetu Warszawskiego (prof. dr hab. Ewa Bulska, mgr
Agnieszka Krata, dr Irena Wysocka) oraz Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk (doc. dr hab. Jerzy Solon).
Podstawowym celem prac była konstrukcja modelu funkcjonowania
krajobrazu, a kluczowe znaczenie miała identyfikacja indykatorów umożliwiających opis sprzężonych zwrotnie układów środowiska i egzogenicznych
czynników presji. Odnosiły się one do struktury krajobrazu jako całości i
poszczególnych jego komponentów oraz natury badanych procesów.
Obiekt badań stanowił teren o powierzchni 3600 km2 położony w rejonie
Płocka. Granica badanego terenu przebiega od północy na linii Lipno – Sierpc –
Raciąż, od wschodu prowadzi przez Wyszogród i Młodzieszyn, zasięg południowy
wyznacza linia Pacyna – Nowe Ostrowy, a zachodni Lubień Kujawski – Kowal
– Szpetal Górny. Tak wyznaczony, w przewadze rolniczy, obszar obejmuje Płocki
Zespół Miejsko-Przemysłowy oraz Płocki Obszar Zagrożenia Ekologicznego. Przez
jego centralne partie przebiega granica maksymalnego zasięgu zlodowacenia
Wisły dzieląca, zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną Polski J.
Kondrackiego, prowincję Niżu Środkowoeuropejskiego na dwie podprowincje:
Pojezierza Południowobałtyckie o krajobrazie młodoglacjalnym i Niziny
Środkowopolskie z krajobrazem uformowanym przez starsze zlodowacenia.
Występujące tutaj systemy przyrodnicze są zatem charakterystyczne dla obu
wymienionych rodzajów krajobrazu.
Wstępny etap prac stanowiło rozpoznanie struktury krajobrazowej
rozpatrywanego terenu. W ramach rodzajów krajobrazu wyodrębniono odmiany,
typy i warianty krajobrazu. Uzyskano zbiór 1378 indywidualnych jednostek,
traktowanych jako pola odniesienia przy dalszych rozważaniach. Proces
delimitacji tych jednostek przeprowadzono na podstawie mapy w skali 1:50
000. Do potrzeb prowadzonych badań wykonano analizy chemiczne pobranych
próbek gleb, wód i materiału roślinnego w liczbie kilkudziesięciu tysięcy
pojedynczych oznaczeń. Prace prowadzone były wspólnie z Wydziałem Chemii
Uniwersytetu Warszawskiego. Wykorzystano w tym celu aparaturę należącą
do Laboratorium Geoekologicznego Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych,
w tym szczególnie indukcyjny spektrometr masowy ICP MS Perkin Elmer Elan
6100 DRC oraz spektrometr płomieniowy Perkin Elmer 370.
Badania polowe służące rozpoznaniu obiegu składników chemicznych
przeprowadzono w obrębie pięciu poligonów badawczych: Brudzeń, Dięrzążnia,
Duninów, Murzynowo i Rumunki.
A. Richling, J. Lechnio
W pracach wykorzystano także materiały archiwalne, w tym próbki materiału
roślinnego i mineralnego zgromadzone w toku wcześniej wykonywanych
badań służących rozpoznaniu dynamiki zagrożenia środowiska. Poddano je
analogicznej obróbce jak materiał uzyskiwany w wyniku prac prowadzonych w
ramach omawianego grantu.
Wykorzystano również wyniki obserwacji anemologicznych i fizykochemicznych opadu prowadzonych na stacji meteorologicznej Wydziału Geografii
w Murzynowie oraz dane z eksperymentów polowych z zastosowaniem biotestów
służących do identyfikacji poziomu zanieczyszczenie środowiska. Pochodziły
one zarówno z eksperymentów wykonywanych w trakcie realizacji projektu, jak
i prac przeprowadzonych w przeszłości przez J. Lechnio i E. Malinowską, które
koncentrowały się na określeniu wielkości atmosferycznej dostawy wybranych
metali ciężkich oraz związków zakwaszających, w tym głównie związków siarki.
Poszczególne etapy prac omówione zostały w kolejnych częściach niniejszej
publikacji.
Otwiera ją zarys koncepcji krajobrazu i omówienie sposobu postępowania
przy analizie ewolucji systemów przyrodniczych autorstwa A. Richlinga i J.
Lechnio. Kolejna część poświęcona jest typologii krajobrazu i regionalizacji
fizycznogeograficznej terenu badań. Zawiera ona charakterystykę wyróżnionych
jednostek ze szczególnym uwzględnieniem cech wykorzystywanych następnie
do modelowania obiegu substancji (A. Richling, E. Malinowska i J. Lechnio).
Następna część obejmuje omówienie instrumentalnych metod analizy
próbek środowiskowych. Przegląd ten ukazuje nie tylko potencjalne możliwości
szczegółowego rozpoznania właściwości chemicznych pobieranych próbek,
ale zawiera również uwagi dotyczące konieczności dostosowania technologii
wykonywania oznaczeń do charakteru materiału i zakresu analizy (E. Bulska i
A. Krata).
Czwarty z kolei artykuł, pióra P. Swarczewskiego przedstawia dynamikę
procesów rzeźbotwórczych. Zastosowana przez niego metoda interpretacji
pomiarów stężenia wybranych metali ciężkich pozwala na ocenę poziomu
antropopresji na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat.
W dalszej części publikacji omawiane są kolejno zagadnienia szczegółowe
służące parametryzacji cech strukturalnych i właściwości fizyczno-chemicznych.
I tak J. Lechnio prezentuje dynamikę zmian użytkowania ziemi, a w następnym
omówieniu hydrologiczne uwarunkowania obiegu wybranych substancji. Kolejna
część dotyczy wykorzystania biomonitoringu do oceny dostawy atmosferycznej
wybranych metali (J. Lechnio, E. Malinowska).
Następna grupa artykułów przedstawia zagadnienie funkcjonowania
krajobrazu w aspekcie indykacyjnej roli gleb (E. Malinowska), obiegu związków
siarki (J. Lechnio) i struktury roślinności (J. Solon). Przedmiotem odrębnego
opracowania jest bioakumulacja wybranych elementów chemicznych w
roślinach uprawnych i glebach (A. Harasimiuk).
Podsumowanie całości stanowi próba opracowania modelu funkcjonowania
krajobrazu opracowana przez J. Lechnio i A. Richlinga.
Przedstawione w publikacji omówienia były limitowane pod względem
objętości. Dążono w związku z tym do przedstawienia tylko podstawowych
wniosków i zagadnień służących bezpośrednio osiągnięciu celu finalnego.
Należy przypuszczać, że niektóre z prezentowanych tekstów zostaną w
wstęp
przyszłości opublikowane w bardziej pełnej formie, być może po wydłużeniu
cyklu obserwacji.
Wyniki badań prowadzonych w ramach grantu były prezentowane
przez członków zespołu autorskiego na czterech konferencjach krajowych i
zagranicznych. Doniesienia te zostały następnie opublikowane w materiałach
konferencyjnych, w tym dwa w publikacjach polskojęzycznych i dwa po
angielsku, z których jedno w czasopiśmie „Ekologia (Bratislava)” indeksowanym
na tzw. liście filadelfijskiej.
Redaktorzy