Problem nielegalnej imigracji w Polsce na początku XXI w.

PATRYCJA DOBEK
Problem nielegalnej imigracji
w Polsce na początku XXI w.
W ostatnich latach w Polsce problematyka nielegalnej imigracji
stała się przedmiotem zainteresowania szerokich kręgów społecznych i ważnym elementem polityki państwa. Przyczyn zaistnienia takiej sytuacji należy doszukiwać się przede wszystkim
w pojawieniu się nowych wyzwań migracyjnych, które wymagają
przeprowadzenia nowych badań oraz dokonania zmian. Polska,
będąca dotychczas głównie krajem emigracyjnym, staje się państwem, do którego przybywają coraz większe grupy imigrantów,
a polskie społeczeństwo staje się coraz bardziej zróżnicowane
kulturowo i etnicznie. Należy jednak podkreślić, że nielegalna imigracja może wpłynąć na wzrost przestępczości, a w konsekwencji
prowadzić do zagrożenia bezpieczeństwo państwa. Odpowiednio
prowadzona polityka imigracyjna może znacząco wpłynąć na procesy związane z nielegalną imigracją.
Polska położona jest pomiędzy uprzemysłowioną i rozwiniętą
gospodarczo zachodnią częścią Europy, opartą na dobrze rozwiniętych systemach rządów demokratycznych, a ubogim, relatywnie słabo rozwiniętym wschodem. Takie usytuowanie naszego
kraju powoduje, że jest on postrzegany przez imigrantów przede
wszystkim jako kraj tranzytowy. Jednak po przemianach polityczno-gospodarczych Polska stała się krajem dynamicznie rozwijającym, coraz częściej traktowanym na równi z Europą Zachodnią,
przez co staje się także atrakcyjnym krajem docelowym imigrantów zza wschodniej granicy. Problem nielegalnej imigracji w Polsce jest zjawiskiem stosunkowo nowym, stanowiącym zagrożenie
dla bezpieczeństwa państwa. Z analizy danych wynika, że próby
samodzielnego przebycia drogi do Polski, czy też na zachód Euro292
Problem nielegalnej imigracji w Polsce na początku XXI w.
py podejmuje niewielu imigrantów. Większość z nich korzysta
z pomocy zorganizowanych grup przestępczych, które działają
w sposób charakterystyczny dla sposobu działania struktur przestępczych (np. mafia)1. Nielegalna imigracja może być przyczyną
zagrożenia terroryzmem, sprzyja powstawaniu zorganizowanych
grup przestępczych, przemytowi niebezpiecznych ładunków, narkotyków, a także prowadzi do wzrostu ogólnego poziomu przestępczości2.
Ze względu na kryterium głównego celu migracji wyróżnia się:
 czynniki ekonomiczne, na które składają się przede
wszystkim chęć poprawy sytuacji materialnej swojej lub
swojej rodziny, co daje początek imigracji zarobkowej do
krajów o wyższym poziomie życia;
 czynniki pozaekonomicznych, w których należy wskazać te
cele, które nie polegają na osiągnięciu korzyści materialnych, nawet gdy wyjazdowi towarzyszy efekt ekonomiczny. Cele decyzji ukierunkowane są na zmiany aksjologicznej i społecznej przestrzeni życia, zwiększenie poczucia
bezpieczeństwa. Można wśród nich wyróżnić m.in.: opuszczenie terenu objętego konfliktem zbrojnym, ucieczkę
i przesiedlenia związane ze zmianą granic, chęć uniknięcia
prześladowania w kraju pochodzenia (np. z uwagi na wyznanie, przynależność do mniejszości etnicznej, opozycji
politycznej).
Zarówno w przypadku przyczyn ekonomicznych, jak i pozaekonomicznych można zauważyć, że migracje przebiegają zwykle
z krajów o niższym poziomie życia, do krajów o relatywnie wyższym poziomie życia, dlatego kraje będące przedmiotem zainteresowania imigrantów są równocześnie zainteresowane ograniczeniem skali imigracji. Jeżeli imigranci zdecydują się uniknąć środ-
1
2
Http://www.monitorc.pl/roczniki/2000/CEL10-7.pdf z 4.06.2013.
Http://seminarium.21.edu.pl/ks/5/0007%20LATECKI.pdf z 4.06.2013.
293
Patrycja Dobek
ków ograniczających, stosowanych przez kraj docelowy, mogą
zdecydować się na przekroczenie granicy nielegalnie3.
Skala zjawiska nielegalnej imigracji jest bardzo trudna do
oszacowania ilościowego, ponieważ fakt, że cudzoziemiec przebywa nielegalnie na terytorium RP, świadczy o braku systemu
ewidencyjnego. Ponadto niezależnie od przyczyny nieudokumentowania pobytu i terminu, w którym imigrant utracił albo nie uzyskał niezbędnego statusu prawnego do możliwości legalnego pobytu albo nielegalnie przekroczył granicę, zbieraniem i analizą
danych statystycznych zajmują się różne instytucje. Bardzo ważną
kwestię stanowi fakt, że Polska jest krajem członkowskim układu
z Schengen, co uprawnia cudzoziemców posiadających dokumenty pobytowe do przemieszczania się po całej strefie. W statystykach zawierających dane dotyczące pobytu cudzoziemców na terytorium Polski, uwzględnia się decyzje zezwalające na osiedlenie
się oraz inne dokumenty pobytowe (np. status uchodźcy). Należy
podkreślić, że wszyscy imigranci, przebywający legalnie mogą
pozostać na terytorium RP bez uregulowanego statusu.
Do danych, mogących mieć wpływ na zobrazowanie zjawiska
skali nielegalnych imigracji zalicza się statystyki Polskiej Straży
Granicznej, która w ciągu ostatnich kilku lat odnotowała wjazd,
natomiast nie odnotowała wyjazdu ok. 264 tysięcy cudzoziemców.
Nie można wykluczyć, że żadna z tych osób nie została odnotowana w statystykach Straży Granicznej, ponieważ część z nich starała
się o dokumenty pobytowe i została w Polsce legalnie, część z nich
mogła wyjechać do innych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Dlatego też dokładne szacunki tych liczb trudno odzwierciedlić w statystykach. Inną grupą imigrantów, których status na terytorium RP jest nieuregulowany są uchodźcy, których postępowanie o nadaniu statusu uchodźcy zostało zakończone – otrzymali
Http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/com/2006/com2006_0402en01. pdf
z 4.06.2013.
3
294
Problem nielegalnej imigracji w Polsce na początku XXI w.
negatywną decyzję, jednak nie zdecydowali się na wyjazd do kraju
pochodzenia4.
W porównaniu do innych krajów, w Polsce przebywa stosunkowo niewielu imigrantów. Ze statystyk Organizacji Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju imigranci stanowią 0,1% populacji w Polsce. Pod koniec 2009 roku, ważne karty pobytu do przebywania
na terytorium RP posiadało 92 574 cudzoziemców. Statystyki wykazują również, że obywatelstwo polskie nadawane jest stosunkowo rzadko (w ciągu ostatnich dwudziestu lat, obywatelstwo
zostało nadane dwudziestu kilku tysiącom cudzoziemców).
W Polsce największą grupę imigrantów stanowią obywatele Rosji,
Ukrainy i Białorusi. Według danych z Urzędu ds. Cudzoziemców
zdecydowana większość spośród wszystkich imigrantów, którzy
otrzymali zezwolenie na zamieszkanie oraz zezwolenie na osiedlenie się w Polsce, jak również tych, którzy ubiegają się o nadanie
oraz tych, którym najczęściej nadawane jest obywatelstwo polskie, stanowią imigranci z tych trzech wyżej wymienionych
państw5.
Nielegalne przekroczenie granicy odbywa się zwykle w kilku
podstawowych formach, najczęściej poprzez:
 zbliżanie się do granicy państwowej z zamiarem nielegalnego przekroczenia;
 posługiwanie się podrobionym lub przerobionym paszportem (np. gdzie wymieniono fotografię), albo paszportem
innej osoby podczas kontroli granicznej;
 przekroczenie granicy w miejscu do tego nieprzeznaczonym (przez tzw. „zieloną granicę”;
 ukrycie się w środkach transportu międzynarodowego.
Http://frog.org.pl/nieuregulowane_pobyty_cudzoziemcow_w_Polsce.pdf
z 4.06.2013.
5 OECD, Migration Outlook 2007, s. 343.
4
295
Patrycja Dobek
Sprawcami przestępstw pierwszej z form są zarówno obywatele polscy jak i cudzoziemcy. Natomiast pozostałymi metodami
posługują się najczęściej cudzoziemcy6.
Należy podkreślić, że część przekroczeń granicy RP nie ma
związku z nielegalną migracją, najczęściej dotyczy: Polaków, obywateli państw UE, USA, Kanady, Australii oraz innych, które nie są
zaliczane do krajów zwiększonego ryzyka migracyjnego. Najczęściej były to przypadki nieświadomego przekroczenia granicy na
szlakach turystycznych (np. w wyniku zabłądzenia), naruszenia
przepisów (np. z niewiedzy co do przebiegu linii granicy, konieczności posiadania określonych dokumentów – w tym wiz), niefrasobliwości (np. chęć skrócenia sobie drogi do miejsca zamieszkania) lub brawury. Ponad to do przekroczenia granicy państwowej
dochodziło podczas prac prowadzonych w pasie przygranicznym
lub podczas działań związanych z przemytem towarów. Mimo, że
powyższe przykłady stanowiły czyny zabronione, trudno większość z nich uznać za faktyczne zagrożenie.
Wśród cudzoziemców zatrzymanych za usiłowanie lub przekroczenie granicy państwowej wbrew przepisom, nielegalni imigranci stanowili około ¾. Wśród nich liczne grupy stanowili imigranci z Azji (np. Indii, Chin, Wietnamu) oraz byłego ZSRR (np.
z Rosji, Ukrainy).
W Polsce Czeczeni stanowią jedną z najliczniejszych grup obcokrajowców, którzy podejmują próby nielegalnego przekroczenia granicy państwowej, a ich celem jest uzyskanie statusu
uchodźcy. Kolejną grup obcokrajowców usiłujących nielegalnie
przekroczyć granicę RP są Wietnamczycy. Z danych Straży Granicznej wynika, że większość wietnamskich obywateli, którzy
przebywają w Polsce nielegalnie, opuściła Wietnam legalnie drogą
powietrzną, głównie na podstawie rosyjskiej, białoruskiej lub
ukraińskiej wizy. Następnie, gdy byli już za granicą kraju pochodzenia, kontaktowali się z przemytnikami ludzi w celu uzyskania
pomocy w dostaniu się do Polski, zwykle z pominięciem przejść
6 Http://seminarium.21.edu.pl/ks/5/0007%20LATECKI.pdf, s. 76, z
296
4.06.2013.
Problem nielegalnej imigracji w Polsce na początku XXI w.
granicznych. Z powyższych informacji wynika, że Wietnamczycy
pokonali indywidualnie tylko część drogi, prowadzącej do Polski.
Ponad to najprawdopodobniej legalnie dotarli do jednego z krajów byłego ZSSR, a następnie podjęli próbę nielegalnego przekroczenia granicy RP przy pomocy osób trudniących się „przerzutem”
ludzi. W przypadku tej grupy etnicznej ryzyko nielegalnego dostania się na teren RP jest duże, zwłaszcza, że wietnamskie społeczności są dobrze rozwinięte w Polsce i Europie Zachodniej. Należy
zaznaczyć, że większość Wietnamczyków traktuje Polskę jako kraj
docelowy, a nie tranzytowy7. Kolejny przykład nielegalnego przekroczenia stanowią obywatele byłego ZSRR, którzy po legalnym
wjeździe na terytorium Polski (np. posługując się wizą turystyczną), usiłowali przedostać się do Niemiec8.
Tylko niewielka część imigrantów podejmuje indywidualne
i samodzielne próby pokonania całej drogi do Polski. Zdecydowana większość nielegalnych imigrantów korzysta z pomocy zorganizowanych grup przestępczych9.
Znaczna część nielegalnych imigrantów decyduje się na przekroczenie granicy RP w formach zorganizowanych. Natomiast
z postępowań przygotowawczych, prowadzonych przez Straż
Graniczną wynika, że przerzutem nielegalnych imigrantów
z państw azjatyckich i afrykańskich zajmowały się zorganizowane
grupy przestępcze, które mają swoje „ośrodki” przede wszystkim
w krajach byłego ZSRR, w południowej Azji oraz na Bliskim
Wschodzie. Z raportu wynika również, że członkami tych grup,
a przede wszystkich ich organizatorami są osoby, które korzystają
z legalnego pobytu albo rezydowali w europejskich krajach tranzytowych lub docelowych. Ponadto w skład grup przestępczych,
zajmujących się tym procederem wchodzili zarówno obywatele
7 Rzecznik Praw Obywatelskich, Ziemia obiecana czy przystanek w drodze?
Promised land or just a stop on the way?, Warszawa 2010, s. 156.
8 MSWiA, Raport na temat przeciwdziałania i zwalczania przestępczości granicznej przez służby podległe Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji
w Polsce w 2003 r. oraz w I półroczu 2004 r., Warszawa 2004, s. 9.
9 Http://seminarium.21.edu.pl/ks/5/0007%20LATECKI.pdf, s. 76, z 4.06.2013.
297
Patrycja Dobek
RP, jak i cudzoziemcy (najczęściej obywatele: Niemiec, Ukrainy,
Białorusi, Armenii i Rosji – narodowości czeczeńskiej, Afganistanu, Wietnamu), którzy najczęściej przebywali legalnie na terytorium Polski.
Skład oraz wzajemne powiązania członków grupy plasują się
następująco:
 organizator międzynarodowy;
 organizator do Polski;
 organizator regionalny;
 organizator etapu;
 kierowcy;
 przewodnicy;
 osoby, które udzielają pomocy w organizowaniu przekraczania granicy państwowej nielegalnym imigrantom poprzez: zapewnienie środków transportu, miejsca tymczasowego pobytu (tzw. „dziuple”), żywności, itp.
Istotny jest fakt, że zarówno przewodnicy jak i obserwatorzy
rejonu przerzutu pochodzą najczęściej z miejscowości położonych
przy granicy. Z oczywistych względów doskonale znali rejon granicy państwowej, dogodne miejsca do przerzutu, trasy bezpiecznego odprowadzenia grupy od granicy. Z uwagi na fakt, że osoby
te były najniżej usytuowane w grupie, otrzymywały najniższe wynagrodzenie. Na tej samej pozycji w hierarchii znajdowały się
osoby, które udostępniały swoje posesje jako „dziuple”, w których
czasowo przebywali imigranci. Na nieco wyższym szczeblu znajdowali się kierowcy (właściciele) pojazdów, którymi przewożono
migrantów w głąb terytorium RP. Część z osób zajmujących się
tym procederem realizowała kilka zadań (np. przewodnik był
właścicielem „dziupli”). Takie działania mają prawdopodobnie na
celu zmniejszenie składu osobowego grupy, czego następstwem
jest zwiększenie zysków dla poszczególnych jej członków. Na
szczeblu regionalnym na najwyższym szczeblu hierarchii znajdują
się osoby, które utrzymują kontakt z tzw. „nadawcami” z zagranicy oraz „odbiorcami” nielegalnych imigrantów z głębi terytorium
298
Problem nielegalnej imigracji w Polsce na początku XXI w.
Polski. To oni są odpowiedzialni za koordynację działań i odbieranie zapłaty za „przerzut”, ponad to ich zadaniem jest rozdzielanie
pieniędzy pomiędzy poszczególnych członków grupy. Co istotne,
osoby te sporadycznie biorą bezpośredni udział w przerzucie, dlatego często zdarza się, że nie znają wszystkich członków grupy
przestępczej, liczącej od kilku do kilkunastu osób. Przemyt nielegalnych imigrantów bardzo często realizowany był w oparciu
o luźną sieć powiązań pomiędzy członkami grupy albo oddzielnymi grupami przestępczymi, którzy byli koordynowani przez
głównego organizatora lub osoby, które działały na jego zlecenie.
Główni organizatorzy podejmowali działania przy pomocy grup
przestępczych, wyspecjalizowanych w różne formy przemytu,
które doskonale znały teren oraz funkcjonowanie systemu ochrony granicy po jej obydwu stronach. W momencie powodzenia dokonania przerzutu, imigranci natychmiast są przekazywani kolejnym osobom, biorącym udział w tym procederze oraz przewożeni
są w głąb kraju. Działanie grup przestępczych w tego typu przestępstwach w strefie przygranicznej trwa bardzo krótko, a dokonują go wykonawcy najniższego szczebla. Natomiast w głębi kraju
znajdują się centra decyzyjne oraz punkty kontaktowe10.
Grupy przestępcze mają ustalony cennik przerzutu osób z kraju pochodzenia do wybranego kraju emigracji. Koszt „usługi” waha się 1 tys. – 8 tys. USD. Zwykle w przerzucie uczestniczą przedstawiciele narodowości, przez których kraje wiedzie ustalona trasa przerzutu11. Dochody uzyskane przez grupy przestępcze z tego
procederu lokowane są przede wszystkim w inwestycje związane
z przerzutem migrantów (m.in. na zakup: pojazdów wykorzystywanych do przewozu cudzoziemców, sprzętu technicznego oraz
na prowadzenie legalnej lub „półlegalnej” działalności gospodarczej). Organizatorzy tego procederu na poziomie krajowym
i międzynarodowym dokonywali transferu środków finansowych
(np. za pomocą przelewów), co utrudniało ustalenie osób, dokonujących i odbierających przelewy pieniężne.
10
MSWiA, Raport na temat…, op. cit., s. 17–18.
11 Http://seminarium.21.edu.pl/ks/5/0007%20LATECKI.pdf, s. 69, z 4.06. 2013.
299
Patrycja Dobek
Nielegalne zorganizowane, grupowe przekroczenie granicy
państwowej RP odbywa się w godzinach porannych, wieczornych
lub nocnych. Ponad to do przekroczenia granicy zwykle wybiera
się zalesione tereny, które można przejść w ciągu kilku lub kilkunastu godzin. „Przerzuty” imigrantów miały miejsce w regionach,
w których po obydwu stronach granicy lub w jej pobliżu znajdowały się utwardzone drogi, dzięki czemu można było łatwo dowozić imigrantów do miejsca przeprowadzenia oraz szybko odjechać
po ich przejściu przez granicę. Członkowie grup przestępczych
przywozili imigrantów blisko linii granicy (lub linii rzeki granicznej), a następnie doprowadzali ich do tej linii. Granica była przekraczana pieszo lub przy użyciu środków, które zostały dostarczone przez pomocników (np. za pomocą pontonu). Następnie po
nielegalnym przekroczeniu granicy, migranci kierowali się
w stronę wyznaczonego miejsca z kolejnym pomocnikiem, a po
spotkaniu się z nim byli przewożeni busami w głąb strefy nadgranicznej lub poza jej obręb. Nielegalni imigranci przekraczali granicę bez pieniędzy i dokumentów w grupach 2–3 osobowych, w których każda z osób posługiwała się innym językiem.
Istotnym problemem, związanym z przebywaniem na terenie
danego kraju nielegalnych imigrantów, a także osób o nieustalonym statusie jest fakt, że osoby te nie posiadają odpowiednich
dokumentów. Powoduje to różnego rodzaju trudności, np.
z dostępem do opieki medycznej, systemu edukacji. Ponad to
prowadzi do zwiększenia popytu na fałszywe dokumenty, czego
następstwem jest ponowna współpraca nielegalnych imigrantów
z przestępcami12. Mimo, że nielegalni imigranci nie są przestępcami, bardzo często zmuszeni są do podjęcia pracy niezgodnej
z prawem, ponieważ nie mogą podjąć legalnej pracy.
W Polsce tworzenie dużych skupisk innych nacji powinno być
uważnie monitorowane, ponieważ bardzo często grupy migrantów „przyciągają” grupy przestępcze ze swoich krajów. Niewątpliwie przerzut imigrantów jest zjawiskiem godzącym w bezpieW. Bruggeman, Illegal Immigration and Trafficking in Human Beings Seen
as a Security Problem for Europe, Europol, 2002, s. 5.
12
300
Problem nielegalnej imigracji w Polsce na początku XXI w.
czeństwo państwa. Między innymi z tego powodu podejmuje się
działania, mające na celu zapobieganie przerzutowi imigrantów
oraz innym formom nielegalnej imigracji. Zjawisko to jest uwarunkowane istnieniem pewnego rodzaju popytu i podaży. Część
migrantów napotyka trudności w opuszczeniu własnego kraju,
dlatego nielegalna imigracja jest ich zdaniem najlepszym rozwiązaniem13.
Zarówno polityka imigracyjna, jak również przebieg procesu
integracji oraz filozoficzne podejście do tego zjawiska ulega zmianom pod wpływem zmian społecznych i politycznych. Na ich
wpływ składa się wiele czynników, takich jak na przykład: historia
imigracji do kraju docelowego, charakterystyka przyjazdów, programy wspierające imigrantów oraz całokształt warunków społecznych i gospodarczych w kraju przyjmującym. Integrację imigrantów można podzielić na integrację: ekonomiczną, społeczną
i kulturową, a jej powodzenie zależy od wielu czynników (np. polityki rządu wobec imigrantów, społecznych postaw i uprzedzeń,
cech danej społeczności imigrantów).
Integracja imigrantów jest niezbędna zarówno na rynku pracy,
a także w społeczeństwie przyjmującym. Powinna być postrzegana jako pozytywny wkład w rozwój gospodarczy i kulturalny kraju.
Społeczeństwo może w różny sposób postrzegać imigrację. Pozytywnym skutkiem, który powoduje imigracja może być łagodzenie negatywnych skutków starzenia się społeczeństwa. Do negatywnych czynników można zaliczyć fakt, że państwo może nie
radzić sobie z rosnącą liczbą nielegalnych imigrantów lub uchodźców, a temu zjawisku może towarzyszyć niezadowolenie społeczne, ksenofobia lub zamieszki na tle etnicznym. Jednak imigrację
należy rozpatrywać również pod kątem kryzysu ekonomicznego
i jego skutków. Z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej w wielu
krajach zaostrzono politykę imigracyjną, a niektóre partie polityczne przekonywały, że imigracja jest przyczyną bezrobocia
Http://seminarium.21.edu.pl/ks/5/0007%20LATECKI.pdf,
z 4.06.2013.
13
s.
69–70,
301
Patrycja Dobek
rdzennych mieszkańców, osłabia systemy socjalne oraz negatywnie wpływa na tożsamość narodową. Zarówno regulacje na rynku,
pracy jak i polityka imigracyjna państwa mogą albo ułatwić integrację imigrantów w społeczeństwie przyjmującym, albo ją utrudnić. Należy podkreślić, że czynników jest wiele i są one bardzo
złożone14.
P. Pogodzińska, Integracja i przeciwdziałanie dyskryminacji imigrantów na
szwedzkim rynku pracy, Warszawa 2011, s. 2.
14
302