docChrońmy Przyrodę Ojczystą - Instytut Ochrony Przyrody PAN
download 
Reklamacja Transkrypt
Chrońmy Przyrodę Ojczystą - Instytut Ochrony Przyrody PAN
Chrońmy Przyrodę Ojczystą Organ Państwowej Rady Ochrony Przyrody SPIS TREŚCI Tom 71, zeszyt 2, marzec/kwiecień 2015 ARTYKUŁY � ARTICLES – NEWS Wpływ zaniku i fragmentacji siedliska na strukturę genetyczną populacji susła AKTUALNOŚCI Aleksandra Biedrzycka: perełkowanego Spermophilus suslicus – wykorzystanie genetycznych planowania ochrony gatunku Czesław Jura: Wskrzeszanie wymarłych gatunków zwierzątdanych – Resurrec�ng ex�nctdoanimal species......................... – The effect of habitat fragmenta�on and loss on gene�c structure of spo�ed suslik popula�ons – the use of ARTYKUŁY – ARTICLES gene�cal data in species conserva�on .............................................................................................................. Tomasz Wilk, Bogusław Czerwiński, Katarzyna Paciora, Damian Wiehle: Lęgowa populacja żurawia Grus grus Magdalena Lenda, Piotr Skórka: Orzech włoski Juglans regia – nowy, potencjalnie inwazyjny gatunek wCrane rodzimej w województwie małopolskim na początku XXI wieku – The breeding popula�on of the Common th florze – Walnut Juglans regia – a new, poten�ally invasive species in na�ve flora ........................................... Grus grus in Małopolska Province at the beginning of the 21 century ............................................................ Anna Waśkowska, Marek Cieszkowski: Utwory eoceńskie strefy Siar płaszczowiny magurskiej na terenie Piotr rezerwatu Profus, Mateusz Matysiak: Obserwacje Tichodroma muraria w Polsce poza tatrzańską ostoją krajobrazowego Zamczysko nad pomurnika Rabą (polskie Karpaty zewnętrzne) – Eocene depositsof ofWallcreeper the Siary Zone in the Magura Nappe in the Zamczysko Rabą Nature lęgową – Records Tichodroma muraria in Poland outside thenad breeding site in Reserve the Tatra Mts (Polish Outer Carpathians) ................................................................................................................................ Anna Kruk, Klasa, Ewa Bokłak: Cykada Cicade�a w Ojcowskim Parku Narodowym (Boenn.) Rchb. – nowe Jerzy Renata Szymańska: Rukiewcan�latrix drobnolistna Nastur�um microphyllum – Cicada Cicade�a can�latrix in the Ojców Na�onal Park ................................................................................ w okolicach Krakowa – New stands of one-row yellow cress Nastur�um microphyllum (Boenn.) stanowiska Sylwia Kiercul: gatunkowe porostów wsi Hermanówka – Species richness of lichens Rchb. in theBogactwo surroundings of Kraków ................................................................................................................ in the Hermanówka village ............................................................................................................................... Adam Olszewski, Michał Główka: Występowanie różanki Rhodeus sericeus (Pallas, 1776) i piskorza Misgurnus NOTATKI – NOTES fossilis (Linné, 1758) w Puszczy Kampinoskiej – The occurrence of the bi�erling Rhodeus sericeus (Pallas, Natalia Stokłosa, Barbara Wilbrandt: gwiazdosza prążkowanego striatum 1776) and weatherfish MisgurnusNowe fossilisstanowiska (Linné, 1758) in the Kampinos Forest Geastrum (Central Poland) ................... i gwiazdosza czarnogłowego Geastrum melanocephalum w Polsce – New locali�es of Geastrum striatum Geastrum melanocephalum in Poland ....................................................................................................... Adamand Stebel: Mech pędzliczek szerokolistny Syntrichia la�folia (Hartm.) Huebener w Karpatach Polskich Grzegorz Neubauer, Arkadiusz Sikora: Nowe stanowiska gąbkowca północnego Climacocys�s borealis i problemy jego ochrony – The Water Screw-moss Syntrichia la�folia in the Polish Carpathians and problems w its północnej Polsce – New sites of Climacocys�s borealis in northern Poland.................................................. of protec�on ................................................................................................................................................. Anna Sołtys-Lelek, Anna Klasa: Nowe stanowisko storczyków – kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis i podkolana białego Platanthera bifolia w Ojcowskim Parku Narodowym – A new locality of orchids – Marcin Nobis, Agnieszka Nobis: Stanowisko sasanki otwartej Pulsa�lla patens (L.) Mill. (Ranunculaceae) the broad-leaved marsh orchid Dactylorhiza majalis and the lesser bu�erfly orchid Platanthera bifolia w Starachowicach (Przedgórze Iłżeckie) – A locality of Pulsa�lla patens (L.) Mill. (Ranunculaceae) in in the Ojców Na�onal Park (S Poland)............................................................................................................... Starachowice (Iłża Foreland) Agnieszka Bąbelewska, Nikodem ............................................................................................................................. Mączyński: Nowe stanowisko brodaczki kępkowej Usnea hirta i włostki brązowej Bryoria fuscescens odkryte w Częstochowie – New site of Usnea hirta Adamand P. Bryoria Kubiak:fuscescens Flora naczyniowa doliny Olszówki (Kotlina Sandomierska) – walory i zagadnienia ochrony – in Częstochowa ............................................................................................................ Vascular floraTomasz of the Olszówka (Kotlina SE Acallocrates Poland) – it’scolonnellii values and conserva�on issues Miłosz A. Mazur, Olbrycht,valley Andrzej Melke:Sandomierska, Rozmieszczenie (Coleoptera: Curculionidae) w Polsce – Distribu�on of Acallocrates colonnellii (Coleoptera: Curculionidae) Marcin Stanisław Wilga: Rycerzyk oliwkowożółty Tricholomopsis decora (Fr.: Fr.) Singer w Lasach Oliwskich in Poland ........................................................................................................................................................... Park Krajobrazowy) – Tricholomopsis decora (Fr.:(Hymenoptera: Fr.) Singer in Lasy Oliwskie Forests (Trójmiejski Jan (Trójmiejski Dąbrowski: Trzmielec północny Bombus (Psithyrus) flavidus Apidae) Landscape Park) ................................................................................................................................................ na Pojezierzu Kaszubskim i Równinie Charzykowskiej – Cuckoo-bumblebee Bombus (Psithyrus) flavidus (Hymenoptera: Apidae) in the Kashubian Lake District and Charzykowska Plain ............................................. Radosław Puchałka, Joanna Czarnowska, Grzegorz Czarnowski, Lucjan Rutkowski: Nowe stanowisko RECENZJE � REVIEWS zimoziołu północnego Linnaea borealis (Caprifoliaceae) koło Torunia – New locality of Linnaea borealis near theZbigniew city of Toruń .............................................................................................................. Anna(Caprifoliaceae) Medwecka-Kornaś: Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa (red.): Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny naczyniowe ........................................................................................................................................... 83 243 261 86 271 96 108 279 116 287 122 129 293 137 299 144 303 149 311 153 157 314 AKTUALNOŚCI Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 83–85, 2015 Wskrzeszanie wymarłych gatunków zwierząt Resurrec�ng ex�nct animal species CZESŁAW JURA Wymieranie gatunków występuje od początków istnienia życia na naszej planecie. Wymieranie ewolucyjne (pozorne) zachodzi, gdy istniejący gatunek ewoluuje i przekształca się w nowy. Natomiast wymieranie terminalne (ostateczne) oznacza koniec linii ewolucyjnej, czyli bezpotomne wymarcie osobników. Przyczyna takiego wymarcia może być naturalna, podobnie jak naturalna jest śmierć każdego osobnika, lub związana jest ze zmianami w środowisku. Lokalne zmiany w środowisku powodują wymieranie pojedynczych gatunków, a globalne – wymieranie masowe. Zachowane skamieliny wskazują, że w historii Ziemi co najmniej pięciokrotnie wystąpiło masowe wymieranie. Ostatnie zaszło 55 milionów lat temu, gdy z Ziemią zderzyła się duża planetoida. Po zderzeniu, niebo zasłoniło się pyłem ograniczającym docieranie promieniowania słonecznego. Spowodowało to globalne oziębienie, które z kolei przyczyniło się do obniżenia udziału roślin w łańcuchu pokarmowym. Wyginęły wtedy szczególnie duże kręgowce, w tym ostatnie gatunki dinozaurów. Od dawna do wymierania przyczynia się człowiek. Gdziekolwiek się znajdzie, tak zmienia środowisko, by odpowiadało jego potrzebom, a w dodatku je zanieczyszcza. Gatunek to populacja osobników posiadających im tylko właściwy układ genów. W związku z tym tylko osobnicy reprezentujący dany gatunek mogą się swobodnie kojarzyć i wydawać płodne potomstwo. Nie mogą kojarzyć się z przedstawicielami innych gatunków – są od nich izolowani rozrodczo. Geny to określone odcinki DNA, zbudowane z nukleotydów ułożonych liniowo. Specyficznie uszeregowane liniowe sekwencje nukleotydów w genach, po- dobnie jak liniowe sekwencje liter w wyrazach, składają się na określoną i specyficzną informację dotyczącą cech osobników zaliczanych do danego gatunku. W latach dziewięćdziesiątych XX stulecia powstały urządzenia umożliwiające zautomatyzowane odczytywanie sekwencji nukleotydów. W połączeniu z potężnymi komputerami umożliwiły odczytywanie i porównywanie sekwencji nukleotydów w DNA u różnych gatunków, a w konsekwencji określanie stopni ich pokrewieństw genetycznych. W tychże latach pojawiły się też pierwsze zapowiedzi wskrzeszania wymarłych zwierząt. Powodzenie miał zapewnić przepis naśladujący klonowanie owcy – zwanej potem Dolly – pozornie prosty. Zakładał, iż z zachowanych skamielin można wyodrębnić DNA i odczytać jego sekwencje. Dalsze postępowanie miałoby polegać na znalezieniu żyjącego gatunku, najbliżej spokrewnionego z wymarłym. Od samic tego gatunku można by pobrać komórki jajowe, usunąć z nich jądra komórkowe i wprowadzić w ich miejsce DNA wymarłego gatunku. W końcowym etapie niezbędne byłoby pobudzenie zmodyfikowanych jaj do rozwoju zarodkowego i w przypadku ssaków przeniesienie ich do macic samic zastępczych. Po okresie ciąży można byłoby się spodziewać narodzin potomstwa z genami wymarłego gatunku. Dylematy powodzenia DNA w skamielinach, w miarę upływu czasu, ulega degeneracji. Nie udaje się odczytanie sekwencji nukleotydów DNA starszego niż 100 000 lat. Nie ma więc żadnych szans na wskrzeszenie dinozaurów. Oprócz czasu, wpływ 83 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 2, 2015 na rozkład DNA mają także czynniki środowiska, jak: wysoka temperatura, procesy mineralizacji, działalność bakterii. Rozkładowi DNA najlepiej zapobiega zamrożenie, ale taki jego stan też nie zapewnia udanego klonowania. Nie udało się wskrzeszenie żaby gęborodnej, wymarłej niedawno: w 1983 roku. Zachowały się fragmenty tkanek ciała ostatniej żaby, przechowywane w zamrażarce. Badacze wyodrębnili z nich jądra komórkowe z dobrze zachowanym DNA i wszczepili do komórek jajowych pokrewnego żyjącego gatunku. Zmodyfikowane jaja zaczynały rozwijać się w zarodki, ale po kilku dniach wszystkie obumarły. Nie udała się także próba wskrzeszenia pirenejskiej kozicy bucardo, która wyginęła w 2000 roku. Od ostatniej żyjącej kozicy, rok przed jej śmiercią, pobrano tkanki i zamrożono. Zmodyfikowane jaja wszczepiono do macic 57 samic kozy domowej. Jedna z nich, wspomagana cesarskim cięciem, urodziła koźlę, które zmarło 10 minut po porodzie. Przyczyną były nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu oddechowego. Pośmiertna analiza biochemiczna genomu zmarłego koźlęcia wykazała obecność w nim genów kozicy bucardo. Badacze są takim typem społeczności, który zdaje sobie sprawę, że udany eksperyment często poprzedza wiele lat żmudnych wysiłków. Nie zanika zainteresowanie wskrzeszaniem. W lodach Arktyki i w wiecznej zmarzlinie Syberii znaleziono dobrze zakonserwowane fragmenty ciał mamutów, w nich tkanki, komórki i jądra komórkowe. Przetrwały około 10 000 lat. Rosyjscy i współpracujący z nimi japońscy badacze podjęli próbę wskrzeszenia tych mamutów. Polscy badacze, zrzeszeni w Polskiej Fundacji Odtworzenia Tura, którego ostatnia samica zginęła w 1627 roku, wyodrębnili DNA z okazów muzealnych; jest jednak w złym stanie, niekompletny i pofragmentowany. Pracują nad ułożeniem uzyskanych fragmentów w prawidłowy ciąg i odtworzeniem całego genomu, posługując się, jako matrycą, genomem bydła koreańskiego, które – według ich badań – jest obecnie najbliżej spokrewnione z turami. Odtworzenie może się udać, ponieważ 84 w genomie każdego gatunku zapisana jest jego przeszłość ewolucyjna. Wszystkie żywe organizmy są spokrewnione, w historii życia pochodzą od wspólnego przodka. Im bliżej spokrewnione są gatunki, tym dłuższa jest ich wspólna linia ewolucyjna, a zatem ich genomy mniej się różnią. Przykładowo, naszymi najbliższymi krewnymi są szympansy. Sekwencje DNA w genomie człowieka i szympansa są w 98,6% podobne, podczas gdy podobieństwo pomiędzy genomem człowieka i grzybów wynosi tylko 30%. W przypadku człowieka jedynie 1,4% genomu nadzoruje kształtowanie się w rozwoju zarodkowym cech ludzkich. Dlatego najpoważniejszym wyzwaniem dla badaczy, pracujących nad wskrzeszeniem tura, będzie prawidłowe odczytanie tych sekwencji DNA, które warunkują jego gatunkowo specyficzne cechy (nie ma matrycy służącej do ich odczytania) i odtworzenie całego prawidłowego genomu. Dlaczego nie udały się dotychczasowe próby wskrzeszania? Warunkiem istnienia gatunku jest spójność genetyczna populacji, determinująca spójność cech budowy i zachowań osobników. Spójność zapewnia (wspomniana tu we wstępie) izolacja rozrodcza, która zapobiega przepływowi genów między gatunkami. Podczas zapładniania jaja plemnikiem, kiedy zaczyna się byt każdego osobnika, działają molekularne i chemiczne mechanizmy izolacji rozrodczej. Jajo zawiera gatunkowo specyficzne białka, które wiążą się tylko z gatunkowo zgodnymi białkami plemników. Przy zetknięciu się jaja z plemnikiem następuje rozpoznanie białek i gatunkowo obcy plemnik nie może wniknąć do jaja. W zapłodnionym jaju występują matczyne czynniki, aktywujące geny rozwojowe, i czynniki ojcowskie, wniesione przez plemnik. W wyniku współdziałania obu czynników rozpoczyna się rozwój zarodkowy. Powstanie w rozwoju zarodkowym z pojedynczej komórki, jaką jest jajo, organizmu wielokomórkowego, którego każda komórka działa zgodnie ze swoim ściśle określonym celem, jest prawdziwym cudem natury. Jednocześnie jest to najbardziej złożony proces, jaki zachodzi w warunkach ziemskich. A wobec tego, że Cz. Jura żaden złożony proces nie znosi zakłóceń, każdy błąd w jego przebiegu może wywołać lawinę paraliżujących skutków. Prawdopodobną przyczyną nieudanych prób wskrzeszenia dorosłych żab i kozicy były błędy w rozwoju zarodkowym, wynikłe z niespójności gatunkowej matczynych czynników, zawartych w zmodyfikowanych jajach, z czynnikami wprowadzonych do nich jąder komórkowych. Dylematy wskrzeszania Część refleksyjnych ekologów uważa, że ironią naszego czasu są próby wskrzeszania wymarłych gatunków, gdy wycinane są lasy Amazonii, największe i najbogatsze w gatunki na naszej planecie. Giną tysiące gatunków. Wycinaniu towarzyszą zmiany klimatyczne w skali globalnej, które też przyczyniają się do wymierania. Kurczą się przestrzenie dostępne dla życia zwierząt. Z upływem czasu zmieniły się warunki biotyczne w siedliskach uprzednio zajmowanych przez wymarłe gatunki. Inne są dziś wirusy, bakterie i pasożyty. Odporność wskrzeszonych populacji na ich aktywność będzie wielką niewiadomą. Można się też spodziewać, że uda się wskrzesić tylko niewielką liczbę osobników. Do odtworzenia większej ich po- Wskrzeszanie wymarłych gatunków zwierząt pulacji trzeba będzie prowadzić chów wsobny. Czym to skutkuje – wiadomo. Według tej części ekologów zaangażowanie badawcze i fundusze powinno się przeznaczyć na ochronę zagrożonych wymarciem istniejących gatunków. Życie i śmierć są produktami ewolucji. Przejawy życia i śmierci ewoluowały wspólnie i zapisane są w genomie każdego osobnika danego gatunku. Badaczom udało się częściowo odwrócić śmierć. Udało się im powołać do życia tylko stadia rozwojowe wymarłych gatunków: zarodki żab i noworodka kozicy. Nie wiadomo jednoznacznie, jak i jakie zadziałały czynniki, które uniemożliwiły powołanie do życia stadiów dorosłych. Nauka jest poszukiwaniem i wyjaśnianiem niewiadomego. Sam fakt, że dzisiejszy stan nauki umożliwia tak niezwykłe badania, stanowi argument nie do odparcia, że powinny być kontynuowane. Czesław Jura Członek Polskiej Akademii Umiejętności 31–016 Kraków, ul. Sławkowska 17 Artykuł opublikowany w numerze 269 „PAUzy Akademickiej” (30 października 2014 r., str. 3–4) i przedrukowany za zgodą Autora i Wydawcy. 85 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 86–95, 2015 Lęgowa populacja żurawia Grus grus w województwie małopolskim na początku XXI wieku The breeding popula�on of the Common Crane Grus grus in Małopolska Province at the beginning of the 21th century TOMASZ WILK1, BOGUSŁAW CZERWIŃSKI2, KATARZYNA PACIORA3, DAMIAN WIEHLE4 1 Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków 05–270 Marki, ul. Odrowąża 24 e-mail: [email protected] 3 30–693 Kraków, ul. Łużycka 101a e-mail: [email protected] 30–252 Kraków, ul. Kamedulska 26 e-mail: [email protected] 4 31–121 Kraków, ul. Czysta 17/12 e-mail: [email protected] 2 Słowa kluczowe: żuraw, Grus grus, populacja lęgowa, gniazdowanie, województwo małopolskie. Żuraw Grus grus do niedawana nie był gatunkiem lęgowym w województwie małopolskim. W niniejszej pracy podsumowano informacje o aktualnym rozmieszczeniu i stanie populacji lęgowej żurawia w tej części Polski. W latach 2006–2013 na terenie województwa małopolskiego żurawie stwierdzono w okresie lęgowym na 32 stanowiskach, w tym na 11 (34% wszystkich stanowisk) stwierdzono gniazdowanie pewne przynajmniej podczas jednego sezonu lęgowego, na 15 stanowiskach (47%) gniazdowanie prawdopodobne, a na 6 stanowiskach (19%) – możliwe. Wielkość populacji lęgowej żurawia w latach 2006–2013 w województwie małopolskim oceniono na 12– –24 pary lęgowe. Zajmował on głównie duże kompleksy leśne na zachód i wschód od Krakowa. Żuraw najczęściej zasiedlał śródleśne doliny rzeczne i śródleśne zbiorniki wodne oraz stawy rybne. Zagęszczenie wynosiło 0,1–0,2 pary/10 km2 w Puszczy Niepołomickiej (110 km2) i 0,2 pary/10 km2 w Lasach Radłowskich (100 km2). Dynamiczny wzrost populacji żurawia w tym regionie jest zbieżny z obserwowanym w skali kraju zwiększeniem jego liczebności i ekspansją na nowe obszary. SUMMARY The Crane Grus grus is a rare breeding species in Poland, inhabiting mainly the northern and central part of the country. Until recently, the crane has not been reported as a breeding species in the Małopolska Province. The aim of this study was to summarize the information on the actual situation of the breeding population of the Common Crane in this part of Poland. The study revealed the presence of Common Cranes during the breeding season at 32 sites, including 11 sites (34%) with confirmed breeding. The actual size of the breeding population of Cranes in the Małopolska Province may be estimated at 12–24 breeding pairs. Common Cranes in the Małopolska region occur mainly in the Sandomierz Basin, with two main breeding areas: in the Upper Vistula Valley and forest complexes east and west of Kraków. The species in the Małopolska Province occurs mainly in small river valleys and at small water bodies situated in large forest complexes, as well as at fish ponds. The dynamic increase in the population size of Common Cranes in the Małopolska region is consistent with a growing population size and its expansion to new areas observed in the whole country. 86 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 96–107, 2015 Utwory eoceńskie strefy Siar płaszczowiny magurskiej na terenie rezerwatu krajobrazowego Zamczysko nad Rabą (polskie Karpaty zewnętrzne) Eocene deposits of the Siary Zone in the Magura Nappe in the Zamczysko nad Rabą Nature Reserve (Polish Outer Carpathians) ANNA WAŚKOWSKA1, MAREK CIESZKOWSKI2 1 Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie 30–059 Kraków, al. A. Mickiewicza 30 e-mail: [email protected] 2 Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytet Jagielloński 30–063 Kraków, ul. Oleandry 2a e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: rezerwat krajobrazowy, przyroda nieożywiona, płaszczowina magurska, flisz, utwory eocenu, otwornice aglutynujące. Na terenie rezerwatu krajobrazowego Zamczysko nad Rabą występuje geologiczne odsłonięcie cenne ze względów poznawczych, naukowych oraz historii badań geologicznych prowadzonych tutaj od XIX wieku. Rezerwat znajduje się na obszarze zbudowanym ze skał formacji z Łabowej strefy Siar płaszczowiny magurskiej. Na jego terenie odsłonięty jest profil stropowej partii ogniwa piaskowca ze Skawiec, wydzielany w obrębie tej formacji, reprezentowany przez piaskowce i zlepieńce przeławicane cienkimi pakietami łupków zielonych oraz spągowej części górnych pstrych łupków, zbudowanych z czerwonych łupków z cienkimi ławicami piaskowców oraz sporadycznie występującymi laminami bentonitów. W utworach odsłaniających się na terenie rezerwatu występują bogate zespoły mikroskamieniałości otwornic, zębów ryb oraz nieliczne radiolarie. Wiek analizowanych utworów ustalono na górny ipres (wczesny eocen), na co wskazują liczne formy otwornic Reticulophragmium intermedium (Mjatliuk) współwystępujące z nielicznymi Reticulophragmium amplectens (Grzybowski), oraz masowe wystąpienia otwornic z rodzaju Karrerulina. W pracy przedstawiono i scharakteryzowano szczegółowy profil litologiczny utworów strefy kontaktu piaskowców ze Skawiec oraz górnych pstrych łupków z Łabowej, a także sporządzono listę taksonomiczną zespołów otwornic uzyskanych z tych utworów, dającą podstawy do szczegółowej stratygrafii. SUMMARY The particular morphology of the area, ruins of a medieval tower, as well as heterogeneous plant cover with rare and protected species are the main reasons for the protection of Zamczysko nad Rabą Reserve. Geological outcrops occurring in this landscape reserve are valuable in terms of general knowledge, science and history of geological research conducted in this area since the 19th century. The reserve is located in the external zone of the Magura Nappe, called the Siary Zone (Fig. 2). The transitional section between the Skawce Sandstone Member and the upper variegated shales of the Łabowa Formation is well exposed in a stream valley in the western part of the reserve (Figs 3, 4). The aim of this paper is to present geology and collect the material for outcrops and microfauna (Figs 3–6, Table 1). The Skawce Sandstone Member consists of thick-bedded turbidite sandstones interbedded with green shales (Fig. 5). The upper variegated shales of the Łabowa formation are developed as red shales with rare and very thin sandstone intercalations (Figs 3, 5). These deposits contain numerous and diversified microfossil assemblages consisting of agglutinated foraminifera, fish teeth and rare Radiolaria. The taxonomic list of the foraminiferal species is presented in Table 1. Typical Eocene species occur in the assemblages: Eggerelloides propinqus (Brady), 96 Eratidus gerochi Kaminski et Gradstein, Pseudonodosinella elongata (Grzybowski), as well as Reticulophragmium intermedium (Mjatliuk) and rare Reticulophragmium amplectens (Grzybowski) (Table 1, Fig. 6), which indicate the upper Ypresian age (?Lower Lutetian) of these deposits. The abundant occurrence of Karrerulina is observed here, which in the Outer Carpathians corresponds to the Early Eocene. ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 108–115, 2015 Cykada Cicade�a can�latrix w Ojcowskim Parku Narodowym Cicada Cicade�a can�latrix in the Ojców Na�onal Park ANNA KLASA1, EWA BOKŁAK2 1 Ojcowski Park Narodowy 32–047 Ojców 9 e-mail: [email protected] 2 Instytut Chemii, Ochrony Środowiska i Biotechnologii Akademia im. Jana Długosza 42–201 Częstochowa, ul. Armii Krajowej 13/15 e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: cykada, Cicade�a can�latrix, Ojcowski Park Narodowy, murawy kserotermiczne. W Ojcowskim Parku Narodowym występuje cykada Cicadetta cantilatrix, podawana poprzednio z tego terenu jako C. montana, a następnie C. cerdaniensis. Zasiedla ona siedliska muraw kserotermicznych na podłożu wapiennym, otoczonych zaroślami kserotermicznymi i grądami, położone na stokach doliny o wystawie południowej lub południowo-zachodniej. Od połowy maja do czerwca w latach 2006–2014 wykonano ponad 30 kontroli na dwóch stanowiskach w dolinie Prądnika na Krzyżowej Skale i Górkowej Skale, oddalonych od siebie o około 4 km. Zebrano łącznie 537 wylinek larwalnych. Dorosłe cykady pojawiają się w OPN corocznie od 3. dekady maja do 2. dekady czerwca. Dojrzałe larwy wychodzą na powierzchnię gleby po opadach deszczu. Liczebność cykady w poszczególnych latach wahała się od kilku do ponad 100 osobników na stanowisku. Cykady nie znaleziono na zarośniętych, ocienionych murawach ani w siedliskach kserotermicznych wykształconych na piargach. SUMMARY The only cicada species occurring in the Ojców National Park is Cicadetta cantilatrix, reported previously from this area under the names Cicadetta montana and Cicadetta cerdaniensis. The insect is associated with limestone xerothermic grasslands, surrounded by xerothermic shrubs and oak-hornbeam forests on steep valley sides with southern and south-western exposure. The research was carried out in 2006–2014 at two limestone rock sites located in the Prądnik Valley: Krzyżowa Skała (Krzyżowa Rock) [UTM: DA15] and Górkowa Skała (Górkowa Rock) [UTM: DA16], both within a distance of about 4 km. The sites were visited several times from mid-May till end of June in order to collect exuviae of freshly emerged imagines. The results show that adult cicadas occur in the Ojców National Park every year from the 3rd decade of May till the 2nd decade of June. Last instars appear on the soil surface usually after rainfall. The abundance of adults in particular years ranged from several to more than 100 at a site. On the other hand, the species was not recorded in shaded shrubby grasslands or in xerothermic habitats formed on the scree. 108 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 116–121, 2015 Bogactwo gatunkowe porostów wsi Hermanówka Species richness of lichens in the Hermanówka village SYLWIA KIERCUL Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska Politechnika Białostocka 15–351 Białystok, ul. Wiejska 45E e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: grzyby zlichenizowane, różnorodność gatunkowa, porosty chronione i zagrożone. Przedstawiono dokumentację lichenologiczną, obrazującą różnorodność gatunkową porostów w okolicach podlaskiej wsi Hermanówka, w gminie Juchnowiec Kościelny (woj. podlaskie). W 2014 roku na dwóch stanowiskach badawczych (jednym zbiorczym – wzdłuż wsi oraz jednym leśnym) określano zróżnicowanie gatunkowe porostów występujących na różnych typach podłoża. Wykazano występowanie 38 taksonów, w tym 37 w randze gatunków należących do epifitów (26 gatunków), epiksyli (12), epilitów (9) i epigeitów (3). Odnotowano również jeden takson zasiedlający dachówkę eternitową – misecznicę murową Lecanora muralis. O walorach lichenologicznych badanego terenu świadczy występowanie czterech gatunków objętych częściową ochroną gatunkową – chrobotka reniferowego Cladonia rangiferina, pustułki rurkowatej Hypogymnia tubulosa, Tuckermannopsis chlorophylla i brodaczki kępkowej Usnea hirta, z których trzy ostatnie oraz mąkla tarniowa Evernia prunastri należą do taksonów zagrożonych w Polsce. SUMMARY The paper presents new data on the occurrence of 37 lichen species, including 4 protected and 4 threatened ones (Evernia prunastri, Hypogymnia tubulosa, Tuckermannopsis chlorophylla and Usnea hirta) in the Hermanówka village, the Podlasie province (NE Poland). The lichen biota of this agricultural area has not been described so far. Lichens from the Hermanówka village colonize every possible kinds of substrate e.g. bark of trees and bushes, dead wood (of natural and anthropogenic origin), erratic boulders, concrete electric poles, foundations and asbestos tile. Epiphytes are the largest ecological group of lichens. They colonize the bark of trees and bushes and are represented by 26 taxa (including 16 obligatory epiphytes). The second ecological group of lichens in Hermanówka are epixylic lichens (12 taxa and 3 obligatory one). A similar number of species is represented by epilithic lichens. In the study area, 9 epilithic taxa were identified, including 6 obligatory ones. Only one lichen grows on erratic boulders − Candelariella aurella. Other epilithic lichens colonize an artificial substrate. Three epigeic lichens were observed at a forest site in Hermanówka: Cladonia fimbriata, C. furcata and C. rangiferina. No epibryophytes occur in the study area. Only one taxon colonizes a specific artificial substrate, i.e. asbestos tile − Lecanora muralis. 116 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 122–128, 2015 Nowe stanowiska gwiazdosza prążkowanego Geastrum striatum i gwiazdosza czarnogłowego Geastrum melanocephalum w Polsce New locali�es of Geastrum striatum and Geastrum melanocephalum in Poland NATALIA STOKŁOSA1, BARBARA WILBRANDT2 1 Instytut Biologii Środowiska, Katedra Mikologii i Mikoryzy Uniwersytet Kazimierza Wielkiego 85–093 Bydgoszcz, al. Ossolińskich 12 e-mail: [email protected] 2 Instytut Biologii Środowiska, Ogród Botaniczny Uniwersytet Kazimierza Wielkiego 85–064 Bydgoszcz, ul. J.K. Chodkiewicza 30 e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: gwiazdosz prążkowany, gwiazdosz czarnogłowy, gatunki zagrożone, Ogród Botaniczny UKW. Przedstawiono nowe stanowiska dwóch zagrożonych gatunków grzybów wielkoowocnikowych należących do rzędu Geastrales: gwiazdosza prążkowanego Geastrum striatum DC. i gwiazdosza czarnogłowego Geastrum melanocephalum (Czern.) V.J. Staněk na terenie Bydgoszczy. Obydwa gatunki nie były dotychczas notowane na tym obszarze. SUMMARY New localities of Geastrum striatum and G. melanocephalum were found in the Botanical Garden of the Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz. According to the Polish Red List of Macromycetes, they belong to the category of endangered species (E). Basidiomes of G. striatum were observed for the first time in 1999. In 2004, seventy basidiomes were recorded near Pseudotsuga menziesii, but in 2009, only five basidiomes were found in this location. Basidiomes of G. melanocephalum were found under the canopy of Fraxinus excelsior in summer 2010. In the consecutive years (2011–2013), the fungus was observed again in the same place, however, the number of basidiomes was smaller. In summer 2010, G. striatum occurred in the vicinity of the G. melanocephalum site. This confirmed the findings of other researches who observed co-occuring of G. striatum and G. melanocephalum. 122 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 129–136, 2015 Nowe stanowiska gąbkowca północnego Climacocys�s borealis w północnej Polsce New sites of Climacocys�s borealis in northern Poland GRZEGORZ NEUBAUER, ARKADIUSZ SIKORA Stacja Ornitologiczna Muzeum i Instytut Zoologii, Polska Akademia Nauk 80–680 Gdańsk, ul. Nadwiślańska 108 e-mail: [email protected], [email protected] Słowa kluczowe: gąbkowiec północny, Climacocys�s borealis, grzyby podstawkowe, martwe drewno, rozmieszczenie, Polska Północna, lasy naturalne. Z północnej Polski wykazano dwa nowe stanowiska gąbkowca północnego Climacocystis borealis (Fr.) Kotl. & Pouzar – rzadko notowanego gatunku grzyba podstawkowego. Gatunek ten rozkłada drewno drzew iglastych i wymaga do wzrostu fragmentów drewna o dużych rozmiarach. Występuje w lasach o charakterze zbliżonym do naturalnego – głównie w lasach górskich i w puszczach północno-wschodniej Polski. Wiele stanowisk pochodzi jeszcze sprzed lat 50. XX wieku, a ostatnio wykazywane dotyczą obszarów chronionych. Przedstawiono rozmieszczenie gąbkowca północnego w Polsce w oparciu o publikowane informacje o jego występowaniu oraz przybliżono istotne cechy identyfikacyjne. SUMMARY Two new sites of the country red-listed, rare basidiomycete, Climacocystis borealis, are presented from northern Poland. The fungus decomposes conifer wood and requires large-size wood trunks to grow. Its distribution in the country reflects the distribution of natural and semi-natural habitats so that the species is known mainly from mountain forests and forests of north-eastern Poland. Many of the species known sites come from before 1950, while many others, i.e. the recent ones, come from protected areas. The species distribution in Poland is presented based on the published information. The key identification characteristics are also described. 129 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 137–143, 2015 Nowe stanowisko storczyków – kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis i podkolana białego Platanthera bifolia w Ojcowskim Parku Narodowym A new locality of orchids – the broad-leaved marsh orchid Dactylorhiza majalis and the lesser bu�erfly orchid Platanthera bifolia in the Ojców Na�onal Park (S Poland) ANNA SOŁTYS�LELEK, ANNA KLASA Ojcowski Park Narodowy 32–045 Sułoszowa, Ojców 9 e-mail: [email protected], [email protected] Słowa kluczowe: Dactylorhiza majalis, Platanthera bifolia, storczykowate Orchidaceae, Ojcowski Park Narodowy, południowa Polska. Nowe stanowisko storczyków – kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis i podkolana białego Platanthera bifolia znalezione zostało w 2014 roku, w wierzchowinowej, południowej części Ojcowskiego Parku Narodowego w Białym Kościele (przysiółek Murownia). Na niewielkim obszarze ok. 70 m2 rosło 20 osobników kukułki i osiem podkolana. Gatunki te należą do pospolitych w Polsce, jednak na terenie Ojcowskiego PN są bardzo rzadkie. Ich populacje, zagrożone przez rozrastające się drzewa i krzewy, wymagają objęcia systematycznymi zabiegami ochrony czynnej. SUMMARY The new locality of Dactylorhiza majalis and Platanthera bifolia was found in the Biały Kościół village – Murownia hamlet (Fig. 1), the southern part of the Ojców National Park. A total of 20 specimens of Dactylorhiza and 8 specimens of Platanthera grow at a small site of about 70 m2. Being quite common in the territory of Poland, the above-mentioned species are very rare in the Ojców National Park. The orchids occurred in the plant association of Arrhenatheretum elatioris with a large contribution of thermophilic species. The biometric measurements were taken for each specimen (Table 1). The average values of biometric measurements of the examined units are close to average values of parameters reported in other papers. The location is endangered by secondary succession. The active protection of the site is highly recommended to preserve the population. 137 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (2): 144–148, 2015 Nowe stanowisko brodaczki kępkowej Usnea hirta i włostki brązowej Bryoria fuscescens odkryte w Częstochowie New site of Usnea hirta and Bryoria fuscescens in Częstochowa AGNIESZKA BĄBELEWSKA1, NIKODEM MĄCZYŃSKI2 1 Zakład Botaniki i Ekologii Roślin Instytut Chemii, Ochrony Środowiska i Biotechnologii Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie 42–200 Częstochowa, al. Armii Krajowej 13/15 e-mail: [email protected] 42–200 Częstochowa, ul. Michałowskiego 20/107 e-mail: [email protected] 2 Słowa kluczowe: grzyby zlichenizowane, porosty chronione i zagrożone, zanieczyszczenie środowiska, miasto. W 2013 roku w Częstochowie odkryto nowe i zarazem jedyne na terenie miasta stanowisko chronionych porostów epifitycznych – brodaczki kępkowej Usnea hirta (L.) Weber ex F.H. Wigg. i włostki brązowej Bryoria fuscescens (Gyeln.) Brodo & D. Hawksw. Gatunki te odnaleziono w zbiorowisku Rubo fruticosi-Prunetum spinosae złożonym z krzewów śliwy tarniny, głogu, dzikiej róży i jeżyn w południowo-wschodniej części miasta, u podnóża najwyższego wzniesienia – Góry Ossona (50°47,847′N; 019°12,277′E; DE 8412 ATPOL). Odnotowano występowanie 7 osobników brodaczki kępkowej i 2 osobników włostki brązowej na obszarze o łącznej powierzchni 402 m2. Stanowisko występowania brodaczki kępkowej i włostki brązowej leży w odległości pół kilometra od największego na terenie miasta Częstochowa emitora zanieczyszczeń – zakładu metalurgicznego huty „Częstochowa”. SUMMARY The new site of Usnea hirta (L.) Weber ex F.H. Wigg. and Bryoria fuscescens (Gyeln.) Brodo & D. Hawksw. was found in 2013 in the city of Częstochowa (50°47,847′N; 019°12,277′E; DE 8412 ATPOL). This is the first report on the occurrence of the above-mentioned taxa in the area of Częstochowa. The protected taxa were found in the Rubo fruticosi-Prunetum spinosae community (Matuszkiewicz 2007) at the foot of the highest elevation – Mt Ossona. Seven specimens of Usnea hirta and two specimens of Bryoria fuscescens were found in the total area of 402 m2. The size of the Usnea hirta thallus ranges from 2 cm (3 specimens) to 8 and 9 cm (2 specimens). The height of Usnea hirta occurrence on the shoots of Prunetum spinosae ranged from 20 cm to 100 cm over the ground level. The length of the Bryoria fuscescens thallus was 6 and 11 cm. Bryoria fuscescens occurred at a height of 30 and 40 cm. 144 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 149–152, 2015 Rozmieszczenie Acallocrates colonnellii (Coleoptera: Curculionidae) w Polsce Distribu�on of Acallocrates colonnellii (Coleoptera: Curculionidae) in Poland MIŁOSZ A. MAZUR1, TOMASZ OLBRYCHT2, ANDRZEJ MELKE3 Centrum Studiów nad Bioróżnorodnością Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski 45–052 Opole, Oleska 22 e-mail: [email protected] 1 Katedra Agroekologii, Wydział Biologiczno-Rolniczy Uniwersytet Rzeszowski 35–601 Rzeszów, ul. Mieczysławy Ćwiklińskiej 1a e-mail: [email protected] 2 3 62–800 Kalisz, ul. św. Stanisława 11/5 e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: Acallocrates colonnellii, Coleoptera, Curculionidae, rozmieszczenie, parki podworskie, ochrona bioróżnorodności. Przedstawiono rozmieszczenie w Polsce chrząszcza z rodziny ryjkowcowatych – Acallocrates colonnellii Bahr, 2003 oraz omówiono znaczenie starych parków podworskich w zachowaniu różnorodności biologicznej. SUMMARY The paper presents the distribution of the weevil species Acallocrates colonnellii Bahr, 2003 in Poland and describes the importance of old urban parks for the maintenance of biodiversity. NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 153–156, 2015 Trzmielec północny Bombus (Psithyrus) flavidus (Hymenoptera: Apidae) na Pojezierzu Kaszubskim i Równinie Charzykowskiej Cuckoo-bumblebee Bombus (Psithyrus) flavidus (Hymenoptera: Apidae) in the Kashubian Lake District and Charzykowska Plain JAN DĄBROWSKI 80–240 Gdańsk, ul. Konopnickiej 16A/3 e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: trzmiele, Bombus (Ps.) flavidus, nowe stanowiska, Apidae, Hymenoptera, Pojezierze Kaszubskie, Równina Charzykowska, północna Polska. W trakcie badań nad trzmielami Pomorza Gdańskiego w latach 2011–2014 stwierdzono występowanie bardzo rzadkiego gatunku trzmielca północnego Bombus (Ps.) flavidus Eversmann, 1852 na trzech nowych stanowiskach Polski północnej – koło miejscowości Rudniki w powiecie człuchowskim oraz w Leźnie i Grzybnie w powiecie kartuskim. SUMMARY During the study of bumble bees in the Kashubian Lake District and Charzykowska Plain in 2011–2014, there was observed a rare in Poland species of cuckoo-bumblebee Bombus flavidus. The pecies was found at three new sites in northern Poland. Those sites are located at the southern limit of the species range, away from its main, continuous area of occurrence in northern Europe. NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (2): 157–160, 2015 Nowe stanowisko zimoziołu północnego Linnaea borealis (Caprifoliaceae) koło Torunia New locality of Linnaea borealis (Caprifoliaceae) near the city of Toruń RADOSŁAW PUCHAŁKA1, JOANNA CZARNOWSKA1, GRZEGORZ CZARNOWSKI2, LUCJAN RUTKOWSKI1 1 Zielnik TRN Katedra Geobotaniki i Planowania Krajobrazu, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska 2 Biblioteka Uniwersytecka Uniwersytet Mikołaja Kopernika 87–100 Toruń, ul. Lwowska 1 e-mail: [email protected], [email protected] Słowa kluczowe: Linnaea borealis, relikt glacjalny, gatunek rzadki, gatunek częściowo chroniony. Odnaleziono nowe stanowisko zimoziołu północnego Linnaea borealis L. w odległości około 5 km na południowy wschód od Torunia, w regionie kujawsko-pomorskim. Zimoziół północny zajmuje płat około 250 m2 w monokulturze sosnowej, na siedlisku boru mieszanego. Populacja liczy kilkaset pędów wzniesionych. SUMMARY A new locality of Linnaea borealis was found in a pine plantation ca. 5 km SE of Toruń [53°0′27,3774″N; 18°46′19,1274″E]. The twinflower Linnaea borealis is an endangered species in the Kuyavian-Pomeranian region – category ‘V’ (Rutkowski 1997). Previously the species was recorded twice in the vicinity of Toruń – by von Nowicki in 1866 and L. Rutkowski in 1999. The population requires active protection.
