scenariusz
Transkrypt
scenariusz
SCENARIUSZ 2 Jadwiga Sawicka UBRANIE JEST WAŻNYM MOTYWEM TWÓRCZOŚCI JADWIGI SAWICKIEJ — Jakie wrażenie wywołuje w nas widok pustego ubrania? — Jak wyobrażamy sobie osoby, które mogłyby nosić ubrania wyrzeźbione przez artystkę w plastelinie, sfotografowane lub namalowane na płótnie? — Dlaczego Sawicka wykonuje właśnie takie obiekty? Jadwiga Sawicka, Bez tytułu, 1999, fot. Marek Krzyżanek, Agencja Medium, kolekcja Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki TWOJE UBRANKO TEŻ MOŻE BYĆ DOWODEM NA HARMONIĘ ŚWIATA. TO JEST NEGATYW — WYPEŁŃ GO KSZTAŁTEM. (JADWIGA SAWICKA) ZAGADNIENIA — rzeźba współczesna — problem konserwacji materiałów nietrwałych — motyw ubrania w sztuce — znaczenie ubrania INFORMACJE, OK 35 MIN. 1. BIOGRAM Jadwiga Sawicka urodziła się w 1959 roku w Przemyślu, gdzie obecnie mieszka i pracuje jako nauczycielka angielskiego. Współpracuje z Galerią Czarna w Warszawie. 3 Jadwiga Sawicka ARTYSTKA TWORZY: OBRAZY, FOTOGRAFIE, OBIEKTY, INSTALACJE TEKSTOWE Jadwiga Sawicka studiowała na Wydziale Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w pracowni Jerzego Nowosielskiego. Dyplom obroniła w 1984 roku. Jerzy Nowosielski jako profesor był silną osobowością, miał duży wpływ na studentów. Sawicka przyznaje, że czasy studiów były dla niej trudne — to czas „kopiowania”, jej sztuka nie miała indywidualnego rysu, trudno jej było osiągnąć artystyczną tożsamość. W latach 80. sięgała po popularne wtedy style, często w wywiadach podkreśla, że nie miała wtedy własnego. W JEDNYM Z WYWIADÓW SAWICKA MÓWIŁA: MAM WRAŻENIE, ŻE WCALE WTEDY NIE ISTNIAŁAM. BYŁAM CZYMŚ ROZMYTYM, BEZ KONKRETNYCH KONTURÓW I OPINII NA JAKIKOLWIEK TEMAT. Prace malarskie z lat 80. w zasadzie nie istnieją — artystka przemalowała wszystkie płótna, które powstały w ekspresyjnej stylistyce. Zdarła farbę i malowała od nowa. Wydaje się, że dopiero w latach 90. odnalazła własną drogę twórczą. Zrezygnowała z osobistych wątków na rzecz obserwacji rzeczy i zjawisk z codzienności. Artystka stała się szerzej znana pod koniec lat 90. W JEJ TWÓRCZOŚCI MOŻNA ZAUWAŻYĆ DWA NURTY: DZIAŁAŃ ZE ZWYKŁYMI UBRANIAMI I DZIAŁAŃ Z JĘZYKIEM. 4 2. OGLĄDANIE PRACY I TYFLOGRAFIK Warsztaty w Zachęcie, fot. D. Kucner 3. AUDIODESKRYPCJA PRACY NA PŁYCIE ZNAJDUJE SIĘ PLIK DO ODSŁUCHANIA AUDIODESKRYPCJI. DO SCENARIUSZA DOŁĄCZONY JEST SKRYPT. 4. MATERIAŁ RZEŹBIARSKI A PROBLEMY KONSERWACJI — Z jakich materiałów zazwyczaj robi się rzeźby? — Jakie cechy ma plastelina? — Co różni ją od tradycyjnych materiałów rzeźbiarskich? — Jak się zachowuje, gdy jej dotykamy? — Dlaczego Sawicka wybrała do realizacji tej pracy właśnie plastelinę? — Czy waszym zdaniem to dobry wybór i czy pozwala pracy na długie życie? 5 Warsztaty w Zachęcie, fot. D. Kucner ZGODNIE Z WOLĄ ARTYSTKI USZKODZONA W JAKIKOLWIEK SPOSÓB PRACA, RÓWNIEŻ ODBARWIONA Z POWODU SILNEGO DZIAŁANIA ŚWIATŁA, BĘDZIE MUSIAŁA ZOSTAĆ ZNISZCZONA. Te starania wydają się być niewspółmierne do wartości materiału, z jakiego jest wykonany. ZNACZENIE DZIEŁA NIE ZAWSZE ZALEŻY OD MATERIAŁU, WIĄŻE SIĘ RACZEJ Z WARTOŚCIAMI SYMBOLICZNYMI, NIEMATERIALNYMI. To tak jak z dzieckiem, które uwielbia landrynki. Kiedy wreszcie zasłuży i dostanie swoją nagrodę, zamiast zjeść landrynkę, chowa ją do pudełka na później. Ale jeśli jego wyczekana nagroda upadnie mu na ziemię, w piasek, będzie nie do odzyskania. — Co ma wspólnego plastelina z ubraniem? — Jaka osoba mogłaby nosić taki kostium: w jakim wieku, o jakim usposobieniu? 6 5. INNE PRACE Z PLASTELINY Pod koniec lat 90. Sawicka wykonała z plasteliny wiele innych prac: Jadwiga Sawicka, Spódnica, 1999 Jadwiga Sawicka, Spodnie, 1999 Jadwiga Sawicka, Niebieska bluzka, 1999 Jadwiga Sawicka, Biustonosz, 1997 Jadwiga Sawicka, Marynarka, 1997 Jadwiga Sawicka, Biustonosz, 1999 7 6. PRACE JADWIGI SAWICKIEJ PRZEDSTAWIAJĄCE UBRANIA Ubrania na wieszakach zwisają swobodnie. Wyglądają jak eksponaty ze sklepów z używaną odzieżą — „ciuchy po kimś”. To ubrania typowe, odległe od trendów ostatniej mody. Pozbawione cech indywidualnych — nie ma w nich śladu ekscentryczności. Fotografowane są pojedynczo, na kolorowym tle. Przykładowe prace: Jadwiga Sawicka, Czarny płaszcz, 2002 Jadwiga Sawicka, Czarna Sukienka, 2002 Jadwiga Sawicka, Czarna Sukienka, 2002 Jadwiga Sawicka, Czarny garnitur, 2003 Jadwiga Sawicka, Sukienka, 2002 Jadwiga Sawicka, Czerwona spódnica, 2002 8 7. KALENDARZYK Z WYSTAWAMI Sawicka zaprojektowała kalendarz na rok 2007 ze zdjęciami wystaw sklepowych. Na okładce znalazło się zdjęcie witryny sklepu z używaną odzieżą. W oknie wisi sukienka w różowe kwiaty. Artystka uchwyciła w kadrze fragment rzeczywistości, jaki sama mogłaby skomponować do swoich obrazów. Okładka kalendarza Rozkładówka Jadwiga Sawicka, Kalendarzyk z wystawami, 2007 8. TEKST: NIEOBECNE CIAŁO „(…) w sztuce Sawickiej ciało jest nieobecne. Są za to ubrania — pokrowce na ciało: części garderoby lepione z plasteliny albo malowane na płótnie. Sawicka maluje portrety marynarek, spodni, sukienek do Pierwszej Komunii, butów”. Stach Szabłowski, Wypisz, wymaluj, „Zwierciadło”, 2010 — Co to znaczy, że ciało jest nieobecne? — Czy ubranie może coś o nas powiedzieć? — W jaki sposób go używamy, żeby podkreślić swoje cechy czy zamiary? — Czy robimy to świadomie? — Kiedy powiedzielibyśmy, że ubranie jest jedynie „pokrowcem na ciało”? 9 9. TEKST JADWIGI SAWICKIEJ: KRĘPUJĄCA MODA, KRĘPUJĄCA FORMA CD Odzież zdobi, okrywa i daje świadectwo. Nieodparta logika wynikająca z funkcjonalności pozornie ułatwia zadanie. Niestety, ciało nie zawsze może sprostać nawet nieprzesadnie wygórowanym wymaganiom. Wiadomo, że z przyczyn obiektywnych ideał nie jest osiągalny dla każdego i oczywiście, że technicznie nie jest żadnym problemem dostosowanie się do kształtów najdalej nawet odbiegających od idealnych. — Czy jest to jednak właściwe? Nie powinno się odbiegać zbyt daleko od ideału, bo im dalej tym niebezpieczniej. Na terenach najbardziej oddalonych królują słaba wola i absurdalne ekscesy. Proporcjonalnie do odległości zwiększa się możliwość estetycznych niepowodzeń. Jadwiga Sawicka, tekst do wystawy Kobieta o Kobiecie w Galerii BWA w Bielsku-Białej — Czy moda stawia przed nami krępujące wymagania? — Czy są wygórowane? — W jakim ubraniu czuję się najlepiej? — W jakim ubraniu czują się dobrze ludzie starsi, w jakim dzieci? Czy jest takie samo? — Czy ubrania, które Sawicka fotografuje, maluje, lepi z plasteliny, to ubrania idealnych ludzi? — Czy ubrania narzucają nam pewne formy zachowania? 10. PRZEDMIOTY SAWICKIEJ Ołówek z wielokrotnie powtórzonym napisem: „Niedysponowana, niepożądana”. Napis znika, gdy ołówek jest temperowany. Kto tu kogo temperuje, ogranicza? Sprawia, że się kończy, ale i staje się użyteczny? Cukierek opakowany jak krówka w różowy papierek z wielokrotnie powtórzonym napisem: „Kłamliwe”. Co jest kłamliwe: gest podarowania cukierka czy obietnica słodyczy w środku? Pudełko — składany sześcian z napisem „Nic w środku”. Na każdej ze ścian napis inaczej złamany, widoczny w całości lub we fragmentach”. Jadwiga Sawicka, Ołówki Niedysponowana, Niepożądana, 2001 Jadwiga Sawicka, Cukierek czekoladowy Kłamliwe, 2003 10 Jadwiga Sawicka, Pudełko Nic w środku, 2003 CD Bo w sztuce jestem materialistką i interesuje mnie powierzchnia rzeczy, opakowanie i zakrycie. Interesuje mnie rozdźwięk pomiędzy obietnicą a zawartością. Wiadomo, że reklamie nie powinno się ufać — przymiotniki w niej powinny być traktowane z dużą rezerwą. Mimo wszystko ciągle jeszcze oczekujemy, że to, co napisane na wierzchu, powinno odnosić się do tego, co jest w środku. Jadwiga Sawicka, Między obietnicą a zawartością, „Przemyski Przegląd Kulturalny” W jednym z tekstów pojawiło się określenie „ubrania jako opakowania na ludzkie ciało”. — Czy ubranie, tak jak reklamowe pudełka, które opisuje Sawicka, może być fałszywą obietnicą zawartości? — Czy ubrania, które Sawicka fotografuje, maluje i lepi z plasteliny. Są takie? 11. ODNOŚNIKI o artystce http://culture.pl/pl/tworca/jadwiga-sawicka prace Jadwigi Sawickiej na stronie poświęconej jej twórczości fotografie ubrań http://www.jadwigasawicka.pl/nowa/fotografie04.html okładki kalendarza http://www.jadwigasawicka.pl/nowa/przedmioty.html przedmioty http://www.jadwigasawicka.pl/nowa/przedmioty.html inne prace artystki w kolekcji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki http://otwartazacheta.pl/index.php?action=view%2Fsearch&lang=pl&fraza=sawicka tekst do wystawy Kobieta o kobiecie w galerii BWA w Bielsku-Białej, 1996 http://www.jadwigasawicka.pl/nowa/teksty08.html Stach Szabłowski, Wypisz, wymaluj, „Zwierciadło”, 2010 http://zwierciadlo.pl/2010/bez-kategorii/wypisz-wymaluj Między obietnicą a zawartością, „Przemyski Przegląd Kulturalny”, nr 2, 2006, s. 4–5 http://redakcja.pbp.webd.pl/ppk02.pdf Szczekam na wszystko, rozmowa z Jadwigą Sawicką przeprowadzona w grudniu 2002 http://www.otwartapracownia.com/czlonkowie/sawicka/teksty/002_pol.html 11 AUDIODESKRYPCJA JADWIGA SAWICKA, BEZ TYTUŁU, 1999 WYMIARY: 30 CM DŁUGOŚCI, 20 CM SZEROKOŚCI, 5 CM WYSOKOŚCI MATERIAŁ: PLASTELINA PRACA W KOLEKCJI ZACHĘTY — NARODOWEJ GALERII SZTUKI Rzeźba Jadwigi Sawickiej Bez tytułu to różowy, jednoczęściowy kostium kąpielowy. Kostium jest położony płasko, plecami do dołu. Przypomina wystawiane w sklepach na plastikowych stelażach stroje kąpielowe, prezentowane tak, by odtwarzały kształt kobiecego ciała. W przeciwieństwie do kostiumu z tkaniny, który położony płasko nie zachowuje kształtu noszącej go wcześniej osoby, plastelinowy kostium Sawickiej odtwarza w trzech wymiarach zarys piersi, wcięcie w talii i otwory na nogi. Powierzchnia plastelinowego kostiumu nie jest równomiernie napięta: materiał jest rozciągnięty, marszczy się, tworząc dwie półkoliste fałdy na brzuchu i podbrzuszu, a przy pachwinach zagina się wzdłuż skośnej linii. Kostium ma klasyczny, sportowy krój: szerokie ramiączka, półkolisty dekolt, niezbyt głębokie wycięcia na uda. Przez otwory na nogi widać jego wewnętrzną część, od strony pośladków. Rzeźba jest wykonana z różowej plasteliny o malinowym odcieniu. Powierzchnia jest gładka, jakby wyślizgana od ciągłego pocierania palcami, błyszczy. W wielu miejscach można zauważyć niewielkie nacięcia, bruzdy, drobniejsze kawałki plasteliny wklejone w powierzchnię rzeźby. Mają przypadkowy charakter i wynikają z nietrwałego charakteru plasteliny. Poza tymi drobnymi nierównościami uwagę zwraca wklęsła linia pod biustem i zagłębienie w fałdzie na brzuchu. Kostium Sawickiej powstał w 1999 roku i należy do serii prac, w których artystka rzeźbi (wykorzystując plastelinę) i fotografuje zwykłe ubrania: spódnice, biustonosze, koszule, spodnie. Z wywiadu, który opiekunowie kolekcji Zachęty przeprowadzili z artystką wiemy, że uszkodzona w jakikolwiek sposób praca Sawickiej: zniekształcona w transporcie czy przy montażu lub odbarwiona z powodu silnego działania światła, będzie musiała zostać zniszczona. Plastelina jest bardzo rzadko używanym materiałem rzeźbiarskim, kojarzonym raczej z dziecięcymi pracami ręcznymi. Pospolita i nietrwała, nie daje się konserwować. Kostium Sawickiej ma już czternaście lat. Ile plastelinowych modeli mogłoby w tym czasie wykonać dziecko? Czy przetrwałyby one próbę czasu? Włączając pracę Sawickiej do kolekcji, Zachęta podjęła się trudnego zadania jej ochrony. Plastelinowy kostium na co dzień leży w pudełku wyłożonym gąbką, nakryty kloszem. Wyjeżdża na inne wystawy tylko z zachowaniem specjalnych warunków i pod eskortą pracownika Zachęty. Te starania wydają się być niewspółmierne do wartości materiału, z jakiego jest wykonany. Ale znaczenie dzieła nie zawsze zależy od materiału, wiąże się raczej z wartościami symbolicznymi, niematerialnymi. To tak jak z dzieckiem, które uwielbia landrynki. Kiedy wreszcie zasłuży i dostanie swoją nagrodę, zamiast zjeść landrynkę, chowa ją do pudełka na później. Ale jeśli jego wyczekana nagroda upadnie mu na ziemię, w piasek, będzie nie do odzyskania. Opracowanie: Katarzyna Kucharska-Hornung 13 DZIAŁANIA WARSZTATOWE, MAX 1 GODZ. 15 MIN. 1. WSTĘP KIEDY NOSIMY UBRANIE, REAGUJE ONO NA KAŻDY NASZ RUCH, JEST „ŻYWE”. GDY JE ZDEJMUJEMY — ZAMIERA, TRACI OSOBOWOŚĆ. W części warsztatowej potraktujemy ubranie jako materiał rzeźbiarski. W kolejnych zadaniach spróbujemy odwzorować za jego pomocą różne stany emocjonalne. 2. POTRZEBNE MATERIAŁY — ubrania — jeden egzemplarz dla każdego uczestnika (można zaproponować wykorzystanie większej liczby) — płaska powierzchnia do układania ubrań, np. prześcieradło, dywan, złączone stoły — opcjonalne: aparat fotograficzny do dokumentowania powstałych prac Warsztaty w Zachęcie, fot. D. Kucner 3. WSKAZÓWKI DLA PROWADZĄCEGO W SCENARIUSZU ZAWARTO AŻ 5 ZADAŃ. OSOBA PROWADZĄCA WARSZTATY MOŻE ZREDUKOWAĆ ICH LICZBĘ DO 4 LUB 3. Każde z zadań wraz z dyskusją i ewentualną audiodeskrypcją omawianych prac może zająć około 15 minut. 14 Każdy z uczestników zrealizuje wszystkie zadania przy użyciu tej samej części garderoby. — Wybieranie ubrania w zależności od tematu jest bardzo łatwym rozwiązaniem. Na temat „Wesoły” pokazujemy kolorową zwiewną sukienkę, a na temat „Smutny” — pomięty szary sweter. Większym wyzwaniem jest uzyskanie wrażenia wesołego nastroju za pomocą garderoby o ponurym wyglądzie. — Zmienianie ubrań w każdym zadaniu utrudnia zaobserwowanie różnic w podejściu do poszczególnych tematów przez jednego uczestnika. Przygotowujemy ubrania bez napisów i rozbudowanych ilustracji. — Niedobrze, jeśli odpowiedź na zadanie zawiera się już w samym nadruku, a nie w sposobie ułożenia ubrania. Po każdym zadaniu, a przed dyskusją niewidomi zapoznają się z kilkoma realizacjami sąsiadów. — W tym czasie niesłyszący i chętni niewidomi fotografują swoje rzeźby. W trakcie dyskusji uczestnicy konfrontują ze sobą interpretacje poszczególnych prac. — Może dzięki tej dodatkowej interpretacji autor danej pracy odkryje w niej coś nowego, czego nie przewidział? 4. ZADANIE NR 1 „JAK NAJDZIWNIEJ” Na rozruszanie grupy i ośmielenie do wykorzystywania ubrania w niekonwencjonalny sposób. Każdy z uczestników wybiera jedną część garderoby (dla chętnych dwie lub trzy, lecz do końca warsztatów uczestnik musi zachować ten sam zestaw). UKŁADAMY UBRANIA W JAK NAJDZIWNIEJSZY SPOSÓB: ODWAŻNIE! SUPŁY! WYWLEKANIE NA LEWĄ STRONĘ! PRZEWLEKANIE NOGAWKI PRZEZ NOGAWKĘ! ZAPINANIE KRZYWO GUZIKÓW! WSZYSTKIE CHWYTY DOZWOLONE! Chcemy sprawdzić, jak można na różne sposoby wykorzystać materiał, którym dysponujemy. OMÓWIENIE: — Czy czyjaś praca mnie zaskoczyła? — W jakiej sytuacji ubranie mogłoby przyjąć taką formę? — Gdyby to ubranie nosiła teraz jakaś wyobrażona postać, co ona teraz robi? Jak się czuje? — Jakie emocje wyraża moja praca? — Jakie emocje wyraża praca sąsiada? — Czy moje odczucia zgadzają się z zamierzeniami drugiego uczestnika? Warsztaty w Zachęcie, fot. D. Kucner 15 5. ZADANIE NR 2 „NEUTRALNIE” UKŁADAMY UBRANIA JAK NAJZWYCZAJNIEJ. TAK, BY NIE WYRAŻAŁO ŻADNYCH EMOCJI. JAKBY NIE MIAŁO WŁAŚCICIELA JAKBY NIKT GO NIE NOSIŁ, NIKT W NIM NIE ŻYŁ! OMÓWIENIE: — — — — Co się zmieniło w ułożeniu mojego ubrania w porównaniu do poprzedniego zadania? Czy w obrębie grupy wszyscy potraktowaliśmy temat w podobny sposób? Czy czyjeś podejście do tego tematu jest dla mnie zaskakujące? Jak rozumiemy neutralność? Czy to jest spokój, minimalizm? 6. ZADANIE NR 3 „SMUTNO” KAŻDY Z UCZESTNIKÓW MOŻE ZASTANOWIĆ SIĘ: JAKI ASPEKT SMUTKU CHCIAŁBY UWYPUKLIĆ W SWOJEJ PRACY? JAK ZACHOWUJĄ SIĘ NASZE UBRANIA, GDY TRACIMY DOBRY NASTRÓJ? JAK POKAZAĆ, ŻE RZEŹBA WYRAŻA UCZUCIE PRZYGNĘBIENIA LUB ODCZUCIE BÓLU? SPRÓBUJMY UŁOŻYĆ JE TAK, BY WYRAŻAŁY TAKI NASTRÓJ. — Czy ubranie jest wtedy bardziej pomięte, czy równo złożone? — Ułożone przodem czy tyłem do wierzchu? — Zwinięte w kłębek, czy leżące płasko? OMÓWIENIE: — — — — Co się zmieniło w ułożeniu mojego ubrania w porównaniu do poprzedniego zadania? Czy w obrębie grupy wszyscy potraktowaliśmy temat w podobny sposób? Czy czyjeś podejście do tego tematu jest dla mnie zaskakujące? Jak rozumiemy smutek? 16 7. ZADANIE NR 4 „RADOŚNIE!” JAK ZACHOWUJĄ SIĘ NASZE UBRANIA, GDY JESTEŚMY RADOŚNI, SZCZĘŚLIWI? ZASTANÓWMY SIĘ, CZY TAKIE UBRANIE: TAŃCZY, LECI NA WIETRZE, LEŻY NA ŁĄCE, SKACZE, A MOŻE PŁYWA W WODZIE? MATERIAŁ JEST: NAPIĘTY CZY LUŹNY? LEŻY GŁADKO CZY JEST POGNIECIONY? Spróbujmy nie tworzyć rzeźby od nowa, tylko przekształcić poprzednią. Jakie cechy formy w rzeźbie smutnej zmienić, aby uzyskać pogodny nastrój? OMÓWIENIE: — — — — Co się zmieniło w ułożeniu mojego ubrania w porównaniu do poprzedniego zadania? Czy w obrębie grupy wszyscy potraktowaliśmy temat w podobny sposób? Czy czyjeś podejście do tego tematu jest dla mnie zaskakujące? Jak rozumiemy radość? 8.ZADANIE NR 5 „WESOŁO, ALE RAZEM! JAK DOTĄD PRACOWALIŚMY OSOBNO. SPRÓBUJMY TERAZ, W ATMOSFERZE RADOŚCI, NAWIĄZAĆ KONTAKT Z SĄSIADAMI. Możemy wyobrazić sobie, że każde z naszych ubrań jest ożywioną istotą. OMÓWIENIE: — — — — — Jak nasze rzeźby funkcjonują w grupie? Czy tworzą rzeczywiście grupę, czy każda wygląda inaczej? Czy wolę pracować w grupie, czy osobno? Czy w naszych pracach widać różne temperamenty? Co mówi ubranie o człowieku, który je nosi? 17 9. PYTANIA NA PODSUMOWANIE: W dotychczasowych zadaniach formowaliśmy pewien materiał i w ten sposób nadawaliśmy mu znaczenie. Po zebraniu doświadczeń w czasie warsztatu warto się zastanowić: — jakie znaczenie nadaje ubraniom Jadwiga Sawicka? — czy samodzielne wykonanie zadań z ubraniami spowodowało, że inaczej odbieram teraz prace Sawickiej? — czy ubranie może nie wyrażać żadnych treści? — czy możemy „zawiesić” znaczenia, jakie niosą ze sobą części garderoby, tak jak w życiu codziennym odwieszamy ubrania na wieszak? Warsztaty w Zachęcie, fot. D. Kucner W scenariuszu zamieszczono zdjęcia prac Jadwigi Sawickiej, dzięki uprzejmości artystki. 18 Przygotowanie części INFOMRACJE: Katarzyna Kucharska-Hornung Przegotowanie części WARSZTATY: Katarzyna Guzowska Opracowanie scenariusza: Paulina Celińska Redakcja: Robert Więckowski Organizator i wydawca: Fundacja Kultury bez Barier Współpraca merytoryczna: Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki Projekt „Warsztat na Zachętę” dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach programu Edukacja kulturalna. Tekst scenariusza dostępny na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa — Na Tych Samych Warunkach 3.0 Polska (treść licencji dostępna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/legalcode). Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Fundacji Kultury bez Barier oraz podmiotów dysponujących poszczególnymi prawami autorskimi.