Anna Kuśmidrowicz-Król

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Anna Kuśmidrowicz-Król
Zamek Królewski w Warszawie
e-mail: [email protected]
ZASTOSOWANIE ODWZOROWANIA CYFROWEGO PRZY
DOKUMENTOWANIU I UDOSTĘPNIANIU DZIEŁ SZTUKI –
PRZEGLĄD DOKONAŃ NA GRUNCIE EUROPEJSKIM
[DIGITIZATION IN THE PROCESS OF DOCUMENTING WORKS OF ART AND MAKING THEM
ACCESSIBLE – AN OVERVIEW OF EUROPEAN ACHIEVEMENTS]
Abstrakt: Rewolucyjne zmiany zachodzące ostatnio w dziedzinie gromadzenia i przetwarzania informacji wizualnej, zmuszają instytucje muzealne do nowego spojrzenia na problem dokumentowania i upowszechniania zbiorów. Niezbędne wydaje się rozważenie wyzwań jakie pojawiły się przed praktyką muzealną w związku z rozwojem technologii cyfrowego zapisu obrazu i korzyści jakie niesie zapisanie wiernych cyfrowych reprezentacji dzieł
sztuki. Wiedza w jaki sposób dzisiejsze technologie umożliwiają wierne odwzorowanie kolorów, faktury i kształtów, a także jak wyglądają dokonania w sferze skanowania i zapisywania cyfrowych reprezentacji dzieł sztuki
oraz jakie są perspektywy wykorzystania tych zasobów, powinna ułatwić efektywne planowanie własnych projektów w tej dziedzinie.
EUROPA – DOKUMENTACJA ELEKTRONICZNA – PROJEKTY DIGITALIZACJI – SZTUKA
Abstract: Revolutionary changes that have recently taken place in collecting and processing visual information
force museums to take a new look at the problems of documenting and disseminating their resources. What
seems to be indispensable now is to consider new challenges to practice, which have resulted from the development of digital technologies for recording images, and advantages of recording faithful digital representations of
works of art. The knowledge on the way modern technologies make it possible to copy exact colors, shapes, textures as well as about the achievements in the field of scanning and recording digital representations of works of
art and about the perspective of future use of such resources should make it easier to develop individual projects
in this field more effectively.
ART – DIGITAL PROJECTS – ELECTRONIC DOCUMENTATION – EUROPE
*
*
*
Wstęp
Instytucje kulturalne, w tym także muzea, stanęły w dzisiejszych czasach przed nowymi wyzwaniami. Dla
utrzymania stabilnej pozycji finansowej i dalszego rozwoju konieczne jest prowadzanie nowej polityki ekonomicznej, włączającej w zakres dotychczasowej aktywności także szeroko pojęte działania komercyjne. Działania
te trudno dziś sobie wyobrazić bez nowoczesnych technologii. Zjawisko ewolucji w obszarze zapisywania
i przetwarzania informacji nie może pozostać bez wpływu na dokumentowanie, opracowywanie i upowszechnianie zbiorów, znajdujących się pod opieką instytucji muzealnych.
114
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Konferencje poświęcone dokumentowaniu i udostępnianiu dziedzictwa kulturowego od kilku lat pokazują
stan zaawansowania w tej dziedzinie. Placówki biblioteczne i archiwalne osiągnęły znaczny postęp w sferze
dokumentowania i udostępniania zasobów oraz w nowym podejściu do zarządzania informacją naukową. Natomiast instytucje muzealne są w nieco gorszej sytuacji, z uwagi na problemy dotyczące digitalizacji zbiorów.
Zjawisku muzeum w sieci dedykowane są m. in. doroczne międzynarodowe spotkania organizowane przez kanadyjskie Archives & Museum Informatics [Archives... 2005, dok. elektr.]: „Museum and the Web” czy „International Conference on Hypermedia and Interactivity in Museums” (ICHIM).
Wykorzystanie szans jakie niesie era cyfrowej informacji nie jest w pełni możliwe, bez zwrócenia uwagi na
jakość zapisu informacji podstawowej, stanowiącej dane wyjściowe. W praktyce muzealnej jednym z podstawowych nośników informacji jest obraz. Potrzeba istnienia wizualnej dokumentacji posiadanych kolekcji jest
bezdyskusyjna. W dawniejszych czasach służebne funkcje dokumentacji i upowszechniania pełniła grafika, zastąpiona następnie przez fotografię, która wchodzi obecnie w nową fazę rozwoju, związaną z ewolucją fotografii
cyfrowej i całą sferą zjawisk rozgrywających się wokół komunikacji internetowej.
Jednym z istotnych kryteriów utrwalania wizerunków dzieł sztuki jest wierny zapis koloru i kształtu oraz
rozdzielczość obrazu, pozwalająca na powiększanie bez znaczącej utraty jakości. Do niedawna standardy takie
spełniała tylko analogowa technika fotograficzna. Jednak posiadanie dokumentacji w postaci wysokiej jakości
kolorowych diapozytywów jest zarówno kosztowne, jak i nastręcza trudności przy powielaniu, przechowywaniu
i udostępnianiu. W realiach rodzimych, tylko niewielka część kolekcji muzealnych wyposażona jest w dobrej
klasy, kolorową dokumentację fotograficzną. Z kolei skanowanie starego materiału dokumentacyjnego, często
niskiej jakości, wydawało się bezzasadne wobec perspektyw pozyskania kolorowej dokumentacji cyfrowej. Natomiast w przypadku zasobów bibliotecznych i archiwalnych posługujących się w większości czarno – białym
materiałem fotograficznym bardziej skuteczne okazało się skanowanie istniejących archiwów. Dlatego też biblioteki i archiwa znacznie wyprzedziły instytucje muzealne w digitalizowaniu swoich zasobów [Kalota 2003,
dok. elektr.].
Dla kolekcji dzieł sztuki kluczowe stały się badania rozwijające techniki zapisywania kolorowych obrazów
o wysokiej rozdzielczości, z możliwością kalibracji koloru oraz metody kompresji danych służące pokonaniu
bariery przesyłania takiego obrazu, wymagającego szerokiego pasma przenoszenia, poprzez sieć internetową.
Szczególne zasługi w tych pracach położył zespół badaczy Electronics and Computer Science Department
z Uniwersytetu Southampton [Electronics... 2004, dok. elektr.]. Kolejnym wyzwaniem był zapis cyfrowy parametrów przestrzennych i odwzorowanie kształtu w przypadku obiektów trójwymiarowych. Postęp w tych dziedzinach sprawił, że coraz bardziej zasadne stawało się wykonanie nowej cyfrowej dokumentacji obiektów muzealnych.
Projekty w Internecie
Przegląd projektów, zaangażowanych w wykorzystanie nowoczesnych technologii w muzealnictwie, ukazuje osiągnięcia w zakresie zapisywania cyfrowych reprezentacji dzieł sztuki i możliwości wykorzystania tego
materiału, zarówno dla potrzeb zachowania obiektów (konserwacja), udostępniania (programy edukacyjne, dostępność w sieci, publikacje) jak i działań o charakterze komercyjnym (sprzedaż reprodukcji i praw autorskich).
115
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Jednym z pierwszych projektów zajmujących się tą tematyką był „Methodology for Art Reproduction in
Colour” (MARC) [MARC..., dok. elektr.], zakończony w 1996. Badano możliwości rozwijania technik skanowania i zapisywania obrazów o wysokiej rozdzielczości wprost z malowidła oraz drukowania wysokiej jakości
reprodukcji. Spośród szeregu uczestniczących instytucji branżę muzealną reprezentowały National Gallery
w Londynie i Bayerische Staatsgemäldesammlungen w Monachium. Zbudowano aparat uzyskujący obraz o wysokiej wierności koloru i rozdzielczości sięgającej 20.000 x 20.000 pikseli. Na zakończenie programu wydano,
za pośrednictwem monachijskiej firmy Hirmer Verlag, album z reprodukcjami cyfrowo zapisanych obrazów.
Największym zapisanym wtedy plikiem o objętości 1,6 GB, było zdjęcie malowidła „Ambasadorzy” Hansa Holbeina, z londyńskiej National Gallery.
Głębokie tradycje naukowe w National Gallery w Londynie – własne laboratorium badawcze założone
w 1934 roku – zaowocowały spektakularnymi osiągnięciami w dziedzinie digitalizacji dzieł sztuki. Od początku
lat 90-tych XX w. w ramach programu „Visual Arts System for Archiving and Retrieval of Images” [VASARI,
dok. elektr.], sponsorowanego przez Unię Europejską, pracowano tam nad rozwinięciem systemu monitorowania
szczegółów powierzchni obrazu i precyzyjnego zapisu koloru. Zbudowano specjalny skaner, zdejmujący 1m2
obrazu z rozdzielczością do 20 pikseli na mm, z zastosowaniem 7-kolorowej (tęcza) skali pomiaru, zamiast standardowych trzech. Do 2001 roku zeskanowano większość obiektów z kolekcji malarskiej. Objętość plików sięgająca około 1 GB, wymuszała specjalne systemy przechowywania i przetwarzania takich dużych objętości danych. Nad tymi problemami pracował zespół z Uniwersytetu Southampton. Wypracowaną technologię przejęło
kilka innych muzeów m. in. Galeria Uffizi we Florencji. Drugi skaner VASARI, używany także do zdjęć w podczerwieni, zbudowano w Dörner Institute w Monachium, a trzeci w ramach projektu „MUSA” [MUSA, dok.
elektr.] w Galerii Uffizi we Florencji.
National Gallery w Londynie odegrało także pionierską rolę w aspekcie komercyjnego wykorzystania cyfrowej dokumentacji obrazów. We współpracy z firmą komputerową Hewlett Packard (HP), która opracowała
technologię drukowania, przygotowano nowatorski system dostarczania reprodukcji na życzenie [HP, dok.
elektr.]. Zwiedzający mają możliwość zamówienia reprodukcji niemal każdego dzieła z kolekcji muzealnej
i wydrukowania go na poczekaniu, w jednym z trzech proponowanych formatów (A4, A3, A2). Wydruki na papierze fotograficznym, lub na podłożu imitującym płótno, o precyzyjnie oddanym kolorze, przypominają efekcie
powierzchnię werniksowanego obrazu.
Hewlett Packard (HP) jest jedną z bardziej zasłużonych korporacji komputerowych w sferze stosowania
nowoczesnych technologii w muzealnictwie. Swojego czasu realizowała szeroki program pod hasłem „Art &
Science” [Martinez, dok. elektr.]. Na przestrzeni około 10 lat ściśle współpracowała z National Gallery w Londynie i z Luwrem. Udział HP jest zauważalny w wielu projektach badwczych, m.in. w ramach projektów „ARTISTE” i „SCULPTEUR” firma dostarczyła dla National Gallery w Londynie i dla Centre de Recherche et Restauration des Musees de France w Luwrze serwer i wielkoformatową drukarkę, które były w stanie sprostać
wymaganiom programowym [Hewlett Packard..., dok. elektr.]. „Kiosk” HP, służący do „drukowania na życzenie” wybranego z cyfrowej bazy danych obiektu, jest też częścią nowego programu „My Catalogues and my
Poster” w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu.
„Digital Archive through Direct Digital Imaging” (DADDI) [DADDI, dok. elektr.], kolejny projekt realizowany od 1999 w Galerii Uffizi we Florencji przy współudziale wielu kooperantów, poświęcono badaniom nad
budowaniem archiwum cyfrowych obrazów o wysokiej rozdzielczości, dochodzącej do 8.000 x 8.000 pikseli,
116
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
z 48 bitową skalą zapisu koloru. Celem było stworzenie archiwum dzieł z kolekcji Uffizi (ok. 2.000 obiektów),
spełniającego następujące wymogi: dostęp do całej kolekcji, włącznie z obiektami 3D, przez sieć wewnętrzną
i Internet; standardowe procedury dostępu i formaty materiału cyfrowego; maksymalna jakość przestrzennej
rozdzielczości i wierności koloru; stosowanie naukowych metod w sferach oświetlenia i korekty barwnej; zapisanie obrazów w więcej niż pojedynczym formacie rozdzielczości (TIFF, JPEG); ochrona praw autorskich –
watermarking system.
Trzyletni projekt „Conservation Restoration Innovation Systems for Image capture and Digital Archiving to
Enhance Training Education and Lifelong Learning” (CRISATEL) [Crisatel..., dok. elektr.] z budżetem 2,7 milionów Euro, rozpoczęty we wrześniu 2001, również poświęcony był rozwijaniu innowacyjnych technologii służących digitalizacji obrazów, obróbce i ochronie danych. W projekcie uczestniczyło dziesięć instytucji z różnych
krajów europejskich, m.in. Universite Pierre et Marie Curie w Paryżu, Centre de Recherche et Restauration des
Musees de France, National Gallery w Londynie, Univeristy of Cyprus oraz firmy z sektora technologicznego.
Zakres działań obejmował: techniki digitalizacji, kalibrację koloru, oprogramowanie pozwalające określić oryginalny kolor malowidła pod postarzałym werniksem, drukowanie z wysoką wiernością koloru, długotrwałe i bezpieczne przechowywanie danych oraz ich upowszechnianie.
Rozpoczęty w 1996 roku europejsko-kanadyjski projekt „Virtual Museum International” (VISEUM) [VISEUM..., dok. elektr.], miał na celu rozwijanie zaawansowanych aplikacji internetowych dla muzeów. W efekcie
wypracowano podstawy wyszukiwania w sieci obrazów o wysokiej rozdzielczości [Martinez, Cupitt, Perry
1998, dok. elektr.]. W realizację projektu od strony europejskiej zaangażowały się m.in.: The University of Southhampton, Laboratoire des Recherches des Musees de France, The National Gallery (London). Zaplanowano
stworzenie pomiędzy Vancouver, Berlinem, Paryżem i Londynem łącz o dużej przepustowości (ATM), umożliwiających interaktywną pracę przy przetwarzaniu precyzyjnych, o wysokiej rozdzielczości wizerunków dzieł
sztuki, a także wypracowanie technik pozwalających na zdalne przeszukiwanie centralnego katalogu. Planowano
całkowite zintegrowanie programu „VISEUM” z siecią internetową. Ze względu na ograniczoną przepustowość
Internetu, wcześniejsze ścieżki dostępu do wizerunków dzieł sztuki umożliwiały jedynie udostępnianie zasobów
o niskiej rozdzielczości. Dopiero rozwijanie technik kompresji obrazu umożliwiło sprawną transmisję danych do
użytkownika [Martinez, Perry, Cupitt, dok. elektr.].
Projekt „Accurate Colour high Resolution Recording and Reproduction of 3D Objects for Electronic Publishing and Market” (ACOHIR) [The ACOHIR..., dok. elektr.] z 1999 roku, dotyczący cyfrowej dokumentacji
obiektów 3D w sztuce, badał zapisywanie z wysoką rozdzielczością i wiernym kolorem oraz reprodukowanie do
publikacji drogą elektroniczną obiektów trójwymiarowych. Zakładał wykorzystanie przeglądarki programu „VISEUM” wyszukującej w sieci obrazy o wysokiej rozdzielczości. Z instytucji kulturalno-naukowych uczestniczyły: Aristotle University of Thessaloniki, The Christian and Byzantine Museum (Ateny), Museum of Cycladic
Art (Ateny), The National Gallery (Londyn), Univeristy of Southampton, Laboratoire des Recherches des Musees de France. Przy testowaniu i prezentacji projektu wykorzystano obiekty z muzeów w Grecji, Hiszpanii
i Departamentu Archeologicznego w Southampton.
Kolejnym dużym przedsięwzięciem, poświęconym zagadnieniom związanym z zarządzaniem informacją
wizualną, był zainicjowany w 2000 roku 2,5-letni projekt „An Integrated Art Analysis and Navigation Enviroment” (ARTISTE) [The Artiste..., dok. elektr.], z budżetem 2,7 mln Euro, częściowo sponsorowany przez Unię
Europejską. Założeniem było umożliwienie dostępu do zbiorów muzealnych przez Internet. Zaangażowały się
117
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
trzy sławne europejskie galerie: Galeria Uffizi we Florencji, National Gallery i Victoria and Albert Museum
w Londynie oraz muzea francuskie reprezentowane przez Centre de Recherche et de Restauration des Musees de
France, jak również firmy z sektora prywatnego, specjalizujące się w technologiach związanych z rynkiem publikacji i upowszechniania informacji. Zamierzono zbudowanie archiwum wysokiej jakości cyfrowych reprodukcji obrazów i sieci dostępu do niego. Celem była nie tylko digitalizacja zbiorów, ale także stworzenie zaawansowanych technologicznie narzędzi, umożliwiających porównywanie dzieł malarskich pod kątem użycia
koloru, stylu malowania, a nawet duktu pędzla. Narzędzia te wchodziły w skład systemu, który dla całego rynku
multimedialnych informacji, miał stanowić bardziej wydajny systemem magazynowania, klasyfikowania, łączenia, porównywania i wyszukiwania wizerunków dzieł sztuki.
„Augmented Representation of Cultural Objects” (ARCO) [The ARCO..., dok. elektr.] projekt badawczy finansowany przez Unię Europejską w latach 2001–2003, dotyczył problematyki związanej z budowaniem wizerunków 3D i podejmował nowatorski temat tworzenia wirtualnych wystaw dostępnych przez Internet. Spośród
licznie uczestniczących ośrodków Victoria and Albert Museum w Londynie i The Sussex Archeological Society
definiowały założenia projektu od strony muzealnej i oceniały prototyp programu ARCO, przedstawiony jesienią 2002 roku.
Zagadnieniom zapisywania obiektów 3D i tworzenia Wirtualnego Muzeum, poświęcony był także projekt
„Semantic and Content-based Multimedia Exploitation for European Benefit” (SCULPTEUR) [Sculpteur..., dok.
elektr.]. W ten trzyletni projekt, rozpoczęty w maju 2002, sponsorowany częściowo przez Komisję Europejską,
zaangażowało się 10 partnerów reprezentujących przemysł, środowiska naukowo-badawcze i kulturalne, m.in.:
Uniwersytet Southampton, Uniwersytet Paryski, Centre de Recherche et Restauration des Musees de France,
Muzeum w Cherbourgu, Galeria Ufizzi we Florencji, Victoria and Albert Museum i National Galery w Londynie. Jako założenia programowe przyjęto: rozszerzanie cyfrowych technologii archiwizacji, mające na celu
wspieranie różnorodnych celów multimedialnych; stosowanie technologii sieciowych do stworzenia struktury
grup danych w kolekcjach muzealnych; rozwijanie algorytmów wykorzystywanych do analizy obiektów 3D pod
kątem ich zawartości; przygotowanie zestawów do e-learning.
Przykładem zastosowania metod wypracowanych w trakcie różnych programów badawczych może być
projekt zapisania reprezentacji cyfrowej rzeźbiarskich dzieł Michała Anioła. W ramach dwuletniego projektu
„Michelangelo” [The Digital..., dok. elektr.], rozpoczętego w 1997 przy udziale m. in. Stanford Univeristy
i University of Washington, zbudowano aparaturę i oprogramowanie, które posłużyły m. in. do „zdigitalizowania” posągu Dawida. Samo skanowanie przeprowadzone w 1999 roku trwało 4 tygodnie, a zebrane dane zajęły
32 GB informacji.
Podsumowując trzeba zauważyć, że nawet wyliczenie jedynie najbardziej znaczących projektów i zasygnalizowanie tylko pobieżnie zakresów ich działań daje wyobrażenie jak szeroka jest skala prowadzonych badań,
pokazuje jak niezwykłe są korzyści posiadania cyfrowego zapisu wizerunku dzieła sztuki i może stanowić inspirację, przy określaniu własnych priorytetów w procesie kreowania nowoczesnej placówki muzealnej.
Wykorzystane źródła i opracowania
Archives & Museum Informatics Web Site, 1.03.2005, http://www.archimuse.com [odczyt: 24.03.2005].
Crisatel Project, 14.04.2003, http://www.crisatel.jussieu.fr/ [odczyt: 24.03.2005].
DADDI Project, 15.05.2002, http://www.uffizi.firenze.it/Dta/daddi-eng.html [odczyt: 24.11.2004].
118
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Electronics and Computer Science Web Site, University of Southampton 2004, http://www.ecs.soton.ac.uk/ [odczyt:
24.03.2005].
Hewlett Packard donation – Art & Science, http://www.ecs.soton.ac.uk/~km/projs/HP/ [odczyt: 24.03.2005].
HP Press Kit: HP and the National Gallery, HP 2005, http://www.hp.com/hpinfo/newsroom/press_kits/2003/nationalgallery/
[odczyt: 24.03.2005].
Kalota, T. (2003). Organizacja systemu udostępniania zbiorów specjalnych w postaci elektronicznej. [w:] Internet w bibliotekach II, dok. elektr. (EBIB 2003), Biblioteka Uniwersytecka Wrocław, http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/kalota.php
[odczyt: 24.03.2005].
MARC project, http://www.ecs.soton.ac.uk/~km/projs/marc/ [odczyt: 24.03.2005].
Martinez, K. IAM-ECS, HP Art and Science News At Southampton, http://www.ecs.soton.ac.uk/~km/projs/HP/news.html
[odczyt: 24.03.2005].
Martinez, K.; J. Cupitt; S. Perry, dok. elektr. (1998). High resolution colorimetric image browsing on the Web. Computer
Networks and ISDN Systems, 30, pp 399–405, http://www.ecs.soton.ac.uk/~km/papers/www7/149.html [odczyt:
24.03.2005].
Martinez, K.; S. Perry; J. Cupitt, Object browsing using the Internet Imaging Protocol, dok. elektr., http://www9.org/
w9cdrom/122/122.html [odczyt: 24.03.2005].
Sculpteur R&D Project, 01.03.2005, http://www.sculpteurweb.org/ [odczyt: 24.03.2005].
The ACOHIR project, http://www.ecs.soton.ac.uk/~km/projs/acohir/ [odczyt: 24.03.2005].
The ARCO Web Site, 03.03.2003, http://www.arco-web.org/ [odczyt: 24.03.2005].
The Artiste Web Site, http://www.artisteweb.org/ [odczyt: 24.03.2005].
The Digital Michelangelo Project, Marc Levoy 1997–2003, 15.08.2004, http://www.graphics.stanford.edu/projects/mich/
[odczyt: 24.03.2005].
The MUSA project VASARI skaner In the Uffizi Galery, http://www.ecs.soton.ac.uk/~km/projs/vasari/musa.html [odczyt:
24.03.2005].
VASARI project, http://www.ecs.soton.ac.uk/~km/projs/vasari/ [odczyt: 24.03.2005].
VISEUM Web Site, 31.08.1998, http://www.dit.upm.es/infowin/atmeurope/CH4/viseum.html [odczyt: 24.03.2005].
119