Terapeutyczna rola literatury w paradygmacie psychologii

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Maria Molicka*
Instytut Nauk Edukacyjnych
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie
TERAPEUTYCZNA ROLA LITERATURY W PARADYGMACIE
PSYCHOLOGII KOGNITYWNEJ
[THERAPEUTIC ROLE OF FICTION IN THE PARADIGM
OF COGNITIVE PSYCHOLOGY]
Abstrakt: Literatura piękna ilustruje myślenie narracyjne innych ludzi przez ukazanie różnych sposobów interpretacji, odczuwania i zachowania, w ten sposób rozwija: samoświadomość, nazywanie uczuć, poznawanie i rozumienie innych, siebie, także kreowanie siebie. Odbiór literatury wspiera także w sytuacjach emocjonalnie trudnych. W oparciu o przegląd piśmiennictwa zreferowano wyniki badań dotyczących skuteczności oddziaływania
literatury pięknej i poradników typu self-help book, a także wyjaśniono ich efektywność w świetle psychologii kognitywnej.
BIBLIOTERAPIA – LITERATURA PIEKNA – PSYCHOLOGIA KOGNITYWNA
Abstract: The fiction illustrates human narrative thinking by showing diverse manners of interpreting, feeling and
behaving, and thus it fosters the development of self-consciousness and appropriation of emotions, prompts
to get to know and understand other people and also encourages a self-creation. Furthermore, the reception
of fiction provides a support in emotionally difficult situations. On the basis of the state of art performed, the author
presents the results of research on soothing properties of fiction and self-help books and tends to explain their
efficacy in the light of cognitive psychology paradigm.
BIBLIOTHERAPY – COGNITIVE PSYCHOLOGY – FICTION
*
*
*
Terapia z wykorzystaniem literatury, zwłaszcza literatury pięknej, znana jest od lat, jednak dzisiaj cieszy się
szczególnym zainteresowaniem, czego wyrazem są liczne publikacje w prasie codziennej i piśmiennictwie naukowym. Na potwierdzenie tego faktu można przywołać m.in. artykuły: JoJo Moyesa The healing powers of
Jane Austen, zamieszczony 30 marca 2010 r. w „The Daily Telegraph”, czy tekst Christine Doyle One chapter,
twice a day. Books are replacing pills in a novel approach to treating depression, który również ukazał się
*
Dr MARIA MOLICKA, docent w Instytucie Nauk Edukacyjnych Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jana
Amosa Komeńskiego w Lesznie; absolwentka psychologii (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) i studiów
podyplomowych z zakresu psychologii klinicznej; doktor nauk humanistycznych. Dwie najważniejsze publikacje: (2008)
Journey on the Nursery Rhyme Bus: nowa metoda wprowadzająca dzieci w naukę języka angielskiego. Leszno: PWSZ im.
Jana Amosa Komeńskiego, 91 s. + CD [współaut.: M. Akhurst, R. Martynów]; (2002) Bajkoterapia: o lękach dzieci i nowej
metodzie terapii. Poznań: Media Rodzina, 222 s. E-mail: [email protected]
[MARIA MOLICKA, PhD; Institute of Educational Sciences, State School of Higher Vocational Education in Leszno;
MA in Psychology (Adam Mickiewcz University in Poznań); postgraduate studies in Clinical Psychology. Two the most
important publications: (2008) Journey on the Nursery Rhyme Bus: nowa metoda wprowadzająca dzieci w naukę języka
angielskiego [Journey on the Nursery Rhyme Bus: New Method for Propedeutics of Teaching English to Children]. Leszno:
PWSZ im. Jana Amosa Komeńskiego, 91 s. + CD [co-authors.: M. Akhurst, R. Martynów]; (2002) Bajkoterapia: o lękach
dzieci i nowej metodzie terapii [Bibliotherapy Based on Fairy Tales: Children’s Fears and New Method of Therapy]. Poznań:
Media Rodzina, 222 s. E-mail: [email protected]]
234
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
w „The Daily Telegraph” z 8 grudnia 2004 r. w dziale Health & Wellbeing. Literatura jest wsparciem emocjonalnym, poznawczym, kiedy jednostka doświadcza przygnębienia, smutku lub depresji egzystencjalnej, pomaga
w radzeniu sobie ze negatywnymi wydarzeniami życiowymi. Joseph Gold w książce zatytułowanej Read for
Your Life używa literatury pięknej jako elementu programu terapeutycznego i uważa, że jest ona najlepszym
tworzywem do terapii, ponieważ opisuje fikcyjne wydarzenia, które jednak odnoszą się do uniwersalnych problemów ludzkiej egzystencji i dlatego są kluczem do świata wewnętrznego pacjenta [Gold 2001, p. 342]. O biblioterapii wspomina też Marek Jasiński, dla którego stanowi ona również uzupełnienie terapii racjonalnej, ponieważ łagodzi następstwa stresowych wydarzeń [Jasiński 2006, s. 498]. Nie ulega wątpliwości, że biblioterapię
stosuje się coraz powszechniej w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, gdzie zapisywanie „na receptę”
wybranych książek stało się praktyką, czego dowodem jest ulotka rozprowadzana w gabinetach lekarzy rodzinnych, polecająca wyselekcjonowane książki jako remedium na indywidualne problemy emocjonalne [Bowen
2000, dok. elektr.].
Badaczy roli literatury w terapii interesuje jednak nie tyle popularność metody, co jej skuteczność określona
empirycznie oraz wyjaśnienie mechanizmu jej oddziaływania w świetle teorii psychologicznej.
Skuteczność literatury pięknej szacowano w wielu badaniach, jednak nie otrzymano jednoznacznych wyników statystycznych wskazujących na jej znaczącą rolę w redukcji symptomów zaburzeń. Esme De Vault, analizując wiele badań dotyczących oddziaływania literaturą piękną na dzieci w procesie terapii stwierdza, że rezultaty są pozytywne, aczkolwiek ten wpływ jest niewielki i należy zachować dużą ostrożność w określaniu skuteczności tej metody [Esme De Vault, dok. elektr.].
Ocena efektywności oddziaływania literaturą całkowicie zmieniła się, gdy zaczęto stosować poradniki
w terapii i badać rezultaty ich oddziaływania.
Posługując się wybranymi książkami typu self-help books, przeprowadzono szereg badań dotyczących pacjentów cierpiących np. na depresję, napady paniki, otyłość… Szacowano symptomy zaburzeń występujące
u badanych w oparciu o testy psychologiczne i dobierano odpowiednie grupy kontrolne, które nie różniły się
głębokością i jakością zaburzeń [Arkowitz, Lilienfeld 2006b, s. 78–79]. Rezultaty stosowania poradników były
bardzo zachęcające. Porównywano indywidualną kognitywną psychoterapię i biblioterapię (z wykorzystaniem
książki Feeling Good Davida D. Burnsa, 1980), przy czym pacjenci poddani tym dwóm rodzajom terapii mieli
około 60 lat i cierpieli na depresję. Pozytywne zmiany, jakie zaobserwowano, były podobne w obu grupach
[Floyd, Scogin, McKendree-Smith, Floyd, Rokke, 2005 dok. elektr.]. Jednakowoż w czasie dwuletniej obserwacji po zastosowaniu tych dwóch rodzajów terapii uczestnicy biblioterapii częściej mieli nawroty depresji [Floyd,
Rohen, Shackelford, Hubbard, Parnell, Scogin, Coates 2007, dok. elektr.]. Przeprowadzono wiele badań dotyczących terapii depresji wybranymi poradnikami i w konkluzji stwierdzono, że biblioterapia jest efektywna
w depresji, poza tym może pełnić ważną rolę w profilaktyce, szczególnie poleca się stosowanie poradników
w depresji egzystencjalnej [Bibliotherapy, dok. elektr].
Marisa Menchola dokonała wnikliwego przeglądu badań i analizowała tylko te, w których kontakt z terapeutą lub badaczem był znikomy i które dotyczyły pacjentów z poważnymi zaburzeniami. Wyniki jej analizy
wskazują, że biblioterapia w oparciu o poradniki była lepsza niż brak leczenia, ale psychoterapia była efektywniejsza niż biblioterapia. Wynikałoby stąd, iż stosowanie poradników może prowadzić do redukcji objawów,
jednak psychoterapia daje lepsze rezultaty. Hal Arkowitz i Scott Lilienfeld piszą, że książki samopomocowe
mogą budować nadzieję na poprawę i jeśli tak się nie stanie, to pacjent może sadzić, że jego stan jest bezna-
235
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
dziejny. Poza tym należy wybierać te poradniki, które zostały napisane przez wybitnych specjalistów w danej
dziedzinie i opierają się na naukowych założeniach. Należy wystrzegać się takich, które zbyt wiele obiecują lub
mają jedno rozwiązanie na wszelkie problemy. W sytuacji, gdy schorzenie jest poważne, należy szukać profesjonalnej pomocy i nie korzystać z książek typu self-help books. Niemniej, jeśli czytelnik podąża za wskazaniami autora, wówczas to poradniki mogą być znaczącą pomocą w osobistej zmianie, w lepszym rozumieniu uwarunkowań własnych problemów, także w redukcji objawów zaburzeń. Szczególnie należy polecać książki do
samopomocy opierające się na założeniach terapii poznawczo-behawioralnej, ponieważ jej osiągnięcia w świetle
wielu badań empirycznych są niezwykle istotne [Arkowitz, Lilienfeld 2006a, s. 42–49].
Pojawia się pytanie, jaki jest mechanizm oddziaływania literatury i dlaczego poradniki są skuteczniejsze
w aspekcie analizy statystycznej niż rezultaty oddziaływania za pomocą literatury pięknej? Dlaczego stosowanie
literatury pięknej powoduje niewielkie pozytywne zmiany, często nieuchwytne w badaniach empirycznych?
Chcąc odpowiedzieć na te pytania, należy najpierw wyjaśnić w paradygmacie psychologii kognitywnej rolę
literatury w aspekcie zmiany, jaka może zachodzić w jednostce pod jej wpływem. Pojęcie zmiany w tym kontekście rozumiane jest jako wyraz procesu uczenia się.
W koncepcji Jerome Brunera uczenie jest aktywnym procesem wywoływanym przez uczącego, który samodzielnie konstruuje wiedzę, przetwarzając informacje [Fontana 1998]. Jednostka konstruuje wiedzę w oparciu
o własne doświadczenie, ucząc się na zasadzie naśladownictwa lub przez narrację. W świetle teorii konstruktywizmu poznanie jest subiektywne, zależne od kontekstu. Rozumienie jest rezultatem mentalnej konstrukcji uczącego i bazuje na uczeniu [Ortony 1993, s. 563]. Jerome Bruner widzi rozwój poznawczy jednostki jako konstruowanie wiedzy w oparciu o wykształcanie się systemów reprezentacji, przez które jednostka przyjmuje – lub nie
– napływające informacje. Rozwój myślenia przebiega przez internalizację działania, przez obrazy umysłowe
i symbole głównie językowe, stąd też wynika ogromna rola kultury przekazywanej najczęściej w narracyjny
sposób. Wiedza organizuje doświadczenie, nadaje kierunek sposobom jej interpretacji.
Jerome Bruner wyodrębnił dwa rodzaje myślenia: paradygmatyczne i narracyjne [Peters 2005, dok. elektr.].
W tym drugim rodzaju myślenia niezwykle ważną rolę odgrywają neurony lustrzane (w 2005 r. odkryli je u ludzi
Rizzolatti i Arbib) [Dobbs 2006]. Neurony te uaktywniają się, gdy ludzie uczestniczą w działaniu, obserwują,
a także gdy słuchają opisu wydarzeń. W oparciu o neurony lustrzane rozwija się np. empatia, także pojawia się
zdolność do decentracji, jednostka buduje tzw. teorię umysłu, czyli domniemywa, jak może myśleć inna osoba
w danej sytuacji. Myślenie intuicyjne, później nazwane przez J. Brunera narracyjnym, wywodzi się z komunikacji w grupie, służy do rozumienia świata społecznego i budowania wewnętrznej symbolicznej reprezentacji świata społecznego i siebie. Myślenie paradygmatyczne, zwane inaczej logiczno-naukowym, związane jest z odkrywaniem świata fizycznego. Te dwa sposoby myślenia rozwijają się na bazie analitycznego i intuicyjnego myślenia, w różny sposób kształtują język jako swoje narzędzie. Myślenie paradygmatyczne nastawione jest na odkrywanie świata zewnętrznego, a narracyjne opisuje świat społeczny z różnych perspektyw i jest bardziej introspektywne. Myślenie narracyjne buduje model rozumienia świata społecznego, czyli wyjaśnia zachowania innych i ich uwarunkowania, a także konstruuje indywidualną tożsamość. W procesie myślenia te dwa jego sposoby występują łącznie, lecz znajdują odzwierciedlenie w różnych dziedzinach wiedzy (odpowiednio w naukach
humanistycznych i ścisłych).
Myślenie w koncepcji R. Harré i T. Van Langenhove jest dialogowe. Badacze ci opisują proces konwersacji
wewnętrznej jako włączony w porządek „lokowania się”, czyli wypracowywania własnego stanowiska, oceny
236
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
itp. Polega to na rozważaniu własnych argumentów wobec „innych”. W wewnętrznej konwersacji nieraz to nowe „lokowanie” siebie jest zmieniane, kwestionowane. W dialogowym myśleniu jednostka występuje nie tylko
jako indywidualność, ale także jako współpracownik w „lokowaniu się”, co pomaga w wypracowaniu wewnętrznych stanowisk wobec wydarzeń, wobec siebie i innych. Jest to proces permanentny, w którym kształtuje
się wiedza o świecie i o sobie. R. Harré widzi konwersację wewnętrzną jako zbiór interakcji między partnerami
o różnej sile [Howie, Peters 1996, s. 58–60].
J. Bruner zwrócił uwagę, że myślenie dotyczące interpretacji własnych doświadczeń lub rozumienia innych
ma formę narracji [Bruner 2003]. Zatem tożsamość kształtuje się przez myślenie narracyjne i jest niekończącym
się, dynamicznym procesem, w którym kultura odgrywa istotną rolę, ponieważ – jak pisze Bruner – tworzenie
indywidualnej interpretacji siebie jest dialektyczne, np.„Ja” balansuje między potrzebą autonomii a zobowiązaniami wobec innych. „Ja” jest ciągłym przepracowywaniem narracji o sobie i innych, przez narrację jednostka
kreuje i re-kreuje tożsamość w zależności od interpretacji [Bruner 2003, s. 70 ]. Uzupełniając koncepcję R. Harré i T. Van Langenhove o rozważania J. Brunera odnośnie do procesu myślenia oraz rozumienia innych i siebie,
należy przyjąć, że myślenie narracyjne w początkowej fazie przybiera formę dialogu wewnętrznego, następnie
występuje wgląd, czyli „odkrycie” i zweryfikowanie danych przez umieszczenie w kontekście sytuacyjnym, co
sprowadza się do konstruowania lub rekonstruowania własnego doświadczenia w formie narracji zawierającej
sens. Jeśli jest ona subiektywnie traktowane jako prawdziwa lub prawdopodobna, to powstaje nowa interpretacja
własnych doświadczeń, siebie lub rozumienia innych.
Tą drogą kształtuje się „odkrywanie siebie”, własnej tożsamości, jak również inne, nowe rozumienie świata
społecznego i innych ludzi. Tożsamość to świadome, subiektywne poczucie siebie, które reguluje relacje ze
światem zewnętrznym, steruje też tymi aspektami psychiki, do których ma świadomy dostęp, np. może oddziaływać na uczucia, motywy, kierować zachowaniem. Jest głównym świadomym centrum zarządzania, ważnym
dla przetrwania jednostki, zarządza, a jednocześnie doświadcza siebie w aspekcie kognitywnym i emocjonalnym, przyczyniając się do odczuwania całej palety emocji, często bolesnych.
W psychologii narracja rozumiana jest jako kognitywna, subiektywna interpretacja, gromadzona w schematach mentalnych reprezentujących rzeczywistość wyobrażaną lub doświadczaną, a ponieważ jest interpretacją, to
jest relatywna, względna. Myślenie narracyjne to przetwarzanie informacji, w rezultacie którego jednostka konstruuje mające sens historie o sobie i innych [Bruner 2003, s. 63–87 ]. Utworzone już opowiadania wpływają na
spostrzeganie, treść myślenia, zachowanie i interpretację wcześniejszego doświadczenia. Myślenie narracyjne
u dziecka pojawia się wcześnie: J. Bruner jako przykład podaje monologi trzyletniej Emmy. Tworzenie tożsamości (inaczej „Ja”) w koncepcji tego autora i jej stała rekonstrukcja jest jak opowiadanie o sobie: co się wydarzyło, co zrobiłem i dlaczego [Bruner 2003, s. 63–87 ]. Celem jest połączenie doświadczeń w jedną całość dla
zrozumienia świata społecznego i siebie.
Literatura, szczególnie literatura piękna, dostarcza: wzorów osobowych, daje treściowe matryce do interpretacji, a także zawiera w swoich zasobach informacje o świecie społecznym. Mechanizm jej oddziaływania polega głównie na stymulacji myślenia narracyjnego i budowania zastępczego doświadczenia, których fizjologiczną
bazą są m.in. neurony lustrzane. Dorothy Walsh w książce Literature and Knowledge zwraca uwagę, że czytanie
stymuluje rozwój samoświadomości dzięki temu, że jednostka jednocześnie poznaje uczucia protagonisty i doświadcza własnych [Walsh 1969, s. 91–136]. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że literatura umożliwia poznawanie myśli, uczuć i motywów zachowań bohaterów znacznie wnikliwsze niż to się dzieje w rzeczywistości.
237
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Uruchamia proces porównywania, oceniania, tym samym stymuluje do budowanie wiedzy i samowiedzy. Literatura piękna ilustruje głównie myślenie narracyjne innych ludzi przez ukazanie różnych sposobów interpretacji,
odczuwania i zachowania, w ten sposób rozwija: samoświadomość, nazywanie uczuć, stymuluje poznawanie
i rozumienie innych, prowadzi do „odkrywania” siebie, np. motywów własnych zachowań, i nowej interpretacji
ubiegłych doświadczeń. Literatura stymuluje do indywidualnego kreowania siebie, jako że zawiera wzorce tożsamościowe innych, a ponadto wzory treściowego wyjaśniania zdarzeń, zachowań.
Mechanizm oddziaływania literatury polega zatem na stymulacji do „odkrywania” siebie, a także do konstruowania własnej tożsamości, w czym istotną rolę odgrywają wzorce, modele w niej zawarte (uczenie się przez
naśladownictwo lub identyfikację). Czytelnik staje się interpretatorem, konstruuje rozumienie tekstu zgodnie ze
swoją wiedzą, analogicznie jak to się dzieje w badaniach hermeneutycznych.
Literatura stymuluje do budowania osobistych zasobów poznawczych, czyli jest jednym ze źródeł umożliwiających jednostce konstruowanie wiedzy o świecie społecznym (o rolach, zasadach, normach i cenionych wartościach), o innych ludziach i o sobie (samowiedza).
Dotychczas wyrażone stwierdzenia nie budzą, jak można sądzić, żadnych kontrowersji, a jednocześnie wyjaśniają rolę literatury pięknej w terapii, bowiem w jej zasobach zawarte są doświadczenia innych, które często
kompatybilnie przystają do tych przeżywanych indywidualnie. Jednostka interpretując tekst, odnosi go do własnych doświadczeń, co stymuluje proces zmiany, czyli inne rozumienie siebie, własnych doświadczeń lub innych ludzi. W literaturze też są zawarte strategie działania, opisy sposobów myślenia, oceniania, działania, tym
łatwiej potem odnieść je do siebie w procesie przetwarzania informacji, czyli myślenia. W rezultacie powstaje
nowa wiedza, czyli zmiana w rozumieniu siebie lub innych. Jeśli treści zawarte w opowiadaniu jednostka odniesie do siebie, to proces przetwarzania informacji może prowadzić do modyfikacji bądź korekty tożsamości i redukcji napięcia. W tym procesie „odkrywania” siebie może wystąpić katharsis, czyli uzewnętrznienie emocji
wraz z ich rozumieniem.
Terapia przez literaturę może prowadzić do pozytywnego przewartościowania indywidualnego negatywnego doświadczenia, rozszerzenia samowiedzy, a także umożliwia kompensację niezaspokojonych potrzeb przez
uruchomienie marzeń lub odreagowania emocji.
Literatura również wspiera w sytuacjach emocjonalnie trudnych, dając zrozumienie, akceptację przez pokazanie, że i innych spotykają podobne lub jeszcze trudniejsze zdarzenia, jednocześnie ilustruje, jak można sobie
z problemami radzić. Poza tym, jak potwierdzają ostatnio przeprowadzone badania (przez psychoneurologa
dr. Lewisa), czytanie literatury skutecznie regeneruje zasoby osobiste [Reading Can Help..., dok. elektr.].
Terapia przez literaturę piękną jest indywidualnym jej przetwarzaniem, zatem nieporozumieniem jest szukanie uogólnień w postaci wyników badań statystycznych, ponieważ jej oddziaływanie jest bardzo jednostkowo
zindywidualizowane i wielowymiarowe (odnoszące się do indywidualnej tożsamości i jej doświadczeń). Oczywiście, nie neguje to roli literatury pięknej w terapii, wręcz przeciwnie, pokazuje jedynie jej bardzo zindywidualizowane oddziaływanie, a jednocześnie wyjaśnia, dlaczego brakuje ewidentnych dowodów statystycznych
w ramach badań empirycznych (w paradygmacie EBP, czyli Evidence-Based-Practice). Natomiast stosowanie
wybranych poradników opierających się na koncepcji poznawczo-behawioralnej znalazło potwierdzenie w wielu
badaniach [Floyd, Scogin et al., dok. elektr.; Arkowitz, Lilienfeld 2006b; Bibliotherapy, dok. elektr.].
Można stwierdzić, że literatura buduje zasoby osobiste w postaci wiedzy o sobie, świecie społecznym i innych, poza tym stymuluje kreowanie własnej tożsamości. Dzieje się to już u progu życia, szczególną rolę w tym
238
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
zakresie pełnią baśnie, które zawierają cenne informacje o świecie społecznym, o innych ludziach, o podstawowych konfliktach, lękach, także zawierają wzorce osobowe. W terapii literatura umożliwia „odkrycie” własnego
problemu i modyfikację lub korektę „Ja” przez poznanie przekonań dotyczących siebie lub własnego stylu przetwarzania informacji. Stymuluje do reinterpretacji negatywnego doświadczenia przez jego pozytywne przewartościowanie. Również stwarza możliwość zastępczego zaspokojenia potrzeb, tym samym pomaga w odraczaniu
zachowań dążących pod wpływem emocji do natychmiastowych gratyfikacji. Jest najlepszym remedium na chaos, zagubienie, stres dnia codziennego.
WYKORZYSTANE OPRACOWANIA
Arkowitz H.; S.O. Lilienfeld (2006a). Psychotherapy on Trial. Scientific American Mind. Thought. Ideas. Brain. Science Vol.
2, p. 42–49.
Arkowitz, H.; S.O. Lilienfeld (2006b). Do Self-Help Books Help? Scientific American Mind. Thought. Ideas, Brain Science
Vol. 17, p. 78–79.
Bibliotherapy, dok. elektr. http://holisticonline.com/remedies/Depression/dep_bibliotherapy.htm [odczyt: 20.04.2010].
Bowen, J. (2000). A Spoonful of Dickens. British Doctors Prescribe “Bibliotherapy” for the Stressed-Out and Depressed.
http://www.salon.com/books/feature/2000/08/08/bibliotherapy/index.html [odczyt: 13.04.2010].
Bruner, J. (2003). Making Stories. Law, Literature, Life. Cambridge, Mass.; London: Harvard University Press, 130 p.
Dobbs, D., dok. elektr. (2006). A Revealing Reflection. Mirror Neurons Are Providing Stunning Insights Into Everything
From How We Learn To Walk to How We Empathize With Others. Scientific American Mind, April/May.
http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=a-revealing-reflection [odczyt: 01.05.2010].
Floyd, M.; F. Scogin; N. McKendree-Smith; D. Floyd; P. Rokke, dok. elektr. (2005). Cognitive Therapy for Depression.
A Comparison of Individual Psychotherapy and Bibliotherapy for Depressed Older Adults.
http://bmo.sagepub.com/cgi/content/abstract/28/2/297 [odczyt: 15.04.2010].
Floyd, M.; N. Rohen; J. Shackelford; K. Hubbard; M. Parnell; F. Scogin, A. Coates, dok. elektr. ( 2007). Two-Year FollowUp of Bibliotherapy and Individual Cognitive Therapy for Depressed Older Adults.
http://bmo.segepub.com/cgi/content/abstract/30/03/281 [odczyt: 11.10.2010].
Fontana, D. (1998). Psychologia dla nauczycieli. Poznań: Wydaw. Zysk i S-ka, 419 s.
Gold, J. (2001). Read for Your Life. Literature as a Life Support System. Markham, Ont.; Allston, Mass.: Fitzhenry & Whiteside, 380 p.
Howie, D.; M. Peters (1996). Positioning Theory, Vygotsky, Wittgenstein and Social Constructionist Psychology. Journal for
The Theory of Social Behaviour 26(1), p. 51–64.
Jasiński, M. (2006). Psychoterapia osób z zaburzeniami seksualnymi. [W:]. L. Grzesiuk red. (2006). Psychoterapia. Praktyka.
Podręcznik Akademicki. Warszawa: Wydaw: Psychologii i Kultury „Eneteia”.
Ortony, A. ed. (1993). Metaphor and Thought. Cambridge; New York: Cambridge University Press, 678 p.
Peters, E., dok. elektr. (2005). Ways of Knowing. Journal Entry #6. http://mason.gmu.edu/~epeters1/Journal_Entry_6.htm
[odczyt: 01.05.2010].
Reading Can Help Reduce Stress, dok. elektr. http://www.telegraph.co.uk/health/healthnews/5070874/Reading-can-helpreduce-stress.html [odczyt: 30.04.2010].
Walsh, D. (1969). Literature and Knowledge. Middletown: Wesleyan University Press.
239