Oglądaj/Otwórz - Repozytorium UPH

Nr 15 (8)
STUDENT NIEPEŁNOSPRAWNY
Szkice i Rozprawy
2015
Eugeniusz Józefowski
Akademia Sztuk Pięknych we Wrocławiu, Wydział Malarstwa i Rzeźby
Janina Florczykiewicz
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
Wydział Humanistyczny
Warsztat twórczy jako obszar poszerzania samowiedzy
− metodyczne aspekty pedagogiki inkluzyjnej1
Creative workshop as an area of self-knowledge
development − methodical aspects of inclusive education
Abstrakt: W artykule podjęto zagadnienie zastosowania autorskiej metody warsztatu
twórczego przy kreacji plastycznej w realizacji celów formułowanych na gruncie pedagogiki inkluzyjnej. Wymiar pedagogiczny warsztatu ujawnia się w jego ukierunkowaniu na rozwój podmiotowy. Dodatkowym atutem jest atrakcyjna forma - działanie warsztatowe stanowi zaaranżowaną sytuację artystyczną, która zakłada aktywne włączenie się
uczestników w jej tworzenie. W tekście przedstawiono badania jakościowe nad rozwojem samowiedzy (w zakresie tożsamości) w kreacji plastycznej, która stanowi główny
etap aktywności warsztatowej. Analizie poddano proces autonarracji wizualnej zainicjowanej podczas warsztatu twórczego pt. „Kiedy pierwszy raz stałem się sobą“.
Uzyskane rezultaty dowodzą skuteczności warsztatu twórczego w rozwoju
podmiotowym, co wskazuje wartość tej metody dla pedagogiki inkluzyjnej.
Słowa kluczowe: pedagogika inkluzyjna, sztuka, warsztat twórczy, kreacja wizualna,
narracja wizualna
Summary: This paper discusses the issue of use of the author's methods of creative
workshops accompanying artistic creation in achieving the objectives formulated on the
basis of inclusive pedagogy. The pedagogical message of workshop is revealed in focusing on personal development. Its attractive form is an additional asset - the workshop
activities is an arranged artistic situation, which is particularized by the activity of the
persons involved.
Publikacja zrealizowana w ramach projektu badawczego. Projekt został sfinansowany
ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer
DEC - 2011/03/B/HS2/03496.
1
54
E. Józefowski, J. Florczykiewicz
The text presents qualitative research on development of self-knowledge (in
terms of identity) in the visual creation which is the main stage of workshop activities.
The process of self-narration was analyzed, which was initiated during the workshop
“The first time I became myself”.The results achieved demonstrate the effectiveness of
creative workshop in personal development, which indicates the value of this method
for inclusive education.
Keywords: inclusive education, art, creative workshop, visual creation, visual narration
Warsztat twórczy a idea inkluzji
Idea inkluzji odnosi się do równego traktowania osób odmiennych w jakimś aspekcie, co przekłada się na tworzenie im możliwości
do równoprawnego udziału we wszystkich przejawach życia społecznego. Przede wszystkim chodzi tu o stworzenie szansy edukacji
i pełnego rozwoju w ramach ogólnodostępnych struktur i instytucji
społecznych, osobom niepełnosprawnym i marginalizowanym z powodu biedy, odmienności etnicznej i wyznaniowej, nieprzystosowania społecznego i innych, co jednocześnie zapewnia realizację podstawowego prawa człowieka do bycia z innymi [por. Zacharuk, 2011].
Inkluzja wymaga otwarcia się na potrzeby tych osób i stworzenia im optymalnego środowiska umożliwiającego pełen rozwój ich
potencji, toteż poszukiwanie pozamedycznych metod oddziaływań
wspomagających zdrowie psychiczne i integrację osobowości jest
istotne zarówno dla pracy z osobami niepełnosprawnymi, jak i doświadczającymi poczucia izolacji i marginalizacji, które na równi
z problemami zdrowotnymi wynikającymi z rodzaju i stopnia niepełnosprawności czy życiowymi, wynikającymi z niższego statusu społecznego, doświadczają problemów wewnętrznych związanych z poczuciem niskiej wartości i przeżywaniem poczucia krzywdy
w związku z sytuacją życiową, w jakiej się znajdują.
Wychodząc naprzeciw tej potrzebie w opracowaniu podjęto
dyskusję nad możliwością zastosowania warsztatu twórczego, jako
metody realizującej cele wynikające z idei inkluzji − zaprezentowane
Zeszyt 15 (8) 2015
Warsztat twórczy jako obszar poszerzania samowiedzy…
55
badania nad efektywnością warsztatu w kształtowaniu samowiedzy,
wskazują obszar jego zastosowań w pedagogice inkluzyjnej.
Określenie „warsztat twórczy” w znaczeniu ogólnym odwołuje się do działań, których istotą jest rozwijanie twórczości poprzez
aktywne uczestnictwo w proponowanych zadaniach. Idea zastosowania warsztatu twórczego jako formy oddziaływań pedagogicznoartystycznych została wypracowana w realizacjach podejmowanych
przez osoby działające w latach 80. ubiegłego wieku w grupie pARTner.
Warsztat twórczy był traktowany przez nich jako metoda edukacyjna,
alternatywna do tradycyjnych metod edukacji artystycznej, ukierunkowana na rozwój podmiotowy przy zastosowaniu środków wyrazu
i form działań z obszaru sztuki. Zróżnicowanie poglądów na istotę
i cele działania warsztatowego oraz długoletnia praktyka przyczyniła
się do wypracowania jego autorskich koncepcji [por. Józefowski,
2012; Józefowski, Florczykiewicz, 2015].
Prezentowane poniżej badania odnoszą się do koncepcji
warsztatu twórczego wypracowanej przez Eugeniusza Józefowskiego
- współautora tego opracowania2. W świetle jej założeń warsztat
twórczy jest symultanicznym działaniem grupowym przy kreacji plastycznej, ukierunkowanym na intensyfikację doświadczenia sytuacją
artystyczną aranżowaną przez artystę, a dookreślaną poprzez jego
uczestników. Inicjowane w nim doświadczenie podmiotowe generuje
zmiany w postrzeganiu i ocenie elementów tworzących reprezentację
rzeczywistości
odpowiadającej
problematyce
podejmowanej
w warsztacie reprezentacji rzeczywistości, na którą składają się poglądy, emocje, sposoby wartościowania zdarzeń. Warsztat oferuje
pewnego rodzaju „spacer w głąb siebie“, alternatywny dla typowych
rodzajów spotkań ze sobą [Józefowski, Florczykiewicz, 2015].
Istotną, z punktu widzenia potrzeb osób objętych inkluzją, jest
możliwość warsztatu w zakresie kształtowania samowiedzy, której
istotnymi składnikami są: samoocena, poczucie własnej wartości, saSzersze omówienie formy warsztatu zamieszczono w opracowaniach: Józefowski E., Arteterapia w sztuce i edukacji, Poznań 2012; Józefowski E., Florczykiewicz J., Warsztat twórczy
jako okazja rozwoju podmiotowego w przestrzeni sztuki, Wrocław 2015.
2
Student Niepełnosprawny. Szkice i Rozprawy
56
E. Józefowski, J. Florczykiewicz
moświadomość, identyfikacja tożsamościowa. Dodatkowym atutem
jest możliwość ekspresji wewnętrznych treści w formie plastycznej,
która nie tylko gwarantuje poczucie psychicznego bezpieczeństwa,
ale też dostarcza pozytywnych emocji, których źródłem jest doświadczanie siebie jako twórcy - wszystko to czyni warsztat atrakcyjną
formą oddziaływania.
Kreacja plastyczna jako obszar tworzenia samowiedzy –
badania jakościowe
Teoretyczne założenia badań
Przyjmując perspektywę poznawczą, zakłada się, że podmiot
konstruuje w umyśle reprezentację rzeczywistości na bazie dopływających doń bodźców i ich interpretacji. Zawarte w nich treści są asymilowane do schematów umysłowych w sposób intencjonalny i selektywny − w zależności od ich zgodności z aktualną strukturą
umysłu [Piaget 1977].
Warsztat twórczy, generując doświadczenie podmiotowe,
przyczynia się do modyfikacji posiadanej przez podmiot umysłowej
reprezentacji rzeczywistości, w zakresie wyznaczonym przez treści
jego problematyki. Kluczowa dla tych modyfikacji jest kreacja plastyczna, która stanowi proces tworzenia artystycznej struktury. Struktura powstała na danym etapie tworzenia inicjuje wewnętrzny dialog,
który tworzący podmiot prowadzi z samym sobą. Symbole wizualne
stanowiące wyraz intencjonalnych treści podlegają interpretacji
w kontekście całości kompozycji, co prowadzi do modyfikacji ich
znaczeń, a w konsekwencji transformacji artystycznej formy. Owe
wieloetapowe przekształcenia mentalne i odpowiadające im transformacje wizualnej formy kompozycji stanowią swoistą narrację wizualną, która odwzorowuje zachodzący proces myślenia - strukturyzowania doświadczeń i nadawania im sensu3. Charakterystyczny dla
jednostki styl interpretacji, osadzony w indywidualnej wiedzy
W psychologii narrację traktuje się jako zdolność poznawczą w zakresie strukturyzowania doświadczeń i nadawania im sensu [Grzegorek, 2003; Trzebiński, 2002].
3
Zeszyt 15 (8) 2015
Warsztat twórczy jako obszar poszerzania samowiedzy…
57
o świecie [Trzebiński, 2002], w sztuce wizualnej przejawia się w rozwiązaniach stylistycznych, czytelnych w układzie kompozycyjnym
i tworzących go środkach wyrazu. Proces interpretacji opiera się na
wewnętrznym dialogu.
Narracja wizualna jest zatem opowieścią powstającą na bazie
elementów wizualnych - symboli i tworzonych na ich bazie metafor.
Jej treści inspirowane problemem będącym tematem artystycznej
eksploracji zostają odzwierciedlone w artystycznej strukturze kompozycji za pośrednictwem obrazu4. Obraz jest zatem wizualnym odwzorowaniem informacji zawartych w odbieranych zmysłowo bodźcach, co sprawia, że staje się symbolem, reprezentantem rzeczywistości
- tworzących ją elementów, powiązań między nimi oraz zachodzących
w niej zdarzeń [Maruszewski, 2002; Młodkowski, 1998; Wunenburger,
2011].
W działaniach ukierunkowanych na rozwój podmiotowy
szczególnego znaczenia nabiera autonarracja, w której przedmiotem
jest jednostka − jej poglądy, potrzeby, dążenia, wydarzenia biograficzne (Trzebiński, 2002). W ujęciu hermeneutycznym traktuje się ją
jako opowieść biograficzną, która stwarza warunki do wglądu i zrozumienia siebie, dzięki skierowaniu uwagi na siebie i zaangażowaniu
w interpretacje składających się nań elementów [Straś-Romanowska,
1997]. Indywidualna interpretacja ujawnia preferowany przez jednostkę sposób oceny zdarzeń życiowych, nadanie im sensu prowadzi
do generowania nowych treści dotyczących „ja”, które będąc włączone w poznawcze struktury samowiedzy powodują ich modyfikacje.
Tworzywem autonarracji są uświadomione przez podmiot fakty biograficzne i ich oceny dokonywane z uwzględnieniem kontekstu
podmiotowego (wartości, przekonań, poglądów, motywacji), społecznego (relacje ja−inni) oraz kulturowego (wpływy kulturowe determinujące wybory jednostki).
Jest on odpowiednikiem pojęcia „kod obrazowy”, jakim posługują się autorzy koncepcji
psychicznej reprezentacji emocji [Maruszewski, Ścigała 2002]. Powstaje on w wyniku przetwarzania sensoryczno-motorycznego, prowadzi do utworzenia prostych skryptów wypełnionych zindywidualizowaną treścią.
4
Student Niepełnosprawny. Szkice i Rozprawy
58
E. Józefowski, J. Florczykiewicz
Przedstawiony opis istoty procesu kreacji plastycznej oraz rola,
jaką w niej pełni autonarracja wizualna stanowią kontekst dla przeprowadzonych badań jakościowych.
Metoda
W celu wskazania roli kreacji plastycznej w poszerzaniu samowiedzy poddano analizie proces autonarracji wizualnej zainicjowanej podczas warsztatu twórczego pt. „Kiedy pierwszy raz stałem
się sobą“. Warsztat ten był pierwszym spotkaniem w ramach pięciospotkaniowego cyklu pt. „Dekonstrukcje tożsamości“, ukierunkowanego na poszerzenie samowiedzy w zakresie identyfikacji tożsamościowej5. Zgodnie z jego koncepcją celem pierwszego spotkania było
zainicjowanie osobistej refleksji tożsamościowej, która odwoływała
się do tożsamości indywidualnej, rozumianej „jako indywidualna
koncepcja siebie utworzona na bazie relacji z otoczeniem społecznym” [Józefowski, Florczykiewicz, 2015, s. 64]. Problematyka spotkania została zasugerowana w treści treningu wyobrażeniowego, który
w autorskiej koncepcji warsztatu E. Józefowskiego jest pierwszym
etapem działania warsztatowego. Zawarta w nim inspiracja odwoływała się do obrazu dziecka rysującego głowonogi, co miało zainicjować retrospektywne wspomnienia sięgające najbardziej odległych
wydarzeń biograficznych zapisanych w pamięci. Zakładano, że
przywołane obrazy pozwolą na uświadomienie sobie początku identyfikacji siebie jako osoby odrębnej od otoczenia, który przyjęto za
początek tożsamości, stając się punktem wyjścia dla dokonanych
przekształceń w zakresie wiedzy o sobie.
Przeprowadzono badania jakościowe. Ich przedmiotem była
narracja wizualna, analizie poddano obraz, wypowiedzi oraz prace
kreacji jednego z uczestników warsztatu - mężczyzny z przedziału
wiekowego 18-30 lat, posiadającego wykształcenie plastyczne. Jego
Zaprezentowana analiza została wykonana w ramach obszerniejszych badań nad efektywnością warsztatu twórczego, które zostały zaprezentowane w monografii: Józefowski,
Florczykiewicz, Warsztat twórczy jako okazja rozwoju podmiotowego w przestrzeni sztuki, Wrocław 2015.
5
Zeszyt 15 (8) 2015
Warsztat twórczy jako obszar poszerzania samowiedzy…
59
wybór był podyktowany wartością diagnostyczną zebranego materiału badawczego. Celem przeprowadzonej analizy było określenie zakresu i treści samowiedzy zyskanych podczas spotkania warsztatowego. Ich wskaźnikiem były dane z analizy formalnej obrazu
dokonanej w kontekście problematyki warsztatu i wypowiedzi autora − założono, że wizualnym odzwierciedleniem autonarracji jest
forma artystyczna.
Autonarracja wizualna jako obszar budowania samowiedzy
w świetle ustaleń badawczych
Tożsamość indywidualna, która zgodnie z zamysłem warsztatu miała być rozwijana, jest charakterystyką siebie dokonywaną przez
podmiot. Obejmuje ocenę siebie w aspektach: wyglądu, kompetencji,
poglądów, funkcjonowania społecznego. Postrzegane cechy i przywołana pamięć wydarzeń biograficznych wskazują istotne podmiotowo wartości, które aktualnie angażują uwagę i motywację jednostki.
Treści narracji wizualnej ujawniają się w formie artystycznej
kompozycji. Zawarte w niej symbole wizualne oraz metafory utworzone na ich bazie składają się na treść przekazu. Dokonano zatem
analizy formalnej obrazu namalowanego podczas spotkania, osadzając interpretację w kontekście określonym przez problematykę spotkania.
Powstała kompozycja jest figuratywna. Na tle pejzażu z drzewami bez liści widnieją dwie postacie w czerwonych ubraniach. Jedna, usytuowana po prawo, siedzi przy stoliku na wysokim krześle.
Coś pisze albo rysuje w wielkim skupieniu, nie zwracając uwagi na
otoczenie. Postać ta jest malowana realistycznie, wyglądem przypomina autora, co zresztą sugeruje napis „ja” umieszczony nad nią w prawym górnym rogu obrazu. Za nią, po lewej stronie widnieje
druga, gigantyczna postać. Została namalowana schematycznie - wyznaczona przez prostokąt i linie. W miejscu głowy została umieszczona nieokreślona ściślej, rozmazana plama w kolorze brązu. Nad
postacią widnieje napis „on”. Postać ta pochyla się w stronę postaci
Student Niepełnosprawny. Szkice i Rozprawy
60
E. Józefowski, J. Florczykiewicz
realistycznej w geście, który sugeruje, że chce ją schwycić wielką, wielopalczastą dłonią.
Obie postacie są jakby wrośnięte w ziemię i oplecione dodatkowo korzeniami, co wskazuje na ich osadzenie w otaczającej rzeczywistości. Jednakowa kolorystyka, którą zastosowano do namalowania obu postaci oraz zasugerowana relacja między nimi rodzą
przypuszczenie, że symbolizują one tę samą osobę jakby w dwóch
odsłonach czasoprzestrzeni. Odrealnienie postaci usytuowanej po lewej stronie sugeruje inność, niedopasowanie do rzeczywistości postaci prawej, która w sposób widoczny dystansuje się do niej, o czym
świadczy usytuowanie tyłem i skupienie na aktualnej czynności. Napis „on” sugeruje niski poziom identyfikacji z tą postacią i reprezentowanymi przez nią wartościami.
Mroczna, surrealistyczna sceneria wydobyta poprzez mocne
kontrasty barwne zieleni, czerwieni i oranżów wskazuje na nasycenie
ukazanej rzeczywistości silnymi emocjami.
W kontekście problematyki warsztatu można przypuszczać, że
ukazana relacja między postaciami dotyczy ścierania się podmiotowości symbolizowanej przez „ja” z zewnętrznymi wpływami reprezentowanymi przez „on”. Wpływy te wydają się być już odległe,
o czym pozwala sądzić usytuowanie „on” za „ja”, co sugeruje przeszłość oraz dystansowanie się „ja”. Zgeometryzowany kształt postaci
„on” i rozmazany kształt głowy sugeruje odczucie nieznajomości, obcości siebie w przeszłości.
Można przypuszczać, że przekaz zawarty w obrazie odnosi się
do momentu biograficznego wyłonienia tożsamości indywidualnej. Dla
autora wiąże się to ze świadomym oddzieleniem od wpływów, w których jest osadzony. Rozdzielnie postaci na dwie, reprezentujące inne
tożsamości, wskazuje na świadome oddzielenie własnych potrzeb i dążeń od tych narzuconych z zewnątrz, których reprezentantem jest
„on”.
W omawianym przypadku treści identyfikowane z początkiem
tożsamości odnoszą się do uzyskania samodzielności twórczej, na co
wskazuje wypowiedź autora: „Moje myślenie wtedy o rysunku opieZeszyt 15 (8) 2015
Warsztat twórczy jako obszar poszerzania samowiedzy…
61
rało się głównie na tym, co mi sugerował mój tato, od którego uczyłem się rysunku. (…) Nie mogłem sam narysować sobie po prostu
czegoś, tylko słuchałem rad kogoś, kto mi coś mówił. Nie myślałem
wtedy o sobie samym, że mógłbym faktycznie coś rysować i będzie to
się wiązało bardzo z moim życiem. (…) ta głowa jest tutaj nieokreślona, (…) wtedy nie miałem takiej określonej tożsamości.”
Jak wskazuje przytoczona wypowiedź, twórczość artystyczna
jest postrzegana przez autora jako wartość określająca jego tożsamość: „to jest głównie tym, co mnie kształtowało, rysowanie i przygoda moja ze sztuką”. Narracja towarzysząca kreacji plastycznej pozwoliła autorowi uświadomić sobie ten fakt, jak również zrozumieć,
że mimo iż obecnie autor samodzielnie kształtuje swój styl artystyczny, to wpływy, którym podlegał w dzieciństwie są jego istotną częścią. „Ta postać po prawej, bardziej konkretna, sprecyzowana, to rzeczywiście jestem ja, teraz, już taki bardziej określony, bardziej
wykształcony, dlatego też napisałem na górze „on” i „ja” (…), a ja
dlatego jestem tak wysoko, sam patrzę już na to wszystko z góry, moje odczucia to są już moje własne.“
Obserwacja pracy nad obrazem pokazuje drogę dochodzenia
do tych treści. Malowanie zostało rozpoczęte po długim czasie skupienia i namysłu. Autor długo przygotowywał farby i stanowisko
pracy, wychodząc kilkakrotnie z sali. Od pierwszych szkiców aż do
finalnej kompozycji narracja prowadzona była konsekwentnie, bez
przekształceń powstających form wizualnych. Na początku pojawiła
się schematycznie wyznaczona duża postać „on”, pozbawiona głowy,
co wskazuje na poddanie się sugestii inspiracji warsztatowej zawartej
w treningu wyobrażeniowym w treści: „Przypominam sobie postać
głowonoga rysowanego przez siebie”. Jak wynika z wypowiedzi autora, kształt tej postaci odwzorowuje jego sposób rysowania głowonogów: „Ja w ten sposób zawsze rysowałem ludzi, będąc małym. (…)
I często skupiałem się na tym, żeby narysować głowę, ale ta głowa mi
nie wychodziła”. Postać głowonoga symbolizuje nieukształtowaną
jeszcze tożsamość autora z okresu dzieciństwa - ta myśl stała się
punktem wyjścia rozwijanej narracji. Przeciwwagą dla niej jest postać
Student Niepełnosprawny. Szkice i Rozprawy
62
E. Józefowski, J. Florczykiewicz
„ja”, przedstawiająca autora siedzącego przy stole i rysującego
(o tym, że jest to autoportret świadczy podobieństwo wyglądu oraz
komentarz wyrażony w później dodanym podpisie: „ja”). Jak można
się domyślać, wątek wewnętrznego dialogu towarzyszącego tej fazie
tworzenia dotyczył relacji między „ja” z dzieciństwa a teraźniejszym.
Identyfikacja tej relacji stała się głównym tematem narracji wizualnej.
Pejzaż z drzewami bez liści, malowany w dalszym etapie pracy
nad obrazem, dopełniał treści przekazu przez symboliczne oplatanie
korzeniami obu postaci. Zawarta w tym sugestia kieruje uwagę na
jedno źródło kształtujących je wpływów i wartości, które oddziałują
na nie niezmiennie. Surrealistyczna sceneria, wyznaczona mocnymi
kontrastami barwnymi, określa rzeczywistość tych postaci, nasyconą
silnymi emocjami. Zdecydowanie jest to jedna rzeczywistość, zestawienie w niej dwóch odrębnych światów osoby, ich ścieranie się ze
sobą prowokuje dyskusję nad kształtowaniem się tożsamości i jej treściami. Pojawienie się w końcowej fazie pracy nad kompozycją podpisów postaci („on”, „ja”) świadczy o zakończonym procesie identyfikacji siebie.
Podsumowanie
Przedstawiona analiza ukazuje proces poszerzania samowiedzy w kreacji plastycznej inicjowanej w warsztacie twórczym. Zakres
treści, które w omawianym przykładzie dotyczyły tożsamości, jest
określany w koncepcji warsztatu. Uzyskane rezultaty wskazują, że
przestrzenią budowania samowiedzy staje się narracja wizualna.
Struktura artystyczna tworzonej kompozycji pozwala na identyfikację
ważnych treści. „Układanie” w kompozycji obiektów wizualnych pozwala na poszerzenie interpretacji o aspekty sugerowane formą wizualną, np. dostrzeżone relacje między zamieszczonymi symbolami.
Mentalne strukturyzowanie symbolizujących ich treści prowadzi do
modyfikacji tworzonej przez nie umysłowej reprezentacji rzeczywistości − w omawianym przykładzie owa rzeczywistość dotyczy wiedzy o sobie.
Zeszyt 15 (8) 2015
Warsztat twórczy jako obszar poszerzania samowiedzy…
63
Badania dowodzą efektywności warsztatu twórczego w rozwoju podmiotowym, co uzasadnia jego zastosowanie w praktyce pedagogicznej. Ze względu na zakres realizowanych celów należy podkreślić szczególną przydatność tej metody w działaniach z obszaru
pedagogiki inkluzyjnej.
Bibliografia
Grzegorek T., 2003, Czy psychologii potrzebna jest jakaś koncepcja przedmiotu doświadczenia zmysłowego?, w: Krzyżewski K. (red.),
Doświadczenie indywidualne. Szczególny rodzaj poznania i wyróżniona postać pamięci, Wydawnictwo UJ, Kraków.
Maruszewski T., 2002, Psychologia poznania, GWP, Gdańsk.
Młodkowski J., 1998, Aktywność wizualna człowieka, PWN, WarszawaŁódź.
Trzebiński J., 2002, Narracja jako sposób rozumienia świata, GWP,
Gdańsk.
Józefowski E., 2012, Arteterapia w sztuce i edukacji, UAM, Poznań.
Józefowski E., Florczykiewicz J., 2015,Warsztat twórczy jako okazja rozwoju podmiotowego w przestrzeni sztuki, JAKS, Wrocław.
Piaget J., 1977, Dokąd zmierza edukacja, PWN, Warszawa.
Straś-Romanowska M., 1997, Hermeneutyka w psychologicznych badaniach jakościowych, w: Gałdowa A. (red.), Hermeneutyka a psychologia, Wydawnictwo UJ, Kraków.
Wunenburger J.J., 2011, Filozofia obrazów, Wydawnictwo słowo/obraz
terytoria, Gdańsk.
Zacharuk T., 2011, Edukacja włączająca szansą dla wszystkich uczniów,
„Meritum. Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny”, nr 1 (20).
Student Niepełnosprawny. Szkice i Rozprawy